PRAVILNIK O NASTAVNOM PLANU I PROGRAMU ZA OBDARENE UČENIKE U FILOLOŠKOJ GIMNAZIJI ("Sl. glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 24/97, 1/2000, 8/2004 i 17/2006)

Član 1

Ovim pravilnikom utvrđuje se nastavni plan i program za obdarene učenike u filološkoj gimnaziji.

Nastavni plan i program iz stava 1. ovog člana odštampan je uz ovaj pravilnik i čini njegov sastavni deo.

Član 2

Danom stupanja na snagu ovog pravilnika prestaje da važi Pravilnik o oglednom planu i programu obrazovanja u kulturološko-jezičkoj struci za obrazovni profil inokorespondent - saradnik četvrtog stepena stručne spreme ("Službeni glasnik Socijalističke Republike Srbije - Prosvetni glasnik", broj 2/88 i "Prosvetni glasnik", br. 1/92 i 2/94).

Član 3

Ovaj pravilnik stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u "Prosvetnom glasniku".

 

Samostalni član Pravilnika o dopunama
Pravilnika o nastavnom planu i programu za obdarene učenike u filološkoj gimnaziji

("Sl. glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 1/2000)

Član 4

Ovaj pravilnik stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u "Prosvetnom glasniku", a primenjivaće se od školske 2000/2001. godine.

 

Samostalni član Pravilnika o izmenama i dopunama
Pravilnika o nastavnom planu i programu za obdarene učenike u filološkoj gimnaziji

("Sl. glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 8/2004)

Član 7

Ovaj pravilnik stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u "Prosvetnom glasniku".

 

NASTAVNI PLAN FILOLOŠKE GIMNAZIJE

 

I. OBAVEZNI NASTAVNI PREDMETI

Zajednički predmeti

 

Red. broj	NASTAVNI PREDMETI	PRVI RAZRED			DRUGI RAZRED			TREĆI RAZRED			ČETVRTI RAZRED			UKUPNO
		raz. čas. nast.		nas. u bloku	raz. čas. nast.		nas. u bloku	raz. čas. nast.		nas. u bloku	raz. čas. nast.		nas. u bloku	raz. čas. nast.		nas.u bloku
		ned.	god.		ned.	god.		ned.	god.		ned.	god.		ned.	god.
1.	Srpski jezik	2	74	*	2	70		2	72		2	64		8	280
2.	Književnost	3	111		3	105		3	108		3	96		12	420
3.	Uvod u opštu lingvistiku	0	0		0	0		0	0		2	64		2	64
4.	Ustavnost i prava građana	0	0		0	0		1	36		0	0		1	36
5.	Muzička kultura	1	37		1	35		1	36		1	32		4	140
6.	Likovna kultura	1	37		1	35		1	36		1	32		4	140
7.	Fizičko vaspitanje	2	74		2	70		2	72		2	64		8	280
8.	Istorija	2	74		2	70		2	72		2	64		8	280
9.	Matematika	3	111		2	70		0	0		0	0		5	181
10.	Osnovi prevođenja	0	0		0	0		2	72		0	0		2	72
11.	Retorika i besedništvo	0	0		0	0		0	0		2	64		2	64
12.	Računarstvo i informatika	2	74		0	0	60	1	36	30	1	32	30	4	142	120
13.	Fizika	2	74		2	70		0	0		0	0		4	144
14.	Hemija	2	74		1	35		0	0		0	0		3	109
15.	Geografija	2	74		2	70		0	0		0	0		4	144
16.	Biologija	0	0		2	70		0	0		2	72		4	142
17.	Psihologija	0	0		0	0		2	72		0	0		2	72
18.	Logika	0	0		0	0		2	72		0	0		2	72
19.	Filozofija	0	0		0	0		0	0		3	96		3	96
20.	Sociologija	0	0		0	0		0	0		2	64		2	64
	Svega:	22	814		20	700	60	21	756	30	21	692	30	84	2942	120

 

Smer: Živi jezici

 

Red. broj	NASTAVNI PREDMETI	PRVI RAZRED			DRUGI RAZRED			TREĆI RAZRED			ČETVRTI RAZRED			UKUPNO
		raz. čas. nast.		nas. u bloku	raz. čas. nast.		nas. u bloku	raz. čas. nast.		nas. u bloku	raz. čas. nast.		nas. u bloku	raz. čas. nast.		nas. u bloku
		ned.	god.		ned.	god.		ned.	god.		ned.	god.		ned.	god.
1.	Prvi strani jezik*	5	185		5	175		5	180		5	160		20	695
2.	Drugi strani jezik**	3	111		3	105		3	108		3	96		12	420
3.	Latinski jezik sa kulturnom istorijom	2	74		2	70		2	72		2	64		8	280
	Svega:	10	370		10	350		10	360		10	320		40	1395

* Prvi strani jezici: engleski, francuski, nemački, ruski, španski, italijanski, japanski i kineski jezik.

** Drugi strani jezici: engleski, francuski, nemački, ruski, italijanski i španski.

Smer: Klasični jezici

 

Red. broj	NASTAVNI PREDMETI	PRVI RAZRED			DRUGI RAZRED			TREĆI RAZRED			ČETVRTI RAZRED			UKUPNO
		raz. čas. nast.		nas. u bloku	raz. čas. nast.		nas. u bloku	raz. čas. nast.		nas. u bloku	raz. čas. nast.		nas. u bloku	raz. čas. nast.		nas. u bloku
		ned.	god.		ned.	god.		ned.	god.		ned.	god.		ned.	god.
1.	Starogrčki jezik	3	111		3	105		3	108		3	96		12	420
2.	Latinski jezik	3	111		3	105		3	108		3	96		12	420
3.	Osnovi klasičnih nauka	1	37		1	35		1	36		1	32		4	140
4.	Živi strani jezik	3	111		3	105		3	108		3	96		12	420
	Svega:	10	370		10	385		10	720		10	352		42	1467

 

II. FAKULTATIVNI NASTAVNI PREDMETI

 

Red. broj	NASTAVNI PREDMETI	PRVI RAZRED			DRUGI RAZRED			TREĆI RAZRED			ČETVRTI RAZRED			UKUPNO
		raz. čas. nast.		nas. u bloku	raz. čas. nast.		nas. u bloku	raz. čas. nast.		nas. u bloku	raz. čas. nast.		nas. u bloku	raz. čas. nast.		nas. u bloku
		ned.	god.		ned.	god.		ned.	god.		ned.	god.		ned.	god.
1.	Italijanski jezik	0	0		2	70		2	72		2	64		6	206
2.	Španski jezik	0	0		2	70		2	72		2	64		6	206
3.	Japanski jezik	0	0		2	70		2	72	0	2	64	64	6	206
4.	Novogrčki jezik	0	0		2	70		2	72		2	64		6	206
5.	Staroslovenski jezik	0	0		0	0		2	72		2	64		4	136
6.	Stilistika	0	0		0	0		2	72		0	0		2	72
	Svega:	0	0		8	280		12	432		10	320		42	1032

