Prethodni

4. Integralni kompleksni jedinstveni vodoprivredni sistem Srbije

Po svojoj prirodi, vodoprivredni (vodni) sistemi su kompleksni i jedinstveni za određena područja na kojima se formiraju, koriste ili zaštićuju vodni resursi. Ovo je posledica jedinstvenog ciklusa voda na našoj planeti, pa je sliv (ili više slivova) jedinstven vodoprivredni sistem. Iz ovih činjenica proističe da je vodoprivredni sistem naše Republike samo deo jednog mnogo šireg vodnog sistema.

Kod koncipiranja i dalje razrade ovog sistema moraju se uvažavati svi ciljevi i polazišta dati u uvodnom delu Vodoprivredne osnove Srbije.

Imajući u vidu prirodne karakteristike područja Srbije, prostorni i vremenski razmeštaj resursa voda i njihovih korisnika, kao i međusobnu interakciju korišćenja voda, zaštite voda i zaštite od voda, proizilazi nužan zaključak da se vodama na čitavoj teritoriji Srbije mora gazdovati integralno jedinstveno kompleksno i racionalno, sa gledišta svih navedenih aspekata, a u sklopu integralnog uređenja, korišćenja i zaštite svih resursa i potencijala na prostoru Srbije (i šire).

Ovaj integralni vodoprivredni sistem Srbije deli se na:

1) Kompleksne regionalne sisteme vodosnabdevanja,

2) Kompleksne regionalne sisteme vodotoka.

Razlozi za ovakvu podelu se nalaze u činjenici da su uslovi za korišćenje voda u pogledu kvaliteta (količine) kod ovih sistema veoma različiti, takođe, da su uslovi za zaštitu voda i uređenja vodnog režima drugačiji, da su rizici po zdravlje stanovništva vrlo različiti i da im je institucionalna organizovanost i uklapanje u druge društvene sisteme posebna.

Ponovo se naglašava uslovnost ove podele i integralnost kompleksnost jedinstvenost vodoprivrednog (vodnog) sistema u celini.

Kompleksni regionalni sistemi vodosnabdevanja imaju sledeće zadatke:

1. Zaštita visokokvalitetnih voda;

1) zaštita prostora sa koga može biti ugroženo izvorište visokokvalitetnih voda (koncentrisani, rasuti, posredni, potencijalni i atmosferski izvori zagađivanja),

2) zaštita izvorišta visokokvalitetnih voda (akumulacije, podzemne izdani, rečne vode),

3) zaštita nizvodnog rečnog toka (vodoprivredni minimum, oplemenjivanje malih voda, zaštita kvaliteta nizvodnih rečnih voda).

2. Korišćenje visokokvalitetnih voda;

1) vodosnabdevanje stanovništva,

2) rekreacija,

3) ribarstvo,

4) obezbeđenje voda ostalih korisnika.

3. Zaštita od voda;

1) zaštita od poplava nizvodnih prostora i rečnih obala,

2) zaštita od erozije i nanosa,

3) briga o vodama nastalim odvodnjavanjem (rudarstvo i sl.) sa zaštićenih prostora.

4. Prikupljanje, odvođenje i prečišćavanje otpadnih voda iz naselja;

5. Odvođenje kišnih voda iz naselja i kontrolisano ispuštanje u vodoprijemnik.

Kompleksni regionalni sistemi vodotoka imaju sledeće zadatke:

1. Opšta zaštita rečnih voda od zagađivanja;

1) zaštita prostora sa koga mogu biti ugrožena izvorišta rečnih voda i rečne vode uopšte,

2) briga o kanalisanju i prečišćavanju industrijskih otpadnih voda i ostalih koncentrisanih izvora zagađivanja (poljoprivreda, ribarstvo, energetika),

3) briga o rasutim izvorima zagađivanja (poljoprivreda i šumarstvo, ribarstvo, energetika, saobraćaj, atmosferska zagađivanja, itd.),

4) briga o deponijama.

2. Korišćenje rečnih voda;

1) snabdevanje industrije vodom,

2) navodnjavanje zemljišta,

3) ribarstvo,

4) rekreacija na vodi,

5) plovidba,

6) hidroenergetika.

3. Zaštita od voda;

1) uređenje vodotoka i zaštita od poplava,

2) zaštita od nanosa, erozije i bujice,

3) odvodnjavanje zemljišta.

Predlog institucionalne organizovanosti ovog sistema dat je u okviru Plansko-analitičke dokumentacije u delu Smernice razvoja vodoprivrede.

Pored ove institucionalne organizovanosti na nivou Republike Srbije, potrebno je, naravno, razviti odgovarajuću organizovanost za pojedine delove ovog integralnog sistema čime bi se obezbedila mogućnost racionalne i optimalne realizacije navedenih ciljeva i opredeljenja.

Svakako da se ova predviđenja ne moraju ostvariti na dati način, pa je dužnost navedene institucionalne organizovanosti da prati realizaciju datih opredeljenja i vrši odgovarajuće novelacije, shodno realnom razvoju konkretnih situacija.

Kao posebno značajni višenamenski i kompleksni delovi navedenih sistema izdvajaju se akumulacije, koje su posebno prikazane.

4.1. Akumulacije

Korišćenje postojećih akumulacija

Postojeće akumulacije uglavnom se jednonamenski koriste. Upravljanje režimom rada akumulacija prepušteno je korisnicima koji u nedostatku plana za upravljanje vodnim režimom nastoje da svoju akumulaciju drže na što višoj koti, ne bi li u periodima povećane potrošnje obezbedili što veće količine voda za predviđene namene.

Projektovanje postojećih akumulacija bilo je prilično heterogeno, odnosno zapremina akumulacionog prostora kod pojedinih objekata je predimenzionisana, a kod izvesnog broja je preterano potcenjena (nisu iskorišćene prirodne mogućnosti vodotoka i pregradnih mesta, a ne stoje ni u korelaciji sa potrebama korisnika). Ovo nalaže da se izvrši ponovna analiza radnih performansi svih akumulacija koje su u fazi planiranja ili na početku gradnje.

Akumulacije, koje se koriste prema potrebama elektroenergetskog sistema, izazivaju niz nepovoljnih efekata na režim voda.

Ipak, i u odsustvu plana za upravljanje vodnim režimom, neke od akumulacija daju značajne pozitivne efekte.

Određen broj akumulacija izgrađen je van opredeljenja definisanih u Osnovama dugoročnog snabdevanja centralne Srbije, pa je potrebno ponovo odrediti njihovu namenu i korišćenje u sklopu Integralnog kompleksnog jedinstvenog vodoprivrednog sistema Srbije.

Da bi se postojeće akumulacije što bolje iskoristile, neophodno je da se svakoj akumulaciji odredi njena funkcija i izradi model upravljanja akumulacijom, kao i plan za upravljanje ukupnim vodnim režimom na posmatranom vodotoku i slivu u celini (po komponentama količine i kvaliteta).

Operativnost toga plana mora se obezbediti odgovarajućom podrškom: monitoringom kako režima voda tako i potreba i zahteva korisnika, kompletiranjem Vodoprivrednog informacionog sistema, operacionalizacijom različitih modela za analizu, prognozu i pomoć pri donošenju odluka, itd. Naravno, ovo zahteva formiranje kompetentne naučno-stručne institucije, ili posebne grupe koja bi se ovim bavila pri već postojećoj instituciji, za implementaciju datih opredeljenja i ostvarivanje datih ciljeva.

Planirane akumulacije

U cilju popravljanja opšteg režima voda na teritoriji Republike Srbije, odnosno otklanjanja vremenske i prostorne neusklađenosti između raspoloživih količina vode i potreba za vodom, za zaštitom voda i zaštitom od voda, neophodno je, pored ostalog, izgraditi određen broj novih akumulacija.

Prilikom obrade ovog dokumenta analizirano je preko 300 potencijalnih akumulacija, kako onih predviđenih ranijim vodoprivrednim osnovama, tako i onih obrađivanih u vodoprivrednim osnovama pojedinih slivova, prostornim planovima opština i projektnim dokumentima, itd.

Na osnovu sagledavanja potreba za dugoročnim zadovoljenjem različitih korisnika voda (i van planskog perioda ovog dokumenta) došlo se do broja od oko 130 akumulacija, da bi bliže bilo analizirano oko 50 novih objekata (odgovarajući hidrološki, meteorološki i geološki parametri).

Posle sagledavanja potreba za vodom, za zaštitom voda i zaštitom od voda u predviđenom planskom periodu i definisanja načina njihovog optimalnog razrešavanja, u ovom dokumentu predloženo je za izgradnju 35 akumulacija većih od 10 miliona m3 (velike akumulacije).

Ove akumulacije mogu se razvrstati u 3 osnovne grupe, pri čemu se mora imati u vidu da je ova podela veoma relativna, jer su akumulacije po pravilu višenamenski objekti, i kao takve su i prikazane u jedinstvenoj tabeli 4.1.1.

Akumulacije čija je prvenstvena namena vodosnabdevanje

Kod ovih akumulacija posebna pažnja mora biti posvećena merama sanitarne zaštite slivnih područja (pojasevi i zone sanitarne zaštite), radi očuvanja kvaliteta voda u njima i smanjenja rizika po zdravlje korisnika njihovih voda.

Na bazi razmatranja rezultata ocene nivoa trofičnosti koji se očekuje u pojedinim akumulacijama, ocenjeni su napori koje treba uložiti kod realizacije pojedinih izvorišta, odnosno njihove relativne povoljnosti.

Kod ovih akumulacija prioritetno se predviđa i zaštita od nanosa. Mere zaštite detaljnije su specificirane u poglavlju 3.2. Erozija, bujice i rečni nanos.

Akumulacije čija je prvenstvena namena obezbeđenje potreba za vodom industrije, navodnjavanja, ostalih korišćenja i zaštita voda

Kod ovih akumulacija ne predviđaju se tako strogi uslovi sanitarne zaštite kao kod akumulacija za vodosnabdevanje stanovništva. Međutim, i ovde se moraju preduzeti mere da bi stanje kvaliteta voda u akumulacijama bilo u predviđenim granicama. Antierozione mere moraju se sprovesti na dosledan način, kao za akumulacije za vodosnabdevanje.

Akumulacije čija je prvenstvena namena energetsko korišćenje voda

Kod ovih akumulacija potrebno je racionalno uklopiti njihov rad u opšti vodni režim i sprečiti (ublažiti) negativne efekte kako na neposrednim nizvodnim delovima i priobalju, tako i na nizvodnom rečnom toku. U pogledu zaštite kvaliteta akumulisanih voda i zaštite od nanosa važi isti nivo obezbeđenosti kao za prethodnu grupu.

Pored ovih osnovnih namena, sve akumulacije se koriste i za druge potrebe (ribarstvo, sport, turizam, rekreacija, itd.).

Aktivna zaštita od poplava izgradnjom akumulacija, pored rešavanja pitanja destruktivnog dejstva voda, obezbeđuje dodatne iskoristive količine voda i ima druge pozitivne efekte na neposrednu okolinu i nizvodne deonice vodotoka. U takve efekte spada i zadržavanje nanosa u akumulacijama. Naime, antierozionim radovima na slivu može se samo smanjiti, ali ne i potpuno sprečiti ulaz nanosa u akumulacije. Zasipanje akumulacija je u suštini nepovoljno, zbog gubitka akumulacionog prostora. Međutim, sa aspekta uticaja na nizvodni sektor to je povoljna okolnost, jer se time ublažavaju problemi sa nanosom na tom području. Optimalna zaštita od destruktivnog dejstva voda leži u skladnoj realizaciji aktivnih mera zaštite, pasivnih mera i neinvesticionih mera.

U cilju bezbednosti nizvodnog stanovništva i dobara potrebno je uspostaviti odgovarajuće sisteme za: praćenje ponašanja brana u cilju predupređenja rušenja ovih objekata, obaveštavanje i uzbunjivanje uz prethodnu analizu domena mogućeg uticaja akumulisanih voda pri incidentnim situacijama, praćenje količine i kvaliteta ispuštanih voda iz akumulacije i istih parametara u samoj akumulaciji.

Jedan od prioriteta obogaćivanja ukupnog vodnog potencijala na unutrašnjim prostorima Srbije je izgradnja sistema za zahvatanje i korišćenje domicilnih voda koje otiču sa naše teritorije u cilju njihovog što većeg korišćenja na našim prostorima (Lim sa Uvcem, Beli Drim, Lepenac, Pčinja, Dragovištica).

Takođe, treba dati prioritet i izgradnji manjih objekata na područjima koji su izuzetno deficitarni sa vodom: Šumadija, sliv Kolubare, Rađevina, Jablanica, Binačka Morava.

Pošto su mogućnosti popravljanja režima voda izgradnjom akumulacija na unutrašnjim (domicilnim) vodama relativno ograničene, neophodno je vršiti izravnavanje voda na novim pregradnim mestima do maksimalno racionalnog nivoa, s obzirom na mogućnosti lokacije, proticaj i različita druga ograničenja.

Krajnji cilj izgradnje akumulacija i uređenja režima voda na određenom prostoru je obezbeđenje dovoljnih količina voda za potrebe svih korisnika, zaštita čovekove sredine i isključenje destruktivnog dejstva voda, uređenje vodnog režima, odnosno racionalno uređenje posmatranog prostora. Akumulacije su neophodni objekti pomoću kojih se jedino može ostvariti preraspodela vode po prostoru i vremenu, nužna zbog veoma izražene neravnomernosti protoka na našim prostorima.

Potrebno je istaći da uređenje zemljišta, naselja, saobraćajnih i drugih struktura nije moguće bez adekvatnog uređenja voda, pri čemu se posebno ističe pitanje očuvanja i unapređenja kvaliteta voda, kao elementa čovekove sredine koji je u postojećoj fazi razvoja društva najviše izložen degradaciji.

Uređenje voda i zemljišta na određenim prostorima treba da omogući povećanje privredne aktivnosti kako bi ovi prostori bili "atraktivni" za zadržavanje i dolazak stanovnika, posebno mlađe populacije (revitalizacija prostora, posebno seoskih naselja).

U vrlo maloj meri naše akumulacije su iskorišćene za uzgoj riba i sport i rekreaciju. Može se očekivati da će u budućnosti, s obzirom na prisutne trendove u svetu, ova jezera biti znatno više korišćena u navedene namene, pa je pri koncipiranju i razvoju ovih akvatorija potrebno ostaviti mogućnost razvoja naznačenih aktivnosti.

Očekuje se višenamensko i jedinstveno korišćenje ovih objekata u cilju stvaranja uslova za ekonomičnu zaštitu voda, obezbeđenje rekreacije na vodama, razvoj svih vidova ribarstva, obezbeđenje voda za potrebe industrije, navodnjavanja, a svuda gde je ekonomski povoljno, potrebno je iskoristiti energiju vode za dobijanje električne energije.

U rekama nizvodno od brana moraju se obezbediti garantovani proticaji neophodni za opstanak i razvoj svih nizvodnih biocenoza (vodoprivredni minimum). Količina voda koje se ispuštaju iz akumulacija ne smeju da budu manje od količina potrebnih za nizvodne ekosisteme, za zadovoljenje racionalnih potreba nizvodnih korisnika voda i očuvanje propisanog stanja kvaliteta vodotoka.

Kod dubokih akumulacija moraju se predvideti selektivni vodozahvati i za ispuštanje garantovanih ekoloških protoka, radi održanja što boljih ekoloških uslova na nizvodnim deonicama reke. Ukoliko više akumulacija radi u jedinstvenom sistemu, analiza se sprovodi za sistem kao celinu, uzimajući u obzir režime rada i efektivnost tokom fazne gradnje i prelaznih rešenja.

