Prethodni

Tabela 1.1.2: Kritični parametri standarda vode za piće

Iz tabele se vidi da se naši standardi bitno ne razlikuju od standarda vode za piće drugih zemalja i organizacija. Prekoračenje standarda prikazanih parametara kvaliteta može izazvati (podrazumeva se da slično važi i za neprikazane parametre) i brojne negativne posledice po ljudski organizam (indikatori organskog i neorganskog zagađenja, toksičnost sa većom ili manjom opasnošću, kancerogena svojstva, pojavu methemoglobinemije, itd.).

Neophodno je, kako zbog samog zdravlja stanovništva, tako i zbog ekonomskih posledica, da se preduzmu adekvatne mere na poboljšanju kvaliteta vode za piće, kao i očuvanju kvaliteta ovih voda u onim sredinama gde je on na zadovoljavajućem nivou. Da bi se na racionalan način ispunili postavljeni kriterijumi, potrebno je posvetiti posebnu pažnju očuvanju vodotoka i prečišćavanju otpadnih voda pre upuštanja u vodoprijemnike, kao i preduzimanju drugih mera za opštu zaštitu kvaliteta voda. Svetska zdravstvena organizacija i druge organizacije vrše značajne napore na polju standardizacije kvaliteta voda za piće, druga korišćenja i uopšte kvaliteta javnih voda. Naša zemlja mora se uključiti u ove tokove, pa je potrebno da razvoj ove oblasti prati svetske trendove.

Distribucija vode i objekti na vodovodnoj mreži

Svi vodovodni sistemi imaju tendenciju razvoja, kako u smislu povećanja distribucione mreže, tako i u smislu povećanja kapaciteta objekata na istoj. Očekuje se da će se ovaj razvoj u perspektivi nastaviti. Ovi objekti koji se dimenzionišu za više desetina godina unapred, moraju se skladno uklapati u razvoj vodovodnih sistema i naselja uopšte i treba da omoguće i podstaknu razvoj privrede i društva u celini i stvore uslove za očuvanje i razvoj zdravlja ljudi. Pored obezbeđenja razvoja i unapređenja funkcionisanja (nabavka savremenih uređaja za praćenje rada sistema - monitoring, obezbeđenje rada sa savremenim informacionim sistemom - razni kompjuterski programi, atestiranje uređaja i opreme i slično), posebno je važno obezbediti adekvatnu kadrovsku strukturu, kako bi se zagarantovala visoka funkcionalnost ovih sistema. Treba shvatiti da vodovod mora da funkcioniše neprekidno 24h u danu, 365 dana u godini i tako ceo ljudski vek i duže.

Orijentacija snabdevanja vodom

Kao što je u ciljevima i polazištima istaknuto, optimalno rešenje vodosnabdevanja se mora tražiti u kompleksnom racionalnom jedinstvenom korišćenju i zaštiti vodnih resursa u celini, a posebno u oblasti resursa visokokvalitetnih voda.

Na osnovu sagledavanja potreba za vodom najvišeg kvaliteta i mogućnosti pojedinih izvorišta (površinskih i podzemnih) visokokvalitetnih voda formirana su varijantna alternativna rešenja i definisani najracionalniji putevi zadovoljenja potreba korisnika. Iz ovih analiza proizilazi da je perspektiva u sve većem obuhvatanju (prostornom i brojnom) korisnika voda u jedinstvene vodovodne sisteme koji će se vremenom razvijati i objedinjavati. Naravno da će ovakav razvoj zahtevati i adekvatnu podršku u svim vidovima. Ovakav pristup omogućava da se korisnici po pravilu snabdevaju sa dva ili više izvorišta i da se uz lokalne mogućnosti postižu najviši stepeni sigurnosti, kako u pogledu isporuke količine voda tako i u pogledu njihovog kvaliteta. Svakako da je i ekonomski element jedan od najbitnijih činilaca racionalnog razvoja.

Može se reći da su, u okviru regionalnih sistema, osnovni pravci usmeravanja voda u Srbiji sa oboda Republike ka unutrašnjim, gušće naseljenim područjima. Količinom, pa i kvalitetom, posebno se izdvajaju vode zapadnog dela Srbije koje se upućuju u pravcu severa, severoistoka ili istoka. Opis predviđenih regionalnih sistema, dat je u poglavlju 4.2.).

Određeni problem u rešavanju pitanja snabdevanja vodom pojedinih područja u Srbiji predstavlja sukob interesa oko prostora previđenog za izvorište sa drugim interesentima, kao i ograničenja korišćenja pojedinih resursa datog prostora (kulturno-istorijski objekti, poljoprivredne površine, uticaj industrije i dr.), kao i nedovoljno pouzdano poznavanje kapaciteta pojedinih izvorišta podzemnih voda. U svim takvim slučajevima išlo se na veću, odnosno alternativnu obezbeđenost pojedinih potrošača.

Kod svih vrsta izvorišta, a posebno kod izvorišta čije su vode namenjene vodosnabdevanju stanovništva, moraju se preduzeti sve potrebne mere razvoja i preventivne zaštite izvorišta voda od slučajnog ili namernog zagađivanja. Ovo se u prvom redu odnosi na potrebu uvođenja zona sanitarne zaštite i opšte sanitarno uređenje izvorišta, sistematsku kontrolu i adekvatnu službu za realizaciju postavljenih ciljeva.

Detaljnija lokacija izvorišta (korišćenje prostora) biće data u vodoprivrednim osnovama vodnih područja, delova vodnih područja i programima vodosnabdevanja. Posebnim propisom treba definisati izvorišta vodosnabdevanja, kao i način njihove zaštite i iskorišćavanja.

Kao što je rečeno, ukupne količine domicilnih malih voda 95% obezbeđenosti (podzemnih i površinskih) na prostoru Srbije iznose oko 60 m3/s. Iz ovih voda podmiruje se najveći deo potreba korisnika u kritičnom periodu za prostor južno od Save i Dunava: vodosnabdevanje stanovništva, snabdevanje industrije vodom, navodnjavanje, ekstenzivna korišćenja voda, itd. Znatan deo malih voda već danas se pri korišćenju utroši (evapotranspiracija, isparavanje, itd.). Procenjuje se da to sada iznosi oko 20% domicilnih malih voda. Očekuje se povećanje nepovratnog korišćenja malih voda i u perspektivi.

Kod povećanja malih voda putem izgradnje akumulacije izvršeni istraživački radovi i postojeće podloge nisu dovoljni za preciznije definisanje lokacije ovih objekata. Ovo je posebno izraženo na određenim delovima centralne Srbije i Kosmeta, gde su potrebe jako velike, a mogućnosti izravnavanja voda ograničene. Slično važi i za mogućnost izravnavanja voda na određenom profilu (ograničenje kota u akumulaciji), čemu još treba dodati i neke druge aspekte. Posebnu pažnju treba posvetiti zaštiti slivova akumulacije, jer na nekima od njih postoje značajniji koncentrisani izvori zagađivanja, a ne mogu se zanemariti ni "doprinosi" rasutih izvora zagađivanja (poljoprivreda, manja naselja, itd.). U protivnom može doći do zagađenja različitim nepoželjnim sastojcima, kao i do izraženije eutrofikacije akumulacije, odnosno do znatno nepovoljnijih uslova za korišćenje ovih voda.

Nije izvesna sudbina "neobnovljivih rezervi" (u Vojvodini pre svega) podzemnih voda. Kriterijume, koji ranije nisu bili jasno definisani, a koji su u okviru ove Vodoprivredne osnove postavljeni kao limiti za mogućnost njihove eksploatacije treba proveriti, jer su ovi standardi u nekim drugim zemljama određeni znatno strožije. Generalno posmatrano, dugoročna perspektiva ovih izvorišta nije izvesna.

Zbog zanemarivanja istraživanja, a u nekim slučajevima i neadekvatnog pristupa istraživanju podzemnih voda, pojedini podaci o njima su nesigurni, pa se i ocene o njihovim količinama kreću u širokom rasponu. Kod razmatranja potencijalnih izvorišta podzemnih voda, posebno onih iz aluvijalnih izdani i voda koje se dobijaju putem veštačke infiltracije, moraju se imati u vidu i ograničenja u korišćenju ovih voda.

Značajnije potencijalne mogućnosti korišćenja aluvijalnih domicilnih voda nalaze se u aluvionima oko Velike Morave. Da bi se ove vode mogle na ekonomičan način koristiti za vodosnabdevanje stanovništva, uz prihvatljive rizike po zdravlje korisnika, mora se, pored lokalne zaštite izvorišta, adekvatno zaštititi i kvalitet vode Velike Morave, odnosno zaštititi kvalitet voda na čitavom slivu reke Morave. Od značajnijih vodotoka koji dotiču na našu teritoriju, ili su granični vodotoci, najpovoljnije izglede u pogledu zaštite kvaliteta voda pruža reka Drina. Nažalost, neposredno iznad značajnog izvorišta podzemnih voda koje bi se moglo formirati, pri ušću ovog vodotoka, nalaze se izuzetno nepovoljni koncentrisani izvori zagađivanja voda (i vazduha), a to su u prvom redu fabrike "Viskoza" i "Celuloza" u Loznici, fabrika "Glinica" i rudnik i flotacija ruda olova i cinka u blizini Srebrenice na bosanskoj teritoriji. Bez adekvatne kontrole (u širem smislu reči) ovih izvora zagađivanja voda, ne može se računati sa značajnijim "otvaranjem" ovog dragocenog izvorišta.

U drugoj Jugoslaviji i pored mogućnosti izvesnog uticaja na stanje kvaliteta voda reke Save imali smo veoma česta "incidentna" zagađenja ovog vodotoka. Ovi "incidenti" ponekad su trajali i preko mesec dana (1986. godine), pa je bilo teško govoriti da li su to "incidenti" ili "trajno" stanje. Naše nade i pretpostavke da je Sava domaća reka i da se uspešno može štititi, prisutna praksa nije potvrdila. Danas je jasno da to nije "domaća" reka i da je prisutna velika neizvesnost po pitanju budućeg kvaliteta voda ove reke. Rizik je tim veći što se sada iz ovog vodotoka zahvataju najveće količine voda za vodosnabdevanje stanovništva Srbije i što se na vode u aluvionu ove reke računa kao na najveće potencijalne rezerve voda za piće u perspektivi na širim prostorima. Pored toga, neka od predviđenih značajnijih potencijalnih izvorišta na Savi ozbiljno su ugrožena velikim neposrednim zagađivačima (Jarak-Grabovci od fabrike celuloze i papira i prehrambene industrije Sremske Mitrovice), a neka sopstvenim drugim gradskim sadržajima (beogradsko izvorište). Svakako da bi bolje rešenje ovih izvorišta u prošlosti, kao i adekvatna koncepcija izgradnje u budućnosti smanjilo i rizik od "incidentnih" situacija.

Izvorišta podzemnih voda locirana pored Dunava izložena su snažnom uticaju kvaliteta voda ove međunarodne reke, a naše mogućnosti kontrole kvaliteta rečnih voda Dunava relativno su skromne, pa se kvalitet ovih voda u budućnosti teško može predvideti. Na sve ovo upozoravaju i postojeći trendovi kretanja kvaliteta voda reke Dunav, posebno u sektoru đerdapskih akumulacija.

Kvalitet voda reke Tise, koje se verovatno moraju u određenom obimu koristi za potrebe vodosnabdevanja stanovništva, nepovoljniji je i sada (a verovatno će biti i u budućnosti) od kvaliteta voda reke Dunava.

Istraživanja generalne strategije vodosnabdevanja stanovništva za teritoriju Vojvodine do sada nisu vršena, iako je bilo poznato da "rudarenje" podzemnih voda ne može dugoročno obezbediti zadovoljavanje potreba stanovništva i prehrambene industrije koja je posebno razvijena na ovim prostorima. Potrebno je po posebnom programu bliže razraditi razvoj vodosnabdevanja na ovom prostoru.

I na prostoru Kosmeta nisu razrađivane dugoročne orijentacije razvoja vodosnabdevanja stanovništva i industrije, što takođe treba realizovati po određenim programima.

I pored činjenice da je za prostor centralne Srbije 1977. godine prihvaćena i ozakonjena dugoročna orijentacija vodosnabdevanja stanovništva i industrije, potrebno je, s obzirom na određene devijacije u realizaciji ovih rešenja, izmenjene odnose i nove informacije, po posebnom programu detaljno preispitati data rešenja i noveliranu dugoročnu orijentaciju.

U navedenim uslovima, u okviru ove Vodoprivredne osnove daje se globalna moguća orijentacija snabdevanja stanovništva i industrije vodom, što u narednim vodoprivrednim dokumentima treba precizirati i verifikovati. Odgovarajućim propisima moraju se precizno definisati i zaštititi prostori namenjeni za izvorišta vodosnabdevanja stanovništva.

Razmatranje prioriteta u razvoju vodosnabdevanja za naredni period dato je na kraju poglavlja 4.2.

Potrebno je u okviru Zakona o vodama (ili posebnim Zakonom) zaštititi izvorišta vodosnabdevanja stanovništva i doneti osnove dugoročnog snabdevanja vodom celokupnog stanovništva na teritoriji Republike Srbije.

Okvirna orijentacija korisnika na pojedina izvorišta vodosnabdevanja data je u tabeli 1.1.3 etapno za sve opštine u Srbiji, a grafički prikaz dat je u Plansko-analitičkoj dokumentaciji na karti Vodosnabdevanje stanovništva - Buduće stanje.

Tabela 1.1.3: Orijentaciono sagledavanje snabdevanja vodom naselja i industrije

Napomena: pod pojmom "bliža perspektiva", misli se na vreme oko 2021. godine, a korišćene su sledeće skraćenice:

OV - Osnovni vodonosni kompleks u Vojvodini;

AIBB - Aluvijalna izdan između bezdana i Bogojeva;

AIJL - Aluvijalna izdan između Jamene i Laćaraka;

AIKD - Aluvijalna izdan između Kovina i Dubovca;

AIBJ - Aluvijalna izdan kod Badovinaca (Drina) i Jarka (Sava).

Napomena: iz razloga transporta voda sa ova dva izvorišta u istim pravcima ona su data zajedno;

AIČ - Aluvijalna izdan Čenta;

AIGŠ - Aluvijalna izdan kod Godomina i Šalinca;

AIP - Aluvijalna izdan Petka;

PV - Sve ostale podzemne vode;

VT - Vodotok;

RVD - Rečne vode Dunava sa prečišćavanjem putem postrojenja ili upuštanjem u podzemlje;

RVT - Rečne vode Tise sa prečišćavanjem putem postrojenja ili upuštanjem u podzemlje;

RVS - Rečne vode Save sa prečišćavanjem putem postrojenja ili upuštanjem u podzemlje;

RVDR - Rečne vode Drine;

RVSRD - Rečne vode srednje Drine;

Šarske vode - Skupljene vode sa planine;

Jablanica - Naziv reke (sa akumulacijom) iz koje se uzimaju vode;

UVRZ - Uvac-Rzav - Zajedničke vode dve reke (sa prevođenjem);

(.....) - Alternativno rešenje;

((.....)) - Alternativno rešenje male verovatnoće ostvarenja (za slučaj bitno drugačijih prilika u budućnosti).