 

III. OBAVEZNE VANNASTAVNE AKTIVNOSTI

 

		I razred	II razred	III RAZRED	IV RAZRED
Red. br.		godišnje	godišnje	godišnje	godišnje	UKUPNO
1.	Dodatni rad	do 60 časova	do 60 časova	do 60 časova	do 60 časova	do 240 časova
2.	Pripremni i dopunski rad*	do 60 časova	do 60 časova	do 60 časova	do 60 časova	do 240 časova
3.	Društveno-korisni rad	2 radna dana	2 radna dana	2 radna dana	2 radna dana	8 radna dana

* Ako se ukaže potreba

IV. FAKULTATIVNE VANNASTAVNE AKTIVNOSTI

 

		I razred	II razred	III RAZRED	IV RAZRED
Red. br.		godišnje	godišnje	godišnje	godišnje	UKUPNO
1.	Slobodne stvaralačke aktivnosti	30-60 časova	30-60 časova	30-60 časova	30-60 časova	120-240 časova
2.	Zajednice učenika	15-30 časova	15-30 časova	15-30 časova	15-30 časova	60-120 časova
3.	Ekskurzije	do 3 dana	do 3 dana	do 3 dana	do 5 dana	do 14 dana
4.	Kulturna i javna delatnost škole	2 radna dana

 

OSTVARIVANJE NASTAVNOG PLANA

 

1. Radne nedelje
Razred	Nastava u bloku			Ukupno	Ostali radni dani
	Razredno časovna nastava	Informatika i računarstvo	Fakultativne aktivnosti
I razred	37 nedelja	-	2 nedelje	39 nedelja	-
II razred	35 nedelja	2 nedelje	2 nedelje	39 nedelja	-
III razred	36 nedelja	2 nedelje	1 nedelja	39 nedelja	-
IV razred	32 nedelje	2 nedelje	1 nedelja	39 nedelja	4 nedelje matura

2. Nastava iz srpskog jezika, živih i klasičnih jezika ostvaruje se u grupama od 8 do 12 učenika.

3. Obrazovno-vaspitni rad u školi može da se ostvaruje u mentorskoj grupi od pet učenika iz srpskog jezika, živih i klasičnih jezika i retorike. Broj učenika obuhvaćenih mentorskim radom ne može biti veći od 25% ukupnog broja učenika koji stiču obrazovanje po osnovu ovog nastavnog plana i programa.

NASTAVNI PROGRAM

I. Zajednički nastavni predmeti

U PRVOM RAZREDU za predmete: MUZIČKA KULTURA, LIKOVNA KULTURA, RAČUNARSTVO I INFORMATIKA i FIZIČKO VASPITANJE, u DRUGOM RAZREDU za predmete: MUZIČKA KULTURA, LIKOVNA KULTURA, RAČUNARSTVO I INFORMATIKA i FIZIČKO VASPITANJE, u TREĆEM RAZREDU za predmete: USTAV I PRAVA GRAĐANA, MUZIČKA KULTURA, LIKOVNA KULTURA, RAČUNARSTVO I INFORMATIKA, FIZIČKO VASPITANJE I LOGIKA, u ČETVRTOM RAZREDU za predmete: MUZIČKA KULTURA, LIKOVNA KULTURA, RAČUNARSTVO I INFORMATIKA, FIZIČKO VASPITANJE, FILOZOFIJA I SOCIOLOGIJA primenjuje se plan i program iz Pravilnika o planu i programu obrazovanja i vaspitanja za gimnaziju ("Službeni glasnik Socijalističke Republike Srbije - Prosvetni glasnik" broj 5/90 i "Prosvetni glasnik", br. 3/91, 3/92, 17/93, 2/94, 2/95 i 8/95) za društveno jezički smer.

U okviru smera ŽIVI JEZICI kao drugi strani jezik izučavaju se: engleski, francuski, nemački, ruski, italijanski i španski po nastavnom programu za prvi strani jezik iz koga se izostavljaju programski sadržaji književnosti i lektire.

SRPSKI JEZIK

CILJ I ZADACI

Cilj nastave srpskog jezika jeste obrazovanje i vaspitanje učenika kao slobodne kreativne ličnosti, kritičkog uma i oplemenjenog jezika i ukusa.

Zadaci nastave srpskog jezika su da:

- uvodi učenike u proučavanje jezika kao sistema (sa skupom podsistema);

- tumači jezičke pojave na jezičkom nasleđu i novonastalim iskazima;

- razvija jezički senzibilitet i izražava sposobnosti učenika;

- oslobađa nastavu svakog vida gramatiziranja;

- vodi računa o obdarenim učenicima, usmerava njihov talenat i omogućava im da brže napreduju;

- vaspitava u duhu jezičke tolerancije prema drugim jezicima i varijantnim posebnostima srpskog jezika;

- osposobljava učenike da se uspešno služe stručnom literaturom i drugim izvorima saznanja;

- razvija trajna interesovanja, nova saznanja i ljubav za jezik.

Prvi razred

(2 časa nedeljno, 74 časa godišnje)

SADRŽAJI PROGRAMA

Jezik (50 časova)

I. Opšti pojmovi o jeziku

Mesto jezika u ljudskom životu. Bitna svojstva jezika. Jezik i komunikacija.

II. Književni jezik

Raslojavanje jezika. Jezik, dijalekt, sociolekt. Jezička norma i standardizacija. Književni jezik. Književnojezičke varijante. Funkcionalni stilovi. Nestandardni jezički varijeteti.

Štokavsko narečje. Dijalekti štokavskog narečja. Dijalektska osnovica srpskog književnog jezika.

Književni jezici na srpskom jezičkom području do XIX veka (povezati sa nastavom književnosti). Standardizacija (postanak i razvoj) književnog jezika i pravopisa (XIX i XX vek).

Funkcionalni stilovi

Osnovni principi jezičke kulture. Priručnici za negovanje jezičke kulture (i način njihovog korišćenja).

Jezička situacija u Jugoslaviji. Principi jezičke ravnopravnosti. Jezička tolerancija.

III. Jezički sistem i nauke koje se njime bave

Jezik kao sistem znakova.

Fonetika i fonologija. Glasovi i foneme. Slog. Prozodija.

Morfologija. Reči i morfeme. Vrste morfema. Morfologija u užem smislu (primena reči). Građenje reči.

Sintaksa. Rečenica kao jezička i komunikativna jedinica.

Leksikologija. Lekseme. Leksički fond (rečnik, leksika).

Gramatike i rečnici srpskog jezika i način njihove upotrebe.

IV. Fonetika (sa fonologijom i morfofonologijom)

Glasovni sistem srpskog književnog jezika (ponavljanje i utvrđivanje, sistematizacija glasova i njihovih karakteristika).

Fonološki sistem srpskog književnog jezika. Distinktivna funkcija fonema u srpskom jeziku, najvažnije varijante fonema. Distinktivne opozicije i distinktivne crte (pokazati na odabranim primerima).