Postojeće i potencijalne akumulacije prikazane su u okviru Plansko-analitičke dokumentacije na karti Akumulacija i izvorišta visokokvalitetnih voda.

U tabeli 4.1.1 date su samo osnovne namene akumulacija. Većina akumulacija pored ovih osnovnih namena može se koristiti i u druge svrhe: odbranu od poplava, ribarstvo, itd.

U navedenoj tabeli prikazane su samo one akumulacije za koje se procenjuje da će biti potrebna njihova realizacija u planskom periodu Vodoprivredne osnove. U slučaju da dođe do ubrzanog privrednog razvoja ocenjuje se da bi mogle biti izgrađene akumulacije i na sledećim vodotocima: Obnica, Moravica, Grabovica, Kamenica, Dičina, Vidrenjak, Prištevka, Lab, Kačandolska reka, Crvena reka, Bistrica, Rasina, Pećka Bistrica, Bindža, Labenica, Trava, Prizrenska Bistrica, Žegranska reka, Jablanica, Dojkinačka reka, Plavska reka, Brodska reka, Čemernica, Dulenka, Trgoviški Timok, Kubršnica, Mali Lug, Kozlujevska reka, Ub.

Tabela 4.1.1: Akumulacije veće od 10 miliona m3 planirane za izgradnju do 2021. godine.

Napomena:   
* uz prevođenje Studenice u Lopatnicu
** više nižih stepenica na srednjoj Drini (alternativa)

Legenda: V - vodosnabdevanje stanovništva, I - snabdevanje vodom industrije, O - oplemenjivanje malih voda, N - navodnjavanje, E - energetika

Osim ovih objekata, na karti Akumulacija i izvorišta visokokvalitetnih voda prikazane su i druge akumulacije kod kojih je izučavanje pokazalo pozitivne efekte i opravdanost njihove izgradnje.

U okviru Prostornog plana Republike Srbije date su orijentacione kote normalnih uspora i zapremine jezera.

Pre izgradnje infrastrukturnih i drugih objekata i radova u domenu uticaja akumulacija i drugih većih vodoprivrednih objekata, moraju se uraditi odgovarajući vodoprivredni uslovi za realizaciju navedenih radova i objekata.

Pre izgradnje akumulacija i drugih većih vodoprivrednih objekata mora se uraditi vodoprivredna osnova za predmetni sliv, u kojoj će po propisanoj proceduri biti urađena analiza uticaja karakteristika sliva i aktivnosti na njemu na kvalitet voda u akumulaciji (matematičko modeliranje razvoja abiotičkih i biotičkih procesa), mere za zaštitu akumulisanih voda, kao i uticaj akumulacije na nizvodne tokove i priobalje (zaštita životne sredine).

Za akumulacija koje su namenjene snabdevanju naselja vodom obavezno se moraju planirati i uspostaviti pojasevi/zone sanitarne zaštite, u kojima se moraju, odgovarajućim inspekcijskim nadzorom, sprovoditi planirane mere zaštite.

4.2. Kompleksni jedinstveni sistem vodosnabdevanja

Analiza rešenja

Analiza i izbor rešenja prilikom izrade Vodoprivredne osnove Srbije izvršeni su višekriterijumskom optimizacijom, u kojem cilju su obavljene sledeće aktivnosti:

Obrada varijantnih rešenja

Varijantna rešenja su formirana kombinacijom veza izvorišta-korisnici, uz zadovoljenje osnovnog ograničenja da kapaciteti predviđenih izvorišta najmanje budu jednaki potrebnim količinama vode u datoj varijanti. Pri definisanju varijantnih rešenja vodilo se računa:

1) da okosnicu budućih sistema vodosnabdevanja predstavljaju regionalni sistemi u sprezi sa racionalno iskorišćenim lokalnim izvorištima površinskih i podzemnih voda, u sklopu integralnog kompleksnog jedinstvenog vodoprivrednog sistema Srbije,

2) da se, kao izvorišta visokokvalitetnih voda za regionalne sisteme, planiraju i koriste ona izvorišta podzemnih i površinskih voda koja omogućavaju relativno laku zaštitu i racionalnu pripremu voda za piće istih, odnosno svode rizik korišćenja voda sa datog izvorišta u prihvatljive granice omogućavajući optimalna rešenja,

3) da se sporo obnovljiva vode - duboke akumulacije podzemnih voda (u Vojvodini pre svega), moraju koristiti do racionalnog nivoa koji obezbeđuje dugoročnu eksploataciju bez bitne promene kvaliteta voda,

4) da se ni na jednom aluvijalnom izvorištu podzemnih voda ne vrši u dužem periodu nadeksploatacija, tj. da se eksploatiše ona količina vode koja omogućava dugoročno snabdevanje vodom sa datog izvorišta bez bitnije promene specifične izdašnosti porozne sredine i izmene kvaliteta voda,

5) da se pri planiranju i izgradnji akumulacija, namenjenih vodosnabdevanju, izvrši zaštita akumulacionih jezera kao i zaštita njihovih slivnih područja, kako ne bi došlo do neželjenih zagađivanja voda u ovim objektima,

6) transport visokokvalitetne vode od izvorišta do mesta potrošnje predviđa se magistralnim cevovodima sa težnjom da njihova izgradnja i eksploatacija bude što racionalnija.

Definisanje kriterijuma i kriterijumskih funkcija i vrednovanje varijantnih rešenja.

Za vrednovanje varijanti regionalnih vodovodnih sistema, odnosno sistema visokokvalitetne vode, uz primenu višekriterijumske optimizacije, definisani su sledeći kriterijumi:

Ukupne investicije za obrazovanje regionalnog vodovodnog sistema predstavljaju ukupnu cenu izgradnje novih objekata primarne infrastrukture regionalnih vodovodnih sistema, kao i radove na uređenju izvorišta voda. Ukupne investicije predstavljaju zbir koštanja sledećih pozicija: brane sa pratećim objektima, sanitarnog uređenja sliva akumulacije, eksproprijacije i uređenja prostora akumulacije, uređenja izvorišta podzemnih voda, objekata za zahvatanje voda, postrojenja za prečišćavanje vode, cevovoda, crpnih stanica, rezervoara i prekidnih komora. Procena investicionih vrednosti je izvršena na osnovu svetskih cena.

Specifične investicije predstavljaju odnos ukupnih investicija i maksimalnih isporuka vode (kapaciteta) iz regionalnog vodovodnog sistema.

Specifični eksploatacioni troškovi predstavljaju odnos godišnjih eksploatacionih troškova i ukupne godišnje zapremine isporučene vode iz regionalnog vodovodnog sistema. Godišnji eksploatacioni troškovi se sastoje od: troškova potrošnje hemikalija za prečišćavanje vode, troškova potrošnje električne energije i troškova radne snage.

Cena vode predstavlja odnos ukupnih godišnjih troškova i ukupne godišnje isporučene količine vode. Ukupni godišnji troškovi su zbir troškova od investicija i eksploatacionih troškova. Troškovi od investicija su određeni kao procenat od investicija za pojedine objekte sistema. Kod postojećih akumulacija predviđenih za proizvodnju električne energije, u slučaju da se voda koja se uzima za snabdevanje vodom energetski ne prerađuje, pogonski troškovi su uvećani za vrednost umanjenja elektroenergetske proizvodnje.

Pored ovih ekonomskih kriterijuma, u proces odlučivanja uvedeni su i sledeći kriterijumi: ocena pogodnosti varijante sa gledišta odnosa i interakcija sa sistemom zaštite i korišćenja rečnih voda i zaštite od voda; ocena pogodnosti varijante sa gledišta kvaliteta vode izvorišta (posebno sa gledišta mogućnosti njihove dugoročnije zaštite); ocena pogodnosti varijante sa gledišta odnosa i interakcija sa susednim zemljama; ocena pogodnosti varijante u odnosu na vlastito ekološko, socijalno i kulturološko okruženje, ocena varijante sa gledišta pouzdanosti sistema (prednost varijante sa napajanjem sa više strana, sa poprečnim vezama kojima se obezbeđuje povezivanje sistema u havarijskim situacijama).

Višekriterijumsko rangiranje alternativa

Za višekriterijumsku optimizaciju izabrana je metoda višekriterijumskog interaktivnog kompromisnog rangiranja. Rezultat je kompromisna rang-lista varijantnih rešenja i predlog kompromisnog rešenja, jedne ili više "bliskih varijanti". Zadavanjem različitih vrednosti težina kriterijuma ispitivana je stabilnost kompromisnog rešenja. Pored zadavanja istih vrednosti težina koje predstavljaju "neutralni stav" u vezi sa značajnošću pojedinih kriterijuma, važna je kombinacija težina kriterijuma koja izražava stav da cena m3 isporučene vode predstavlja najznačajniji kriterijum pri rangiranju, pa zatim specifične investicije, specifični eksploatacioni - pogonski troškovi i na kraju ukupne investicije. Ostali kriterijumi su uzimani u drugoj iteraciji ocenjivanja i rangiranja varijanti (postoptimizacione analize i usvajanje konačnog rešenja).

Usvajanje konačnog rešenja

Nakon višekriterijumskog rangiranja, u proces donošenja odluke su uključeni i ostali kriterijumi (ocene). Rešenja za vodosnabdevanje naselja su uklapana u rešenja integralnog kompleksnog jedinstvenog vodoprivrednog sistema Srbije. Predloženo rešenje je usaglašeno sa rešenjima za zaštitu i korišćenje rečnih voda, i zaštitu od voda.

Regionalni sistemi vodosnabdevanja

Osnovne jedinice kompleksnog jedinstvenog sistema vodosnabdevanja Srbije predstavljaju regionalni sistemi vodosnabdevanja. Javni vodovodni sistemi obuhvataće kroz vreme sve veći i veći broj korisnika, šireći se i povezujući međusobno u sve veće i konzistentnije celine kompletirajući regionalne sisteme, a preko povezivanja regionalnih sistema formiraće se na kraju koherentan vodovodni sistem Srbije. U nastavku daju se osnovne karakteristike predviđenih regionalnih sistema. U ove sisteme racionalno su uključena i sva lokalna izvorišta (podzemnih i površinskih voda).

Gornje-južnomoravski regionalni sistem. Gornje-južnomoravski regionalni sistem se oslanja na izgrađene akumulacije "Vlasinsko jezero" na reci Vlasini, "Lisina" na Božičkoj reci i "Prvonek" na Banjskoj reci (u izgradnji), i buduću akumulaciju na reci Pčinji.

1) Pčinjski podsistem. Iz akumulacije na reci Pčinji obezbeđivaće se visokokvalitetna voda za snabdevanje naselja u opštinama: Bujanovac, Preševo, Trgovište i deo potrebnih voda za Vranje. S obzirom da se ova akumulacija nalazi u drugom slivu, predviđeno je korišćenje njenih voda na prostorima Južne Morave. Pored snabdevanja vodom, ova akumulacija imaće i značajnu funkciju oplemenjivanja voda Južne Morave i obezbeđivanja potreba nizvodnih korisnika. Iz akumulacije "Prvonek", koja je u izgradnji, obezbeđivaće se deo potreba za visokokvalitetnom vodom naselja u opštinama Vranje i Bujanovac. Napominje se, da je pored sanitacije slivova pomenutih akumulacija, potrebno otpadne vode Trgovišta ispustiti nizvodno od akumulacije na reci Pčinji, odnosno izvršiti visoko biološko prečišćavanje ovih voda i uklanjanje hranljivih materija.

2) Podsistem Vlasinsko jezero. Iz akumulacije "Vlasinsko jezero", koja je do sada prvenstveno služila za proizvodnju električne energije, predviđa se snabdevanje vodom naselja u opštinama Vladičin Han i Surdulica. Već realizovana akumulacija "Lisina" (koja je deo hidroenergetskog sistema "Vlasina"), koja služi za prevođenje voda iz sliva Božičke reke u "Vlasinsko jezero", koristila bi se i za snabdevanje vodom naselja u opštini Bosilegrad. U ovaj sistem predviđa se uključenje voda i sa dela ostalog sliva reke Vlasine. Izvorišta ovog podsistema služila bi i za zadovoljenje korisnika Pčinjskog podsistema ukoliko se za to ukaže potreba.

Donje-južnomoravski regionalni sistem. Ovaj sistem obuhvata sliv Južne Morave nizvodno od Grdeličke klisure. Izvorišta visokokvalitetne vode nalaze se uglavnom po obodu ovog područja, dok su najveći potrošački centri u središnjem delu, u dolinama većih reka. Snabdevanje visokokvalitetnom vodom naselja obavljalo bi se iz nekoliko podsistema: Vlasinskog, Jablaničkog, Topličkog, Nišavskog i Moravičkog.

3) Vlasinski podsistem se oslanja na podzemne vode i višenamenske akumulacije na reci Vlasini iz kojih će se snabdevati vodom naselja u opštinama: Vlasotince, Babušnica i Crna Trava, sa mogućnostima daljeg transporta voda u pravcu Leskovca i Niša, odnosno povezivanja sa Jablaničkim i Niškim podsistemom.

4) Jablanički podsistem obuhvata izgrađene akumulacije "Barje" na Veternici i "Brestovac" na Pustoj reci, kao i planiranu akumulaciju na reci Šumanki. Višenamenska akumulacija "Barje", zajedno sa lokalnim izvorištima podzemnih voda, služi za vodosnabdevanje naselja u opštini Leskovac. Ova akumulacija koristi se i za odbranu Leskovca od poplava i za druge korisnike voda. Akumulacija "Brestovac" služila bi za snabdevanje vodom naselja u opštinama Bojnik i Doljevac. Akumulacija na reci Šumanki, pored oplemenjivanja malih voda i drugih korišćenja, predviđena je i za snabdevanje vodom naselja u opštinama Lebane i Medveđa, sa mogućnošću priključenja i naselja iz opštine Bojnik.

5) Toplički podsistem. Okosnicu ovog sistema čini akumulacija "Selova" na Toplici, koja je u izgradnji. Iz nje se obezbeđuju potrebne količine voda za vodosnabdevanje naselja u opštinama: Kuršumlija, Blace, Prokuplje, Žitorađa, Merošina i Doljevac, kao i deo potreba za visokokvalitetnom vodom naselja u opštini Niš. Treba istaći da su uslovi za zaštitu kvaliteta voda reke Toplice i upotreba istih od ostalih korisnika veoma otežani zbog malih proticaja u doba malovođa, pa je pored korišćenja akumulacije za oplemenjavanje malih voda, potrebno preduzeti sve dodatne raspoložive mere kako bi se proticaji u reci, u doba malovođa, povećali. U ovom cilju data su i određena alternativna rešenja za vodosnabdevanje naselja u nekim od navedenih opština (Merošina, Doljevac i Niš).

6) Nišavski podsistem, pored voda značajnih karstnih vrela, oslanja se na izgrađenu akumulaciju "Zavoj" na reci Visočici (koja se sada koristi za proizvodnju električne energije) i akumulaciju "Selova" na Toplici. Pored toga, u ovaj sistem uključeno je izvorište podzemnih voda Medijana gde se veštačkim prihranjivanjem podzemnih izdani povećava njihova izdašnost. Iz ovog podsistema snabdevaju se vodom naselja u opštinama: Dimitrovgrad, Pirot, Bela Palanka, Gadžin Han, Niš i Merošina. Značajno je istaći da se na ovaj način obezbeđuje snabdevanje najznačajnijih korisnika iz dva nezavisna pravca, što je vrlo povoljno sa stanovišta visoke obezbeđenosti i pouzdanosti funkcionisanja sistema.