1.2. Snabdevanje vodom industrije

U okviru snabdevanja industrije vodom razmatrane su potrebe za vodom industrije (zajedno sa rudarstvom) koja troši vodu nižeg kvaliteta u odnosu na kvalitet vode za piće (tehnološka voda), uključujući i potrebe za vodom termoelektrana sa recirkulacionim sistemom hlađenja. Ovde, dakle, nisu uključene potrebe za vodom prehrambene industrije, koja po svojoj prirodi zahteva visokokvalitetnu vodu (samo za neposredni proces proizvodnje hrane), pa se potrebe za ovom vodom razmatraju zajedno sa potrebama vodosnabdevanja stanovništva.

S obzirom na to da se analizom postojećeg stanja snabdevanja vodom industrijskih potrošača utvrdilo da ono ne može da bude podloga za ekstrapolaciju budućeg razvoja snabdevanja vodom industrije, prilikom određivanja perspektivnih potreba za vodom pošlo se od nešto ublaženih trendova iz prethodnog perioda (do 1981. godine), a zatim je na to ekstrapolovan razvoj industrijske proizvodnje. Naravno, pri tome se imala u vidu činjenica da je u nekim opštinama došlo do većeg porasta potreba za vodom u periodu od 1981. do 1991. od onog planiranog u prethodnim planskim dokumentima, pa su u tim slučajevima količine vode usklađivane sa stvarnim stanjem razvoja.

Prilikom sagledavanja razvoja industrijske proizvodnje, imajući u vidu sadašnju društvenu i ekonomsku situaciju u zemlji, utvrđena je projekcija rasta u dve alternativne varijante. Niža varijanta zasnovana je na do sada istraženim domaćim resursima i ne predviđa ulaganje značajnijih inostranih sredstava, a viša je u sebe uključila eventualno obezbeđenje novih sirovina i energije i znatnije angažovanje inostranog kapitala.

Kod određivanja potreba za vodom industrije usvojena je neka hipotetična srednja varijanta, odnosno jedan umereniji, ali ipak značajan razvoj industrijske proizvodnje, koji obezbeđuje prosperitet društva u celini.

Pri ovako pretpostavljenom stepenu razvoja, potrebne količine vode za industriju 2021. godine, uključujući vodu za hlađenje recirkulacionih termoelektrana, iznose oko 3,2 milijardi m3 godišnje.

Od ove količine voda, oko 1,9 milijarde m3, odnosno oko 58%, trošiće se za potrebe industrijske proizvodnje u centralnoj Srbiji, dok će se u Vojvodini i na Kosmetu trošiti oko 0,9 milijardi m3 (27%), odnosno 0,5 milijardi m3 (15%).

U odnosu na 1981. godinu, kada je industrija u Republici Srbiji za svoje potrebe trošila oko 1,1 milijardi m3 vode, predviđeno povećanje potrebnih količina vode za 2021. godinu iznosi oko 3 puta.

Potrebne količine vode za snabdevanje industrije, po okruzima, date su u tabeli 1.1.1.

Najveći korisnici vode u industriji biće, pored elektroprivrede, hemijska industrija, industrija papira i celuloze, obojena metalurgija, itd. Ove industrijske grane najveći deo potreba zadovoljavaće zahvatanjem vode iz vodotoka.

U Vojvodini okruzi sa najvećom potrošnjom industrijske vode biće Južnobanatski (oko 450 miliona m3) i Sremski (oko 260 miliona m3), a zatim Južnobački (oko 65 miliona m3). Pojedinačno, po opštinama: Pančevo, Sremska Mitrovica, Novi Sad, Zrenjanin, itd.

U centralnoj Srbiji najveća potrošnja industrijske vode biće na području grada Beograda (oko 470 miliona m3), a zatim u sledećim okruzima: Mačvanskom (oko 300 miliona m3), Borskom (oko 265 miliona m3), i Podunavskom (oko 200 miliona m3). Pojedinačno, po opštinama: Loznica, Negotin, Smederevo, Šabac, itd.

Na Kosmetu okruzi sa najvećom potrošnjom biće: Kosovski (oko 205 miliona m3), Kosovskomitrovački (oko 150 miliona m3) i Prizrenski (oko 100 miliona m3). Pojedinačno, po opštinama: Obilić, Kosovska Mitrovica, Prizren, itd.

Perspektivna orijentacija pojedinih opština na odgovarajuća izvorišta voda data je u tabeli 1.1.3.

Kao što se iz tabele može videti, orijentacija u snabdevanju industrije vodom je na što veće korišćenje vodotoka, kao kompleksnih sistema, u kojima bi se planskim gazdovanjem količine i kvalitet voda držali na željenom nivou. U ovom pogledu, naravno, najbolje mogućnosti pružaju vodotoci sa najvećom količinom voda (Dunav i Sava), tako da bi prostori u priobalju ovih reka u budućnosti trebalo da predstavljaju okosnicu industrijskog razvoja Republike Srbije, naročito ako se uzme u obzir da i drugi faktori povoljno utiču na ovakvu orijentaciju (povoljan geosaobraćajni položaj na međunarodnom plovnom putu, dobra putna i železnička veza, raspoloživost visokostručnog i kvalifikovanog kadra, itd.). Određene pogodnosti, mada u znatno manjoj meri, pružaju i prostori u donjim tokovima reka Drine i Velike Morave.

U narednom periodu mora se više pažnje posvetiti činjenici da određeni prostori Republike Srbije poseduju ograničene mogućnosti po pitanju racionalnog snabdevanja industrijskom vodom, a da su oni po pravilu još više ugroženi nepostojanjem adekvatnog vodoprijemnika koji bi mogao da prihvati ispuštene količine dobro prečišćenih otpadnih voda, čime se na najdrastičniji način ugrožava životna sredina i dovodi u opasnost zdravlje ljudi. Razvoj industrije u takvim sredinama moraće biti sveden na prihvatljiv nivo, odnosno moraće se izvršiti preorijentacija na tehnologije koje produkuju manje otpadnih materija, uz neophodan povećan nivo prečišćavanja otpadnih voda (tercijarno prečišćavanje).

U okviru ovoga, potrebno je postepeno prelaziti na tehnologije koje zahtevaju manje specifične količine voda i drugih sirovina i materijala. Takođe, u proces proizvodnje treba uvoditi princip recirkulacije i višekratnog korišćenja voda, uz odgovarajuća prečišćavanja u samom procesu proizvodnje. Pored toga, adekvatnim merama mora se sprečiti korišćenje "prljavih" tehnologija kod kojih se u vode ispuštaju enormne količine opasnih i štetnih materija.

Neophodno je dovesti u ispravno funkcionalno stanje i izvršiti revitalizaciju postojećih sistema za snabdevanje vodom industrije.

Rešenja kompleksnih regionalnih sistema vodotoka, iz kojih će se u najvećoj meri snabdevati industrija Srbije, prikazana su u okviru poglavlja 4.3.

1.3. Navodnjavanje

Razvoj navodnjavanja uslovljen je na teritoriji Srbije većim brojem činilaca. Najvažniji su zemljište i voda, dva obnovljiva prirodna resursa. Oba ova resursa nisu ravnomerno zastupljeni po teritoriji Srbije. Srbija je siromašna sopstvenim vodama, ali ima velike količine tuđih tranzitnih voda koje se unose na njenu teritoriju Dunavom, Tisom i Savom. Zemljište je najkvalitetnije za poljoprivrednu proizvodnju na severnim delovima Srbije i u dolinama vodotoka. Od oko 8,8 miliona ha ukupne površine u Srbiji je oko 5,9 miliona ha poljoprivrednih površina, oko 4,7 miliona ha obradivih i oko 3,7 miliona ha oranica. Od obradivih površina nisu sve pogodne za navodnjavanje.

Neophodno je dovesti u ispravno funkcionalno stanje i izvršiti revitalizaciju postojećih sistema i objekata za navodnjavanje.

Pogodnost zemljišta za navodnjavanje

Od obradivih površina oko 3,6 miliona ha je pogodno za navodnjavanje. U pogodnim zemljištima za navodnjavanje nalaze se sva zemljišta klase I i klase II (IIa), kao i zemljišta klase III koje traže delimične (IIIa) ili kompleksne melioracije (hidro, agro i hemijske - IIIv).

I i II klasa pogodnosti za navodnjavanje najviše je zastupljena na Vodnom području "Dunav" sa oko 60% ukupno iskazanih površina (Bačka čak oko 86%, Banat oko 47%). Na Vodnom području "Sava" prve dve klase učestvuju sa oko 48%, a na Vodnom području "Morava" I, II i IIa klasa čine oko 16%.

Strateška opredeljenja u domenu korišćenja vode za navodnjavanje

Razvoj navodnjavanja je dosta složeno vremenski predvideti, međutim, može se očekivati da će povećanje ukupnih potreba za primarnom poljoprivrednom proizvodnjom dovesti po povećanog korišćenja vodnih resursa u ovom domenu.

Značajan razvoj navodnjavanja treba očekivati i daljim prodorom genetike, usmeravajući napore za maksimalno korišćenje vodnih resursa u cilju stabilizacije proizvodnje kvalitetnih roba za tržište na njenom višem nivou.

Komparativne prednosti glavnih proizvođačkih regiona Srbije su kvalitetna zemljišta I, II i IIIa klase pogodnosti za navodnjavanje i veoma povoljne toplotne sume i osunčanost, za postizanje druge žetve šireg registra postrnih, naknadnih i međusezonskih kultura.

U razvojnom periodu do 2021. godine navodnjavanjem treba obuhvatiti oko 750.000 ha zemljišta I, II i IIIa klase pogodnosti za navodnjavanje.

Iako je razvoj navodnjavanja, po obimu rasta površina za navodnjavanje do 1991. godine stagnirao, ekonomski atraktivni proizvodni program stočarstva, voća i semenske robe vukli su napred razvoj tehnologije navodnjavanja u domenu primene savremene opreme za navodnjavanje (širokozahtavni uređaji za zalivanje). Čak i u uslovima restriktivnih ekonomskih mera izazvanih sankcijama ostvaren je rast površina za navodnjavanje na oko 8.000 ha primenom širokozahvatnih uređaja za veštačku kišu u Vojvodini, i lokalna navodnjavanja na voćarskim plantažama, proizvodnji duvana, semenske robe i povrća na jugu središnje Srbije.

Veliki je ekonomsko-tehnički učinak sprovedene komasacije zemljišta u novoizgrađenim hidromelioracionim sistemima - Smederevska Palanka, Žabare, HS "Radonjić" u Metohiji i dr. Revitalizacija zapuštenih sistema za navodnjavanje i unapređenje ekonomije privatnih poseda u njima moguća je i putem komasacije zemljišta i primene savremenih širokozahvatnih uređaja za veštačku kišu. Do sada se uglavnom ulagalo u infrastrukturne objekte navodnjavanja (izvorišta, dovodi vode i dr.). U narednom periodu težište aktivnosti treba da se pomera prema intenzivnoj i racionalnoj potrošnji voda za navodnjavanje.

Okosnicu rasta površina pod sistemima za navodnjavanje čine regionalni vodoprivredni sistemi čiji će se fazni razvoj po fazama intenzivirati u narednom periodu. Prioritet pripada površinama bližim većim prirodnim vodotocima, izgrađenoj osnovnoj kanalskoj mreži (DTD), akumulacijama u središnjoj Srbiji i na Kosmetu. U sledećim fazama daljom gradnjom bi se izvršilo povezivanje u integralne regionalne sisteme.

Tako gde je to racionalno, kanalska mreža za odvodnjavanje koristiće se i za navodnjavanje.

Utvrđeni programi razvoja navodnjavanja po vodnim područjima (Dunav, Sava, Morava) su respektovani pri određivanju stope rasta površina pod sistemima za navodnjavanje do 2021. godine, po vodoprivrednim preduzećima, objektima, izvorištima i vodozahvatima.

Korišćenje voda za navodnjavanje će se značajnije razvijati čim nastupe povoljne društveno-ekonomske okolnosti. S toga, sa predviđenim razvojem do 2021. godine treba računati u vodoprivrednim prognozama.

Norme i moduli navodnjavanja za najzastupljenije kulture

Norme navodnjavanja određene su za deset oblasti na teritoriji Srbije prema njihovoj pripadnosti meteorološkim stanicama za koje je izračunata potreba za vodom najzastupljenijih kultura u strukturi poljoprivredne proizvodnje. Zastupljenost pojedinih kultura iznosi: pšenica do 35%, kukuruz do 50%, šećerna repa do 10%, lucerka do 15%, suncokreta do 10% i ostalih kultura do 10% (zavisno od njihove zastupljenosti u strukturi setve pojedinih oblasti). U svim oblastima je predviđena postrna, naknadna i međusezonska setva useva.

Za odabrane meteorološke stanice, odnosno delove teritorije Srbije koje im pripadaju, i određenu strukturu setve, potrebe za vodom iznose:

Ove potrebe predstavljaju 80% obezbeđenost vodom svih kultura zastupljenih u strukturi setve na sistemima za navodnjavanje.

Za najzastupljenije kulture potrebe za vodom - norme navodnjavanja - iznose (u periodu april-septembar) sa 80% obezbeđenosti: pšenica (1.750-2.100) m3/ha, kukuruz (3.500-4.200) m3/ha, šećerna repa 4.250-5.100) m3/ha, lucerka (4.450-5.300) m3/ha, ostale kulture (3.500-4.250) m3/ha i postrna setva (1.700-2.150) m3/ha.

Na osnovu ovih normi navodnjavanja, strukture setve, vrste izvorišta, načina zahvatanja vode, uslova distribucije vode do sistema i po sistemu (gubici 5-15%), hidromodul navodnjavanja kreće se u granicama 0,5-0,6 l/s po ha.

Novi sistemi za navodnjavanje, zastupljeni sistemi i oprema, površine koje će se navodnjavati do 2021. god.

Novi sistemi za navodnjavanje gradiće se na zemljištima I, II, IIa, IIIa i IIIb klase pogodnosti za navodnjavanje. Predviđa se da će se najveći deo sistema izgraditi primenom veštačke kiše kao načina navodnjavanja (preko 90%) površina. Navodnjavanje kapanjem primenjivaće se u višegodišnjim zasadima (voćnjaci i vinogradi), i to isključivo novoprojektovanim. Površinski način (brazdama, prelivanjem) biće zastupljen na manjim posedima lokalnog navodnjavanja, a subirigacija u dolinama većih reka, naročito na onim delovima aluvijalnih ravni (ritova) koji su pod uticajem uspora na tim rekama.