Morfofonologija. Morfofonološke alternacije i njihova uloga u promeni i tvorbi reči. Alternacije u srpskom književnom jeziku (proširivanje i utvrđivanje ranije stečenog znanja). Pravopisna rešenja.

Akcenatski sistem srpskog književnog jezika (i njegovo obeležavanje). Klitike (proklitike i enklitike) i akcenat. Kontrastiranje akcenatskog sistema književnog jezika i regionalnog dijalekta (gde je to potrebno). Služenje rečnikom za utvrđivanje pravilnog akcenta.

V. Pravopis

Osnovni principi pravopisa srpskog književnog jezika. Pravopisi i pravopisni priručnici (i služenje njima).

Pisanje velikog slova.

VI. Kultura izražavanja (20 časova)

Usmeno izražavanje: - Akcenatske vežbe: mesto, kvantitet i kvalitet književnog akcenta; postakcenatske dužine. - Semantička funkcija akcenta. - Akcenat stranih reči. - Akcenatski dubleti.

Leksikostilistička vežba: Izbor i komentar komične leksike i frazeologije iz govornog jezika (ili književnog dela).

Semantička vežba: Pripovedanje u sociolektu (ili dijalektu) uz uočavanje diferencijalnih razlika između književne norme i sociolekta (ili dijalekta).

Dikcijske vežbe: Pripremanje teksta za govorenje (i recitovanje). - Govorna interpretacija lirskih i epskih pesama po izboru učenika. - Interpunkcija i dikcija. - Visina i jačina tona, boja glasa, tempo izgovora. - Vežbe disanja. - Pomeranje rečeničkog akcenta i komentarisanje značenjskih posledica.

Pismeno izražavanje: Leksikologija. Učenici individualno rade na rečnicima. Izbor: žargon, sinonimi, antonimi, arhaizmi, dijalektizmi, provincijalizmi, vulgarizmi, varvarizmi. Beležiti osnovna i prenesena značenja leksema.

Pravopisne vežbe: Upotreba velikog i malog slova. - Pravopisna rešenja u vezi sa glasovnim alternacijama. - Korektorska vežba.

Uvođenje u naučni rad: Traganje za dokumentacijom: pronalaženje dokumenata, sastavljanje radne bibliografije, funkcionisanje biblioteka.

Dva školska pismena zadatka.

Drugi razred

(2 časa nedeljno, 70 časova godišnje)

SADRŽAJI PROGRAMA

Jezik (50 časova)

I. Morfologija (u užem smislu)

Vrste reči. Promenljive i nepromenljive reči.

Imenice. Imeničke kategorije (padež, broj i rod). Vrste imenica. Osnovno o deklinaciji imenica.

Pridevi. Pridevske kategorije (rod, broj, padež, vid, stepen poređenja). Vrste prideva. Osnovne karakteristike deklinacije i komparacije prideva.

Zamenice. Imeničke zamenice: lične zamenice; nelične imeničke zamenice (ko, to itd.). Pridevske zamenice. Osnovno o promeni zamenica.

Brojevi: glavni i redni brojevi. Vrste glavnih brojeva: osnovni brojevi, zbirni brojevi, brojne imenice na - ica (dvojica, trojica itd.).

Glagoli. Neprelazni, prelazni i povratni glagoli. Podela glagola po vidu. Morfološke glagolske kategorije: vreme i način; lice i broj (i rod - kod oblika koji razlikuju m., ž. i s. rod); stanje (aktiv i pasiv); potvrdnost/odričnost. Osnovno o konjugaciji (glagolske osnove, glagolske vrste; lični i nelični oblici, oblici pasiva).

Prilozi. Vrste priloga.

Pomoćne reči: predlozi, veznici i rečce. Uzvici.

II. Građenje reči

Osnovni pojmovi o izvođenju (derivaciji reči). Važniji modeli za izvođenje imenica, prideva i glagola.

Osnovni pojmovi o građenju složenica. Polusloženice. Pravopisna rešenja.

III. Pravopis

Sastavljeno i rastavljeno pisanje reči. Pravopisni znaci. Skraćenice. Rastavljanje reči na kraju retka.

IV. Kultura izražavanja (oko 20 časova)

Usmeno izražavanje: - Opisivanje, objašnjavanje, raspravljanje, tumačenje (kompozicijska, leksička, gramatička, stilska obeležja).

Dikcijske vežbe: Gest, pokret, mimika. - Dikcijske figure (komparacija, kontrast, gradacija, melodika, pauza). - Besedna tehnika (pripovedanje). - Govorna interpretacija deskriptivnog i narativnog proznog teksta.

Pisano izražavanje: Gramatičko-stilske vežbe: Markiranost/nemarkiranost glagolskih oblika (vremenska transpozicija-indikativna, relativna, modelna upotreba glagolskih oblika). - Pasiv-aktiv u pripovedanju. - Ispisivanje prideva iz pogodnog književnog teksta (ili iz učeničkih sastava) sa usmerenim zadacima (vizuelna svojstva predmeta, nijanse boja, emocionalna stanja, prenesena značenja, pridevi sa ekspresivno upotrebljenim prefiksom ili sufiksom i sl.). - Samostalno pronalaženje i komentarisanje poetskih tekstova u kojima su dominantni pridevi za izražavanje boja i zvuka. - Pridevi u funkcionalnim stilovima (razgovornom, poslovnom, naučnom, novinskom).

Leksičko-gramatičke vežbe: Prefiksacija i sufiksacija (imenice, glagoli, pridevi). - Složenice.

Pisanje konspekta za raspravu (o događaju, filmu, romanu i sl.).

Pravopisne vežbe: Sastavljeno i rastavljeno pisanje reči (principi i pravopisna rešenja). - Skraćenice. - Rastavljanje reči na kraju retka. - Korektorska vežba.

Uvođenje u naučni rad: Prikupljanje građe (čitanje izvora, pisanja beležaka). - Organizacija i raspored prikupljene građe.

Dva školska pismena zadatka.

Treći razred

(2 časa nedeljno, 72 časa godišnje)

SADRŽAJI PROGRAMA

Jezik (50 časova)

I. Leksikologija (sa elementima terminologije i frazeologije)

Značenjski (semantički) i formalni odnosi među leksemima (sinonomija; antonomija; polisemija i homonimija; metaforična i metonimijska značenja).

Stilska vrednost leksema: leksika i funkcionalni stilovi; poetska leksika, varijantska leksika, dijalektizmi i regionalizmi; arhaizmi i istorizmi; neologizmi; žargonizmi; vulgarizmi (povezati sa upotrebom rečnika).

Reči iz stranih jezika i kalkovi (doslovne prevedenice), odnos prema njima. Rečnici stranih reči. Razumevanje najvažnijih prefIksa (i prefiksoida) i sufiksa (i sufiksoida) poreklom iz klasičnih jezika.

Osnovni pojmovi o terminologiji i terminima. Terminološki rečnici.

Osnovni pojmovi o frazeologiji i frazeološkim jedinicama. Stilska vrednost frazeoloških jedinica. Klišei i pomodni izrazi.