7) Moravički podsistem, čiju okosnicu čine lokalna izvorišta i izgrađena akumulacija "Bovan" na Aleksinačkoj Moravici, služi za snabdevanje vodom naselja u opštinama Aleksinac, Sokobanja i Ražanj, kao i za zaštitu Aleksinca od poplava i druga korišćenja. Otpadne vode Sokobanje moraju se upuštati u vodoprijemnik nizvodno od brane (uz odgovarajuće prečišćavanje), ili visoko biološki prečistiti i odstraniti iz njih hranljive materije. Predviđa se povezivanje ovog podsistema sa Nišavskim podsistemom.

Zapadnomoravsko-rzavski regionalni sistem. Ovaj sistem obuhvata gornji deo sliva Zapadne Morave (uzvodno od Kraljeva) i slivove reka Lim i Uvac. Ovo područje obuhvata najveća potencijalna izvorišta visokokvalitetnih voda koja po kapacitetu prevazilaze potrebe ovom vrstom voda razmatranog područja. Ključna izvorišta sistema su akumulacije: na reci Đetinji (izgrađena: "Vrutci"), na reci Rzavu, akumulacije na Uvcu (izgrađene: "Kokin Brod" i "Sjenica") čije se vode prevode u sliv Rzava, kao i akumulacije na: Moravici, Skrapežu, Kamenici, Čemernici i Dičini. U perspektivi se predviđa, pored obezbeđenja naselja visokokvalitetnom vodom sa ovih prostora, njihovo upućivanje prema vodom deficitarnom području Kolubare i dalje prema Beogradu.

8) Podsistem Uvac oslanja se na korišćenje podzemnih voda i voda izgrađenih akumulacija "Sjenica" i "Kokin Brod" koje bi, pored proizvodnje električne energije, snabdevale vodom i naselja u opštinama: Nova Varoš, Priboj, Prijepolje i Sjenica. Planirano je prevođenje voda iz ovih akumulacija u sliv reke Rzav, odnosno podsistem Rzav. Neophodno je otpadne vode Sjenice, pre ispuštanja, visoko biološki prečistiti i izvršiti odstranjivanje hranljivih materija.

9) Podsistem Vrutci oslanja se na korišćenje podzemnih voda, lokalnih izvorišta i već izgrađenih akumulacija "Vrutci" na Đetinji i "Zlatibor" na Crnom Rzavu iz kojih se snabdevaju vodom naselja u opštinama: Užice, Čajetina i Bajina Bašta. Pored toga, akumulacija na Đetinji ima i funkciju oplemenjivanja malih voda Zapadne Morave, zaštite od poplava Užica i drugih korišćenja ovih rečnih voda. Predviđa se povezivanje ovog podsistema sa Rzavskim podsistemom.

10) Podsistem Rzav. Ovo je potencijalno najveći podsistem u Srbiji, pa ga je povoljno prikazati kao dva subsistema. Regionalni subsistem Rzav II obezbeđuje visokokvalitetnom vodom naselja u opštinama: Arilje, Požega, Lučani, Čačak i Gornji Milanovac (realizacija ovog subsistema je u toku). Regionalni subsistem Rzav II obezbedio bi, u perspektivi, dodatne količine visokokvalitetnih voda za naselja u slivu Kolubare i grada Beograda. Prevođenjem voda iz sliva Uvca u sliv Rzava pored obezbeđenja dodatnih količina visokokvalitetnih voda sprečava se narušavanje režima voda na ovim prostorima, omogućava se i njihovo korišćenje za proizvodnju hidroenergije, zadovoljenje potreba ostalih korisnika voda i realizaciju uslova za racionalnu zaštitu voda na nizvodnom delu Zapadne Morave i na Velikoj Moravi. U daljoj perspektivi se očekuje kako povezivanje vodovodnih sistema na naznačenom području (opštine Ivanjica i Kosjerić), tako i ovih sistema sa sistemima na širim prostorima Srbije.

Ibarsko-šumadijski regionalni sistem. Ovaj sistem obuhvata slivove Ibra u Centralnoj Srbiji, srednjeg toka Zapadne Morave i veći deo Šumadije. Ključni planirani objekti ovog sistema su akumulacije na rekama: Studenica, Lopatnica, Ljudska, Gvozdačka i Vidrenjak. Sa ovih izvorišta snabdevaće se naselja u dolini Zapadne Morave: Kraljevo, Vrnjačka Banja i Trstenik, a jedan krak odvodiće vodu do vodom vrlo deficitarnog područja centralne Šumadije, gde će snabdevati naselja u opštinama: Kragujevac, Knić, Batočina, Rača, Topola i Aranđelovac. Sastavni deo ovog sistema je, pored lokalnih izvorišta, već izgrađena akumulacija "Gruža", koja obezbeđuje deo potreba za vodom Kragujevca. Pored toga, značajno je istaći izvorišta podzemnih voda u aluvionima Velike Morave i Zapadne Morave sa Ibrom. Ovaj sistem obuhvata i vodosnabdevanje naselja u opštinama: Raška, Novi Pazar i Tutin.

Rasinsko-pomoravski regionalni sistem. Ovaj sistem obuhvata najnizvodniji deo toka Zapadne Morave i uzvodni deo toka Velike Morave. Pored eksploatacije lokalnih izvorišta podzemnih i površinskih voda, potrebne količine vode se dobijaju i iz postojeće akumulacija "Ćelije" na Rasini, i planiranih akumulacija na rekama Resavi, Crnici i Dulenki koje će formirati jedinstven sistem. Osnovno izvorište ovog sistema je višenamenska akumulacija "Ćelije" na Rasini iz koje se visokokvalitetnom vodom snabdevaju naselja u opštinama Kruševac i Aleksandrovac, dok je u realizaciji priključivanje naselja u opštinama Ćićevac i Varvarin i deo naselja opštine Ražanj. Vode sa ovog izvorišta mogu se uputiti dalje prema severu, čime bi se obezbedio deo potrebnih voda za Jagodinu, Ćupriju i Paraćin (pri čemu bi se izvršilo dodatno povećanje akumulisanja voda reke Rasine). Ostala izvorišta podmirivala bi potrebe za vodom naselja u opštinama: Despotovac, Svilajnac, Rekovac i Brus (ukupno čineći jedinstven sistem). Potrebno je zaštititi akumulaciju "Ćelije" od otpadnih voda naselja Brus i Blace, tj. iste treba prečistiti i ispustiti nizvodno od brane, odnosno izvršiti njihovo visoko biološko prečišćavanje uz odstranjivanje hranljivih materija.

Metohijski regionalni sistem. Ovaj sistem se oslanja pretežno na izvorišta podzemnih voda, kao i na već izgrađenu akumulaciju "Radonjić" na reci Prue i planiranu akumulaciju na Klini. U perspektivi će biti potrebne nove akumulacije za snabdevanje vodom, kao i za korišćenje voda sa prostora Metohije na vodom deficitarnom području Kosova. Uočavaju se sledeći podsistemi:

1) Podsistem Peć-Istok-Klina. Pored izvorišta podzemnih voda, kojih ima u značajnim količinama na ovom području, ovaj sistem se oslanja na vode reka Klina, Pećke i Dečanske Bistrice i obezbeđuje visokokvalitetnom vodom naselja u opštinama Peć, Dečani, Istok i Klina.

2) Podsistem Radonjić oslanja se na izvorišta podzemnih voda u zoni Đakovice i Orahovca i već izgrađenu akumulaciju "Radonjić" na reci Prue obezbeđujući vodom naselja navedenih opština.

3) Podsistem Južna Metohija oslanja se na izvorišta podzemnih i površinskih voda ovog područja i snabdeva vodom naselja u opštinama Prizren, Suva Reka i Gora.

Prištinsko-mitrovački regionalni sistem. Ovaj sistem obuhvata naselja od Kosovske Mitrovice do Prištine. Osnovna odlika ovog prostora je velika koncentracija stanovništva i industrije u dolinama reka i relativno mali kapaciteti lokalnih izvorišta podzemnih voda, tako da se snabdevanje visokokvalitetnom vodom obezbeđuje iz akumulacija koje se nalaze po obodu ovog područja. Ključni objekat sistema je višenamenska akumulacija "Gazivode". Iz ove akumulacije snabdevaju se naselja Kosovskomitrovačkog okruga u opštinama: Zubin Potok, Kosovska Mitrovica, Zvečan, Vučitrn i Srbica. Naselja u opštini Leposavić snabdevala bi se iz lokalnih izvora i ovog sistema. Takođe, iz akumulacije "Gazivode" obezbeđivala bi se voda za naselja u opštinama: Priština, Obilić, Kosovo Polje i Glogovac. Za naselja u opštini Glogovac, a slično i za naselja u opštini Srbica, alternativa je korišćenje voda Belog Drima. Pored voda iz ove akumulacije, Priština dobija vodu i iz postojećih akumulacija "Gračanka" i "Batlava". Iz akumulacije "Batlava" obezbeđuju se vodom naselja u opštini Podujevo. U perspektivi, u ovaj sistem će biti potrebno dovoditi vodu iz sliva Belog Drima (Metohija), što će omogućiti rasterećenje akumulacije "Gazivode", i povećanje protoka vode Ibrom prema severu, gde će u budućnosti bilansi biti sve napregnutiji. Kod ovog sistema, pored sanitacije slivova akumulacija, potrebno je ostvariti međurepubličku saradnju i adekvatno prečistiti otpadne vode Rožaja, a za otpadne vode Tutina predviđa se visoko biološko prečišćavanje sa odstranjivanjem hranljivih materija.

Južnokosovsko-binački regionalni sistem. Ovaj sistem obuhvata sliv reke Binačke Morave, kao i opštine Štimlje, Uroševac i Lipljan. Sistem se oslanja na akumulisane vode Lepenca, akumulacije na Krivoj i Golemoj reci. Postojeća akumulacija "Prilepnica" je lokalnog značaja, i obezbeđuje deo potreba za vodom naselja u opštini Gnjilane. Iz ovih izvorišta obezbeđuju se vodom naselja u opštinama: Lipljan, Štimlje, Uroševac, Štrpce, Kačanik, Vitina, Gnjilane, Kosovska Kamenica i Novo Brdo. Predviđa se ispuštanje prečišćenih otpadnih voda Štrpca nizvodno od akumulacije ili visoko biološko prečišćavanje ovih voda, uz odstranjivanje hranljivih materija.

Timočki regionalni sistem. Ovaj sistem obuhvata vodosnabdevanje naselja na slivu reke Timok. Pored korišćenja lokalnih izvorišta podzemnih voda, sistem se oslanja na akumulacije na Crnom Timoku i Grliškoj reci (izgrađena akumulacija "Grlište"). Ove dve akumulacije čine jedinstveni sistem iz koga se snabdevaju vodom naselja u opštinama: Bor, Zaječar, Boljevac, Negotin i Knjaževac. Pored vodosnabdevanja ove vode imaju i druge namene. Snabdevanje vodom naselja u opštini Knjaževac predviđa se i iz lokalnih izvorišta korišćenjem voda Aldinačke reke, sa perspektivnim povezivanjem u jedinstven Timočki regionalni sistem. Naselja u opštinama Svrljig i Kladovo snabdevala bi se iz lokalnih izvorišta i činila bi deo navedenog sistema.

Mlavsko-moravski regionalni sistem. Sistem obuhvata naselja u srednjem i donjem toku Velike Morave, kao i naselja u slivovima reka Mlave i Peka. Ovaj sistem se oslanja na moravska i dunavska aluvijalna izvorišta, od kojih se izdvajaju izvorišta: "Godomin", "Šalinac" i "Petka", kao i korišćenje voda Mlave i Peka. Iz ovih izvorišta snabdevaće se vodom naselja u opštinama: Petrovac, Malo Crniće, Požarevac, Žabari, Velika Plana, Smederevska Palanka, Smederevo, Grocka, Veliko Gradište, Golubac, Kučevo i Majdanpek. Naselja opštine Žagubica snabdevala bi se vodom sa lokalnih izvorišta, a njihove otpadne vode potrebno je visoko biološki prečistiti uz odstranjivanje hranljivih materija. Takođe iz lokalnih izvorišta snabdevala bi se naselja u okolini Donjeg Milanovca. Posebno je značajno otpadne vode Železare Smedrevo adekvatno prečišćavati i ispustiti ih tako da neće ugroziti aluvijalna izvorišta međuregionalnog značaja.

Kolubarski regionalni sistem. Ovaj sistem obuhvata sliv reke Kolubare, jednog od vodom najsiromašnijih područja Srbije. Okosnicu sistema čini akumulacija "Stuborovni" na Jablanici, čija izgradnja je u toku, iz koje se snabdevaju visokokvalitetnom vodom naselja u opštinama: Valjevo, Mionica, Lajkovac, Lazarevac i Ub. U ovaj sistem su inkorporirana lokalna izvorišta podzemnih voda, kao i postojeći međuopštinski vodovodni sistem Nepričava-Lazarevac. U budućnosti u sistem će biti uključene i akumulisane vode reke Ribnice, sa priključenjem u Kolubarski sistem (koji je u gradnji) i uključenjem naselja opštine Ljig. U perspektivi potrebno je povećati kapacitet sistema prevođenjem voda iz drugih slivova (Uvac, Rzav, srednja Drina), pošto sliv Kolubare nije u stanju da obezbedi potrebe za vodom te regije u budućnosti.

Savsko-beogradski regionalni sistem. Ovaj sistem karakteriše vrlo visoka koncentracija stanovništva i industrije i vrlo velike potrebe za vodom (preko 30% od ukupnih potreba za vodom Srbije). Sistem obuhvata uže područje grada Beograda (10 opština) i naselja u opštinama: Grocka, Barajevo, Sopot, Mladenovac i Obrenovac. Do sada je Beograd potrebe za visokokvalitetnom vodom obezbeđivao eksploatacijom lokalnog savskog aluvijalnog izvorišta, a od 1987. godine kao izvorište koristi se i reka Sava (izgrađeni zahvat iz rečnog toka i prva faza postrojenja za prečišćavanje vode "Makiš"). U bliskoj perspektivi voda za povećanu potrošnju u ovom sistemu obezbeđivaće se proširivanjem izvorišta podzemnih voda i povećanjem kapaciteta postrojenja za preradu rečne vode (vode reke Save i alternativno vode Dunava). Potrebne količine visokokvalitetne vode za Beogradski sistem mogu se dovesti sa Starovlaških planina (podsistem Uvac, Rzav), kao i iz srednjeg toka Drine. Alternativno, deo budućih potreba Beograd može obezbediti i iz velikih aluvijalnih izvorišta: drinskog aluviona u Mačvi (uz povezivanje Beogradskog sa Sremskim sistemom), i aluvijalnog izvorišta "Godomin-Šalinac" (za snabdevanje vodom Grocke i južnih i istočnih delova sistema). Neophodno je zaštititi izvorišta od zagađivača, u neposrednoj zoni sanitarne zaštite, koji sada bez prečišćavanja upuštaju otpadne vode u zoni izvorišta. Takođe je potrebno izvršiti sanitarnu zaštitu u užoj zoni izvorišta, a za sanitaciju šire zone treba ostvariti saradnju sa uzvodnim zemljama.