U tabeli 1.3.2. prikazane su površine koje će se navodnjavati na pojedinim delovima teritorije Srbije (vodna područja).

Tabela 1.3.2: Površine navodnjavanja u 2021 god.

(ha)

Detaljniji prikaz razvoja navodnjavanja po melioracionim područjima dat je u tabeli 1.3.3.

Najznačajniji budući zahvati po vodnim područjima su:

V.P. "Dunav": Regionalni sistem "Severna Bačka": podsistem "Plazović" 28.166 ha (u I fazi 22.100 ha), podsistem "Tisa-Palić" 35.784 ha (u I fazi 10.300 ha), podsistem "Mali Iđoš" 11.490 ha (u I fazi 5.600 ha); Regionalni sistem "Banat", podsistem "Novi Kneževac" 23.200 ha (u I fazi 8.000 ha), podsistem "Kikinda" 35.000 ha (u I fazi 18.800 ha), podsistem "Nova Crnja-Žitište" 18.900 ha (u I fazi 11.800 ha), Regionalni sistem "Nadela" 35.000 ha i Regionalni sistem "Negotin" 12.000 ha (u I fazi 6.000 ha)".

Neophodna revitalizacija vodozahvata kod Bezdana (povećanje kapaciteta CS za 12 m3/s u prvoj fazi), rekonstrukcije kanala HS DTD-a, prvo na potezu Bezdan-Stapari.

V.P. "Sava": postupna izgradnja kanalskih sistema hidrosistema "Drina-Sava-Dunav", hidrosistem "Sava-Bosut-Sava" i sistem "Sava-Tamnava-Kolubara".

Podsistemi: Istočni Srem-donja i gornja zona, Zapadni Srem-donja i gornja zona, Istočnoposavski, Zapadnoposavski, Tamnavski, Pocersko-posavski, Mačva, i drugi. Detaljnije je analizirano oko 100.000 ha.

Veći deo sistema se može realizovati rekonstrukcijom postojećih sistema za odvodnjavanje i CS ugradnjom reverzibilnih agregata, koji pumpaju u dva smera.

V.P. "Morava": navodnjavanje moravsko-resavske doline i kasete (Žabarsko, Dragonjež, Rača, Batočina). Detaljnije je analizirano oko 120.000 ha.

Izgradnja derivacionih kanala za navodnjavanje iz akumulacija: "Bovan", "Ključ", "Odorovci", "Končulj".

Razvoj lokalnog navodnjavanja, posebno u gornjem toku Južne Morave.

Ukupne površine koje se mogu navodnjavati na teritoriji Srbije, bez ograničenja ili uz primenu odvodnjavanja, kao i drugih meliorativnih mera, približno iznose: V.P. "Dunav 1.984.900 ha, V.P. "Sava 466.400 ha, V.P. "Morava" 1.189.600 ha što ukupno iznosi 3.641.000 ha.

Razvoj navodnjavanja i proizvodna orijentacija u poljoprivredi

Planirani razvoj navodnjavanja zasnovan je na sledećim ciljevima:

1) Bilansu žita,

2) Osiguranju sirovina za industriju (fabrike) ulja i šećera,

3) Stočarskoj proizvodnji - finalnoj proizvodnji mesa i mleka,

4) Proizvodnji postrnih, naknadnih i međuseznoskih useva, posebno krmnih kultura - iz druge žetve,

5) Proizvodnja posebnih roba za tržište: semenski materijal, kvalitetno voće i povrće.

U slučaju većeg zakašnjenja setve, jedino se navodnjavanjem može postići sigurna proizvodnja u zrnu - suncokreta, soje, kukuruza. Ovi usevi sejani do kraja druge dekade juna, uz navodnjavanje daju prinose do 6.000 kg zrna kukuruza po hektaru, suncokreta oko 2.000 kg, i soje preko 2.000 kg.

Na ovim ciljevima zasnovani su modeli strukture setve, prilagođeni odgovarajućim ekonomsko-tehničkim komparativnim prednostima pojedinih areala poljoprivredne proizvodnje u Srbiji.

Zauzetost površina u tzv. "drugoj žetvi", postrnih, naknadnih i međusezonskih useva - označava se kao koeficijent iskoristivosti zemljišta u odgovarajućem modelu proizvodnje. Poljoprivredna proizvodnja u uslovima navodnjavanja gubi svoja ranija obeležja proizvođača sirovina i prelazi u objedinjeni agroindustrijski kompleks, sa primarnom, sekundarnom i višim fazama proizvodnje i finalizacijom ovih proizvoda. Poljoprivreda Srbije je na tom putu. Šire uvođenje navodnjavanja doprineće da se brže i potpunije ostvare programi proizvodnje hrane za domaće i inostrano tržište. Ispitivani modeli proizvodnje na zalivnim poljima u Vojvodini pokazali su za gazdinstva ratarsko - stočarskog smera značajno učešće uljanih kultura i šećerne repe i do 40% kao useva u glavnoj (I setvi), a učešće postrnih i naknadnih krmnih kultura do 30%. Generalno za Vojvodinu koeficijenti korišćenja zemljišta se kreću od 1,2 do 1,3. U zavisnosti od smera proizvodnje u središnjoj Srbiji i na Kosmetu, sa naglašenom stočarskom proizvodnjom (mesa i mleka), manje učešće šećerne repe i uljanih kultura u glavnoj setvi, stepen iskoristivosti zemljišta se na pojedinim gazdinstvima kreće od 1,2 do 1,4.

Potrebne količine vode za navodnjavanje odabranih površina

Na osnovu predviđene površine zemljišta koje će se navodnjavati i određene norme navodnjavanja za kulture zastupljene u strukturi setve u sistemima za navodnjavanje, određene su potrebne količine vode za 2021. god.

Potrebne količine vode za navodnjavanje prikazane su u tabeli 1.3.3. U tabelu su unete i one količine vode koje su potrebne za tzv. lokalna navodnjavanja. Pod lokalnim navodnjavanjima podrazumevaju se manja zalivna polja ispod 100 ha, namenjena za proizvodnju specifičnih kultura: voće, povrće, duvan, semenska roba i drugo. Ona obuhvataju rešenja navodnjavanja iz malih i mikro akumulacija i retenzija, na padinskim terenima središne Srbije i Fruške Gore, i bunare prve izdani. Razvoj navodnjavanja poslednjih godina ubrzale su nove tehnologije zalivanja opremom, širokozahvatnim mašinama za veštačku kišu (linear, pivot i drugi sistemi).

Tabela 1.3.3: Razvoj navodnjavanja

(površine: 103 ha; vode 106 m3/god.)

U praksi su se poslednjih godina (od 1989. godine) razvila tzv. "interventna zalivanja". Broj zalivanja se svodi na kritične faze kultura (2-3) normama od oko 300 m3/ha, a primenjuju se većinom u proizvodnji semenske robe i rasađivanju duvana.

Iz tabele se vide potrebne količine po delovima teritorije Srbije i po vodnim područjima i po izvorištima. Ukupne potrebe po V.P. u Srbiji i prosečna norma navodnjavanja iznose:

Najveće količine vode zahtevaju lucerka, šećerna repa i višegodišnji zasadi.

Prirodni vodotoci i postojeći hidrosistemi obezbeđuju u nastupajućem periodu potrebne količine voda, dok u daljoj perspektivi, moraju se uključiti i ostala izvorišta, naročito akumulacije i hidrosistemi sa dodatnim količinama voda.

Izvorišta vode za navodnjavanje

U tabeli 1.3.3 prikazane su pored površina koje su predviđene za navodnjavanje i potrebne količine vode za njihovo navodnjavanje. Pored iskaza ukupnih površina koje će se navodnjavati, po meliorativnim područjima, iskazane su potrebne količine vode po tim delovima teritorije Srbije i po izvorištima koje će se koristiti. To su:

1) Rečne vode (Dunav, Tisa, Tamiš, Timok, Južna, Zapadna i Velika Morava, Beli Drim);

2) Regionalni višenamenski hidrosistemi ili regionalni sistemi za navodnjavanje (HS DTD, HS "Severna Bačka", HS "Nadela", HS "Istočni Srem", HS "Zapadni Srem", HS "Drina-Sava-Dunav", HS "Sava-Bosut-Sava", HS "Radonjić", HS "Ibar-Lepenac" i dr.);

3) Akumulacije (višenamenske i one za navodnjavanje; Severna Bačka, Srem, centralna Srbija: "Končulj", "Odorovci", Ključ", "Bovan", itd.);

4) Podzemna voda - pretežnim delom prva izdan (bunari);

5) Detaljna kanalska mreža za odvodnjavanje (DKM), pretežnim delom dvonamenskim korišćenjem iste, a manjim korišćenjem podzemnih voda (tereni pored velikih reka sa peskovitim aluvijalnim ravnima i oni koji se nalaze na takvim površinama pod usporom u vodotocima. Pri rekonstrukciji sistema za odvodnjavanje u dvonamenske sisteme (navodnjavanje) predviđa se rekonstrukcija ključnih pumpnih stanica ugradnjom reverzibilnih pumpnih agregata.

Iz tabele 1.3.3 se vidi da će se kao izvorište vode koristiti prirodni vodotoci sa oko 34% svih predviđenih površina, regionalni višenamenski hidrosistemi (HS DTD na primer) i regionalni sistemi za navodnjavanje (HS Istočni Srem, na primer) sa oko 44% akumulacije (pretežnim delom u slivu Velike Morave) sa oko 13%, lokalno navodnjavanje (bunari) sa oko 4% i kanali detaljne kanalske mreže oko 5%. U regionalne hidrosisteme uključeni su i svi podsistemi koji se iz njih snabdevaju vodom ili se nalaze na području koje regionalni sistemi pokrivaju (kao što su "Plazović, "Kikinda" i dr.).

U tabeli 1.3.4 (Predviđene površine za navodnjavanje) data je perspektiva razvoja navodnjavanja po javnim vodoprivrednim preduzećima (VP), melioracionim područjima (MP), vodoprivrednim organizacijama, odnosno sistemima. Grafički prikaz površina za navodnjavanje dat je u Plansko-analitičkoj dokumentaciji na karti izgrađenih sistema za navodnjavanje sa projekcijom budućeg stanja do 2021. god. (brojevi dati na karti odgovaraju brojevima organizacija u tabeli 1.3.4).

Tabela 1.3.4: Predviđene površine za navodnjavanje

(ha)

Prognoza razvoja navodnjavanja po vremenu, iako je analizirana, nije prikazana u ovom dokumentu, s obzirom na neizvesnost našeg ukupnog razvoja (tranzicija). Navodnjavanje će se razvijati prema mogućnostima i ukupnim potrebama društva, pa treba realizovati odgovarajuće Programe kojima će se definisati etapnost izgradnje sistema za navodnjavanje.

Perspektive razvoja navodnjavanja

U poslednjem vremenskom razdoblju opšte je prihvaćeno da navodnjavanje u našim prirodnim uslovima ne može da predstavlja samo interventnu meru u podizanju visokih i stabilnih prinosa. Značaj pouzdanog i efikasnog navodnjavanja posebno je izražen uvođenjem savremene i raznovrsne setvene strukture sa kulturama koje se karakterišu visokim zahtevima za vodom.

Takođe, čitava struktura prehrambene industrije viših nivoa finalizacije mora se transformisati i razvijati imajući u vidu sasvim novu resursnu, ekonomsku i proizvodnu osnovu koja nastupa u uslovima razvoja poljoprivrede sa navodnjavanjem.

Bez takve korenite promene na planu poimanja navodnjavanja i obaveze društva u domenu menjanja i dogradnje agrarne politike neće biti većih pomaka na planu realizacije novih, i valjanog korišćenja i održavanja postojećih sistema za navodnjavanje, a time ni u znatnoj meri ispunjenja ambicioznih planova da se do 2021. godine navodnjavanjem u Srbiji obuhvati oko 800.000 ha.

Ističe se potreba rešavanja pitanja odvodnjavanja kod nekih površina koje se predviđaju za navodnjavanje.

1.4. Hidroenergetika

Kao što se u postojećem stanju hidroenergetike ističe, u razdoblju posle Drugog svetskog rata intenzivno se razvijalo korišćenje električne energije na prostorima bivše Jugoslavije, a takođe i na prostorima Srbije. Pri korišćenju energetskih potencijala najpre se krenulo sa korišćenjem hidroenergije. Izrađeni su značajni kapaciteti na Drini, Vlasini, Uvcu, Zapadnoj Moravi, Limu i Dunavu.

Intenzivan industrijski i poljoprivredni razvoj, kao i razvoj standarda stanovništva, zahtevali su sve veće količine električne energije pa su, s obzirom na date uslove raspoloživih kapaciteta, primat u proizvodnji preuzele termoelektrane ("Kosovo, "Kolubara", "Kostolac").

Potrebno je dovesti u ispravno funkcionalno stanje i izvršiti revitalizaciju postojećih hidroenergetskih objekata.

Tendencija razvoja proizvodnje električne energije kreće se po istoj strategiji koja je i ranije odabrana. Postoje određeni hidropotencijali koje treba iskoristiti, međutim, oni su relativno skromni u odnosu na potrebe koje se očekuju, pa će i dalje osnovni oslonac za proizvodnju električne energije biti termoelektrane i reverzibilne hidroelektrane. Ipak, hidroenergetika, kao jedini konvencionalni obnovljivi energetski resurs, ima veliki značaj, posebno u sklopu integralnih, višenamenskih vodoprivrednih rešenja i u ukupnom energetskom bilansu.

Određena ograničenja u korišćenju hidropotencijala postoje kako zbog ukupnih mogućnosti na našoj teritoriji, tako i zbog potrebe prethodnog uređenja slivova i vodotoka (zagađivanje, erozija, nanos) pre korišćenja ovih potencijala, odnosno zbog zaposednutosti prostora od strane drugih korisnika.

Pored toga, neki od najznačajnijih potencijala (Dunav, Drina) nalaze se na graničnim tokovima, a mnoga nerešena pitanja otežavaju realizaciju hidroenergetskih objekata na njima.

Izrazita nestašica voda na određenim lokalitetima gde se nalaze naše najveće rezerve uglja zahtevaće značajne napore da se obezbedi voda za termoelektrane, a da se ne naruši opšti režim voda i ne ugroze drugi korisnici voda (Kosovo, Kolubara).

Dosadašnji rad hidroenergetskih objekata odvijao se uglavnom nezavisno od potreba i uslova opšteg režima voda u vodotocima, odnosno bio je podređen skoro isključivo potrebama i zahtevima elektroenergetskog sistema Srbije.