II. Sintaksa

Sintaksičke jedinice; rečenice u širem smislu (komunikativne rečenice) i rečenice u užem smislu (predikatske rečenice); reči (lekseme i morfosintaksičke reči); sintagme (imeničke, pridevske, priloške i glagolske).

Osnovne konstrukcije (i njihovi modeli) predikatske rečenice. Subjekatsko-predikatska konstrukcija, rekcijske konstrukcije (s pravim i nepravim objektom), kopulativne, semikopulativne konstrukcije (s imenskim dopunskim predikativom). Priloške odredbe. Bezlične rečenice.

Imeničke sintagme. Tipovi atributa. Apozitiv i apozicija.

Padežni sistem. - Pojam padežnog sistema i predloško-padežnih konstrukcija. Osnovne imeničke, pridevske i priloške vrednosti padežnih odnosno predloško-padežnih konstrukcija. Padežna sinonimija. Polivalentnost padeža. Predloški izrazi.

III. Pravopis (2 časa)

Transkripcija reči iz stranih jezika (osnovni principi i primeri).

IV. Kultura izražavanja (20 časova)

Usmeno izražavanje:

Izbor pogodnih reči za formiranje iskaza. Pričanje o događajima i doživljajima (u prvom i trećem licu, sa upotrebom indikativnog i relativnog značenja glagolskih oblika). - Dijaloški oblici kulture govora (poslovni razgovor, intervju, rasprava).

Dikcijske vežbe: Besedne tehnike (retorika). - Govorna interpretacija dramskih odlomaka i besedništva.

Pismeno izražavanje:

Novinska frazeologija. - Pisanje prikaza i analiza učeničkih članaka iz školskog lista. - Red reči u rečenici (na odlomcima iz književnog teksta - uporediti narativni i poetski tekst) - gramatički nivo (raspored elemenata): stilistički nivo.

Pravopisne vežbe: - Pisanje reči iz stranih jezika. - Korektorska vežba.

Uvođenje u naučni rad: Rad na rukopisu (pisanje teksta - koncept, konačni tekst; citati, podnožne napomene, konačna bibliografija). - Stilske odlike i gramatička korektnost (reč, rečenica, paragraf, gramatička i pravopisna korektnost, stil i jezik).

Dva školska pismena zadatka.

Četvrti razred

(2 časa nedeljno, 64 časa godišnje)

SADRŽAJI PROGRAMA

Jezik (50 časova)

I. Sintaksa

Kongruencija: definicija i osnovni pojmovi; gramatička i semantička kongurencija.

Sistem zavisnih rečenica. Obeležja zavisnih rečenica. Tri osnovna tipa vrednosti zavisnih rečenica (imeničke, pridevske i priloške zavisne rečenice). Glavne vrste zavisnih rečenica: izrične (sa upravnim i neupravnim govorom), odnosno, mesne, vremenske, uzročne, uslovne, dopusne, namerne, poredbene i posledične. Veznički izrazi.

Sistem nezavisnih rečenica. Opšti pojmovi o vrstama nezavisnih rečenica, njihovim obeležjima i funkcijama. Obaveštajne, upitne, zapovedne, željne i uzvične rečenice.

Glagolska vremena i glagolski način - osnovni pojmovi. Vremenska i modalna značenja ličnih glagolskih oblika: prezenta, perfekta, krnjeg perfekta, aorista, imperfekta, pluskvamperfekta, futura, futura drugog, kondicionala (potencijala) i imperativa.  

Naporedne konstrukcije (koordinacija). Pojam naporednog odnosa. Obeležavanje naporednog odnosa. Glavni tipovi naporednih konstrukcija: sastavne, rastavne, suprotne, isključne, zaključne i gradacione.

Raspoređivanje sintaksičkih jedinica (osnovni pojmovi).

Informativna aktualizacija rečenice i načini njenog obeležavanja (osnovni pojmovi).

Komunikativna kohezija. Načini uspostavljanja veza među delovima teksta.

Specijalni tipovi nezavisnih rečenica. (Evo autobusa! Požar! Strašnog li vremena! i dr.).

II. Pravopis (4 časa)

Interpunkcija

III. Kultura izražavanja (10 časova)

Usmeno izražavanje:

Rasprava (traktat) - postavljanje teze, dokazivanje teze, potvrđivanje ili odbacivanje teze; analitički i sintetički model.

Dikcijske vežbe: Besedna tehnika (homilitika-pro-povedanje). - Govorna interpretacija dramskih odlomaka i besedništva.

Pismeno izražavanje:

Pisanje reportaža. - Uspostavljanje veza među delovima teksta (u različitim oblicima pismenog izražavanja).

Sintaksostilistička vežba: Složena rečenica u učeničkom pisanom izražavanju.

Popunjavanje različitih obrazaca.

Pravopisne vežbe: Korektorska vežba.

Uvođenje u naučni rad: Izrada i analiza manjih učeničkih istraživačkih radova iz oblasti filologije i lingvistike.

Dva školska pismena zadatka.

NAČIN OSTVARIVANJA PROGRAMA (UPUTSTVO)

B. JEZIK

Program nastave jezika u filološkoj gimnaziji koncipiran je tako da omogući učenicima sticanje znanja o jeziku kao društvenoj pojavi i jeziku kao sistemu znakova. Cilj je da učenici, pored znanja o svom maternjem jeziku, steknu i opšta lingvistička, odnosno sociolingvistička znanja neophodna obrazovanom čoveku. Ova opšta znanja iz lingvistike su funkcionalno povezana sa nastavom maternjeg jezika. Glavni deo tih sadržaja obrađuje se u segmentu Opšti pojmovi o jeziku (na početku programa za prvi i na kraju programa za četvrti razred), kao i u uvodnom delu segmenta Književni jezik (u prvom razredu) i segmentu Jeziči sistem i nauke koje se njime bave. Opšti pojmovi se obrađuju u okviru čitavog programa - u vezi sa odgovarajućim jedinicama o srpskom kao maternjem jeziku. Insistiranje na jednom teorijski i metodološki višem nivou izučavanja jezičkih pojava daje novi kvalitet nastavi koja obuhvata i znanja s kojima su se učenici sretali u osnovnoj školi. Ova opšta znanja, pored svoje opšteobrazovne vrednosti i značaja za poboljšanje nastave srpskog jezika, treba da posluže i lakšem savladavanju gradiva iz stranih jezika.

Deo programa Književni jezik (prvi i drugi razred) višestruko je značajan. Njegovom relacijom učenici treba da dobiju znanja i izgrade odgovarajuće stavove o srpskom književnom jeziku, jezičkoj politici i toleranciji u Jugoslaviji i o značaju književno-jezičke norme i jezičke kulture; isto tako, ovaj deo programa uključuje i sadržaje o razvoju književnih jezika na srpskom jezičkom području i posebno o postanku i razvoju modernog srpskog književnog jezika, što je značajno i za nastavu književnosti.