Mačvanski regionalni sistem. Kapaciteti izvorišta podzemnih voda su veći od potreba ovog područja. Ovaj sistem, kao izvorište visokokvalitetne vode koristi podzemne vode aluviona Mačve i Posavine, površinske vode i lokalna izvorišta, snabdevajući naselja u opštinama: Šabac, Bogatić, Loznica, Mali Zvornik, Osečina, Ljubovija, Vladimirci i Koceljeva. Veći deo zahvaćenih voda iz drinskog aluviona (izvorište na potezu Badovinci-ušće Drine u Savu) može se odvoditi prema Sremu, za potrebe snabdevanja vodom Srema, sa mogućnošću povezivanja sa beogradskim, novosadskim i južnobačkim sistemom, što će biti nešto detaljnije objašnjeno u opisu regionalnih sistema Vojvodine. Važno je napomenuti, da bi pomenuto drinsko izvorište moglo biti eksploatisano kako se predviđa, potrebno je zaštititi vode ove reke od većih, koncentrisanih, neposrednih uzvodnih zagađivača. To se odnosi, prvenstveno, na fabrike viskoze i celuloze u Loznici i na fabriku "Glinica" na bosanskoj teritoriji. Za otpadne vode fabrike celuloze predviđa se odstranjivanje organskih i opasnih supstanci, a za fabriku viskoze neutralizacija, odstranjivanje metala, organskih materija i posebna kontrola specijalnih mikrozagađivača, pre upuštanja u vodoprijemnik. Iz otpadnih voda fabrike "Glinica" potrebno je odstraniti suspendovane i neorganske materije, kao i mikrozagađivače, pre njihovog ispuštanja u vodotok.

Sremski regionalni sistem. Ovaj regionalni sistem može se osloniti na četiri moćna aluvijalna izvorišta: donja Drina, Sava od Jamene do Sremske Mitrovice i Sava od Jarka do Šapca kao i rečne vode donje Drine. Visokokvalitetne vode sa Drinskog izvorišta upućuju se preko Bogatića i Sremske Mitrovice do Rume gde se spajaju sa vodama iz savskog izvorišta i dalje zajednički snabdevaju vodom naselja u opštinama: Irig, Pećince, Inđiju i Staru Pazovu. Treba naglasiti da, s obzirom na kapacitete ovih izvorišta, ovaj sistem pruža mogućnost snabdevanja i drugih značajnih potrošača u slučaju promenjene globalne situacije ili novih podataka o razvoju korisnika ovih voda u budućnosti: Beograd se može povezati preko Stare Pazove, Novi Sad preko Inđije i Sremskih Karlovaca, Južnobanatski sistem preko Stare Pazove i Opova, a Zrenjanin preko Stare Pazove i Surduka. Lokalna izvorišta ostaju u upotrebi do racionalnih limita. Predviđa se, uz prečišćavanje otpadnih voda Sremske Mitrovice, njihovo sprovođenje nizvodno od pomenutog budućeg savskog izvorišta, odnosno nizvodno od Šapca.

Novosadski regionalni sistem. Pored lokalnih izvorišta, kao izvorišta visokokvalitetne vode, ovaj sistem može koristiti aluvijalna izvorišta: donja Drina, Sava od Jamene do Sremske Mitrovice i Sava od Jarka do Šapca, izvorište sa leve i desne obale Dunava između Novog Sada i Sremskih Karlovaca, a deo vode može se dobijati preradom rečne, dunavske vode kao i rečne vode donje Drine. Ovim sistemom snabdevaju se naselja u opštinama: Sremska Mitrovica, Šid, Bačka Palanka, Bački Petrovac, Beočin, Novi Sad, Sremski Karlovac, Žabalj, Temerin, Zrenjanin i alternativno Sečanj, Žitište i Titel. Pored pomenutih mogućih veza sa Sremskim sistemom, povoljno je povezivanje ovog sistema sa Bačkim sistemom preko Temerina i Srbobrana, kao i Bačkog Petrovca i Bača. Ukoliko bi kvalitet voda reke Tise bio nezadovoljavajući, ovaj sistem se može proširiti i za obezbeđenje potreba u vodi u naseljima severnog Banata. Potrebno je ostvariti međudržavnu saradnju sa uzvodnim zemljama, kako bi se aluvijalno izvorište "Jamena-Laćarak" prihranjivalo vodom koja se posle određenih tretmana može, sa prihvatljivim rizikom, koristiti kao voda za piće.

Bački regionalni sistem. Osnovno izvorište ovog sistema su aluvijalne izdani Dunava na sektoru od Bezdana do Bogojeva i korišćenje takozvanog Osnovnog vodonosnog kompleksa (OVK). Za zadovoljenje potreba vodosnabdevanja naselja u Bačkom sistemu mogu se koristiti i rečne vode Dunava (neposredno ili upuštanjem u podzemlje) ukoliko je kvalitet istih zadovoljavajući. Ovim sistemom snabdevala bi se naselja u opštinama: Apatin, Sombor, Odžaci, Bač, Kula, Mali Iđoš, Bačka Topola, Vrbas, Srbobran, Bečej i Novi Bečej, alternativno vodosnabdevala bi se i naselja u opštini Subotica. Pored povezivanja sa Novosadskim sistemom, ovaj sistem je povoljno povezati sa sistemom gornje Tise preko Bačke Topole i Subotice, odnosno preko Bečeja i Ade. Očekuje se ostvarenje međudržavne saradnje kojom bi se regulisao kvalitet voda Dunava.

Regionalni sistem gornje Tise. Za snabdevanje ovog regiona predviđene su, pored postojećih izvorišta, i prerađene rečne vode Tise. S obzirom na kvalitet voda ove reke, posebna pažnja se mora posvetiti načinu prečišćavanja ovih voda. Ovom sistemu pripadaju naselja u opštinama: Subotica, Kanjiža, Novi Kneževac, Senta, Čoka, Ada, Kikinda i Nova Crnja. Alternativna rešenja vezana su za dovođenje voda sa veće udaljenosti. Podrazumeva se ostvarenje međudržavne saradnje kojom bi se kvalitet rečne vode Tise popravio ili, najmanje zadržao na sadašnjem nivou.

Južnobanatski regionalni sistem. Pored lokalnih izvorišta i OVK-a koristilo bi se veliko aluvijalno izvorište pored Dunava Kovin-Dubovac. U perspektivi može se ostvariti prebacivanje određene količine voda sa "Godominsko-Šalinačkog" izvorišta u ovaj sistem, kao i korišćenje voda reke Dunava (neposredno ili upuštanjem u podzemlje) ukoliko iste imaju odgovarajući kvalitet. Iz ovog sistema vršilo bi se vodosnabdevanje naselja u sledećim opštinama: Kovin, Pančevo, Opovo, Kovačica, Alibunar, Vršac, Plandište i Bela Crkva. Postoji mogućnost slanja voda iz ovog sistema dalje na sever, u pravcu Zrenjanina i Sečnja. Problemu očuvanja priobalnih voda na delu izvorišta "Kovin-Dubovac" mora se posvetiti posebna pažnja. Naime, usporavanje Dunava usled izgradnje Đerdapa izaziva taloženje materijala organskog i neorganskog porekla, sa znatnim količinama teških metala i stvaranja uslova za eutrofikaciju jezera sa svim negativnim posledicama po korišćenje ovih voda. Takođe postoje problemi moguće eksploatacije uglja u ovom prostoru.

U Srbiji, u narednom periodu u domenu vodosnabdevanja, planirana je izgradnja brojnih objekata koji treba da omoguće, i u kvantitativnom i u kvalitativnom smislu, bolje snabdevanje vodom. Prioritet u izgradnji moraju dobiti oni objekti koji garantuju visok kvalitet, koji su najracionalniji i koji rešavaju probleme u najugroženijim područjima. Veliki gradovi takođe moraju imati određenu prednost, jer njihovi žitelji, po pravilu, nemaju druge alternative nego da koriste vodu iz vodovodne gradske mreže, a i sanitarno stanje u slučaju nestašice vode je najkritičnije. U domenu izgradnje izvorišta (i podzemnih i površinskih voda), prednost moraju dobiti ona koja se relativno lako mogu štititi od svih vrsta zagađivanja, tj. gde su rizici zagađenja mali i, razume se, koja imaju povoljne ekonomske parametre.

Nestašicu vode najviše osećaju stanovnici središnjeg i pojedina naselja jugoistočnog dela Republike Srbije (Šumadija, Kolubarski okrug, pojedina mesta u Pomoravlju, istočni deo centralne Srbije, neke opštine u jugoistočnom i južnom delu Srbije, pa i Beograd). Značajno poboljšanje situacije u nekim od ovih regiona očekuje se nakon izgradnje objekata čija je gradnja u toku ili su pred početkom iste (akumulacije "Barje" na Veternici, "Selova" na Toplici, "Prvonek" na Banjskoj reci, "Stuborovni" na Jablanici, i "Bogovina" na Crnom Timoku, kao i dogradnja beogradskog izvorišta). Ovi objekti treba da dobiju prednost, kako bi naselja datih područja što pre dobila dovoljnu količinu vode za piće i kako bi se već uložena sredstva što pre aktivirala.

U pogledu kvaliteta vode za piće, kao što je pomenuto u okviru vodosnabdevanja stanovništva, najugroženije je područje Vojvodine. Pored stanovništva Vojvodine, koje je najugroženije i po fizičko-hemijskim i po bakteriološkim parametrima kvaliteta voda, još su vrlo ugroženi žitelji Šumadijskog, Topličkog i Pčinjskog okruga (po fizičko-hemijskim parametrima) kvalitet voda i Kosmet (po mikrobiološkim parametrima), kao stanovništvo pojedinih opština u drugim okruzima. Ova područja, u domenu rešavanja pitanja kvaliteta vode za piće treba da dobiju prioritet.

Pored toga, za Vojvodinu i Kosmet nije do sada rađena detaljna analiza (Akcioni plan) dugoročnog snabdevanja vodom, što je neophodno što pre uraditi i čija izrada se može smatrati prioritetom. Zbog opisanog problema "rudarenja" podzemnih voda u Vojvodini, sa svim negativnim posledicama i neizvesnostima vodosnabdevanja u daljoj perspektivi, potrebno je pristupiti istraživanju naznačenih aluvijalnih izvorišta i njihovom uključivanju u regionalne vodovodne sisteme ovog našeg posebno razvijenog prostora. Rešenja koja su skicirana ovom Vodoprivrednom osnovom zasnovana su na postojećoj fondovskoj dokumentaciji i istraživanjima izvedenim tokom izrade Vodoprivredne osnove. Međutim, za usvajanje racionalne strategije dugoročne orijentacije snabdevanja vodom prostora Bačke i Banata, potrebno je po posebnom programu izvršiti adekvatne istražne radove, obraditi alternativne prognoze mogućih razvoja u perspektivi, izučiti navedene i druge alternative i posle toga odabrati dugoročnu orijentaciju. I za ostale prostore Srbije, posebno za pojedine njene delove, treba novelirati obrađena rešenja, sagledavajući eventualne nove mogućnosti (Akcioni planovi).

Opremljenost vodovodnim instalacijama je najlošija u južnim delovima Srbije i u pojedinim opštinama ostalog dela republike (uglavnom ona manja naselja koja nemaju ni započet vodovodni sistem). Dok se situacija na Kosmetu može pravdati visokim natalitetom i nemogućnošću praćenja istog visokim standardom, za situaciju u ostalim područjima sa niskim procentom opremljenosti ne mogu se naći prihvatljivi razlozi. Navedena područja, treba da imaju prioritet u ovom domenu u narednom periodu.

Pored svega navedenog, prednost pri izgradnji treba da imaju oni projekti, čijom se izgradnjom rešava pitanje i drugih vodoprivrednih grana (navodnjavanje, zaštita voda, zaštita od voda, plovidba, itd.), a sve u sklopu integralnog kompleksnog jedinstvenog vodoprivrednog sistema Srbije.

4.3. Kompleksni regionalni sistemi vodotoka

Kao što je ranije istaknuto, kompleksni regionalni sistemi vodotoka čine sastavni deo Integralnog kompleksnog jedinstvenog vodoprivrednog sistema Republike Srbije.

U delu 4.2. bliže su opisani kompleksni regionalni sistemi vodosnabdevanja; međutim, nema sumnje da ovi sistemi značajno utiču na kompleksne regionalne sisteme vodotoka i obrnuto. Ovaj uticaj ogleda se, pre svega, preko ispuštanja garantovanih malih voda koji je predviđen kod svih akumulacija koje služe za vodosnabdevanje stanovništva ili za neke druge namene. Akumulacije koje su namenjene za snabdevanje vodom industrije, navodnjavanje zemljišta, ostvarivanje mogućnosti za rekreaciju itd. ovim funkcijama praktično obezbeđuju oplemenjivanje malih voda do nivoa potrebnih za očuvanje kvaliteta voda u vodotoku pri preduzimanju adekvatnih tehničko-tehnoloških mera na izvorima zagađivanja. Ukoliko ovo nije dovoljno, iz ovih akumulacija se posebno ispuštaju dodatne količine voda za očuvanje propisanog (potrebnog) kvaliteta rečne vode. Ovim rešenjem pored očuvanja prisutnih resursa rečnih voda isti se povećavaju za količine otpadnih voda koje se ispuštaju u vodotoke (reuse) jer je obezbeđeno da se nizvodno od uliva otpadnih voda kvalitet voda u vodotoku zadrži na potrebnom nivou čistoće. Uticaj kompleksnog sistema visokokvalitetnih voda naročito se ogleda u upuštanju otpadnih voda u vodotokove u današnjim uslovima praktično bez prečišćavanja, što izaziva smanjivanje upotrebljivosti rečnih voda ili onemogućavanje njihovog korišćenja uz rizike po zdravlje stanovništva i oštećenja ostalog živog sveta.

Predloženim rešenjem kompleksnim merama na izvorima zagađivanja, na otpadnim vodama, povećanje malih voda i drugim tehničkim merama privode se sve vode u propisane uslove za njihovo korišćenje, čime se i otpadne vode od destruktivnog činioca prevode u eksploatabilne rezerve voda.

U okviru Plansko-analitičke dokumentacije na karti snabdevanja vodom industrije i navodnjavanja - buduće stanje, i na karti zaštite i korišćenja vodotoka - buduće stanje, daju se grafički prikazi elemenata ovog sistema.

U nastavku se daju osnovne karakteristike kompleksnih regionalnih sistema vodotoka. Ova podela takođe je uslovna zbog međuzavisnosti svih ovih vodoprivrednih sistema (na primer, na slivu Morave).

Južnomoravski sistem

Na ovom prostoru, pored 13 velikih akumulacija (postojećih i planiranih) za vodosnabdevanje stanovništva (Vlasina, Bovan, Brestovac, Zavoj, Lisina, Barje, Prvonek, Selova, Prohor Pčinjski, Svođe, Ključ, Kremenata, Binač), predviđene su i tri velike akumulacije za snabdevanje vodom industrije, navodnjavanje, zaštitu voda, rekreaciju i omogućavanje drugih korišćenja (Končulj, Zbice, Odorovci).

Na pojedinim deonicama rečnih tokova ni posle uspostavljanja režima predviđenog ovom Vodoprivrednom osnovom neće biti moguće postizanje željenog kvaliteta voda (vrlo dobre vode); tako je: Moravica na deonici od Preševa do Bujanovca prihvatljivog kvaliteta, Jablanica na deonici od Medveđe do Lebana takođe prihvatljivog kvaliteta, Toplica na deonici od Prokuplja do ušća u Južnu Moravu i Nišava na deonici od Niša do ušća u Južnu Moravu takođe dovoljnog kvaliteta.

Zaštita voda na čitavom slivu Južne Morave je veoma kritična, a posebno na najuzvodnijim deonicama osnovnog toka i pritoka. Bez uređenja režima malih voda, samo tehničkim merama bez prečišćavanja otpadnih voda, ne mogu se racionalno ostvariti propisani efekti.