Ova praksa ne može se održati u perspektivi, odnosno sva korišćenja voda, zaštita od voda i zaštita voda moraju se podrediti integralnom kompleksnom jedinstvenom i racionalnom upravljanju režimom voda. Posebno drastični efekti na režim voda javljaju se zbog ovakvog rada hidroenergetskih objekata na Zapadnoj Moravi, Južnoj Moravi i Drini, a ukoliko se ne bi poštovala navedena ograničenja i na Nišavi.

Ukupni nerealizovani hidroenergetski potencijal koji se može iskoristiti na postrojenjima većim od 10 MW ocenjuje se na oko 7.200 GWh/god, u čemu Drina učestvuje sa oko 3.000 GWh/god, Dunav sa oko 1.000 Gwh/god, Velika Morava sa oko 800 GWh/god, Ibar sa oko 500 GWh/god, Zapadna Morava i Lim sa oko 400 GWh/god.

Imajući u vidu data ograničenja, navode se pojedini hidroenergetski potencijali, posebno zanimljivi sa gledišta proizvodnje električne energije, interakcije sa drugim korisnicima voda, rešenjima zaštite voda i zaštite od voda, kao i sa ostalim zainteresovanim korisnicima prostora:

Potez srednje Drine između hidroelektrana "Bajina Bašta" i "Zvornik" rešavao bi se kontinuiranim kaskadama, pri čemu će se optimalno rešenje tražiti između varijanti sa dve ("Tegare", Dubravica") ili više stepenica, uzimajući u obzir potrebe vodoprivrede, ali i ograničenja koja postoje od strane drugih korisnika prostora. U pitanju je značajan potencijal, veći od 1.500 GWh/god, moguće instalisane snage i preko 400 MW, čija će izgradnja, međutim, u mnogome zavisiti od budućeg statusa leve obale Drine.

Potez donje Drine na sadašnjem nivou sagledavanja rešavao bi se sa četiri stepenice ("Kozluk, "Drina I", "Drina II" i "Drina III", snage od 61 do 68 MW i prosečne godišnje proizvodnje po oko 350 GWh/god do 360 GWh/god). To su niske stepenice ((10-12)m) koje se uspešno mogu uklopiti u okruženje. Neophodan uslov za realizaciju ovih stepenica, kao i svih drugih niskih stepenica koje formiraju plitke akumulacije, jeste prethodno uređenje slivova i kontrola izvora zagađivanja, koji su posebno izraženi na ovom potezu ("Celuloza" i "Viskoza" u Loznici, "Glinica" na bosanskoj teritoriji). U protivnom, bili bi opasno ugrožena izvorišta podzemnih voda u priobalju Drine, koja u budućnosti mogu biti jedna od okosnica rešavanja pitanja vodosnabdevanja Srbije.

Potez Lima u Srbiji može se iskoristiti sledećim stepenicama: "Brodarevo-uzvodno" (49 MW, 189 GWh/god), "Brodarevo-nizvodno" (22 MW, 52 GWh/god), "Prijepolje" (35 MW, 118 GWh/god), i "Priboj" (11 MW, 44 GWh/god).

Preostali hidroenergetski potencijal Ibra može se iskoristiti, pre svega na profilu Ribarići (38 MW, 44 GWh/god), uzvodno od postojeće akumulacije "Gazivode", kao i na nizu manjih stepenica (jedna od varijanti: "Gokčanica", "Ušće", "Glavica", "Cerje", "Gradina", "Bela Glava", "Dobre Strane", Maglić" i "Lakat"), sa padovima od 13 m do 14 m, snagama od 14 MW do 15 MW i prosečnom godišnjom proizvodnjom od oko 45 GWh/god do 58 GWh/god. Ono što je po pitanju uslova za realizaciju objekata na malim padovima rečeno za donji tok Drine važi i ovde. U daljoj perspektivi može se pokazati opravdanim i izgradnja stepenica na čitavom toku Ibra nizvodno od Sitnice.

Korišćenje voda Velikog Rzava za potrebe hidroenergetike vršiće se u sklopu integralnog i kompleksnog vodoprivrednog sistema kojim bi se prevođenjem voda reke Uvac (i Lim) rešavala mnoga pitanja iz oblasti korišćenja voda, zaštite voda i zaštite od voda na velikom delu prostora Republike.

Izravnate vode Uvca tunelom bi se prevele u sliv Rzava, a pretvaranjem hidroelektrane "Bistrica" u reverzibilnu hidroelektranu (uz izgradnju brane "Klak") omogućilo bi se po potrebi i prebacivanje voda reke Lim. Izravnate vode Uvca i Lima, kao i samog Rzava, koristile bi se nizom stepenica na Velikom Rzavu (jedna od varijanti: "Orlovača", "Roge", "Arilje), kao i na postojećim hidroelektranama na Zapadnoj Moravi, a u daljoj perspektivi i na energetskim stepenicama Zapadne i Velike Morave, pri čemu bi se konačno rešenje našlo u sklopu kompleksnog rešenja iskorišćenja ovih voda, uzimajući u obzir, pre svega, potrebe vodosnabdevanja stanovništva i kompleksnog korišćenja i zaštite voda Zapadne (i Velike) Morave.

Na sadašnjem nivou razmatranja, rešavanje hidroenergetskog potencijala Velike Morave sagledava se nizom od sedam kaskada, sa padovima od 6,5 m do 7 m, snagama od 20 MW do 25 MW i prosečnom godišnjom proizvodnjom od oko 100 GWh/god. do 125 GWh/god. u postojećem režimu voda ("Paraćin", "Ćuprija", "Bagrdan", "Svilajnac", "Velika Palana", "Vlaški Do", "Ljubičevo"). Ove kaskade bi omogućile plovidbu na čitavom toku Velike Morave. Međutim, s obzirom na navedene probleme prilikom usporavanja (zajezeravanja) toka plitkim akumulacijama, ostvarivanje ovog sistema uzročno-posledično je vezano za rešavanje ostalih vodoprivrednih problema na slivu čitave Morave (kontrola kvaliteta voda, kontrola nanosa, itd.). Ove hidroenergetske stepenice mogle bi se koncipirati kao reverzibilne, što bi omogućilo korišćenje dunavskih voda za navodnjavanje priobalja Velike Morave.

Hidroenergetski potencijal Zapadne Morave takođe se može iskoristiti nizom (šest) stepenica sa padovima od 7,5 m do 8,2 m, snagama od 20 MW do 21 MW i prosečnom godišnjom proizvodnjom od oko 61 GWh/god do 65 GWh/god (jedna od varijanti: "Vitanovac", "Stubal", "Trstenik", "Medveđa", "Kukljin I" i "Kukljin II"). Ranije navedena ograničenja za izgradnju niskih stepenica važe i za potencijalne hidroelektrane na Zapadnoj Moravi.

Na slivu Nišave planira se izgradnja nekoliko manjih hidroelektrana, snaga od 10 MW do 25 MW ("Crnoklište" i "Bela Palanka" na samoj Nišavi, "Odorovci" na Jermi, "Pakleštica" na Visočici).

Iskorišćavanje većeg dela preostalog hidropotencijala Dunava moglo bi se ostvariti izgradnjom hidroelektrane "Novi Sad" ("Beoči") snage oko 250 MW i prosečne godišnje proizvodnje od oko 1.000 GWg/god. Izgradnja ovog objekta, pored ostalog, povoljno bi se odrazila na rad hidrosistema "Dunav-Tisa-Dunav", jer bi bilo omogućeno gravitaciono zahvatanje vode; međutim, pre izgradnje jednog ovakvog objekta mora se izraditi detaljna studija njegovog uticaja na životnu sredinu (posebno na kvalitet voda).

Takođe, planira se povećanje proizvodnje na pojedinim hidroenergetskim objektima prevođenjem voda susednih slivova: Toplodolske reke u Visočicu i iskorišćenje na hidroelektrani Pirot (Zavoj), Ljubatske reke u Vlasinsko jezero i korišćenje u sistemu Vrla.

Od hidroenergetskih postrojenja najpovoljnije izglede za blisku realizaciju ima:

1) izgradnja sistema na Rzavu, sa prevođenjem voda Uvca (i Lima) izgradnjom reverzibilne elektrane "Bistrica";

2) korišćenje preostalog hidroenergetskog potencijala srednje Drine i Lima;

3) korišćenje gornjeg toka Zapadne Morave (Nošnica i Moravica);

4) korišćenje pritoka Nišave (Jerma, Pakleštica, Toplodolska reka);

5) dalji razvoj sistema Vlasina (povećanje korišćenja voda Dragovštice i Vlasine preko sistema Vrla).

Ponovo se naglašava da kod korišćenja hidropotencijala na donjem Ibru, Velikoj i Zapadnoj Moravi i donjoj Drini potrebno je prethodno razrešiti pitanje zaštite kvaliteta ovih vodotoka, odnosno izvršiti prečišćavanje otpadnih voda i realizovati druge mere za zaštitu kvaliteta voda u ovim objektima kao i za zaštitu od nanosa. Međutim, reč je o značajnom potencijalu na malim padovima, koji se može ekonomično koristiti primenom tipizirane opreme na više elektrana.

Predviđeno dalje energetsko korišćenje Dunava i Save treba realizovati u skladu sa mogućnošću zadovoljenja ekoloških kriterijuma u ovim akvatorijama i njihovoj neposrednoj okolini.

Pored navedenih hidroenergetskih objekata potrebno je maksimalno koristiti i sve druge mogućnosti, a sve u sklopu integralnog, kompleksnog i jedinstvenog korišćenja vodnih resursa na teritoriji Srbije.

Za pokrivanje vršne potrošnje do sada je izgrađena jedna reverzibilna hidroelektrana ("Bajina Bašta"). Dosadašnji rad ove elektrane imao je izuzetan značaj za pouzdan rad elektroenergetskog sistema. Uslova za realizaciju dodatnih objekata ove vrste ima na rekama: Limu, Uvcu, Dunavu i mnogim drugim lokacijama.

Prilikom upravljanja vodama, odnosno održavanja i razvoja vodnog režima u smislu datih ciljeva u VOS-u, rad HE mora da bude pod neposrednom kontrolom vodoprivrede.

Štete ili povećane troškove koji su prouzrokovani radom ovih objekata (hidroelektrane na Dunavu, Drini, Južnoj i Zapadnoj Moravi i dr.), vlasnici HE moraju da nadoknade oštećenim subjektima, odnosno da preduzimaju mere za efikasno otklanjanje negativnih posledica rada ovih sistema i objekata na druge sisteme, objekte i dobra (uključujući životnu sredinu, prirodna i kulturna dobra).

Potrebne količine voda za hlađenje termoelektrana

Očekuje se do 2020. godine, prema nižem scenariju razvoja elektroenergetskog sistema Srbije, povećanje termoenergetskih kapaciteta od 2.100 MW (šest blokova po 350 MW), osim dva bloka u TE "Kolubara B" koja su u izgradnji.

Od navedenih kapaciteta 2 bloka mogla bi biti na bazi uglja u Kolubarskom basenu. Na lokaciji TE "Nikola Tesla B" voda bi se obezbedila iz reke Save, kao i za postojeće objekte. U cilju sprečavanja prekoračenja termičkog zagađenja reke Save u letnjim mesecima potrebno je isključivati potreban broj blokova termoelektrana "Nikola Tesla A" i "Nikola Tesla B", odnosno u ovo vreme predvideti remonte ovih pogona.

Na lokaciji "Kolubara B" predviđaju se 1-2 nova bloka sa recirkulacionim sistemom hlađenja vlažnim kulama. Potrošnja vode za hlađenje je oko 0,35 m3/s po bloku. Voda bi se obezbedila iz rečnog toka Kolubare, odnosno akumulacija "Stuborovni" na reci Jablanici i "Struganik" na reci Ribnici.

Na bazi uglja u Kostolačkom basenu predviđa se dogradnja jednog bloka na lokaciji TE "Drmno". Dodatna količina rashladne vode (oko 13 m3/s) obezbedila bi se iz Dunava.

Ostali predviđeni elektroenergetski termo blokovi bili bi u Kosovskom basenu, na lokacijama "Kosovo B" i novoj lokaciji "Kosovo C". Za ove termoelektrane potrebno je obezbediti oko 5,5 m3/s dodatne vode iz sliva Belog Drima. Pošto se u budućnosti predviđa korišćenje Ibra u pravcu postojećeg toka, biće potrebno i hlađenje postojećih termoelektrana vršiti vodama Belog Drima.

Pored planiranih, moguće je na Kosmetu u ovom periodu graditi i nove termo kapacitete

1.5. Plovidba

Budući razvoj plovidbe u Srbiji

Generalne ciljeve razvoja plovidbe u Srbiji u budućnosti predstavljaju:

1) uključenje domaćih plovnih puteva u evropsku mrežu, uz modernizaciju flote, pristaništa i drugih pratećih objekata,

2) proširenje domaće plovne mreže sa istovremenom izgradnjom pratećih infrastrukturnih objekata.

U periodu do 2020. godine prioritet treba dati radovima i aktivnostima vezanim za uključenje domaćih plovnih puteva u evropsku mrežu. Ostvarenje ovog cilja olakšava činjenica da evropski magistralni plovni put - Dunav protiče kroz našu zemlju u dužini od oko 600 km i čini okosnicu mreže unutrašnjih plovnih puteva Srbije, a ujedno Srbiju povezuje sa mrežom plovnih puteva Evrope.

Prvi prioritet, stoga, predstavlja uređenje i održavanje međunarodnog plovnog puta na Dunavu, u skladu sa preuzetim obavezama Jugoslavije. Obezbeđenje proklamovanog cilja - uključenje ostalih plovnih vodotokova u evropsku mrežu može se postići samo uz određeni obim radova, kojima bi se obezbedili uslovi za bezbedno i ekonomično korišćenje standardne dunavske flote. U tom smislu, uređenje Tise, koja i sada ima status međudržavnog plovnog puta, predstavlja sledeći prioritet. Dinamika i obim radova za uređenje plovnog puta na Savi, u skladu sa usvojenim ciljem zavisiće od njenog budućeg statusa i utvrđene kategorije. U daljem tekstu će se navesti mere potrebne za uređenje postojećih plovnih puteva na Dunavu, Tisi i Savi.

Istovremeno sa uređenjem plovne mreže, neophodno je sanirati i revitalizovati postojeću plovidbenu infrastrukturu, u cilju njenog racionalnog funkcionisanja. Treba modernizovati transportna sredstva, organizaciju i sistem transporta i razviti savremene skladišno-pretovarne i servisno-remontne kapacitete. U okviru pristaništa treba predvideti izgradnju objekata za prihvatanje iskorišćenog ulja, maziva i drugih zagađenja sa rečnih plovila.