U segmentu programa o organizaciji i funkcionisanju jezičkog sistema ne obrađuju se samo čisto gramatički aspekti jezičkog sistema već se obuhvataju i funkcionalni aspekti. Zato su, između ostalog, u sintaksu uneti i elementi lingvistike teksta i pragmatike. Poseban je značaj dat leksikologiji (koja se nadovezuje na deo o građenju reči), i to ne samo da bi učenici stekli više znanja o rečničkom blagu svoga jezika nego i da bi razvili pravilan odnos prema raznim pojavama u leksici.

Pri obradi svih sadržaja programa treba se nadovezivati na znanja koja su učenici stekli tokom prethodnog školovanja. Međutim, to ne treba da bude prosto obnavljanje i utvrđivanje ranije stečenih znanja, nego sticanje celovite slike o maternjem jeziku i jedan kvalitativno viši pristup proučavanju jezičke organizacije i zakonitosti jezika.

Veoma je važno da se nastava jezika ne shvati kao cilj sama sebi, nego da se poveže sa ostalim delovima ovog nastavnog predmeta.

Naime, ova nastava pruža lingvistička znanja koja će biti podloga za tumačenje jezika i stila u okviru proučavanja književnih dela, s tim što ova dela pružaju i odgovarajući materijal za uočavanje estetske funkcije jezika. S druge strane, nastava jezika se mora povezati i sa nastavom kulture izražavanja. Time će lingvistička znanja (o akcentskom sistemu, građenju reči, leksikologiji, sintaksi itd.), kao i proučavanje pravopisa, doprineti da učenici bolje i potpunije usvoje književno-jezičku normu i da poboljšaju svoje izražajne sposobnosti.

KNJIŽEVNOST

CILJ I ZADACI

Cilj nastave književnosti jeste obrazovanje i vaspitanje učenika kao slobodne, kreativne i kulturne ličnosti, kritičkog uma i oplemenjenog jezika i ukusa.

Zadaci nastave književnosti su da:

- upoznaje učenike sa književnom umetnošću;

- razvija humanističko i književno obrazovanje na najboljim delima srpske i svetske kulturne baštine;

- usavršava literaturnu recepciju, razvija književni ukus i stvara trajne čitalačke navike;

- upućuje učenike na istraživački i kritički odnos prema književnosti; i osposobljava ih za samostalno čitanje, doživljavanje, razumevanje, tumačenje i ocenjivanje književno-umetničkih dela;

- obezbeđuje funkcionalna znanja iz teorije i istorije književnosti radi boljeg razumevanja i uspešnijeg proučavanja umetničkih tekstova;

- osposobljava učenike da se pouzdano služe stručnom literaturom i drugim izvorima saznanja;

- širi saznajne vidike učenika i podstiče ih na kritičko mišljenje i originalna gledišta;

- vaspitava u duhu opšteg humanističkog progresa i na načelu poštovanja, čuvanja i bogaćenja kulturne i umetničke baštine, civilizacijskih tekovina i materijalnih dobara u okvirima srpske i svetske zajednice;

- razvija umenja u pismenom i usmenom izražavanju;

- podstiče učenike na usavršavanje govorenja, pisanja i čitanja, kao i na negovanje kulture dijaloga;

- osposobljava učenike da se uspešno služe raznim oblicima kazivanja i odgovarajućim funkcionalnim stilovima u različitim govornim situacijama;

- podstiče i razvija trajno interesovanje za nova saznanja, obrazovanje i osposobljavanje za stalno samoobrazovanje.

Prvi razred

(3 časa nedeljno, 111 časova godišnje)

SADRŽAJI PROGRAMA

A. Književnost (50 časova)

I. Uvod u proučavanje književnog dela (30 časova)

Priroda i smisao književnosti

Pojam i naziv književnosti; književnost kao umetnost; književnost i druge umetnosti; usmena i pisana književnost; uloga književne umetnosti u društvu; književnost i proučavanje književnosti, nauke o književnosti: teorija, istorija književnosti i književna kritika.

Umetnički doživljaj, utisci, razumevanje, saznavanje i doživljavanje umetničkih vrednosti u književnom delu.

Tema, motivi, fabula i siže u književnom delu

Tema (naslov - odnos prema temi); motiv (manja tematska jedinica); fabula i siže. Pojam varijanata (usmena tvorevina jednakih fabula, različitih sižea).

Lik u književnom delu

Lik, karakter, tip (tipski likovi u narodnoj poeziji), pričalac (narator), pisac; umetnički postupci u procesu stvaranja lika; funkcija i značenje lika.

Misli i ideje u književnom delu

Ideje, misli, poruke; smisao književnoumetničkog dela. Misli i ideje - pobuđene i razvijene u čitaocu.

Kompozicija

Kompozicione celine (na primerima lirskog, epskog i dramskog dela); jedinstvo motiva (statički, dinamički, vezivni, slobodni); kompoziciono-motivacioni sklad.

Jezik književnoumetničkog dela

Jezik u književnoj umetnosti (umetnosti reči) i jezičko opštenje izvan književnog dela. Jezičke jedinice u književnoumetničkom delu (piščev izbor i raspoređivanje reči, služba reči).

Tehnika istraživanja književno-umetničkog dela

Književno delo i literatura o delu - primarni izvori (književno delo), sekundarni izvori (literatura o delu); tehnika čitanja književnog dela; vođenje beležaka, rad u biblioteci, izbor i raspored prikupljenih podataka, naučna aparatura (bibliografija, fusnota). Samostalni pismeni rad učenika.

Dela za obradu

Sunce se devojkom ženi - lirska narodna pesma

Banović Strahinja - epska narodna pesma

Hasanaginica - narodna balada

Devojka brža od konja

Zlatna jabuka i devet paunova

Laza Lazarević: Prvi put s ocem na jutrenje - umetn. pripov.

Anton P. Čehov: Tuga - novela

Danilo Kiš: Rani jadi

Sofokle: Atigona - tragedija

Ivo Andrić: Beseda prilikom primanja Nobelove nagrade - O priči i pričanju

II. Književnost starog veka

Osnovne informacije o razvoju, vrstama, tematici i osobenostima književnosti starog veka.

Ep o Gilgamešu

Homer - Ilijada (odlomak - VI pevanje)

Biblija - iz Starog zaveta - Legenda o potopu; iz Novog zaveta - Beseda na Gori. Stradanje i vaskrsenje Hristovo (Jevanđelje po Mateju)

III. Srednjovekovna književnost

Počeci slovenske pismenosti; značaj rada Ćirila i Metodija i njihovih učenika. Najstarija slovenska pisma (glagoljica, ćirilica); staroslovenski jezik i recenzije staroslovenskog jezika; najstariji spomenici južnoslovenske kulture (Bašćanska ploča, Samuilov natpis, Brižinski spomenik, Miroslavljevo jevanđelje). Glavne vrste srednjovekovne književnosti (crkvena poezija, apokrifi, žitija i pohvale). Međusobne veze i uticaji pisane i usmene književnosti.