Na određenom broju grupnih zagađivača predviđeno je biološko prečišćavanje sa nitrifikacijom i denitrifikacijom kako bi se omogućilo dalje korišćenje ovih voda (Vitina, Kosovska Kamenica, Kuršumlija, Žitorađa, Babušnica i Medveđa). Za Trgovište, Preševo, Crnu Travu i Gnjilane, pošto se nalaze u zoni izvorišta vodosnabdevanja, pored ovih mera, predviđa se i uklanjanje hranljivih materija ili izvođenje otpadnih voda nizvodno od akumulacija uz sekundarno prečišćavanje. Na ostalim grupnim sistemima predviđeno je sekundarno prečišćavanje (odnosno odgovarajući tretman industrijskih voda). Takođe, za dovođenje kvaliteta voda reke Južne Morave u stanje koje omogućava njihovo dalje korišćenje, neophodna je relokacija fabrike celuloze u Vladičinom Hanu. Osim toga postoje brojne deponije neposredno uz korito reke koje produkuju značajna zagađenja pa ih treba dislocirati, a ove prostore sanirati.

U cilju zaštite izvorišta voda i posebno ugroženih delova vodotoka, kod određenih zagađivača predviđena je derivacija otpadnih voda (Dimitrovgrad, Sokobanja, Surdulica).

Sistemom se omogućava obezbeđenje voda nižeg kvaliteta za industriju 30 naselja i navodnjavanje 43.900 ha obradivih površina.

Uzvodno od gotovo svih naselja na vodotocima se predviđa dovođenje kvaliteta rečenih voda do nivoa koji omogućava kontaktnu rekreaciju, odnosno ova rekreacija omogućena je na akumulacijama koje se nalaze u blizini naselja.

Upravljanjem akumulacionim prostorima i izgradnjom linijskih sistema predviđa se adekvatna zaštita od poplava na većim vodotocima.

Pored zaštite akumulacionih prostora predviđa se sanacija prostora sa intenzivnom erozijom i bujičnih tokova.

U ovom sistemu postoje određeni energetski kapaciteti koje treba dalje razvijati (Vlasinski sistem, uvođenje Toplodolske reke u akumulaciju Zavoj, itd.).

U cilju poboljšanja opšteg režima voda predviđa se dovođenje značajnih količina voda iz susednih slivova (Lepenac, Pčinja, Dragovištica).

U daljoj perspektivi postoji mogućnost izgradnje plovnog puta od stava do Niša.

Ovaj sistem zajedno sa odnosnim sistemima na Zapadnoj i Velikoj Moravi praktično predstavlja jedinstvenu celinu.

Zapadnomoravski sistem

Na ovom prostoru, pored 14 velikih akumulacija (postojećih i planiranih) za vodosnabdevanje (Gračanka, Batlava, Gazivode, Ćelije, Vrutci, Gruža, Rokci, Roge, Arilje, Dobroševac, Vučiniće, Studenica, Bela Stena, Seča Reka), tri velike akumulacije mogu se iskoristiti za snabdevanje vodom industrije, navodnjavanje, zaštitu voda, rekreaciju i omogućavanje drugih korišćenja (Ribarići, Međuvršje, Orlovača).

I u Zapadnomoravskom, kao u Južnomoravskom sistemu, na pojedinim rečnim deonicama neće biti moguće postizanje željenog kvaliteta voda. Tako je: Despotovica na deonici od Gornjeg Milanovca do ušća u Dičinu dovoljnog kvaliteta, Dičina od ušća Despotovice do uliva u Zapadnu Moravu dovoljnog kvaliteta, Štimljanka od Štimlja do ušća i Sitnica od Štimljanke do Prištine prihvatljivog kvaliteta, Stitnica od Prištine do Kosovske Mitrovice, Lab od Podujeva do ušća, Ibar od Kosovske Mitrovice do Raške i Raška do Novog Pazara do ušća dobrog kvaliteta, Đetinja od Sevojna do ušća i Zapadna Morava od Čačka do Kraljeva takođe dobrog kvaliteta.

Na određenom broju grupnih zagađivača predviđeno je biološko prečišćavanje sa nitrifikacijom i denitrifikacijom kako bi se omogućilo dalje korišćenje ovih voda (Čajetina, Gornji Milanovac, Aleksandrovac i naselja u slivu Sitnice: Štimlje, Lipljan, Priština, Glogovac, Podujevo, Obilić, Kosovo Polje, Tutin, Vučitrn i Novi Pazar). Na ostalim grupnim sistemima predviđeno je sekundarno prečišćavanje (odnosno odgovarajući tretman industrijskih voda).

U cilju zaštite akumulacije Ćelije na Rasini predviđena je derivacija otpadnih voda gradova Brus i Blace.

Kao i kod Južne Morave, na Zapadnoj Moravi i pritokama, značajne količine čvrstih otpadaka se ubacuju u vodotoke ili se deponuju neposredno pored njih, pa ih treba dislocirati i sanirati.

Sistemom se omogućava obezbeđenje voda nižeg kvaliteta za industriju 31 naselja i navodnjavanje 22.200 ha obradive površine.

Kod svih većih naselja predviđa se dovođenje kvaliteta rečnih voda uzvodno od naselja do nivoa koji omogućava kontaktnu rekreaciju, odnosno ova rekreacija omogućena je na akumulacijama u blizni naselja.

Upravljanjem akumulacionim prostorima i izgradnjom linijskih sistema predviđa se adekvatna zaštita od poplava na većim vodotocima.

Pored zaštite akumulacionih prostora predviđa se sanacija prostora sa intenzivnom erozijom i bujičnih tokova.

U ovom sistemu postoje značajni energetski kapaciteti, koji će posebno doći do izražaja posle prevođenja voda reke Uvac u Rzav, a zatim energetskim korišćenjem na ovom vodotoku, kao i na Zapadnoj i Velikoj Moravi (u daljoj perspektivi).

U daljoj perspektivi posle uređenja otpadnih voda i zaštite od nanosa u slivu Ibra planira se i energetsko korišćenje voda reke Ibra.

Za potrebe termoenergetike predviđa se korišćenje voda reke Beli Drim (korišćenje metohijskih voda na području Kosova). Korišćenje tih voda na pravcu prema Kosovu može se ostvariti samo ako se akumulacijama i drugim objektima (cevovodi, crpne stanice, tuneli i dr.) obezbede uslovi za upravljanje režimom voda. U daljem razvoju navodnjavanja treba ispitati mogućnosti zadovoljenja potreba Kosova vodama Belog Drima, s obzirom na to da se kod ovog vida korišćenja voda nepovratno utroši njihov najveći deo.

Potrebno je vratiti prirodni tok reke Ibra prema delovima centralne Srbije.

U daljoj perspektivi postoji mogućnost izgradnje plovnog puta na Zapadnoj Moravi od stava do Kraljeva.

Sistem Velike Morave

Na ovom prostoru, pored tri velike akumulacije koje se planiraju za vodosnabdevanje (Zabrege, Beljanica, Vitman - Mlava) u posmatranom planskom periodu nisu predviđene druge veće akumulacije.

U sistemu Velike Morave, kao i u prethodnim sistemima, na pojedinim pritokama neće biti moguće postizanje željenog kvaliteta; tako je: Lepenica na deonici od Kragujevca do ušća u Veliku Moravu dovoljnog kvaliteta, Resavica do ušća u Resavu dovoljnog kvaliteta i Resava do ušća u Veliku Moravu dovoljnog kvaliteta, Veliki Lug na deonici od Mladenovca do ušća u Kubršnicu i Kubršnica do ušća u Jasenicu, Jasenica od Kubršnice do ušća u Veliku Moravu dovoljnog kvaliteta, Kubršnica od Aranđelovca do Velikog Luga dobrog kvaliteta.

Na određenom broju grupnih zagađivača predviđeno je biološko prečišćavanje sa nitrifikacijom i denitrifikacijom kako bi se omogućilo dalje korišćenje ovih voda (Kragujevac, Despotovac, Rača, Topola, Rekovac, Mladenovac, Aranđelovac, Sopot, Žabari, Petrovac, Malo Crniće i Žagubica). Iz otpadnih voda Aranđelovca pored visokog biološkog prečišćavanja treba odstraniti i hranljive materije. Na ostalim grupnim sistemima predviđeno je sekundarno prečišćavanje (odnosno odgovarajući tretman industrijskih voda).

U cilju zaštite izvorišta voda i posebno ugroženih delova vodotoka, kod određenih zagađivača predviđena je derivacija otpadnih voda (Jagodina, Svilajnac, Velika Plana, Smederevska Palanka i Požarevac).

Sistemom se omogućava obezbeđenje voda nižeg kvaliteta za industriju 17 naselja i navodnjavanje 53.000 ha obradive površine.

Uzvodno od gotovo svih naselja predviđa se dovođenje kvaliteta rečnih voda do nivoa koji omogućava kontaktnu rekreaciju, odnosno ova rekreacija omogućena je na akumulacijama u blizini naselja.

Upravljanjem akumulacionim prostorima i izgradnjom linijskih sistema predviđa se adekvatna zaštita od poplava na većim vodotocima.

Ocenjuje se da se u planskom periodu neće moći realizovati korišćenje energetskih kapaciteta Velike Morave, s obzirom na potrebu prethodne zaštite kvaliteta voda i zaštite od nanosa na celom njenom slivu, što važi i za realizaciju plovnog puta. Međutim, ukoliko ekonomske mogućnosti budu povoljne, realizacija ovog zahvata mogla bi se ostvariti i u planskom periodu.

U cilju poboljšanja opšteg režima voda predviđa se prevođenje značajnih količina voda iz susednih slivova (Starovlaške planine, Mlava, Rasina) namenjenih pretežno vodosnabdevanju.

Alternativa prečišćavanja otpadnih voda rešenju prikazanom u okviru Plansko-analitičke dokumentacije na Karti zaštite i korišćenja vodotoka-buduće stanje, za trograđe (Paraćin, Ćuprija i Jagodina) je izgradnja zajedničkog uređaja.

Kolubarski sistem

Na ovom prostoru, pored dve velike akumulacija za vodosnabdevanje (Stuborovni, Struganik) postoji i jedna velika akumulacija za snabdevanje vodom industrije (Paljuvi Viš).

Za otpadne vode Lazarevca, Lajkovca, Uba i Obrenovca predviđen je regionalni sistem kanalisanja i visoko prečišćavanje otpadnih voda. Za ostala naselja (Ljig, Mionicu, Valjevo i Koceljevu) predviđeno je biološko prečišćavanje sa nitrifikacijom i denitrifikacijom.

Kao alternativa za Lazarevac, Lajkovac i Ub umesto regionalnog sistema može se realizovati biološko prečišćavanje sa nitrifikacijom i denitrifikacijom.

Potrebno je istaći potrebu adekvatnog prečišćavanja otpadnih voda termoelektrana i rudnika uglja Veliki Crljani. Takođe, posebna pažnja mora se posvetiti zaštiti Save od termičkog zagađenja izazvanog upuštanjem vode posle njenog iskorišćavanja za hlađenje termoelektrana u Obrenovcu.

Sistemom se omogućava obezbeđenje voda nižeg kvaliteta za industrije devet naselja.

Upravljanjem akumulacionim prostorima i izgradnjom linijskih sistema predviđa se adekvatna zaštita od poplava na većim vodotocima.

U daljoj perspektivi predviđa se dovođenje drinskih voda u sliv Kolubare, čime bi se rešilo pitanje potrebnih količina voda za zaštitu kvaliteta voda i druga korišćenja (navodnjavanje, industrija, energetika).

Pri izboru rešenja sistema na srednjoj Drini treba imati u vidu i dispozicione zahteve prevođenja vode u sliv Kolubare.

Sistem Lima sa Drinom

Na ovom prostoru, pored dve velike akumulacije za vodosnabdevanje (Tegare, Gornja Ljuboviđa), predviđeno je i 9 velikih akumulacija za snabdevanje vodom industrije, navodnjavanje, zaštitu voda, rekreaciju i omogućavanje drugih korišćenja (Zvornik, Kokin Brod, Bajina Bašta, Potpeć, Uvac, Brodarevo, Klak, Dubravica, Lazići).

U sistemu Lima sa Drinom, kao i u prethodnim sistemima neće biti moguće postizanje željenog kvaliteta vode; tako će: Likodra od Krupnja do ušća u Jadar biti dobrog kvaliteta i Jadar do ušća u Drinu takođe dobrog kvaliteta.

U cilju zaštite izvorišta voda i posebno ugroženih delova vodotoka kod Nove Varoši predviđena je derivacija otpadnih voda ovog naselja u reku Lim. Za naselja Krupanj i Osečinu predviđa se biološko prečišćavanje sa nitrifikacijom i denitrifikacijom.

Sistemom se omogućava obezbeđenje voda nižeg kvaliteta za industriju 10 naselja.

Uzvodno od gotovo svih naselja predviđa se dovođenje kvaliteta rečnih voda do nivoa koji omogućava kontaktnu rekreaciju, odnosno ova rekreacija omogućena je na akumulacijama u blizini naselja.

Upravljanjem akumulacionim prostorima i izgradnjom linijskih sistema predviđa se adekvatna zaštita od poplava na većim vodotocima.

Pored zaštite akumulacionih prostora predviđa se sanacija prostora sa intenzivnom erozijom i bujičnih tokova.

Postoje značajni energetski potencijali između akumulacija Bajina Bašta i Zvornik. Način iskorišćavanja ovog potencijala treba bliže definisati u narednim izučavanjima. Predviđene energetske stepenice u donjem toku Drine mogu se realizovati posle sanacije značajnih izvora zagađivanja ("Celuloza" i "Viskoza" u Loznici, "Glinica" na bosanskoj teritoriji).

Pored brojnih postojećih energetskih objekata, predviđa se izgradnja RHE Bistrica kao i dalje iskorišćavanje energetskog potencijala reke Lim na teritoriji Srbije.

S obzirom na to da je ovaj sistem bogat vodom, predviđa se značajno korišćenje drinskih voda (podzemnih i površinskih) za potrebe središnjih i severnih delova teritorije Srbije.

Timočki sistem

Na ovom prostoru, pored četiri velike akumulacije (postojeće i planirane) za vodosnabdevanje (Grlište, Bogovina, Žukovac, Okolište), realizovana je i jedna akumulacija za snabdevanje vodom industrije, zaštitu voda, rekreaciju i omogućavanje drugih korišćenja (Brestovačka reka).

U Timočkom sistemu pojedini vodotoci na određenim deonicama ni posle uspostavljanja režima predviđenog ovom Vodoprivrednom osnovom neće imati zadovoljavajući kvalitet, tako je: Svrljiški Timok na deonici od Svrljiga do Podvisa dovoljnog kvaliteta, a od Podvisa do ušća dobrog kvaliteta, Beli Timok na deonici od Knjaževca do Zaječara i Borska reka od Bora takođe do ušća prihvatljivog kvaliteta, Veliki Timok od Zaječara do ušća dobrog kvaliteta.

Na određenom broju grupnih zagađivača predviđeno je biološko prečišćavanje sa nitrifikacijom i denitrifikacijom kako bi se omogućilo korišćenje ovih voda (Svrljig, Bor i Knjaževac). Na ostalim grupnim sistemima predviđeno je sekundarno prečišćavanje (odnosno odgovarajući tretman industrijskih voda).

Sistemom se omogućava obezbeđenje voda nižeg kvaliteta za industriju 5 naselja i navodnjavanje oko 7 000 ha obradive površine.

Upravljanjem akumulacionim prostorima i izgradnjom linijskih sistema predviđa se adekvatna zaštita od poplava na većim vodotocima.

Pored zaštite akumulacionih prostora predviđa se sanacija prostora sa intenzivnom erozijom i bujičnih tokova.