Osnovni nedostatak mreže unutrašnjih plovnih puteva u Srbiji, a time i unutrašnje plovidbe, jeste već pominjani nepovoljan prostorni položaj mreže, usled koga veći deo Republike nema mogućnosti korišćenja usluga jednog od najracionalnijih vidova transporta, bar kada su u pitanju određene vrste tereta. Neravnomeran teritorijalni raspored mreže unutrašnjih plovnih puteva u Srbiji je jedan od osnovnih uzroka njegovog zaostajanja u odnosu na ostale saobraćajne grane (drumski i železnički saobraćaj). Iz tog razloga pitanje proširenja ove mreže zaokuplja stručne krugove dugi niz godina unazad. Nažalost, do danas je malo od toga realizovano (sa izuzetkom mreže kanala u okviru HS DTD). U nastavku će biti pomenute one najznačajnije, do sada razrađivane ideje za proširenje mreže unutrašnjih plovnih puteva u Srbiji, kanalisanjem danas neplovnih reka i izgradnjom plovnih kanala. Teško je očekivati kompletnu realizaciju bilo koje od ovih ideja u periodu do 2020. godine, ali se trenutno nepovoljna privredna situacija može iskoristiti za istražne radove, studije i projekte, kao i za akcije uređenja režima voda na području.

Dispozicija postojećih i potencijalnih plovnih puteva na teritoriji Republike Srbije data je u Plansko analitičkoj dokumentaciji.

Razvoj i uređenje postojećih plovnih puteva u Srbiji

Reka Dunav

Plovni put na Dunavu između jugoslovensko-mađarske granice (km 1.433) i Beograda (km 1.170), ima, izuzev na nekoliko izdvojenih kratkih deonica (ukupne dužine oko 30 km), obezbeđene plovidbene gabarite propisane od strane Dunavske komisije.

Regulacione radove za potrebe plovidbe na ovom sektoru u perspektivi treba u potpunosti završiti, u skladu sa obavezama Jugoslavije prihvaćenim potpisivanjem međunarodne konvencije o režimu plovidbe na Dunavu, Generalnim planom za uređenje Dunava i kriterijumima Dunavske komisije. Istovremeno, neophodno je stalno i sistematsko praćenje stanja dunavskog korita i plovnog puta unutar njega, kao i efekata do sada izvedenih regulacionih radova. Biće potrebno i izvršenje dopunskih ili sanacionih mera i radova na deonicama na kojima nisu u potpunosti ostvareni planirani efekti izvedenim regulacionim radovima, odnosno tamo gde ovim radovima nisu obezbeđeni propisani gabariti plovnog puta. Pored toga, biće potrebno izvršenje lokalnih regulacionih radova za obezbeđenje normalnog funkcionisanja postojećih i budućih pristaništa, zimovnika, marina, prilaznih kanala i drugih objekata na plovnom putu.

Mogućnost daljeg poboljšanja plovidbenih uslova na sektoru Dunava uzvodno od ušća Save leži u kombinaciji dopunskih regulacionih mera (suženje rečnog korita regulacionim građevinama i njihovo nadvišenje u odnosu na današnje stanje, poštujući uslove odbrane od velikih voda na ovom sektoru Dunava) i kanalisanja Dunava, izgradnjom stepenica za potrebe plovidbe i hidroenergetskog iskorišćenja vodnog potencijala.

Na Dunavu nizvodno od Beograda (km 1.170-km 862), plovidba se odvija duž akumulacija HEPS "Đerdap I" i "Đerdap II", pri čemu su na ovim sektorima u potpunosti obezbeđeni plovidbeni gabariti propisani od strane Dunavske komisije za kanalisani deo Dunava, dok nizvodno od HE "Đerdap II" (km 862-km 845), zavisi od dispečerskog režima rada ove hidroelektrane.

U narednom periodu planira se dalji razvoj pristanišne mreže na Dunavu, koji će obuhvatiti proširenje i modernizaciju pretovarnih i skladišnih kapaciteta, poboljšanje organizacije rada i druge aktivnosti. Značajnu ulogu u intenziviranju unutrašnjeg vodnog saobraćaja na Dunavu imaće pristaništa u Novom Sadu, Beogradu, Pančevu i Prahovu, koja će prerasti u robno-transportne centre. Planira se, takođe, dalji razvoj pristaništa Apatin, Bogojevo, Bezdan, Bačka Palanka, Smederevo i Kovin.

Ukoliko bi se izgradile plovidbene i hidroenergetske stepenice na Dunavu nizvodno od naše teritorije (kao što je HEPS "Turnu Magurele-Nikopolj"), bio bi omogućen pristup rečno-morskih brodova nosivosti do 5 000 t do Beograda, koji bi u perspektivi postao rečno-morska luka. Pristup rečno-morskih brodova bi, u daljoj budućnosti, bio moguć sve do Bogojeva, ako se kanališe i sektor Dunava uzvodno od akumulacije HE "Đerdap".

Izvanredne prirodne lepote, brojni kulturno-istorijski spomenici i gradovi u priobalju (Novi Sad - Petrovaradin, Sremski Karlovci, Zemun, Beograd - Kalemegdan, Vinča, Smederevo, Golubac, Donji Milanovac - Lepenski Vir, Trajanova tabla i drugi) predstavljaju značajan turističko-rekreativni potencijal jugoslovenskog sektora Dunava. Planirano intenzivno korišćenje plovnog puta na Dunavu u turističko-rekreativne svrhe zasniva se na rekonstrukciji odnosno izgradnji odgovarajuće infrastrukture, što podrazumeva revitalizaciju postojećih i izgradnju novih putničkih pristaništa i marina sa pratećim sadržajima.

Reka Tisa

Na reci Tisi, plovidbeni uslovi su uglavnom povoljni, pošto je režim vodostaja na sektoru nizvodno od brane kod Novog Bečeja diktiran režimom rada HEPS "Đerdap I", a na sektoru uzvodno od brane do jugoslovensko-mađarske granice (km 164) režimom rada ustava na brani kod Novog Bečeja. Manji obim regulacionih radova je potrebno izvršiti na nekoliko kraćih deonica (ukupne dužine oko 3 km), u smislu prosecanja rečnih krivina, kako bi se zakrivljenost toka prilagodila zahtevima plovidbe.

U narednom periodu, u zavisnosti od robnog prometa na ovom plovnom putu, mora se razmišljati o rekonstrukciji postojeće brodske prevodnice na brani kod Novog Bečeja, s obzirom na njene nedovoljne gabarite i karakteristike prilaznih kanala (ili o izgradnji nove - paralelne prevodnice, koja bi se koristila za prevođenje sastava većih dimenzija).

Plovni put na reci Tisi nije kategorisan, što bi svakako trebalo učiniti u narednom periodu, jer od toga zavisi karakter i obim radova na uređenju plovnog puta.

Neophodno je obezbediti stalno održavanje propisanih gabarita plovnog puta i njegovo obeležavanje, kako bi se garantovala sigurnost plovidbe i kontinuitet, u skladu sa međudržavnim obavezama Jugoslavije.

U narednom periodu se planira dalji razvoj i modernizacija, pre svega pristaništa u Senti (u sklopu izgradnje robno-transportnog centra), a po potrebi i drugih.

Reka Sava

U uslovima postojanja SFRJ planirano je da se reka Sava transformiše u plovni put IV kategorije, pri čemu bi sektor koji pripada Srbiji (207 km), predstavljao završetak značajnog plovnog puta dužine oko 651 km (do Rugvica). U današnjoj situaciji, nakon raspada SFRJ, u potpunosti je izmenjena politička i privredna situacija u ovom regionu, uslovljavajući i veliki broj nepoznatih parametara. Njih je u ovom trenutku praktično nemoguće definisati (hoće li ili neće biti izgrađen kanal Vukovar-Šamac, da li će biti izgrađen sistem hidroelektrana na Donjoj Drini i kada, itd.), tako da se bilo kakve ideje o budućem unapređenju reke Save u plovni put više kategorije, zasnivaju na velikom broju pretpostavki, koje je u ovom momentu nemoguće egzaktnije sagledati.

Ako se pođe od pesimističke pretpostavke da će reka Sava na delu koji pripada Jugoslaviji, odnosno Srbiji, služiti isključivo potrebama jugoslovenske privrede, kao logična, nameće se revizija plana o tome da jugoslovenski sektor Save, dužine 207 km, bude plovni put IV kategorije (minimalna plovna dubina 2,50 m; minimalna plovna širina 50 m i minimalni poluprečnik krivine 350 m).

S obzirom na navedenu situaciju, uređenje korita Save za potrebe plovidbe mora se razmatrati varijantno, sa mogućnošću fazne izgradnje, pri čemu bi prethodna faza uređenja morala biti u funkciji one sledeće više faze. To praktično znači da bi pre svega trebalo izvršiti kategorizaciju plovnog puta, imajući u vidu gore navedene činjenice, te da bi u prvoj fazi uređenja reke Save za potrebe plovidbe trebalo poći od postojećeg stanja i sprovesti samo one regulacione mere koje su neophodne da bi se na sektoru Save od ušća u Dunav do ušća Drine, odnosno do Sremske Rače (km 180), obezbedili plovidbeni uslovi koji danas vladaju na deonicama povoljnim za odvijanje plovidbe u toku navigacionog perioda. Ovo podrazumeva sledeće akcije:

1) završetak ranije započetih regulacionih radova, kako bi se obezbedili neophodni plovidbeni uslovi (posebno završetak radova na sektoru Kamičak, km (83-85) i u zoni ušća Drine u Savu) i

2) obezbeđenje kontinualnog održavanja i obeležavanja plovnog puta na Savi.

U sledećoj fazi, u zavisnosti od razrešenja ranije postavljenih dilema, bilo bi potrebno raščistiti sledeća otvorena pitanja:

1) definisati robne tokove i potencijalne korisnike vodnog saobraćaja u ovom delu Srbije;

2) utvrditi kategoriju plovnog puta na reci Savi i u zavisnosti od toga definisati plovidbene gabarite i

3) rešiti pitanje dugoročnog obezbeđenja sredstava za potrebe radova na uređenju, održavanju i obeležavanju plovnog puta.

U zavisnosti od utvrđene kategorije plovnog puta na Savi moraju se definisati minimalni neophodni gabariti plovnog puta i u skladu sa tim, projektovati odgovarajući regulacioni radovi. Pošto na ovom sektoru Save ne dolazi u obzir njeno kanalisanje, ovi regulacioni radovi će se svesti na primenu klasičnih regulacionih građevina, prosecanje nepovoljnih krivina i bagerovanje, koje može biti ili osnovna mera regulacije na pojedinim deonicama ili mera održavanja.

Dalji razvoj i modernizacija rečnih pristaništa u Šapcu i Sremskoj Mitrovici, u sklopu izgradnje saobraćajno-snabdevačkih centara, neophodni su za intenziviranje vodnog saobraćaja na reci Savi.

Mreža kanala HS DTD

Mreža plovnih kanala sa pretećim objektima u okviru HS DTD zahteva stalno tekuće i investiciono održavanje, kao i određene zahteve prema Programu revitalizacije Hidrosistema.

Problem nedovoljnih dimenzija pojedinih delova mreže za plovidbu plovila dunavskog tipa mora se rešavati primenom odgovarajuće flote (LASH, SEABEE i slični sistemi), koji obezbeđuju kontinuitet plovidbe bez usputnog pretovara tereta. S obzirom da jugoslovenska brodska preduzeća ne raspolažu ovakvim plovilima, u narednom periodu se ovom pitanju mora posvetiti odgovarajuća pažnja.

Za aktiviranje plovidbe na kanalskoj mreži HS DTD i drugim plovnim vodotocima, u Vojvodini, potrebno je u narednom periodu modernizovati postojeća pristaništa (od kojih su najznačajnija Novi Sad, Sombor, Zrenjanin, Bački Petrovac, Novi Bečej, Vrbas i Kikinda) i preko njih u što većoj meri usmeriti transport masovnih tereta sa gravirajućih područja.

Razmatranje mogućnosti proširenja mreže unutrašnjih plovnih puteva u Srbiji

Projekat plovnog puta Dunav-Vardar-Egejsko more, jedan je od najranije razmatranih, čijom realizacijom bi bilo ostvareno najradikalnije proširenje mreže unutrašnjih plovnih puteva u Srbiji. Prvi projekat ovog plovnog puta (1909. god.) i danas zadivljuje svojim originalnim i smelim idejama, koje nažalost nisu realizovane. Kasnije je ideja o spajanju Dunava sa Egejskim morem preko dolina Morave i Vardara razrađivana u još nekoliko navrata (projekat izrađen 1961. godine u preduzeću "Ivan Milutinović, i zajednički jugoslovensko-grčki projekat pod okriljem Ujedinjenih Nacija, 1973-1980. god.). U projektu iz 1973. godine razmatrana je mogućnost realizacije plovnog puta ukupne dužine oko 650 km (od čega je Velike i Južne Morave oko 345 km), sa 63 stepenice (58 brana sa prevodnicama i 5 liftova). Takođe su bili predviđeni priključni plovni putevi uz Zapadnu Moravu do Kraljeva (dužine oko 73 km) i duž Nišave do Niša (dužine oko 15 km).

Od nastanka projekta (1973. god.), pri realizaciji regulacionih radova na Velikoj Moravi poštovani su u njemu definisani uslovi, što je često iziskivalo značajno povećanje investicija u odnosu na rešenja pri kojima se ti uslovi ne bi poštovali i izazivalo oštre polemike među stručnjacima i privrednicima. Međutim, kako je realizacija plovnog puta Dunav-Egejsko more u celini najverovatnije daleka perspektiva, s obzirom na promenjene ekonomske uslove u svetu i vrlo složene političke prilike na Balkanu, ove uslove ubuduće treba poštovati jedino u slučaju da to ne izaziva značajno povećanje investicija, odnosno od njih treba odstupiti u suprotnim slučajevima. Ova Vodoprivredna osnova ne predviđa realizaciju tog projekta u razmatranom planskom periodu.

Za razliku od plovnog kanala Dunav-Egejsko more, za čije ostvarenje je potrebno zadovoljenje brojnih faktora, od kojih su mnogi van jugoslovenskog domašaja, realizacija plovnog puta duž Velike Morave, sa eventualnim produženjem uz Zapadnu Moravu do Kraljeva, odnosno Južnu Moravu i Nišavu do Niša, čini se znatno realnijom.

U okviru pomenutih studija i projekata, detaljno je razrađivana ova deonica plovnog puta Dunav-Egejsko more, i to u više varijanti (varijante sa plovnim putem u koritu Velike Morave, zatim tzv. kanalska varijanta itd.). Zajedničko za sve ove varijante je to da se plovidba na Velikoj Moravi može ostvariti samo kanalisanjem, pod pretpostavkom da su za ovaj grandiozni zahvat, pored plovidbe, zainteresovane i druge privredne grane (energetika i poljoprivreda). Formiranje savremenog plovnog puta IV kategorije bi se postiglo u okviru izgradnje više plovidbeno-energetskih stepenica na sektoru Velike Morave od ušća u Dunav do Stalaća (ukupne dužine oko 150 km, sa ukupnim padom oko 60 m). Sa izgradnjom određenog broja stepenica na Zapadnoj Moravi i Južnoj Moravi, uz odgovarajuće regulacione radove, ukupna dužina ovako formiranog plovnog puta bi iznosila oko 280 km.