Sv. Sava. Žitije sv. Simeona (odlomak) - Bolest i smrt sv. Simeona

Teodosije: Žitije sv. Save (odlomak)

Jefimija: Pohvala knezu Lazaru

Despot Stefan Lazarević: Slovo ljubve

Konstantin Filozof: iz Žitija despota Stefana Lazarevića (o smrti Kraljevića Marka, o kosovskoj bici); usmeno predanje o Sv. Savi (narodne pesme, priče, legende).

Srpska srednjovekovna poezija (izbor pesnika i pesama).

IV. Narodna (usmena) književnost (12 časova)

Poetika narodne (usmene) književnosti. Sinkretizam, animizam, animatizam, magijski način mišljenja, magična moć reči; stvaranje kao podražavanje prirode; intenzivnost kolektivnih osećanja, niveliranost mišljenja. Proces oblikovanja usmenih tvorevina. Usmeni stvaralac kao predstavnik svoje sredine. Odnos: stvaralac - delo - slušaoci; identifikovanje slušaoca sa kazivačem; recenzija usmene sredine; opštenje i vaspitanje usmenim putem; opstajanje dela koja predstavljaju javno mnjenje; individualnost usmenog stvaraoca i nasleđivanje obrazaca; pevač kao čuvar društvenog, moralnog i nacionalnog kodeksa. Istorijsko predanje.

Tipologija jednostavnijih usmenih oblika. Trajnost vrsta usmene književnosti. Njihova osnovna obeležja i razlike u funkciji. Tematski krugovi epske poezije. Junaci kao vaspitni uzori svoje sredine. Narodna poezija kao usmena istorija višeg reda u formiranju i trajanju istorijske svesti - sa širim izborom usmene poezije i proze.

Srpska djevojka - narodna pesma

Kneževa večera - narodna pesma

Marko pije uz ramazan vino - narodna pesma

Dioba Jakšića - narodna pesma

Ropstvo Janković Stojana - narodna pesma

Boj na Mišaru - narodna pesma

V. Humanizam i renesansa (12 časova)

Humanizam i renesansa u Evropi i kod nas - (pojmovi, osobenosti, značaj).

F. Petrarka - Kanconijer (izbor soneta)

V. Šekspir - Romeo i Julija

Servantes - Don Kihot (odlomak)

Š. Menčetić - Prvi pogled

Dž. Držić - Gorčije žalosti jesu li gdi komu

M. Držić - Novela od Stanca, Dundo Maroje (odlomci)

VI. Barok i klasicizam (8 časova)

Barok i klasicizam i njihovi glavni predstavnici u Evropi i kod nas. I. Gundulić - Osman (odlomak iz I i VIII pevanja); Molijer - Tvrdica

VII. Lektira (6 časova)

Dante Aligijeri - Božanstvena komedija (odlomak iz Pakla, pevanje V - Paolo i Frančeska)

Đovani Bokačo - Dekameron (Federigo i dona Đovana, dan peti, priča deveta).

Izbor iz poezije savremenih pesnika prema izboru učenika i nastavnika (D. Radović, M. Antić, Lj. Simović i dr.).

VIII. Književnoteorijski pojmovi

Na navedenim delima ponavljaju se, proširuju, usvajaju i sistematizuju osnovni književnoteorijski pojmovi.

Lirsko, epsko, dramsko pesništvo.

Lirske ("ženske") i epske (junačke) pesme. Vrste narodne lirske poezije, tematski krugovi epske poezije. Lirsko-epska pesma, balada.

Epska poezija (odlomak i podela na stih i prozu).

Epska poezija u stihu: epska pesma, ep (epopeja). Epski junak.

Epska poezija u prozi: pripovetka, novela, roman; jednostavniji oblici epske proze: mit, predanje, bajka, priča. Žitije (životopis, biografija), pohvala, slovo.

Dramska poezija (odlike, podela): tragedija, komedija, drama u užem smislu reči. Renesansa komedije. Farsa. Drama i pozorište. Dramski junak.

Stih i proza. Metrika, heksametar deseterac, cezura.

Sredstva umetničkog izražavanja

Epitet, poređenje, personifikacija, hiperbola, gradacija, antiteza, metafora, lirski paralelizam. Simbol.

Humanizam, renesansa, petrarkizam, barok, klasicizam.

Kultura izražavanja (22 časa)

I. Usmeno izražavanje (12 časova)

Čitanje, vrste čitanja; interpretativno, istraživačko, stvaralačko, diferencirano. Brzina čitanja, unapređivanje čitanja.

Pripovedanje - tehnika pripovedanja, tipovi pripovedanja: prepričavanje, pričanje, izveštavanje.

Raspravljanje - struktura rasprave, tehnika raspravljanja vrste raspravljanja: usmena kritika i diskusija.

II. Pismeno izražavanje (10 časova)

Metodologija izrade pismenih sastava

Informativno-poslovno komuniciranje

Domaći zadaci - analiza

Četiri pismena zadatka godišnje

Drugi razred

(3 časa nedeljno, 105 časova godišnje)

SADRŽAJI PROGRAMA

A. Književnost (70 časova)

I. Prosvetiteljstvo (15 časova)

Prosvetiteljstvo - reformatorski pokret u Evropi: kult razuma progresa, prirodnog prava, osećajnosti; verska tolerancija. Geopolitički i duhovni okviri srpskog naroda (Velika seoba Srba). Između srednjovekovnih i modernih pojava u književnosti.

Književnost epohe prosvetiteljstva (sentimentalizam, klasicizam).

Barokne tendencije u srpskoj književnosti.

G. St. Venclović: Crni bivo u srcu, Z. Orfelin: Pesme

Dositej Obradović: Pismo Haralampiju, Život i priključenija (I deo)

Jovan Sterija Popović: Tvrdica

II. Romantizam (40 časova)

Romantizam u Evropi i kod nas (pojam, osobenosti, značaj, glavni predstavnici). Poetika romantizma: odnos prema tradiciji i prosvetiteljstvu, odlike stila, žanrova i motivsko-tematskih tendencija, razvoj lirike, drame - tragedije i mešovitih oblika.

Poetika romantizma (V. Igo - Predgovor Kromvelu - odlomak).

Džord Gordon Bajron: Čajld Harold (odlomak)

Aleksandar Sergejevič Puškin: Cigani, Evgenije Onjegin (odlomci).

Šandor Petefi: Sloboda sveta

Hajnrih Hajne: Lorelaj

Vuk Stefanović Karadžić: reformator jezika i pravopisa (iz Predgovora Srpskom rječniku); leksikograf (Srpski rječnik), sakupljač narodnih umotvorina (O podjeli i postanju narodnih pjesama); književni kritičar i polemičar (Kritika na roman "Ljubomir u Jelisiumu"); pisac - istoričar, biograf (Žitije Hajduk-Veljka Petrovića).