Posebno treba preduzeti mere kod zaštite i sanacije zagađenja koja potiču od industrije Bora. U okviru ovih mera treba izvršiti revitalizaciju vodotoka i okolnog zemljišta Borske reke i Velikog Timoka nizvodno od Vražogrnca.

Sistem Belog Drima

Na ovom prostoru, pored dve velike akumulacije za vodosnabdevanje (Radonjić, Mova), u planskom periodu treba ispitati mogućnost izgradnje dodatnih velikih akumulacija.

Pojedine rečne deonice u sistemu Belog Drima ni posle uspostavljanja režima predviđenog ovom Vodoprivrednom osnovom neće imati željeni kvalitet voda (vrlo dobar); tako će: vode Suve reke od Suve Reke do ušća biti u prihvatljivom kvalitativnom stanju, dobrog kvaliteta biće vode Pećke Bistrice (od Peći do ušća), Belog Drima (od ušća Pećke Bistrice do granice) i Prizrenske Bistrice (od Prizrena do ušća).

Na određenom broju grupnih zagađivača predviđeno je biološko prečišćavanje sa nitrifikacijom i denitrifikacijom kako bi se omogućilo dalje korišćenje ovih voda (Istok, Dečani, Peć, Klina, Srbica i Suva Reka). Na ostalim grupnim sistemima predviđeno je sekundarno prečišćavanje (odnosno odgovarajući tretman industrijskih voda).

Sistemom se omogućava obezbeđenje voda nižeg kvaliteta za industriju 10 naselja i omogućava se navodnjavanje 79000 ha obradive površine.

Upravljanjem akumulacionim prostorima i izgradnjom linijskih sistema predviđa se adekvatna zaštita od poplava na većim vodotocima.

Pored zaštite akumulacionih prostora predviđa se sanacija prostora sa intenzivnom erozijom i bujičnih tokova.

Iz ovog sliva predviđa se snabdevanje vodom potrošača na Kosovu (termoenergetika, navodnjavanje).

Bački sistem

Na prostoru Bačke osnovnu hidrološku mrežu čine konturni vodotoci, sa rečnim akumulacijama uzvodno od brana "Đerdap I" na Dunavu i "Bečej" na Tisi, zatim izgrađeni kanali i objekti (ustave, prevodnice i crpne stanice višenamenskog regionalnog Hidrosistema DTD i ravničarske akumulacije, kanali, crpne stanice i ustave višenamenskog regionalnog Hidrosistema "Severna Bačka". Kompleksnom i jedinstvenom sistemu prirodnih i veštačkih vodotoka pripadaju i vodotoci: Bajski kanal, Mostonga, Čik, Krivaja, Jegrička i drugi, koji su svi međusobno vodnorežimski usaglašeni.

Stanje prečišćavanja voda je dosta otežano s obzirom na velike količine organskih materija koje se produkuju od strane gradova, prehrambene industrije i poljoprivrede.

Kao povoljna mogućnost iskazuje se regionalno prikupljanje i prečišćavanje otpadnih voda i potom upuštanje u veće vodotoke van uspornih zona. Sistemi prikupljanja voda duž starog kanala (Kula, Vrbas, Srbobran, Bačka Topola, Mali Iđoš) i duž Tise (Čoka, Senta, Ada, Bečej i Novi Bečej sa priključenjem Temerina), posle biološkog prečišćavanja upuštali bi se u Tisu nizvodno od brane na Tisi.

Sistemi koji upuštaju svoje vode u mirne ili vode sa sporim kretanjem, potrebno je da, pored visokog biološkog prečišćavanja odstrane iz svojih voda i hranljive materije (tercijalno prečišćavanje).

U ove sisteme spadaju uređaji za prečišćavanje otpadnih voda Subotice, Kanjiže, Novog Kneževca i Bačkog Petrovca. Za ostale sisteme za prečišćavanje otpadnih voda potrebno je biološko prečišćavanje sa potrebnim derivacijama i upuštanje u vodotoke koji imaju veći "kapacitet" za prihvatanje otpadnih voda. Predviđeni su regionalni kanalizacioni sistemi na teritoriji srednje Bačke, gde i sada postoje začeci zajedničkog kanalisanja gradova, u cilju zaštite kvaliteta voda na delu mreže kanala DTD. Osobenost regionalnog sistema kanalizacije na ovom prostoru je prisutnost malih padova. Prethodno prečišćavanje otpadnih voda, omogućava dalji transport otpadnih voda u uslovima raspoloživih minimalnih padova. Duži transport zahteva aerisanje kanalske vode, kako ova ne bi dolazila u septičke uslove. Na ovaj način moguće je planirati regionalni sistem kanalisanja, koji će radikalno zaštititi kanalsku mrežu DTD-a, a posebno usporenu Tisu. Naime, sve otpadne vode (prethodno tretirane) odvode se na dalji biološki tretman i upuštaju u Tisu pod povoljnijim uslovima (posle brane). Analizirani razvoj ovakvih regionalnih sistema kanalizacije ima efekte na veće smanjenje ukupnih godišnjih troškova, uz neznatno povećanje investicija.

Za manja naselja primenila bi se tehnika ruralne sanitacije ili priključenje većim gradskim sistemima.

Režim rada kanala DTD treba održavati tako da se, pored podmirenja potreba u vodi i omogućavanja plovidbe, obezbede povoljni uslovi za zaštitu kvaliteta voda, posebno za one deonice čije vode mogu biti namenjene za vodosnabdevanje stanovništva.

Za potrebe navodnjavanja, snabdevanje industrije vodom i druge namene predviđen je (i delimično izgrađen) veći broj manjih akumulacija koje bi pored akumulisanja voda sa dotičnih vodotoka, služili kao retenzioni bazeni za dopremu voda Dunava i Tise. S obzirom na znatne količine zagađenja koje u ove objekte mogu doći iz rasutih izvora zagađivanja, potrebno je preduzeti adekvatne mere kako bi se kvalitet voda u njima zadržao u odgovarajućim granicama.

Ukupno se omogućava obezbeđenje (iz vodotoka i kanala) voda nižeg kvaliteta za industriju 23 naselja i omogućava se navodnjavanje 226.800 ha obradive površine.

Na određenim objektima i većim rečnim tokovima potrebno je omogućiti rekreaciju na vodi.

Zaštita od spoljnih voda na Dunavu predviđa se linijskim sistemom, a od unutrašnjih voda unutrašnjim vodotocima i navedenim kanalima. Zaštita od spoljnih voda je u najvećem delu već realizovana. Potrebna je izvesna dogradnja, rekonstrukcija i povećanje stepena zaštite od poplave, posebno u zoni pojedinih većih gradova.

Izgradnja predviđene elektrane na Dunava može se realizovati ukoliko ekološke i druge analize pokažu pozitivne rezultate. Njenom izgradnjom otklonila bi se ograničenja u pogledu mogućnosti zahvatanja količina vode iz Dunava za bački deo HS DTD.

Racionalnu zaštitu kvaliteta voda Dunava kao i pritoka koje dolaze sa uzvodnih teritorija moguće je adekvatno realizovati jedino kroz saradnju sa susednim državama.

Predviđa se da se značajne količine voda iz sliva Dunava zahvate i koriste na prostoru Bačke, odnosno zajedno sa vodama Tise prevode na prostore Banata.

Zaštita od poplave vodama reke Tise realizovana je linijskim sistemom odbrane (nasipi).

Zaštitu od poplava vodama reke Tise moguće je racionalno realizovati samo uz saradnju sa susednom Mađarskom (odnosno uzvodnim zemljama). Već danas je na ovom vodotoku izgrađen veliki broj akumulacija (od toga i jedna u našoj zemlji - Novi Bečej) koje snažno utiču na ukupni režim reke Tise, a ukupno korišćenje ovih voda potrebno je sporazumno urediti sa susednom Mađarskom. Odbrambeni linijski sistem je realizovan; međutim, potrebna je određena dogradnja i povećanje stepena sigurnosti na izvesnim deonicama ovog vodotoka.

Predviđa se očuvanje kvaliteta unutrašnjih voda i voda Dunava na nivou vrlo dobrog kvaliteta, izuzev Kereša od Palićkog jezera do ušća u Tisu koji je dobrog kvaliteta. Takođe, predviđa se da će Tisa na čitavom potezu kroz našu zemlju biti u dobrom kvalitativnom stanju. Posebno treba istaći da treba preduzeti adekvatne mere na sanaciji i otklanjanju negativnih posledica na potezu gde je režim ovog vodotoka izgradnjom brane kod Novog Bečeja, poremećen (već sada se vrlo jasno pojavljuju negativni efekti - pomor riba, itd.).

Dunav, kao međunarodna plovna reka povezana sa plovnim sistemom Evrope, od posebnog je značaja za naš međunarodni robni i putnički transport. Kanal i DTD-a i reka Tisa uklapaju se u ovaj evropski plovni sistem.

Treba istaći i predviđanja, da će se pored intenzivnijeg korišćenja voda Dunava, Tise i kanala DTD za privredni i sportski ribolov, značajne površine biti namenjene izgradnji šaranskih ribnjaka (oko 6.600 ha).

Ukupna površina slivnog područja sa koje se prihvataju vode koje sve praktično drenira HS DTD u Bačkoj iznosi preko 560.000 ha.

U pogledu kanala DTD, da bi se poboljšale njegove funkcije potrebno je povećati protočnost OKM-a. U vezi s tim i povećati kapacitete zahvata vode, a kod gravitacionih zahvata preduzeti mere na sprečavanju uvlačenja vučenog nanosa u OKM. Takođe, potrebno je režim rada OKM-a, pored potreba korisnika voda, prilagoditi i potrebama zaštite voda, posebno u slučaju da se delovi ovog sistema koriste za vodosnabdevanje stanovništva.

Jedan od prioritetnih zadataka u ovom smislu je rešavanje pitanja zaštite voda u najzagađenijim deonicama ovog sistema.

Područje severne Bačke (Telečka), sa ukupnom površinom od oko 400.000 ha, čiji najveći deo obuhvataju lesne zaravni i lesne terase (preko 90%), izdvaja se svojim visinskim položajem (oko 20 do 50 m iznad inundacionih ravni reka), pa je potrebno izdizanje vode prilikom njenog dopremanja do korisnika. Voda bi se za ovaj prostor dopremala iz Tise i Dunava (odnosno preko OKM HS DTD).

Pored obezbeđenja voda za navodnjavanje, potrebe industrije i dr., ovim vodama bi se osvežile vode Ludoškog i Palićkog jezera.

S obzirom na vrlo velike funkcionalne međuzavisnosti kanala DTD u Bačkoj i Banatu, može se smatrati da ove teritorije već sada a u perspektivi i više predstavljaju jedinstvenu vodoprivrednu celinu, pa i kod institucionalnog organizovanja i eksploatacije ovakvih sistema treba isto uzeti u obzir.

Banatski sistem

Na prostoru Banata, osnovnu hidrološku mrežu čine konturni vodotoci Dunava i Tisa sa rečnim akumulacijama uzvodno od brana "Đerdap I" na Dunavu i "Bečej" na Tisi, Banatski vodotoci: Zlatica, Stari Begej, Plovni Begej, Tamiš, Brzava, Karaš i Nera, zatim: banatski deo višenamenskog regionalnog Hidrosistema "DTD" i "Nadela", spojni kanal između Dunava i Tamiša "Karašac", sistem hidrotehničkih objekata "Donji Tamiš", kao i zaštitni sistem od uspora HE "Đerdap I", koji su svi međusobno vodnorežimski usaglašeni.

Zaštita od spoljnih voda pored naznačenih vodotoka u prvom redu se odnosi na zaštitu od voda reke Tise i Dunava. Zaštita od voda reke Tise i Dunava data je u opisu Bačkog sistema.

Ukupni vodni režim na ovim vodotocima i kanalima (kvalitet, raspodela vode, poplave, itd.) pod snažnim je uticajem izmenjenih uslova nastalih uključenjem ovih vodotoka u mrežu hidrosistema DTD-a, tako da oni u hidrotehničkom smislu čine jedinstvenu celinu.

U budućnosti se očekuje da ukoliko se u susednoj Rumuniji ne preduzmu adekvatne mere na zaštiti kvaliteta voda Stari Begej i Plovni Begej bi bili lošeg kvaliteta, prihvatljivog kvaliteta bi bili: Begej (od Zrenjanina do ušća), DTD (od ušća Starog Begeja do ušća u Dunav) i Nadela (nizvodno od Kovačice); dovoljnog kvaliteta bi bili: Zlatica, Kikindski kanal, Tamiš, DTD (od uliva Kikindskog kanala do uliva Starog Begeja); dobrog kvaliteta: Rojga, Moravica, Vršački kanal, Karaš, Nera i DTD (od Tise do ušća Kikindskog kanala).

Bujični karakter ovih vodotoka uslovljava da je efikasnu odbranu od poplava moguće vršiti samo uz saradnju sa susednom Rumunijom, odnosno obezbeđenjem rada brojnih akumulacija u Rumuniji i adekvatnom preraspodelom voda, uz pasivne mere zaštite i optimalnim upravljanjem banatskim delom hidrosistema u slučaju nailaska velikih voda.

Sistemom se omogućava obezbeđenje voda nižeg kvaliteta za industriju 14 naselja u Banatu (dva naselja iz Banata uključena su u sistem Bačke: Čoka i Novi Bečej) i omogućava se navodnjavanje 185.100 ha obradive površine.

Kod zaštite kvaliteta voda banatskih vodotoka pored teškoća koje su prisutne zbog malih proticaja i sporog kretanja vode u ovim vodotocima i kanalima, neke od vode koje dotiču na našu teritoriju, izuzetno visoko su zagađene, pa nije moguće rešiti pitanje njihove zaštite bez tesne saradnje sa susednom Rumunijom. U tom smislu potrebno je definisati kako prečišćavanje ovih voda tako i proticaj malih voda. Slično kao i na teritoriji Bačke, i ovde je potrebno iz istih razloga kod određenih sistema primeniti tercijalno prečišćavanje otpadnih voda, pa u ove sisteme spadaju postrojenja: Kikinda, Nova Crnja, Žitište, Sečanj, Kovačica, Alibunar, Plandište i Vršac. Za ostale sisteme većih gradova povoljno je koristiti biološko prečišćavanje uz odgovarajuću derivaciju do najbližeg većeg vodotoka.

Potrebno je, takođe, postići sporazume o ukupnoj raspodeli i korišćenju voda sa susednom Rumunijom, kako bi se mogle zadovoljiti potrebe i omogućio intenzivan razvoj ovih prostora, odnosno planirati dovođenje dodatnih voda iz reke Dunav.

Sistemom je obuhvaćeno 14 naselja.

Na većim rečnim tokovima i u zajezerenim vodama potrebno je omogućiti rekreaciju u prirodi.

Što se tiče plovidbe, važi slično kao i za Bačku.

Na prostorima Banata od davnina je vršen veštački uzgoj riba, pa se očekuje da će se ovaj razvoj intenzivno nastaviti i u perspektivi. Predviđa se da se do planskog perioda realizuju šaranski ribnjaci na ukupnoj površini od oko 33.500 ha, što bi omogućilo da se po potrošnji ribljeg mesa približimo ostalom delu Evrope. Na svim rekama se predviđa razvoj privrednog i sportskog ribolova, posebno ukoliko se budu primenile adekvatne mere na zaštiti kvaliteta voda.

Sremski sistem

Na prostoru Srema dominantni domicilni vodotoci teku sa prostora Fruške Gore. Ove vode u prošlosti su se razlivale na ravničarskom delu obronaka planine, pa su od davnina (III vek n.e.) morale biti regulisane, odnosno izvršena zaštita od poplava.