Izgradnjom hidroenergetskog i plovidbenog sistema na Velikoj Moravi od ušća u Dunav do Stalaća (u prvoj fazi), kao i njegovim produženjem uzvodno zapadnom Moravom do Kraljeva, odnosno Južnom Moravom i Nišavom do Niša (u narednoj fazi), postigli bi se višestruki efekti: iskorišćenje hidroenergetskog potencijala, povezivanje najznačajnijih industrijskih centara uže Srbije sa Dunavom i preko njega sa Severnim morem i Crnim morem savremenom vodnom saobraćajnicom, stvaranje uslova za melioraciju značajnih površina u dolini Morave, uređenje priobalja, turizam itd. Stvorili bi se uslovi za masovni transport različitih vrsta tereta u oba smera (žitarica, poljoprivrednih i industrijskih sirovina i proizvoda, tečnih tereta, mineralnih đubriva, građevinskih materijala - peska i šljunka, uglja, drveta, itd.).

Pri realizaciji ovog projekta pojaviće se potreba za izgradnjom većeg broja pristaništa duž plovnog puta. Stoga bi u narednom periodu odgovarajućim prostornim planovima trebalo predvideti prostore za razvoj pristaništa uz gradove: Požarevac, Velika Plana, Batočina, Ćuprija i Stalać na Velikoj Moravi, Aleksinac i Niš na Južnoj Moravi, Kruševac, Trstenik i Kraljevo na Zapadnoj Moravi.

Treba reći da je u sadašnjim uslovima, uz manje regulacione radove (prvenstveno bagerovanje) moguće obezbediti plovidbene uslove na najnizvodnijoj deonici Velike Morave, približno do Ljubičevskog mosta, ukoliko bi privreda Požarevca i Stiga našla ekonomski interes za to.

Plovni put u donjem toku reke Drine. Ideja o regulaciji Drine za potrebe plovidbe razmatrana je još 1896. godine. U novije vreme se formiranje plovnog puta na donjem toku Drine vezuje za hidroenergetsko iskorišćenje ovog vodotoka. Ukoliko bi se u donjem toku reke Drine na potezu od ušća u Savu do Zvornika, izgradile hidroenergetske stepenice, stvorili bi se uslovi za formiranje plovnog puta na dužini od oko 80 km, s tim što bi se uz brane hidroelektrana morale izgraditi brodske prevodnice sa pratećim objektima, kao i urediti plovni put u zoni akumulacija. Uporedo sa realizacijom ovog plovnog puta bilo bi potrebno izgraditi pristaništa u Loznici i kod Zvornika. Ekonomski interes za otvaranje ove vodne saobraćajnice mogao bi se naći u prevozu različitih vrsta rude i građevinskog materijala (peska i šljunka). U ovom momentu nema elemenata za bilo kakvu procenu robnog prometa. Međutim, važno je da se aktivnostima u dolini i koritu donjeg toka Drine, ne onemogući formiranje plovnog puta na ovom potezu u budućnosti.

Spojni plovni kanal Dunav-Metalurški kombinat Smederevo (MKS). Ideja o izgradnji plovnog kanala od Dunava do Metalurškog kombinata u Smederevu (dužine oko 10 km), sa teretnim pristaništem u krugu MKS razmatrana je do danas u više navrata, ali je umesto nje, usvojeno i delimično realizovano rešenje bilo specijalizovano pristanište na desnoj obali Dunava (neposredno nizvodno od mosta na putu Smederevo-Kovin). Međutim zbog ograničenog kapaciteta ovog pristaništa, ideju o plovnom kanalu na relaciji Dunav-MKS ne treba definitivno napustiti. Kako projektovana trasa ovog kanala prolazi kroz poljoprivredno područje, ne postoji opasnost da se na ovom terenu preduzmu radovi koji bi izgradnju pomenutog kanala onemogućili u budućnosti, ako se ukaže potreba. Ovo rešenje bi iziskivalo i odgovarajuću zaštitu Godominskog polja od povišenih nivoa Dunava, koji bi se preko plovnog kanala preneli u unutrašnjost.

Plovni kanal na Kolubari. Za potrebe transporta uglja za REIK "Kolubara" razmatrana je mogućnost ostvarenja plovnog puta na potezu od ušća u Savu do termoelektrane, dužine oko 38 km. Projektom je predviđena regulacija Kolubare od ušća u Savu do km 20 (potez pod uticajem uspora Save), a uzvodno izgradnja stepenica sa brodskim prevodnicama, kojima se savlađuje denivelacija od 32,5 m. Ovo rešenje je racionalno po osnovnoj ideji da se masovni transport uglja (oko 6 miliona tona godišnje), obavi vodnim putem.

Obodni i plovni kanal "Drina-Sava-Dunav" ("DSD"). Jedan od potencijalnih elemenata razvoja vodoprivrede na Vodnom području Sava je višenamenski kanal "Drina-Sava-Dunav", ukupne dužine oko 100 km. Prvenstveno zamišljen kao melioracioni kanal, uz dodatne investicije za povećanje njegovih gabarita i infrastrukturu namenjenu potrebama plovidbe (brodske prevodnice), ovaj kanal bi mogao predstavljati najkraću vezu industrijskih i poljoprivrednih kapaciteta u Mačvi sa Dunavom i preko njega i sa mrežom kanala HS DTD.

Višenamenski kanal "Sava-Bosut-Sava" ("SBS"). Pri planiranju izgradnje ovog magistralnog kanala treba razmotriti mogućnost njegovog korišćenja za plovidbu, čime bi se veća naselja u Sremu uključila, preko odgovarajućih pristaništa, u unutrašnji vodni transport.

U realizaciji projekata proširenja plovne mreže Srbije prednost treba dati višenamenskim rešenjima koja, pored plovidbe, predviđaju hidroenergetsko i druge vidove iskorišćenja vodotoka. S obzirom na višestruki, u svim do sada urađenim projektima i studijama utvrđeni značaj hidroenergetskog i plovidbenog sistema na Velikoj Moravi, njegova realizacija će verovatno imati prioritet u budućnosti.

Smernice za razvoj plovidbe u Srbiji

Smernice daljeg razvoja unutrašnjeg vodnog saobraćaja i u skladu sa time odgovarajuće saobraćajne infrastrukture na teritoriji Srbije su sledeće:

1) obezbeđenje uniformnih plovidbenih uslova na što većem delu postojeće mreže unutrašnjih plovnih puteva, uključujući i modernizaciju pratećih objekata (zimovnika, marina, brodskih prevodnica, itd.);

2) modernizacija flote i njeno prilagođavanje potrebama sopstvene privrede, uzimajući u obzir i zahteve inostranih partnera za transportnim uslugama naših prevoznika;

3) razvoj postojećih pristaništa, kroz proširenje i modernizaciju pretovarnih i skladišnih kapaciteta i poboljšanje organizacije rada, a po potrebi, i izgradnja novih pristaništa;

4) razvijanje slobodnih carinskih zona u okviru pristaništa, sa pratećim industrijskim kapacitetima i odgovarajućom infrastrukturom;

5) razvoj putničkog saobraćaja na mreži plovnih puteva, u sklopu razvoja turizma i rekreacije, uključujući prateću infrastrukturu (flota, putnička pristaništa, itd.) i

6) proširenje mreže unutrašnjih plovnih puteva, kako bi što veći broj privrednih preduzeća mogao koristiti usluge vodnog saobraćaja.

Pošto je o smernicama reč, na ovom mestu treba napomenuti da se u većini razvijenih zemalja sveta i Evrope administrativnim merama održava sklad u razvoju različitih vidova transporta, uključujući i vodni. Zahvaljujući njegovim prednostima (ekonomičnost, praktično neograničeni kapaciteti vodnih saobraćajnica, nesumnjive prednosti u odnosu na ostale vidove masovnog transporta sa ekološke tačke gledišta itd.), vodni saobraćaj se stimuliše posebnim privrednim i administrativnim merama. U Jugoslaviji, odnosno u Srbiji, to nije slučaj, što je verovatno jedan od osnovnih razloga njegovog ozbiljnog zaostajanja u odnosu na ostale saobraćajne grane, od Drugog svetskog rata do danas. Zato je neophodno donošenje odgovarajućih mera, kojima bi se pružila podrška daljem nesmetanom razvoju vodnog transporta.

1.6. Ribarstvo

Razvoj ribarstva na teritoriji Srbije odvijaće se u prirodnim vodnim ekosistemima - tekućim vodama i u veštačkim vodnim ekosistemima. Za dalji razvoj neophodno je poboljšati kvalitet voda tamo gde su one već manje ili više zagađene, odnosno očuvati one koje su još uvek kvalitetne. S obzirom na to da i na prirodnim i na veštačkim vodnim ekosistemima postoji veći broj zagađivača koji svoje otpadne vode direktno upuštaju u njih, mora se, već i zbog zaštite životne sredine, insistirati na prečišćavanju otpadnih voda, odnosno na kompleksnoj zaštiti voda.

U cilju očuvanja vodnih ekosistema kod vodotokova neophodno je brigu o njima vezati za organizacije kojima je povereno staranje o vodama, pa u tom smislu, ribe i drugi živi organizmi u vodama moraju biti u nadležnosti organizacija koje se brinu o kvalitetu i uopšte o režimu rečnih voda.

Vodni ekosistemi - tekuće vode

Sve tekuće vode u Srbiji raspoređene su u ribarska područja (RP). Samo najveće reke - njihova korita velikih voda - predstavljaju posebna RP. Dunav ima 4, Tisa 2 i Sava 2. Ostalih 17 RP pored korita glavne reke tog područja obuhvataju, po pravilu, sve njihove, pritoke, sve ribolovne vode prirodnih i veštačkih jezera, bara, mrtvaja, kanala, kao i druge vode u kojima žive ribe. Na svakom od RP egzistencija riba zavisi od više činilaca. Od njih zavise i godišnji riblji prinosi. Može se očekivati da u potocima sa stalnim protokom vode prinos bude od (5-35) kg/ha površine dna, u rekama sa relativno dobro očuvanom plavnom zonom, od (15-45) kg/ha matičnog korita, a u plavnim zonama i do 70 kg/ha, ako se na njima voda zadržava tokom većeg dela vegetacione sezone. Pomenutim rešenjem predviđeno je da se na 11 RP (korita najvećih reka i područja "Bačka", "Srem" i "Tamiš") vode koriste za privredni i sportski ribolov, a na 14 ostalih samo za sportski.

Pored produkcije riba u tekućim vodama, čije se vrste u budućnosti neće znatno menjati, neophodno je na ribarskim područjima gde se preteranim ulovom i krivolovom, kao i zbog zagađenja voda, smanjio procenat učešća cenjenih vrsta riba, veštački izvršiti nasad mladuncima tih vrsta (Dunav I, Dunav II i dr.). Treba obezbediti da se poveća brojnost populacija vrsta kao što su šaran, štuka, deverika, som i smuđ tako da njihovo učešće bude bar 35% u ukupnoj biomasi ribljeg naselja.

Iz tekućih voda, od kojih samo neke imaju prirodan režim, predviđeno je da se vodom snabdeva 52 nova šaranska ribnjaka, od kojih su samo dva van Vojvodine. Najviše, 20, predviđeno je da se snabdeva iz Tamiša, a iz Tise 10. Na pritokama reka u centralnoj Srbiji predviđa se 6 pastrmskih ribnjaka (na 6 lokacija), pri čemu je najviše -3, na pritokama Timoka. Od ukupno predviđenih šaranskih ribnjaka za snabdevanje tekućim vodama, na oko 31.050 ha, do 2021. godine, očekuje se izgradnja na oko 13.000 ha. Pastrmski ribnjaci bi se skoro svi gradili do 2021. godine. Potrebne količine vode - oko 120 m3/s ne predstavljaju problem pri punjenju ribnjaka u proleće (1.III-1.V). Najviše se predviđa da se uzima voda iz Tise, oko 42,5 m3/s, a iz Tamiša oko 30 m3/s za sve postojeće i buduće ribnjake kojima su te reke izvorište vode.

Veštački vodni ekosistemi

U Osnovnoj kanalskoj mreži hidrosistema "Dunav-Tisa-Dunav" (OKM HS DTD) neophodno je poribljavanje da bi se upotpunile nove vrste. Već su i dosadašnji pokušaji poribljavanja dali dobre rezultate. Ovde je, na nekim deonicama kanala u Bačkoj i Banatu, najvažnije rešiti pitanje zagađivača, kako onih koji se nalaze neposredno na OKM tako i onih čija otpadna voda dolazi iz Rumunije (naročito na Plovnom i Starom Begeju i Zlatici). U OKM je sa ribarskog i tehničko-tehnološkog aspekta, od posebnog interesa poribljavanje biljojednim vrstama riba, kao biološke borbe protiv suvišne podvodne vegetacije (beli amur i tolstobik). Iz OKM u Banatu predviđeno je snabdevanje vodom nova 4 ribnjaka, a do 2021. godine 3 na 1.430 ha.

Akumulacije će se u narednom periodu koristiti pretežnim delom za sportski ribolov. U onim koje se ne koriste za snabdevanje vodom naseljenih mesta moguć je i privredni ribolov. To su one akumulacije čija je zapremina veća od 200.000 m3 i koje ne presušuju. To su skoro sve male akumulacije u Vojvodini i oko 30 malih akumulacija u centralnoj Srbiji, kao i oko polovina onih sa visokim branama. Korišćenje akumulacija za uzgoj riba mora biti usklađeno sa ostalim korisnicima. Kod onih koje imaju odgovarajuću dubinu, oko 10 m, moguća je primena kaveznog uzgoja riba. Pri tome treba imati u vidu da se gajenjem riba u jezera unosi riblja hrana i dolazi do eutrofikacije. Kavezni uzgoj ne može se dozvoliti, bez posebnih saglasnosti, u akumulacijama koje služe ili su predviđene za zadovoljavanje potreba stanovništva. Na akumulacijama koje su predviđene za vodosnabdevanje stanovništva ne dozvoljava se kavezno gajenje riba, osim pod posebnim uslovima. Jezera Palić i Ludoš povezivanjem sa Tisom, i osvežavanjem njenom vodom, moći će se koristiti i za sportski ribolov, pri čemu se mora imati u vidu rekreaciono-turističko korišćenje Palića kao i činjenica da su oba jezera kao prirodna dobra posebno zaštićena.