Petar Petrović Njegoš: Gorski vijenac

Branko Radičević: Kad mlidija' umreti, Đački rastanak

Đura Jakšić: Orao, Veče, Ponoć, Jelisaveta kneginja crnogorska (odlomak)

Laza Kostić: Među javom i međ snom, Santa Maria della Salute

Ivan Mažuranić: Smrt Smail-age Čengića

France Prešern: Sonetni venac

III. Realizam (35 časova)

Realizam u Evropi i kod nas (pojam, osobenosti, značaj, glavni predstavnici). Poetika realizma: odnos prema stvarnosti, oslonac na pozitivističku sliku sveta, dominacija proze, obeležje književnog lika (motivisanost, tipičnost, individualnost) i realističkog stila, Realizam u Evropi - poetika realizma (Balzak: Predgovor Ljudskoj komediji - odlomak). Poetika realizma u srpskoj književnosti (Svetozar Marković: Pevanje i mišljenje - odlomak).

Onore de Balzak: Čiča Gorio

Nikolaj Vasiljevič Gogolj: Revizor

Gi de Mopasan: Dva prijatelja (novela)

Jakov Ignjatović: Večiti mladoženja

Milovan Glišić: Glava šećera

Laza Lazarević: Vetar

Radoje Domanović: Danga, Vođa  

Stevan Sremac: Zona Zamfirova

Branislav Nušić: Narodni poslanik

Simo Matavulj: Povareta, Bakonja fra-Brne (odlomak Izbor)

Vojislav Ilić: Sivo, sumorno nebo, Jutro na Hisaru, Zapušteni istočnik

Silvije Strahimir Kranjčević: Mojsije

IV. Lektira (5 časova)

Lav N. Tolstoj: Ana Karenjina

E. Hemingvej: Starac i more

Ivo Andrić: Most na Žepi i druge pripovetke

Dragoslav Mihajlović: Kad su cvetale tikve

V. Književnoteorijski pojmovi

Na navedenim delima ponavljaju se, proširuju, usvajaju i sistematizuju osnovni književno-teorijski pojmovi.

Lirska poezija (osobenosti književnog roda); lirska pesma; kompoziciona struktura lirske pesme; pesnička slika; književnoumetnički (pesnički) jezik: slikovnost (konkretnost), emocionalnost, simboličnost, preobražaj značenja, ritmičnost i harmoničnost; versifikacija; sistemi versifikacije; trohej, jamb, daktil; stih; strofa; rima.

Realistička pripovetka i roman.

Romantično, realističko, humoristično, satirično, groteskno.

Sredstva umetničkog izražavanja (stilske figure): metafora, personifikacija, alegorija, ironija, sarkazam, asident, polisident, anafora, epifora, simploha, onomatopeja, aliteracija, asonanca, igra rečima.

Pismo, autobiografija, sonet, sonetni venac.

Lirsko-epska poezija (balada, romansa, poema).

Kultura izražavanja (10 časova)

I. Usmeno izražavanje (5 časova)

Čitanje, unapređivanje čitanja, slojevitost i brzina čitanja.

Govorna interpretacija pesničkih i proznih tekstova

Vežbe tumačenja - predavanje i govor

Pripovedanje - forme pripovedanja

II. Pismeno izražavanje (5 časova)

Metodologija izrade pismenih sastava

Opisivanje - opis kao stilski oblik pismenog izražavanja, stilska sredstva u oblikovanju opisa, razvijanje kulture opisivanja.

Bogaćenje rečnika - izrada tematskih rečnika, rečnik sinonima, sinonimi u stilskoj funkciji.

Četiri pismena zadatka godišnje.

Treći razred

(3 časa nedeljno, 108 časova godišnje)

SADRŽAJI PROGRAMA

A. Književnost (85 časova)

I. Moderna (40 časova)

Moderna u evropskoj i srpskoj književnosti

Poetika moderne (impresionizam i simbolizam)

Šarl Bodler: Veze, Albatros

Artur Rembo: Ofelija

Stefan Malarme: Labud

Pol Verlen: Mesečina

Anton Pavlovič Čehov: Ujka Vanja

Bogdan Popović: Antologija novije srpske lirike (Predgovor)

Aleksa Šantić: Moja otadžbina, Pretprazničko veče, Veče na školju

Jovan Dučić: Zalazak sunca, Suncokreti, Jablanovi

Milan Rakić: Jasika, Iskrena pesma, Dolap, Nasleđe

Vladislav Petković Dis: Tamnica, Možda spava, Nirvana

Sima Pandurović: Svetkovina, Rodna gruda

Antun Gustav Matoš: Jesenje veče, Nokturno

Borislav Stanković: U noći, Koštana, Nečista krv

Jovan Skerlić: O Koštani

Petar Kočić: Mračajski proto, Jazavac pred sudom

Ivan Cankar: Kralj Betajnove

II. Međuratna i ratna književnost (32 časa)

Evropska književnost u prvim decenijama XX veka (pojam, osobenosti i značaj); manifesti futurizma, ekspresionizma i nadrealizma; književni pokreti i struje u srpskoj književnosti između dva rata (ekspresionizam, nadrealizam, socijalna literatura). Ratna književnost.

Vladimir Majakovski: Oblak u pantalonama

Frederiko Garsija Lorka: Romansa mesečarka

Rabindranat Tagore: Gradinar

Milutin Bojić: Plava grobnica

Dušan Vasiljev: Čovek peva posle rata

Miloš Crnjanski: Sumatra, Stražilovo, Seoba I

Ivo Andrić: Ex Ponto

Momčilo Nastasijević: Tuga u kamenu

Tin Ujević: Svakidašnja jadikovka, Kolajna (izbor)

Kosta Racin: Berači duvana

Isak Samokovlija: Rafina avlija

Veljko Petrović: Salašar

Rastko Petrović: Ljudi govore

Isidora Sekulić: Kronika palanačkog groblja (Gospa Nola)

Miroslav Krleža: Gospoda Glembajevi

Oskar Davičo: Hana (izbor)

Ivan Goran Kovačić: Jama

III. Lektira (13 časova)

Lav N. Tolstoj: Rat i mir

Izbor iz lirike evropske moderne: (Rilke, A. Blok, Apoliner).

Izbor iz međuratne poezije (D. Maksimović, R. Petrović, M. Dedinac, R. Drainac, S. Vinaver).

Franc Kafka: Proces

Ernest Hemingvej: Starac i more

Ivo Andrić: Na Drini ćuprija

Mihail A. Šolohov: Tihi Don (izbor)

IV. Književnoteorijski pojmovi

Na navedenim delima ponavljaju se, proširuju, usvajaju i sistematizuju osnovni književnoteorijski pojmovi.

Lirika. Moderna lirska pesma (struktura). Pesma u prozi.

Stih: jedanaesterac, dvanaesterac, slobodan stih. Sredstva književnoumetničkog izražavanja (stilske figure): metonimija, sinegdoha, paradoks, aluzija, apostrofa, retorsko pitanje, inverzija, elipsa, refren.

Epika. Oblici umetničkog izražavanja: pričanje (naracija), opisivanje (deskripcija), dijalog, monolog, unutrašnji monolog, doživljeni govor, piščev komentar; kazivanje u prvom, drugom i trećem licu.