U cilju ublažavanja bujičnosti ovih tokova i obezbeđenja određenih količina voda izgrađene su (i predviđa se izgradnja) brojnih manjih akumulacija.

U budućnosti se očekuje da će pored mera previđenih ovom Vodoprivrednom osnovom: Bosut celim svojim tokom, Kudaš, Jarčina (od Pećinaca do ušća u Savu), Galovica i kanal Stara Pazova biti dovoljnog kvaliteta.

Sistemom se omogućava obezbeđenje voda nižeg kvaliteta za industriju sedam naselja i omogućava se navodnjavanje preko 63.000 ha obradive površine.

Na području Srema ističe se povoljnost regionalnih rešavanja kanalisanja i prečišćavanja otpadnih voda naselja duž starog puta Beograd-Novi Sad kao i sistem Irig-Ruma-Sremska Mitrovica sa derivacijom nizvodno od velikog izvorišta za vodosnabdevanje "Jarak-Klenak". Od sistema na ovome prostoru, biološko prečišćavanje sa nitrifikacijom i dentrifikacijom potrebno je predvideti za sistem naselja Šid i Pećinci a ostali sistemi bi imali biološko prečišćavanje i odgovarajuće derivacije i upuštanje u reku Savu odnosno u Dunav. Za rešavanje ostalih manjih naselja važi sličan pristup kao u Banatu i Bačkoj.

Kvalitet voda reke Save, u prvom redu zavisi od razvoja urbanizacije, industrijalizacije i intenziviranja poljoprivredne proizvodnje na uzvodnim prostorima sliva. S obzirom na to da je 5/6 sliva reke Save van teritorije Republike Srbije, bez saradnje sa uzvodnim zemljama nije moguće očuvanje kvaliteta njenih voda, što se mora imati u vidu kod rešavanja vodoprivrednih problema Republike Srbije.

Takođe, ranijim rešenjima zaštite od poplava reke Save bile su predviđene određene intervencije na uzvodnom delu toka (retenzija Lonjsko polje i dr.) kako bi se ublažile posledice na ni, zvodnom području.

Međutim, u novim uslovima nije izvesno da će se ove mere realizovati, a takođe prisutna je opasnost koincidencije velikih voda Save i Drine, pa je potrebna saradnja i upravljanje režimom voda kako bi se posledice poplava ublažile na posmatranom području.

Potrebno je detaljno razmotriti opravdanost i funkcionalnost izgradnje razmatranog kanala Dunav-Sava, kao kanala Sava-Bosut-Sava. Ovim rešenjima pored korišćenja voda i zaštite od voda značajno bi se poboljšala i zaštita kvaliteta voda.

Na delu toka na teritoriji Republike Srbije, Sava prima takođe značajna zagađenja od strane industrija i naselja (Sremska Mitrovica, Šabac, Beograd), kao i od termoelektrana (termičko zagađenje). Potrebno je izvršiti prikupljanje i biološko prečišćavanje gradskih i industrijskih otpadnih voda, kao i sprečiti prekoračenja limita termičkog zagađenja parcijalnim isključenjima rada određenih blokova termoelektrana kako je dato u poglavlju 1.4. Hidroenergetika, odnosno poboljšanjem režima vode Save na ovom prostoru.

Takođe, vode Novog Beograda, Zemuna i Beograda potrebno je prikupiti i prečišćene upustiti u reku Dunav.

Neposredni uzvodni zagađivači u užoj zoni beogradskog izvorišta vodosnabdevanja potrebno je da svoje otpadne vode prečišćavaju visoko biološkim postupkom (nitrifikacija, denitrifikacija), što se odnosi na Barič, Umku i Ostružnicu.

Potrebno je obezbediti mogućnost rekreacije na vodama Save i Dunava u okolini većih naselja (javne vode, zajezereni rukavci, otvoreni bazeni u prirodi, bazeni u zatvorenim prostorima, itd.).

Na Savi, Bosutu i kanalima u Sremu se predviđa razvoj privrednog i sportskog ribolova, a takođe i izgradnja šaranskih ribnjaka na površini od oko 3.000 ha kao i korišćenje svih malih akumulacija za iste namene.

5. Vodni režim

Pod vodnim režimom podrazumeva se kvalitativno i kvantitativno stanje voda na određenom području u određenom vremenu.

U nastavku biće prikazan vodni režim za planski horizont Vodoprivredne osnove (oko 2021. godine).

U ovom vremenskom preseku očekuje se poboljšanje vodnog režima domicilnih voda. Ovo će se ostvariti izgradnjom akumulacija i racionalnim korišćenjem ukupnih vodnih resursa, kontrolom nanosa (erozija, bujice i transport nanosa), izgradnjom uređaja za prečišćavanje otpadnih voda, odnosno ukupnom kontrolom zagađenja koja dospevaju u vodotoke i uređenjem rečnih tokova i zaštitom od poplava.

Akumulacije kao višenamenski objekti u najvećoj meri sprečavaju nizvodnu propagaciju nanosa, smeštaju u akumulacione prostore talase velikih voda i omogućavaju njihovo korišćenje prema nizvodnim korisnicima i prema potrebama zaštite kvaliteta voda.

Posebno treba istaći da su one jedini vodoprivredni element kojim se destruktivne vanbilansne vode pretvaraju u upotrebljive resurse voda. Na ovaj način, u suštini se povećavaju raspoloživi vodom potencijali.

Takođe, od posebnog je značaja očuvanje kvaliteta voda na nivou koji obezbeđuje korišćenje voda za korisnike sa najvišim zahtevima, jer se u slučaju zagađenja, odnosno prekoračenja standarda, korisne rečne vode pretvaraju u manje korisne ili beskorisne vode (sa relativno malim količinama opasnih i štetnih supstanci mogu se vrlo velike količine voda učiniti neupotrebljivim). Tako se i vrednost postojećih eksploatabilnih resursa voda umanjuje, odnosno ovi resursi postaju neupotrebljivi.

Izgradnjom akumulacija omogućava se, uz racionalne tehničke mere na izvorištima zagađivanja i sinhronizovano korišćenje voda, očuvanje kvaliteta rečnih voda (odnosno postojećih resursa) i posle prijema otpadnih voda koje u ovakvoj konstelaciji i same postaju dodatni upotrebljivi vodni resurs (reuse).

Količine unutrašnjih srednjih voda, i pored prevođenja voda koje otiču na susedne teritorije, u posmatranom vremenskom proseku za date uslove korišćenja voda smanjile bi se za oko 15%.

Tabela 5.1: Ocena promene režima srednjih višegodišnjih proticaja za karakteristične profile (2021.)

Očekuje se, shodno skladnom razvoju izgradnje uređaja za tretman otpadnih voda po datom prioritetu i razvoja korišćenja voda i oplemenjivanja malih voda, poboljšanje stanja kvaliteta domicilnih voda do nivoa kako je to dato u poglavlju Zaštita voda i na Karti zaštite i korišćenja vodotoka-buduće stanje u okviru Plansko-analitičke dokumentacije.

Takođe, očekuje se znatno povećanje malih voda, odnosno omogućavanje korišćenja vodotoka na njihovom najvećem delu do nivoa kontaktne rekreacije.

U pogledu vodnog režima vodotoka koji dotiču na našu teritoriju očekuje se najmanja izmena srednjih voda na reci Drini, izuzev u slučaju prevođenja dela ovih voda u druge slivove (Crna Gora, Bosna).

Takođe, na ovom vodotoku ne očekuje se značajnije pogoršanje kvaliteta voda. Međutim, može se dogoditi da se i ova prognoza ne realizuje ukoliko se ne preduzmu određene mere na zaštiti kvaliteta, posebno od značajnih izvora zagađivanja od industrije i naselja (Berane, Pljevlja, Goražde, Loznica, itd.). U tom smislu potrebno je u perspektivi ostvariti odgovarajuće sporazume sa svim zainteresovanim za korišćenje i zaštitu reke Drine.

Kod reke Save i njenih uzvodnih pritoka postoje značajne mogućnosti korišćenja voda za navodnjavanje zemljišta, izgradnju ribnjaka, termoenergetskih kapaciteta i druge namene, što vodi ka smanjivanju srednjih proticaja ove reke.

Posebno treba istaći da je sliv Save veoma propulzivan u smislu razvoja, tako da trendovi zagađenja koji su bili prisutni u drugoj Jugoslaviji mogu se i ubrzati ukoliko se ne bi preduzele adekvatne mere za kontrolu zagađivača.

U delu o vodosnabdevanju stanovništva posebno su istaknuti značajni rizici koji su prisutni pri korišćenju savskih voda za vodosnabdevanje stanovništva, na šta se ponovo ukazuje.

Reka Tisa do naše teritorije ima površinu sliva od oko 140.000 km2 od čega je najveći deo terena ravničarski sa deficitom padavina, pa je realno očekivati vrlo značajna smanjenja srednjih proticaja na ulazu u našu zemlju, sa čim je neminovno povezano kako korišćenje voda na našoj teritoriji, tako i zaštita voda, na šta ukazuju do sada urađene studije i prognoze.

Naravno da stanje u prvom redu zavisi od usvojene konstelacije na čitavom sistemu, odnosno slivu Dunava i Tise posmatrano jedinstveno.

Promena vodnog režima na Dunavu je takođe moguća u značajnoj meri, međutim, s obzirom na veličinu sliva ne očekuju se takve izmene fizičkog režima voda kakve se mogu očekivati na reci Tisi.

Kvalitet voda Dunava praktično zavisi od preduzimanja mera na njihovoj zaštiti u uzvodnim zemljama pošto je učešće Srbije u ukupnom zagađenju svega oko 10%.

Posebno se može istaći izmena stanja kvaliteta voda u akumulaciji Đerdap, gde su već danas prisutne promene kako pojedinih parametara voda, tako i taloženja materijala opterećenog opasnim supstancama koji, udruženi sa intenzivnim razvojem makro i mikrofita, stvaraju uslove za jaku eutrofikaciju ovog vodnog sistema.

Kod budućih radova na ovim vodotocima (izgradnja akumulacija i slično) mora se posebna pažnja posvetiti očuvanju kvaliteta voda i deponovanju opasnih i nepoželjnih supstanci u koritima ovih vodotoka.

Posebno je teško stanje kod banatskih vodotoka koji dolaze iz susedne Rumunije. Vodni režim ovih vodotoka nije moguće predvideti bez uzimanja u obzir radova i mera koji će se realizovati u navedenoj susednoj zemlji. Može se očekivati, zbog nastavka povećanja korišćenja voda ovih vodotoka u Rumuniji, dalje smanjivanje prosečnih proticaja. Praktično čitav režim ovih tokova već danas je u velikoj meri veštački regulisan, a u budućnosti još će i više zavisiti od čovekovog uticaja.

Za zadovoljenje potreba za vodama na ovom prostoru treba u prvom redu računati sa dovođenjem dunavskih voda, a takođe ostaje prisutno i pitanje koncipiranja rešenja zaštite ovako dovedenih voda od zagađenih vodotoka koji dolaze sa susedne teritorije.

Očekuje se da će do kraja planskog perioda u velikoj meri biti iskorišćene vode koje se u Vojvodini "rudare".

Kako potencijalne količine podzemnih voda preko 75% pripadaju aluvijalnim podzemnim vodama ili vodama koje se dobijaju veštačkim prihranjivanjem podzemnih izdani, kvalitet ovih voda je u visokoj korelaciji sa kvalitetom površinskih voda kojima se ove vode alimentiraju. Takođe, i karstne vode su pod snažnim uticajem površinskih voda. Znači, na našoj teritoriji postoji svega oko 10% potencijalnih podzemnih voda koje imaju značajnu zaštitu od zagađivanja (što uglavnom čine osnovna izdan u Vojvodini i neogene podzemne vode).

Iscrpljivanjem neobnovljivih rezervi podzemnih voda i povećanjem korišćenja aluvijalnih (sa prihranjivanjem) i karstnih podzemnih voda, kao i povećanjem korišćenja površinskih voda, integralno kompleksno jedinstveno korišćenje oba ova resursa jedinstvenog ciklusa voda u perspektivi će dolaziti do sve većeg izražaja.

Ukupan razvoj vodoprivrede a posebno zaštite kvaliteta voda i čovekove sredine uopšte, zavise u velikom stepenu od razvoja društvene svesti o kvalitetu voda koje se koriste za piće, kvalitetu javnih voda, sanitacije naselja i slično, pa se na osnovu trendova u svetu može očekivati i brži (uspešniji) razvoj navedenih oblasti.

Režim malih i velikih voda datim rešenjem u Vodoprivrednoj osnovi značajno se poboljšava putem Plana za upravljanje vodnim režimom i Plana za zaštitu voda od zagađivanja, a sve u okviru Integralnog kompleksnog jedinstvenog vodoprivrednog sistema Srbije, preko koga se realizuju potrebna stanja u vodotocima, kako bi se obezbedio predviđeni kvalitet voda, ublažile (eliminisale) štete od poplava i osigurale potrebne količine voda za sve korisnike.

Generalno, može se zaključiti da će se usled delovanja planiranih vodoprivrednih sistema poboljšati vodni režimi. Poboljšanja se ostvaruju upravljanjem akumulacijama, kao i prevođenjem voda u malovodna područja, u kojima se ne mogu podmiriti potrebe vlastitim vodnim resursima. Poboljšanje režima voda se očituje: (a) kroz smanjenje velikih voda, usled delovanja aktivnih mera zaštite od poplava (delovanje akumulacija, retenzija i kanalskih zaštitnih sistema), (b) povećanjem malih voda u periodima malovođa, kao rezultat upravljanja sistemom akumulacija, (v) upravljanjem sistemima akumulacija u kriznim hidrološkim ili havarijskim situacijama. Prosečni protoci se, po pravilu, smanjuju, usled nepovratnog korišćenja voda za navodnjavanje, kao i izvesnih nepovratnih gubitaka vode u vodovodnim sistemima.

Radi podmirivanja potreba za vodom u onim malovodnim delovima Republike koji svoje potrebe za vodom za snabdevanje naselja, industrije, termoenergetike i navodnjavanja ne mogu podmiriti iz vlastitih izvorišta, predviđaju se prevođenja voda - radi ostvarivanja potrebnih vodnih bilansa. Strateški pravci prevođenja vode su sledeći: iz područja Metohije (sliv Belog Drima) prema Kosovu, iz Lepenica prema slivu Sitnice i Binačke Morave, iz Pčinje prema slivu Južne Morave, iz sliva Lima prema slivu Zapadne Morave (prevođenje dela voda Uvca i Lima u sliv Velikog Rzava), iz zaštićenih izvorišta u zoni Starovlaških planina - prema Šumadiji, iz sliva Mlave prema Pomoravlju, iz srednje Drine prema Kolubari, iz donje Drine prema Sremu, iz zone Save prema južnom Banatu. Prevođenje voda Belog Drima prema Kosovu treba da omogući da se sve potrebe za vodom naselja i industrije u toj pokrajini podmire iz vlastitih izvorišta. Time se stvara mogućnost da se vode Ibra, koje se sada iz akumulacije Gazivoda prevode prema Kosovu, oslobode za korišćenje u prirodnom pravcu.