Ribnjaci ostaju i nadalje najznačajnije privredne ribarske vode. U narednom periodu predviđa se širenje šaranskih ribnjaka, a u nešto manjoj meri i pastrmskih. U tabelama se daju osnovni podaci za buduće ribnjake.

Tabela 1.6.1: Budući šaranski ribnjaci

U tabeli 1.6.1 su prikazane površine pogodne za podizanje ribnjaka. Realizacije će u prvoj meri zavisiti od potrošnje ribe i odnosa cene ribljeg mesa u odnosu na cene drugih vrsta mesa. Od predviđenih šaranskih ribnjaka oko 70% njihovih površina nalazi se na branjenim područjima u dolinama vodotoka i oko 30% u koritima njihovih velikih voda (starače, depresije).

Po broju ribnjaka približno na polovini treba da se podignu polusistemski ribnjaci, ali svega na oko 20% njihovih ukupno predviđenih površina. To zbog toga što je reč, po pravilu, o odabranim površinama koje odgovaraju malim ribnjacima. Većina njih, manja je od 300 ha. Planira se proizvodnja od oko 2.000 kg/ha.

Uzimajući u obzir izgrađene šaranske ribnjake, podaci o ukupnom broju i površini ribnjaka u perspektivi daju se u sledećoj tabeli po izvorištima vode:

Tabela 1.6.2: Postojeći i budući šaranski ribnjaci

Ni na jednom izvorištu vode u proleće, od 1.III do 1.V, potrebne količine vode za punjenje ribnjaka ne prestavljaju značajniji poremećaj bilansa voda.

S obzirom na to da su sve salmonidne vode, pa i ribarska područja na kojima se one nalaze, predodređene za sportski ribolov, ovde se predviđa samo nekoliko novih pastrmskih ribnjaka. Ne daje se pregled za one manje koji se grade u okviru turističkih objekata (moteli, letovališta i sl.). Na ribarskim područjima centralne Srbije i Kosmeta predviđaju se sledeći ribnjaci (tabela 1.6.3):

   Tabela 1.6.3: Budući pastrmski ribnjaci

Pri obezbeđenju količine vode za planirane ribnjake vođeno je računa o drugim korisnicima odgovarajućih izvorišta, o čemu se, pri realizaciji korišćenja izvorišta, usklađuju interesi.

1.7. Rekreacija, turizam, lečenje

Kako je jedan od najizraženijih sukoba interesa u oblasti vodoprivrede između korišćenja voda i dispozicija otpadnih voda, današnji trend ukazuje da je, kod upravljanja vodnim resursima, najkritičnija oblast upravo zagađivanje voda. Postavljanjem separatnog cilja da se naseljima obezbede dovoljne količine visokokvalitetnih voda za piće bez integralnog posmatranja vodnih resursa, odnosno bez adekvatne zaštite voda, mnogi vodotoci bili su žrtve takvog pristupa, a u prvom redu su bile isključene mogućnosti korišćenja voda za kontaktnu rekreaciju. Sada su i u našoj zemlji mnogi gradovi i pojedini regioni prinuđeni da rekreaciju obavljaju na udaljenim prostorima na veoma skup način, a ona vremenski traje veoma kratko da bi se postigli značajni efekti (posebno kod predškolske dece i omladine uopšte).

Potrebno je obezbediti adekvatne mere za razvoj nautičkog turizma. Zakonskom regulativom o vodama treba bliže definisati navedena opredeljenja.

Razumni, brižljivi odnos prema prirodnom bogatstvu kakvo je voda zahteva da se u okviru vodoprivrede razmotre i drugi mnogobrojni i raznovrsni vidovi korišćenja koji su ugroženi neprestanim zagađivanjem voda, što se najpovoljniji može ostvariti integralnim kompleksnim jedinstvenim vodoprivrednim sistemom.

Osim već razmotrenih potreba različitih korisnika, danas je neophodno osvetliti druge aspekte korišćenja vodnih resursa koji, takođe, imaju ekonomsku i druge društvene dimenzije, a u nekim delovima zemlje i vitalni privredni značaj. To su, pre svega, banjsko-turistički kompleksi, turističko-rekreacioni zimski centri, lovno-turistički centri i rekreativne zone, vodni sportsko-rekreativni centri i plivački bazeni u naseljima i gradovima koje imaju sve veći zdravstveni i sociološki značaj za život stanovništva u visokourbanizovanim sredinama.

U tom smislu, dugoročni razvoj i organizacija turističke ponude u Republici mogu se koncipirati u sledećim prostorno-funkcionalnim celinama: turističke zone, turističke regije, tranzitni turistički pravci, gradski turistički centri i banje.

Turističke zone (regije) mogu se razvrstati na: istočnu (Stara planina, Krajište i Vlasina), središnju (Kopaonik, Golija), južnu (Šar planina, Prokletije), zapadnu (Tara, Zlatibor, Zlatar), centralnu (valjevske planine, šumadijske planine, kučajske planine, Đerdap i Deliblatska peščara) i severnu (Fruška gora, Gornje Podunavlje, Gornja Tisa, Donja Tisa).

Tranzitni turistički pravci (sa centrima i punktovima) su autoputevi (E-70, E-75, E-80, E-660, E-761, E-763, E-771) i magistralni put (M-22).

Od gradskih turističkih centara treba istaći u prvom redu Beograd, a potom Novi Sad, Niš, Prištinu i Suboticu, dalje Užice, Pirot, Vranjsku Banju, Novi Pazar, Prizren, Peć, Valjevo, Kladovo, Vršac, Sombor, Zrenjanin, Leskovac i Kraljevo.

Od banja posebno se izdvaja Vrnjačka Banja, zatim Niška Banja, Sokobanja, Vranjska Banja, Mataruška Banja, Banja Koviljača i Bukovička Banja, kao i brojne banje drugog stepena (petnaest banja) i banje trećeg stepena (šesnaest banja).

Prioriteti razvoja turističke ponude i ostali elementi bliže su dati u Prostornom planu Republike Srbije.

U perspektivi predviđa se povećanje broja ležajeva u banjskom turizmu za oko 45%, odnosno broja noćenja za oko 85% do 2010. godine.

Već je istaknuta pojava ovih dopunskih korisnika visokokvalitetne vode za piće. Oni su metodološki pridruženi osnovnim potrebama u snabdevanju stanovništva i odnose se na prihvatanje povećanog broja korisnika u turističkim centrima koji su ocenjeni preko razvoja turističkog prometa i zbirno prikazani.

Kvantitativna i kvalitativna ocena okolne sredine u cilju valorizacije njene turističke i rekreacione vrednosti, pored prirodnih i stvorenih elemenata sredine, uključuje i faktore povezane sa boravkom i delatnošću čoveka koji su nužno ograničeni kapacitetom sredine. Posebno je značajno isključiti narušavanje postojećih vodnih sistema na ovim prostorima.

Sva tri faktora uslovljena turističkim i rekreativnim aktivnostima čoveka: higijenski, estetski i faktor zaštite prirodnih i kulturnih dobara zahtevaju da se u savremenim prilazima ocene takve sredine u širem smislu, pored zahtevane zaštite voda od zagađenja koje mogu prouzrokovati drugi korisnici, pažljivo razmotre i koriste svi vidovi zaštite vezani za zagađenje koje nastaje od različitih vidova turističko-rekreativnih aktivnosti i povećanog broja korisnika u sezonskim odmaralištima i centrima.

Sva ova banjska mesta i rekreativni centri nemaju adekvatno rešenu kontrolu zaštite kvaliteta voda.

Prema svetskim kriterijumima i svi veći banjski i sportsko-rekreativni centri treba da budu obuhvaćeni programom kontrole kvaliteta voda i prostora uopšte. Takođe, i manji turističko-rekreativni i banjski centri treba da preduzmu odgovarajuće mere kontrole kvaliteta životne sredine, a posebno voda koje su na ovim prostorima daleko najviše degradirani.

Razvoj komplementarnih aktivnosti (proizvodnja zdrave hrane, korišćenje termalne energije, termomineralnih izvora za zagrevanje, podsticaj razvoja domaće radinosti i dr.), kao jedan od razvojnih ciljeva turističke privrede, imaće pozitivne efekte na zaštitu voda i životne sredine uopšte.

S obzirom na to da visokoplaninski turizam ima prioritetno mesto u programima razvoja i potencijalne turističke ponude, planiranje lokacije hotelskih i drugih smeštajnih kapaciteta mora se uskladiti sa mogućnostima očuvanja standarda kvaliteta svih elemenata životne sredine, a posebno vode. Brojna su mesta gde su, usled neadekvatnih rešenja ovi prostori degradirani i poprimili sve karakteristike urbanih sredina, pri čemu su zanemareni prirodni kapaciteti sredine i mere adekvatne kontrole zaštite životne sredine.

Zavisno od vrste rekreativno-sportskog korišćenja kontinentalnih vodotoka i obala moraju se obezbediti adekvatne mere zaštite (propisno uređenje plaža, marina i drugih rekreativnih objekata). Kod ovih objekata, odnosno na navedenim lokacijama zabranjeno je pranje automobila, ispuštanje ulja iz motora itd., moraju se izgraditi odgovarajući parking prostori za prihvatanje automobila, tako da ne dođe do zagađivanja vode i životne sredine.

Pokušaji da se neka prirodna jezera i određene akvatorije pretvore u turističko-rekreativne centre obično su u početku davali izvesne pozitivne rezultate; međutim, nedostatak celovitog planskog pristupa, a u određenoj meri i sadašnja privredna situacija, dovela je do neadekvatnog korišćenja ovih objekata i njihove degradacije, kao i degradacije odnosnih zemljišnih resursa. Kao krajnji produkt dolazi do velikog zagađenja ovih akvatorija (hipereutrofikacija i bakteriološko zagađivanje), što ograničava ili čak onemogućava njihovo korišćenje.

U vodoprivrednom kompleksu izdvaja se poseban vid rekreacionog korišćenja voda u neposrednoj blizini urbanih sredina. Bruto troškovi naselja za rekreacione usluge dostižu u nekim gradovima i do 10% ukupne potrošnje, pa rekreaciono opsluživanje naselja dobija sve veći ekonomski značaj. Ove rekreativne aktivnosti najčešće su vezane za vodotokove, obale jezera i akumulacije.

Posebno su značajne plaže uz veća naselja i gradove koje i sada, uz veoma veliki zdravstveni rizik, koristi značajan deo populacije. U našim uslovima mora se očekivati proširenje rekreacionih zona vezanih za slatkovodne sisteme uz poseban pritisak na obale postojećih i novoizgrađenih veštačkih jezera i akumulacija. Pri tome se zone rekreacije moraju pažljivo planirati i tretirati kao jedinstven teritorijalno-rekreacioni sistem čija veličina zavisi od kapaciteta sredine. Sumarno opterećenje rekreacionog sistema zavisiće od površine zona za rekreaciju na vodi, površine priobalne teritorije sa najvećim brojem rekreacionih zona i vrsta rekreacije koje mogu biti vrlo različite.

Planiranje rekreacionih zona, vrste rekreacione aktivnosti i mera zaštite moraju biti posebno pažljivo provedeni kod akumulacija namenjenih za vodosnabdevanje, kako se ne bi ugrozila njihova osnovna namena. Za plaže nizvodno od akumulacija mora se obezbediti selektivan zahvat iz akumulacija koji će osigurati odgovarajuću temperaturu vode.

Kako svi vidovi rekreativnih aktivnosti uslovljavaju izvesno zagađenje vodotoka i uopšte okoline, ovakvi jedinstveni sistemi zahtevaju racionalno upravljanje u sklopu integralnog upravljanja vodnim režimom.

Razvoj i adekvatno upravljanje teritorijalno-rekreacionim sistemima mora biti podržano vodoprivrednim rešenjima, kako bi zdravstveni rizici, danas vrlo visoki, bili značajno smanjeni. Obezbeđenjem uslova za ovaj vid korišćenja voda štiti se zdravlje velikog dela populacije koja u letnjim periodima godine uzima učešće u jednoj od najmasovnijih rekreativnih aktivnosti.

Dobar primer rekreativne i turističke valorizacije je veštačko jezero na Adi Ciganliji (Sava). Takođe u pojedinim gradovima imamo dobre primere uređenja obala i priobalnih terena za sportsko-rekreativne aktivnosti. Ovu praksu treba podržati.

Planski zakonski zaštićeni prostori visokih prirodnih i ekoloških vrednosti, s obzirom na ograničenja u korišćenju, imaju pozitivan uticaj na kvalitet voda, ali zahtevaju i posebnu pažnju pri preduzimanju bilo kojih vodoprivrednih mera koji bi mogli uticati na dati ekosistem.

Za dalji razvoj turizma zasnovanog na prirodnom potencijalu i potrebama stanovništva, vodoprivreda će, korišćenjem voda, zaštitom od voda i zaštitom voda od zagađenja, a naročito kompleksnim integralnim jedinstvenim režimom voda stvoriti potrebne uslove za uključenje voda u ukupnu ponudu savremenom čoveku.

Krajnji cilj razvoja rekreacije na vodama je da se osigura svim građanima Srbije mogućnost da uživaju u rekreaciji na vodama (u vodama i oko njih) dostupne njihovim prebivalištima. Ove mogućnosti odnose se kako na rekreaciju na vodi u ambijentalnim uslovima i u okolini voda (u prirodi) tako i na veštački uređenim prostorima, a vezana kako za razvoj vodnih resursa tako i za razvoj odnosnih zemljišnih resursa i ostalih zavisnih činilaca.

Potrebno je istaći da osnovni problem rekreativne aktivnosti u urbanim sredinama (posebno većim) gde pored razvoja rekreativnih centara na vodi unutar samih sredina, posebne mogućnosti pružaju se u revitalizaciji, korišćenju rečnih voda za ove namene, što treba realizovati kod svih većih urbanih centara.

1.8 Zaštita životne sredine, prirodnih i kulturnih dobara

OSNOVNA POLAZIŠTA, ZAHTEVI I ZADACI

Sadržaji i ciljevi dokumenta VOS-a u oblasti zaštite životne sredine usklađuju se međusobno sa odrednicama dokumenta Prostornog plana Republike Srbije u svim poglavljima koja obrađuju ili međudisciplinarno tretiraju korišćenje resursa voda i vodnih sistema kao preduslova daljeg razvoja.

Kod neposredne realizacije projekata izgradnje vodoprivrednih i drugih objekata i zahvata u korišćenju resursa voda ili korišćenju vodnih sistema obavezna je izrada analize uticaja objekata i aktivnosti na životnu sredinu (Pravilnik o analizi uticaja objekata, odnosno radova na životnu sredinu, "Službeni glasnik RS", br. 61/92), za sva područja gde je životna sredina ugrožena (efektivno ili potencijalno), a pre svega sa gledišta:

1) procene rizika od svih vrsta i stepena zagađenja voda i tla,

2) procene i prognoze stanja "ovodnjenosti", kao osnovnog činioca opstanka života u postojećim ekosistemima, u zonama uticaja i promena.

Pored posebnih aktivnosti u zonama zaštite izvorišta podzemnih i površinskih voda i zaštitnim pojasevima vodotokova i bujica, u područjima priobalja svih vodnih sistema moraju se sprovoditi aktivnosti na zaštiti prostora i ekosistema, a posebno, sa sledećih gledišta:

a) Sprečavanje seče drveća, deponovanja materijala, odnošenja materijala i sl. u zaštitnim pojasevima vodotokova i bujičnih tokova;

b) Sprečavanje neplanske eksploatacije prirodnog geološko-građevinskog materijala (stena, pesak, šljunak) iz korita vodotokova i narušavanje njihovih obala i režima voda;

c) Sprečavanje uništavanja postojećih ekosistema;

d) Očuvanje pejzažnih karakteristika prostora;

e) Očuvanje prirodnih i kulturnih resursa.

U okviru rezervisanih prostora VOS-a za postojeća i potencijalna izvorišta podzemnih i površinskih voda moraju se poštovati sve postojeće zakonske odredbe u oblasti ukupne zaštite prirodnih dobara i životne sredine uopšte, do dovođenja u namenu rezervisanih prostora.

U okviru monitoringa kvaliteta površinskih i podzemnih voda na teritoriji Srbije treba da se obuhvate i vode posebno značajnih akvatičnih ekosistema, naročito onih za koje se zna da se obnavljaju vodom iz otvorenih vodotokova, podzemnih voda ili komunalnih i drugih sistema.

Zaštita životne sredine

U periodu realizacije Prostornog plana Srbije i sprovođenja zadataka i ciljeva VOS-a (do 2021. godine), očekuje se da zaštićeni prostori posebnih prirodnih vrednosti dostignu više od 15% površine ukupnog prostora Srbije.

Prostorno-regionalna diferencijacija životne sredine sa gledišta njene zaštite je sledeća: Gornjo-bačka zona, sa Potisjem i severnim Banatom; Južnobačka i Srednjebanatska zona; Posavskopodunavska zona; Zapadnomoravska industrijska zona; Velikomoravska industrijska zona; Nišavskoleskovačka zona; Timočka zona; Južnomoravska zona; Kosovsko-metohijska zona i zona Polimlja.

Kod svih ovih zona, u okviru VOS-a dato je rešenje zaštite i unapređenja kvaliteta voda korišćenjem svih racionalnih mera zaštite (prečišćavanje otpadnih voda, smanjenje potrošnje, recirkulacija, izmena tehnologija, oplemenjivanje malih voda itd.), kao i strategijska orijentacija u pogledu pristupa zaštiti voda i načina realizacije (Integralni, kompleksni jedinstveni vodoprivredni sistem Srbije).

Posebno treba istaći značaj međunarodne saradnje, koja se prvenstveno odnosi na kvalitet voda Dunava, Save, Tise, Tamiša, Drine, Bosuta i drugih graničnih i granicom presečenih vodotoka.

Zaštita prirodnih dobara

Uvažavajući do sada zaštićena prirodna dobra kao što su: nacionalni parkovi (Tara, Kopaonik, Šar planina, Đerdap, Fruška gora); rezervati prirode (opšti i specijalni) - oko dvestotine; predeli izuzetnih odlika; zaštićene okoline i druga, a u okviru njih ustanovljene režime stepena zaštite, koji određuju oblike, načine ponašanja i uslove opstanka određenih ekosistema (kako vodenih, tako i kopnenih) izradiće se za svako zaštićeno prirodno dobro posebne vodoprivredne osnove usklađene sa njihovim osnovnim vrednostima.

Posebno će se obratiti pažnja na prostoru Vojvodine na zaštitu vodenih tokova i obalnog područja, zaštićenih vlažnih, zabarenih površina i zasoljenih terena, prirodnih jezera i bara.

Na prostoru centralne Srbije prednost imaju: zaštita izvorišta i unapređivanje voda za vodosnabdevanje stanovništva, kao i zaštita vodotoka prve kategorije, zaštita i unapređenje vlažnih i zabarenih površina uz Moravu, Savu i Dunav.

Na prostoru Kosmeta prioritet će imati zaštita visokovrednih planinskih područja i sanacija prirode u degradiranim područjima.

Za prirodna dobra koja su upisana na listu ili su u postupku valorizacije za ramsarska područja (močvarna) obezbediće se neophodan režim voda, kao i adekvatan kvalitet voda, sprečavanjem dotoka voda čiji kvalitet ne zadovoljava utvrđene kriterijume kvaliteta za odgovarajuća prirodna dobra i ekosisteme.

U okviru zaštite prirodnih resursa neophodno je zakonskim uredbama regulisati i staviti pod kontrolu dalju eksploataciju mineralnih sirovina, biljnog i životinjskog sveta u rekama i oko njih. Uredbama obezbediti strogu zaštitu, očuvanje i racionalno korišćenje ovih resursa.

Zaštita nepokretnih kulturnih dobara

U okviru zaštite nepokretnih kulturnih dobara zaštićene su prostorne kulturno-istorijske celine, spomenici kulture, arheološka nalazišta i znamenita mesta i njihova zaštićena okolina, čime se obezbeđuje integralna zaštita prirodnih i spomeničkih vrednosti.

Mere zaštite odnose se na kulturna dobra od izuzetnog značaja, kulturna dobra od velikog značaja, ostala kulturna dobra i njihovu zaštićenu okolinu. Zaštićena okolina uživa isti tretman po zakonu kao i nepokretno kulturno dobro.

Poseban tretman sa aspekta planiranja treba da dobiju kulturna dobra upisana u Listu svetske kulturne i prirodne baštine, kulturna područja, značajna stara gradska i crkvena središta, zone arheoloških nalazišta, značajna seoska područja.

Ostvarivanjem rešenja iz VOS-a, kao i izradom vodoprivrednih osnova manjih teritorija vodiće se računa i o ambijentalnoj celini ovih dobara kako bi se zajedno sa samim dobrom očuvala i unapređivala.

Završna razmatranja

Detaljne liste o zaštiti životne sredine, zaštiti prirodnih dobara i zaštiti nepokretnih kulturnih dobara date su u dokumentu Prostornog plana Republike Srbije.

U zakonsku regulativu iz oblasti voda potrebno je uneti odgovarajuće elemente iz pravnih akata o zaštiti životne sredine, prirodnih i kulturnih dobara.

U Zakonu o zaštiti i iskorišćavanju izvorišta vodosnabdevanja iz 1977. godine (koji se odnosio na prostor centralne Srbije), bila je predviđena preventivna zaštita izvorišta vodosnabdevanja. Zakonom o vodama Republike Srbije iz 1990. godine ukinuta je ova preventivna mera, a Zakonom o vodama iz 1991. godine, praktično je ukinut Zakon o zaštiti i iskorišćavanju izvorišta vodosnabdevanja.

Novim Zakonom o vodama neophodno je, pored ostalih izmena i dopuna, ponovo definisati i zaštititi izvorišta snabdevanja stanovništva vodom za piće na teritoriji čitave Republike Srbije, obuhvatajući sve površinske i podzemne vode koje služe ili mogu služiti za navedenu namenu. Ovo stoga da bi se obezbedila što veća ekonomičnost snabdevanja stanovništva i smanjio rizik prilikom korišćenja predmetnih voda. (Ova materija može biti detaljnije razrađena i posebnim zakonom).

Podzemne i površinske vode u VOS-u ravnopravno se tretiraju u sklopu jedinstvenog vodnog ciklusa, a obezbeđivanje odgovarajućih kvaliteta u zavisnosti od namene, definiše se Planom za zaštitu voda od zagađivanja. Treba definisati izvorišta podzmenih i površinskih voda i njihovo korišćenje (osnove) do nivoa da se omogući donošenje odgovarajućih zakonskih dokumenata kojima će se obezbediti njihova racionalna zaštita i iskorišćavanje.

Za sve zaštićene prostore potrebno je izraditi vodoprivredne osnove u skladu sa Prostornim planom Republike Srbije i u duhu Zakona o zaštiti životne sredine Republike Srbije ("Službeni glasnik RS", broj 66/91).

2. Zaštita voda

2.1. Pristup rešavanju zaštite voda

Osnovni zadatak u oblasti zaštite voda je zaštita kvaliteta voda do nivoa da se one mogu koristiti za potrebe korisnika sa najvišim zahtevima u pogledu kvaliteta voda. Ovaj zadatak jedino se racionalno može ostvariti u okviru Integralnog kompleksnog jedinstvenog vodoprivrednog sistema Srbije.

Komponente ovog integralnog kompleksnog sistema, koji ima interakciju na čitavom prostoru Srbije, jesu: racionalno zahvatanje količina voda, mere unutar tehnološko-proizvodnih jedinica, racionalne tehničko-tehnološke mere na otpadnim vodama i drugim otpadnim materijama, mere na poboljšanju režima vodoprijemnika (druge tehničke mere prilikom upuštanja vode u prijemnike), tehničke mere u vodotocima, kontrola rasutih i posrednih, kao i potencijalnih izvora zagađivanja voda, kontrola prometa i korišćenja opasnih supstanci; kao i druge neinvesticione mere. Sve ovo ostvaruje se u sklopu integralnog kompleksnog jedinstvenog upravljanja režimom voda u saglasnosti sa racionalnim korišćenjem drugih resursa (posebno zemljišta), uzimajući u obzir i društveno-ekonomska ograničenja.

Kao što se vidi iz predočene dokumentacije i analize ukupne situacije u Republici Srbiji, za nama je dosta dug period permanentnog, raznovrsnog zagađivanja prirodnog resursa voda. Zato je obavezna izrada posebnog plana za zaštitu voda od zagađivanja koji treba da:

1) uspostavi novi sistem organizovanja aktivnosti u kontroli zagađivača i zagađenosti, preventivnom delovanju, stvaranju informacione osnove i sanacije postojećeg stanja,

2) podrži dalji tehničko-tehnološki razvoj Republike zasnovan na prestrukturiranju privrede sa osloncem na čistije tehnologije čija je primena i najracionalniji put u zaštiti okoline,

3) uspostavi pregled osnovnih pitanja koje treba pravno i organizaciono regulisati u pripremnoj fazi realizacije Programa zaštite voda, budući da su finansijski, stručni i organizacioni oslonac projekta i

4) označi nivo prioriteta kod primene direktnih mera zaštite za dvadesetpetogodišnji period.

Iz nama najbližih zemalja Evrope na naše prostore sve više dopiru visoki zahtevi za kvalitet voda i životne sredine uopšte, što u narednom periodu mora usloviti aktivniji odnos društva u celini prema zaštiti i, verovatno, mnogo brži hod od Programom predviđenog.

Programske aktivnosti i mere

Osnovne postavke Programa zaštite voda pri sadašnjem stanju zagađenosti voda trebalo bi da budu sledeće:

1) iz niza objektivnih razloga ciljevi ovog Programa su suženi i predstavljaju osnovu realne politike ostvarive korak po korak,

2) uporedo sa rešavanjem snabdevanja vodom u naseljima mora se rešavati odvođenje i tretman otpadnih voda,

3) ocena mnogih međunarodnih tela je da su gradovi najveći izvori koncentrisanog organskog i bakteriološkog zagađenja i da u određenom roku moraju imati sisteme za prečišćavanje otpadnih voda;

4) izgradnjom gradskih postrojenja i povezivanjem industrije na ista, kad god je moguće i celishodno, postižu se efikasnija rešenja nego kada se ovi izvori rešavaju odvojeno;

5) definisanje veličine najmanjeg naselja koje podleže Programu zaštite u prvoj fazi;

6) definisanje minimalnih zahteva za kvalitet efluenta urbanih izvora zagađenja za zone koje nisu pod posebnom zaštitom i za "osetljive zone";

7) rešenje otpadnih voda industrije koje po prirodi zagađenja ili lokaciji nije moguće zajednički prečišćavati na gradskim postrojenjima, mora se takođe osnivati na veličini i karakteru zagađenja, kao i položaju u odnosu na osetljive zone, itd.;

8) toksične industrijske otpadne vode, bez obzira na veličinu izvora, moraju biti podvrgnute predtretmanu pre upuštanja u gradsku kanalizaciju ili potpunom tretmanu ako se ispuštaju u prirodni recipijent, pri tome se kao minimalni zahtev primenjuju norme za kvalitet efluenta;

9) rekonstrukcija i modernizacija tehnoloških procesa postojećih postrojenja velikih industrijskih zagađivača u cilju smanjivanja količina izvornih zagađenja, količina zahvaćenih i otpadnih voda, recirkulacije i ponovnog korišćenja prečišćavanih otpadnih voda;

10) izgradnja deponija za bezbedno skladištenje otpadnih materija iz procesa proizvodnje i otpadnih muljeva iz postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda;

11) revitalizacija degradiranih vodotokova, priobalja i šire okoline;

12) uspostavljanje efikasnog sistema monitoringa i izrada katastra zagađivača;

13) uspostavljanje kompleksnog, funkcionalnog informacionog i upravljačkog sistema zaštite životne sredine;

14) uspostavljanje efikasne zaštite izvorišta i zona vodosnabdevanja;

15) očuvanje biodiverziteta i genetskog fonda flore i faune u vodenim, obalnim i priobalnim ekosistemima, kao i očuvanje i poboljšanje staništa za životne zajednice, obezbeđivanjem istih neophodnim količinama kvalitetnih voda.

Napred pobrojane polazne tačke koje su razmatrane pri koncipiranju ovog Programa orijentišu strategiju zaštite pre svega na direktne mere - smanjenje zagađenja na izvoru.

U cilju postepenog smanjenja zagađenja voda i dovođenja svih deonica vodotoka u planskom periodu do 2021. godine u propisanu klasu predviđa se:

1) smanjenje emisije suspendovanog i organskog zagađenja iz koncentrisanih izvora koji su obuhvaćeni programom za oko 90%,

2) svođenje emisije teških metala na vrednosti propisane standardima efluenta,

3) svođenje emisije toksičnih organskih supstancija na vrednosti normirane kvalitetom efluenta i

4) oplemenjivanje malih voda.

Sam Program, programske mere i aktivnosti prikazane su na dve šeme (slike 2.1.1 i 2.1.2). Na prvoj šemi one su grupisane na redovne i interventne. Prva grupa podeljena je na šest podgrupa koje uključuju mere za smanjenje zagađenja, kontrolu tih mera, organizacione i pravne osnove kontrole, stvaranje informacione osnove sistema kontrole, instrumente politike, optimizaciju mera zaštite i plan upravljanja kvalitetom voda. Druga grupa odnosi se na interventna zagađenja.

Sledeći