6. Prateći sistemi

Da bi se ostvarili planirani efekti integralnih vodoprivrednih sistema, neophodna je odgovarajuća informaciona i upravljačka podrška. Ona podrazumeva vrlo ažurno sakupljanje i primarnu obradu informacija neophodnih za upravljanje, i njihovu dalju obradu za donošenje upravljačkih odluka. Zato se predviđaju neophodni prateći sistemi: (a) merni (monitoring) sistemi, za potrebe operativnog upravljanja vodoprivrednim sistemima, (b) Vodoprivredni informacioni sistem Srbije, (v) upravljački sistemi u okviru regionalnih sistema, čiji je zadatak da stvore informacione i upravljačke preduslove da se može na optimalan način upravljati svim segmentima vodoprivrede Srbije, uz izvlačenje maksimalnih rezultata iz kompleksnih sistema. Prateći sistemi treba da omoguće čvrsto tehnološko i upravljačko povezivanje svih vodoprivrednih informacionih sistema u jedinstven sistem Republike.

Merni sistemi treba da obezbede potpunu hidrološku, hidrauličku i kvalitativnu osmotrivost vodoprivrednih sistema. Osmotrivost se ostvaruje odgovarajućim mernim stanicama, koje su tako planirane da mogu da mere i registruju sve relevantne komponente vodnih režima, po količini vode i njenom kvalitetu. Merni sistemi moraju biti tako planirani da obezbede informacije o protocima i stanju kvaliteta vode na svim karakterističnim mestima u sistemu, o zahvatanju vode iz sistema svih potrošača, sa determinisanjem svih zagađivača i po količini i po sadržaju efluenata. Pri izdavanju vodoprivrednih uslova za projektovanje sistema, moraju se definisati i uslovi za projektovanje mernih sistema, a vodoprivredne saglasnosti na projekat, i dozvole za korišćenje treba usloviti i obavezom realizacije ostvarenja potpune hidrauličke i kvalitativne osmotrivosti sistema. Obaveza uspostavljanja osmotrivosti odnosi se i na one postojeće sisteme koji sada ne ispunjavaju te zahteve, koji se moraju dopuniti mernim sistemima, kako bi se omogućilo praćenje svih relevantnih komponenti vodnih režima, zahvatanja vode i stanja kvaliteta.

Vodoprivredni ifnormacioni sistem Srbije (VISS) treba da obezbedi sve potrebne informacije za planiranje i upravljanje u vodoprivredi Srbije. Organizuje se na sledećim baznim principima: (a) VISS se realizuje kao distribuiran sistem, kod koga se svi subjekti nalaze u ulozi i davaoca i korisnika informacija, (b) primarne informacije se obrađuju u modulima koji se formiraju na mestima njihovog nastajanja, sakupljanja i primarne obrade, tj. tamo gde se njihova tačnost može kontrolisati, (v) svi subjekti su povezani u jedinstveni sistem po principu punog grafa ("svako sa svakim"), sa mogućnošću neposrednog međusobnog komuniciranja svih subjekata u VISS-u, (g) svojinski odnosi u VISS-u proističu iz karaktera svojinskih odnosa subjekata u njemu i karaktera informacija; (d) informacije koje nastaju bilo kojim načinom finansiranja od strane države imaju javni karakter i moraju biti dostupne svim ovlašćenim subjektima u VISS-u; (đ) formira se Vodoprivredni informacioni centar, čiji je zadatak da pomogne subjektima da što operativnije dođu do potrebnih informacija, (e) VISS se povezuje sa ostalim informacionim sistemima Republike. Struktura VISS-a, sa informacionim podsistemima (za praćenje i procenu resursa, za planiranje i projektovanje, za operativno upravljanje objektima i sistemima u regularnim i vanrednim situacijama, za administrativno-upravno poslovanje, za upravljanjem razvojem), kao i informacionim krugovima i funkcionalnim modulima, detaljnije se razmatra u analitičkoj dokumentaciji.

Upravljačka podrška se ostvaruje razvojem odgovarajućih softvera za optimizaciju upravljanja (estimacioni, simulacioni i optimizacioni modeli, ekspertni sistemi, sistemi za podršku upravljanju, itd.), čiji je zadatak da povećaju efektivnost vodoprivrednih sistema i poboljšaju pouzdanost njihovog rada. Generalni je princip da se performanse vodoprivrednih sistema najpre poboljšavaju kroz proces osavremenjavanja upravljačkih i informacionog sistema, pa tek kada su na tom planu iscrpljene sve mogućnosti - da se ide na povećanje kapaciteta sistema.

Deo IV

U delu IV daju se osnovne smernice razvoja vodoprivrede. Detaljniji prikaz dat je u plansko-analitičkoj dokumentaciji, koja je sastavni deo Vodoprivredne osnove.

SMERNICE RAZVOJA VODOPRIVREDE

Realizacija Vodoprivredne osnove podrazumeva i niz pratećih aktivnosti, od kojih se kao prioritetne izdvajaju sledeće:

Regulativa. Razvoj veoma složenih vodoprivrednih sistema podrazumeva odgovarajuću podršku u domenu zakonske regulative u oblasti voda. Neophodno je donošenje novog Zakona o vodama Republike Srbije, koji će, na principima vodnih zakonodavstava u zemljama EZ, definisati svojinske odnose u oblasti voda, status vodoprivrednih objekata i velikih integralnih sistema, odnose na relaciji neprofitnih i profitnih delova sistema, nadležnosti u oblasti voda, institucialno organizovanje vodoprivrede, finansiranje, itd. Regulativa treba da omogući nesmetan razvoj velikih vodoprivrednih sistema, njihovo optimalno korišćenje, održavanje, kao i upravljanje njima. Pre svega, radi što efikasnije zaštite izvorišta vodosnabdevanja treba doneti nov Zakon o iskorišćenju i zaštiti izvorišta vodosnabdevanja, prilagođavajući ga rešenjima koja su definisana Vodoprivrednom osnovom. Treba dopuniti i Zakon o izgradnji objekata, kako bi obuhvatio i specifičnosti velikih vodoprivrednih sistema u svim fazama njihovog planiranja i realizacije.

Više podzakonskih akata treba uskladiti sa rešenjima koja su već postala standard u EZ: uredbe o klasifikaciji i kategorizaciji voda, pravilnici o higijenskoj ispravnosti vode za piće, o opasnim materijama u vodama, o načinu određivanja i održavanja zona sanitarne zaštite objekata za snabdevanje vodom za piće, o dezinfekciji i pregledu vode za piće, o ispitivanju kvaliteta otpadnih voda, o tehničkom osmatranju visokih brana, itd.

Imajući u vidu strateški cilj SRJ - uključenje u EZ, svi zakonski i prateći dokumenti u oblasti voda moraju biti, po suštinskim pitanjima, usaglašeni sa odgovarajućim dokumentima u zemljama EZ. Moraju se usaglasiti i svi standardi u oblasti voda, jer to postaje preduslov za izvoz niza proizvoda. Radi obezbeđivanja kvaliteta projektovanja veoma složenih sistema, treba dopuniti i usvojiti odgovarajuće pravilnike o sadržaju i načinu pripreme tehničke dokumentacije za sve nivoe projektovanja.

Organizovanost. Integralni vodoprivredni sistemi, koji će se sve čvršće povezivati, prerastajući u jedinstven vodoprivredni sistem Republike, tehnološko-upravljački veoma složen, i sa različitim svojinskim odnosima i različitim interesima - zahtevaju korenitu promenu u organizaciji upravljanja vodoprivredom. Neophodan je u funkcionalnom smislu jedinstven institucionalan sistem upravljanja vodama, koji bi omogućavao efikasnu upravljačku koordinaciju u okviru jedinstvenog resora, koji bi prihvatio odgovornost za upravljanje svim segmentima gazdovanja vodama i složenim vodoprivrednim sistemima.

Finansiranje. Realizacija planiranih sistema podrazumeva jasno uređivanje ekonomskih odnosa u oblasti voda, kako bi se obezbedilo stabilno finansiranje razvoja vodoprivrede, a njeno poslovanje zasnovalo na ekonomskim kategorijama koje važe i za ostale privredne subjekte. Bazno polazište je da voda isporučena iz vodoprivrednih sistema i dopremljena do potrošača sa visokom traženom obezbeđenošću i zahtevanim kvalitetom - predstavlja proizvod koji ima svoju realnu proizvodnu cenu. Shodno tome, specijalizovana delatnost na obezbeđivanju vode za potrebe svih korisnika ima karakter robne proizvodnje, a odnosi između onih koji se staraju o obezbeđivanju vode i onih koji koriste tu delatnost - moraju imati karakter robno-novčanih odnosa. Slična je stvar i sa aktivnostima vodoprivrede na uređenju vodnih režima, zaštiti od rušilačkog dejstva voda i zaštiti kvaliteta voda, koje predstavljaju izuzetno važne aktivnosti neprofitnog karaktera, čije se finansiranje mora pokriti iz stabilnih izvora.

Bazni principi ekonomske politike u oblasti voda bili bi sledeći: (a) stabilno finansiranje; (b) politika realnih cena vode i svih vodoprivrednih poslova (na zaštiti od voda, zaštiti voda, održavanju sistema, itd), koja podrazumeva pokrivanje svih troškova proste reprodukcije (sa adekvatnom, stalno revalorizovanom amortizacijom), dela proširene reprodukcije (oko 30%), kao i svih troškova zaštite voda (prečišćavanje otpadnih voda, zaštita akumulacija i slivova, itd); (v) ubiranje naknada za zahvatanje voda i za upuštanje otpadnih voda u vodotoke; (g) ubiranje naknada za odvodnjavanje i zaštitu od štetnog dejstva voda; (d) participacija novih korisnika voda za priključenje na gotove sisteme; (đ) podsticajno finansiranje posebno značajnih sistema od strane države; (e) ostali izvori prihoda (naknada za korišćenje peska i šljunka, naknada za plovidbu, naknada za ribarenje, naknada za eksploataciju inundacionih površina pod dozvoljenim uslovima, itd).

Stabilni izvori prihoda treba da omoguće da vodoprivreda bude neprofitna, ali i nebudžetska delatnost, koja može da realizuje planirani razvoj i uredno održavanje svih sistema u oblasti korišćenja i zaštite voda i zaštite od voda.

Međunarodni i međurepublički aspekti. Realizacija i korišćenje planiranih sistema, posebno onih koji se zasnivaju na korišćenju tranzitnih voda, uslovljena je aktivnom međunarodnom saradnjom u oblasti voda. Aktivnosti Republike Srbije na međunarodnom i međurepubličkom planu biće usmerene na očuvanju i poboljšanju kvalitativnih i kvantitativnih režima međurepubličkih i međunarodnih voda. Poseban naglasak se stavlja na bilateralne i multilateralne aktivnosti čiji je cilj da se zaštite one međunarodne vode čiji je kvalitet takav da se njime ugrožavaju već postojeći hidrosistemi na teritoriji Republike Srbije (banatski vodotoci, Tisa).

Osnovna platforma za međurepubličku saradnju sa Republikom Crnom Gorom i međudržavnu saradnju sa Republikom BiH je ostvarenje strateškog cilja da se čeonim akumulacijama na području gornjeg dela sliva Drine i Lima povećaju male vode na donjem toku Drine i da se sačuva kvalitet voda Drine i Lima.

Prioritetni problemi u oblasti voda koji zahtevaju rešavanje u saradnji sa Republikom Hrvatskom su: pravno osnaživanje ranijih dogovora o zajedničkoj zaštiti od velikih voda reke Save, zaštita voda i odvodnjavanje sliva Bosuta, vodni režimi na Savi u uslovima izgradnje kanala Vukovar-Šamac, očuvanje kvaliteta vode Save u planiranoj II klasi, saradnja na realizaciji planiranih objekata na Dunavu, itd.

Prioritet u saradnji sa Republikom Srpskom imaju dogovori o zajedničkom rešenjima na srednjem i donjem toku Drine, kao i pitanja raspodele voda iz Drine na donjem delu sliva. U tom cilju potrebno je formiranje zajedničkog koordinacionog tela za vodoprivredu.

Prioritetni zadaci bilateralne saradnje sa Mađarskom su: a) održavanje propisanih vodnih režima na Tisi, Dunavu i manjim zajedničkim vodotocima (Kereš, Plazović, itd.), b) stalna koordinacija akcija pri odbrani od velikih voda i leda, v) sprovođenje Pravilnika o hidrološkoj saradnji u slivu Tise. Postojeća nuklearna elektrana Pakš, samo oko 100 km od granice, kao i namera Mađarske da gradi novu nuklearnu elektranu kod Mohača, praktično uz samu granicu, zahtevaju ozbiljno razmatranje sa gledišta pouzdanosti i uticaja na sektor Dunava u Srbiji.

Centralna pitanja bilateralne saradnje sa Rumunijom su: a) pitanje kvaliteta vode i vodnim režimima u vodotocima i sistemima od zajedničkog interesa (Zlatica, Galacka, Stari i Plovni Begej, Tamiš, Brzava, Moravica, Rojga, Karaš, Nera, kao i više kanalskih sistema na obe strane), koji odlučujuće utiču na stanje OKM HS DTD u Banatu, b) izrada novog zajedničkog pravilnika o radu hidrosistema od zajedničkog interesa, koji bi celovito obuhvatio sinhronizaciju rada akumulacija i sistema u Rumuniji sa upravljanjem HS DTD u periodu odbrane od poplava, ali i pri malim i srednjim protocima, v) rad Mešovite komisije za Đerdap, (g) rešenje problema deponije opasne rudne jalovine na ostrvu Ostrov u Dunavu, čime se ugrožava kvalitet voda Dunava, ali se ugrožava, delovanjem eolske erozije i priobalje Dunava u Srbiji. U slučaju aktiviranja projekta HE Turnu Magurele-Nikopolj na Dunavu, Srbija treba da definiše zahteve u pogledu svog dela potencijala.

Ključna pitanja bilateralne saradnje sa Bugarskom su: a) regulacija graničnog poteza Timoka, posebno u svetlu najavljene realizacije projekta HE Turnu Magurele-Nikopolj na Dunavu, što podrazumeva nov koncept zaštite priobalja, b) raspodela voda, vodni režimi i kvalitet zajedničkih vodotoka (Nišava, Jerma, Visočica, Gaberska, Dragovištica).

Saradnja sa Makedonijom se usmerava na osnaživanje ranijih dogovora o korišćenju voda Lepenca (ublažavanje poplavnog talasa na teritoriji Srbije i prevođenje dela voda ka Kosovu), kao i o korišćenju voda Pčinje (retenziranje velikih voda, sa prevođenjem dela voda prema slivu Južne Morave).

Pošto je Albanija prekršila dogovor sa SFRJ i izgradila branu Fierza znatno iznad dogovorene kote, bez slobodno sigurnosnog preliva, postoji stalna opasnost da se nepravilnim upravljanjem zatvaračima donjih ispusta potopi deo teritorije Srbije u donjem toku Belog Drima. Taj problem mora da bude rešen na bilateralnom nivou.

Multilateralna saradnja će se ostvarivati za uređenje problema na većim rekama, pri čemu su prioritetne sledeće aktivnosti na sprovođenju: Konvencije o zaštiti Dunava, Sporazuma o zaštiti voda reke Tise i njenih pritoka od zagađivanja, Konvencije o režimu plovidbe Dunavom (sa Preporukom o sprečavanju zagađenja usled plovidbe). Pored ovih sporazuma, za Srbiju kao najnizvodniju zemlju u slivu Save prioritetan je multilateralni sporazum, sa novonastalim državama na teritoriji sliva Save, o zaštiti voda, vodnim režimima i koordinaciji upravljanja u periodu odbrane od poplava.

Naučnoistraživačka podrška. Realizacija velikih i veoma složenih vodoprivrednih sistema zahteva odgovarajuću naučnoistraživačku podršku. U plansko-analitičkoj dokumentaciji su specificirani istraživački problemi čije je rešavanje neophodno da bi se moglo da pristupi nesmetanoj realizaciji predviđenih vodoprivrednih sistema i njihovoj uspešnoj eksploataciji i održavanju.