Drama. Drama u užem smislu (osobine): moderna drama (psihološka, simbolistička, impresionistička); dramska situacija; scenski jezik (vizuelni i akustični scenski znakovi); publika, glumac, gluma, režija, lektor, scenograf.

Kultura izražavanja (23 časa)

I. Usmeno izražavanje (10 časova)

Govorna interpretacija pesničkih i proznih tekstova

Vežbe razgovaranja - poslovni razgovor, situacioni razgovor, kultura svakodnevnog komuniciranja

Usmeno izveštavanje - izveštaj: struktura, vrste izveštavanja, tehnologija izveštavanja.

II. Pismeno izražavanje (13 časova)

Stilske vežbe - varijante iskaza, sažimanje teksta uz pojačavanje informativnosti.

Pisane vežbe: novinska vest, članak, izveštaj, intervju, reportaža.

Domaći zadaci - analiza i vrednovanje

Četiri pismena zadatka godišnje.

Četvrti razred

(3 časa nedeljno, 96 časova godišnje)

SADRŽAJI PROGRAMA

Književnost (80 časova)

I. Proučavanje književnog dela (40 časova)

Slojevita struktura književnoumetničkog dela

Sloj zvučenja.

Sloj značenja.

Sloj sveta dela (prikazanih predmeta).

Sloj ideja.

Dinamičnost strukture.

Metodologija proučavanja književnosti

Metodi:

Pozitivistički.

Psihološki.

Fenomenološki.

Strukturalistički.

Teorija recepcije.

Pluralizam metoda i njihov suodnos.

Smisao i zadaci proučavanja književnosti.

Stvaranje književnoumetničkog dela proučavanje književnosti (stvaralački, produktivni i teorijski odnosi prema književnosti).

Čitalac, pisac književno delo. Književna kultura.

Dela za obradu

Desanka Maksimović: Tražim pomilovanje (izbor)

Vasko Popa: Kalenić, Manasija, Kora (izbor pesama)

Branko Miljković: Vatra i ništa (izbor)

Branko Ćopić: Bašta sljezove boje (izbor)

Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba

Vilijam Fokner: Buka i bes

Samjuel Beket: Čekajući Godoa

II. Savremena književnost (40 časova)

Bitna obeležja i najznačajniji predstavnici evropske i jugoslovenske književnosti.

Alber Kami: Stranac

Luis Borhes: Čekanje (kratka priča)

Stevan Raičković: Septembar, Kamena uspavanka (izbor)

Miodrag Pavlović: Naučite pjesan, Rekvijem

Ivo Andrić: Prokleta avlija

Meša Selimović: Derviš i smrt

Mihailo Lalić: Lelejska gora

Dobrica Ćosić: Koreni, Vreme smrti

Aleksandar Tišma: Upotreba čoveka

Antonije Isaković: Kroz granje nebo

Danilo Kiš: Enciklopedija mrtvih

Ranko Marinković: Ruke (novela)

Dušan Kovačević: Balkanski špijun

III. Lektira (16 časova)

Viljem Šekspir: Hamlet

Volfgang Gete: Faust

Fjodor M. Dostojevski: Zločin i kazna ili Braća Karamazovi

Milorad Pavić: Hazarski rečnik

Izbor iz svetske lirike XX veka (Prever, Pasternak, Ahmatova, Cvetajeva, Brodski).

Izbor iz savremene srpske književnosti (B. Pekić, Ivan V. Lalić, David Albahari).

Izbor književnih kritika i eseja (I. Sekulić, B. Mihajlović, P. Džadžić, M. Pavlović, N. Milošević, S. Lukić).

IV. Književnoteorijski pojmovi

Na navedenim delima ponavljaju se, proširuju, usvajaju i sistematizuju osnovni književnoteorijski pojmovi.

Lirika. Lirsko izražavanje. Stvaralačke mogućnosti posredovanja jezika između svesti i zbilje; asocijativno povezivanje raznorodnih pojmova; sugerisanje; podsticanje i upućivanje; čitaočeva recepcija; jedinstvo zvukova, ritmova, značenja i smisla.

Epika: Strukturni činioci proznog književnoumetničkog dela: objektivno i subjektivno pripovedanje; fiktivni pripovedač; pomeranje pripovedačkog gledišta; sveznajući pripovedač; tok svesti; umetničko vreme; umetnički prostor; načelo integracije.

Tipovi romana: roman lika, prostora, stepenasti, prstenasti, paralelni; roman toka svesti; roman - esej; defabuliziran roman.  

Drama: Struktura i kompozicija drame; antidrama; antijunak.

Drama i pozorište, radio, televizija, film.  

Putopis. Esej. Književna kritika.  

NAČIN OSTVARIVANJA PROGRAMA (UPUTSTVO)

A. KNJIŽEVNOST

Ovo programsko-tematsko područje obuhvata najznačajnija dela iz srpske i svetske književnosti, koja su raspoređena u književno-teorijskom kontinuitetu od starog veka do danas. Od istorijskog kontinuiteta odstupa se samo u poglavlju uvod u proučavanje književnog dela u I razredu i proučavanje književnog dela u IV razredu, kao i u poglavlju lektira (u sva četiri razreda).

Program I razreda počinje uvodom u proučavanje književnog dela (književnoteorijski pristup) kako bi se izbeglo naglo prelaženje sa tematskog proučavanja, karakterističnog za nastavu ovog predmeta u osnovnoj školi, na proučavanje istorije književnosti, tj. izučavanje književnoumetničkih dela u istorijskom kontekstu, kako je koncipirano u ovom programu za gimnaziju. Pored toga, preimućstvo ovakvog pristupa je i to što će nastavnik steći uvid u književnoteorijska znanja koja su učenici poneli iz osnovne škole. Ta znanja će se sistematazovati, proširiti i produbiti, čime će se ostvariti bolji put za složeniji i studiozniji pristup književnim delima kakav zahteva program književnosti za filološku gimnaziju.

Nastavnik književnosti u filološkoj gimnaziji treba da pođe od pretpostavke da je učenik u osnovnoj školi stekao osnovna znanja iz:

- teorije književnosti: tema, motiv, fabula, lik, karakter, struktura proznog, književnog dela; književni, rodovi i vrste, osnovna jezičkostilska izražajna sredstva; usmena i pisana književnost; struktura lirske pesme; stih, strofa, rima, ritam; struktura dramskog dela: dijalog, monolog, dramska vrsta, drama i pozorište, film, radio-drama, televizijska drama;

- osnova scenske i filmske kulture: slika, reč, zvuk, filmska muzika, situacija, radnja, junaci filma, elementi filmskog izraza, filmska vrsta, od sinopsisa do scenarija; film, televizija, književnost (sličnosti razlike).

Ova znanja omogućavaju učeniku da program predviđen za filološku gimnaziju proširuju i produbljuju i da aktivno učestvuju u proučavanju književnog dela.

Proučavanju književnog dela dato je, takođe, posebno mesto u IV razredu gimnazije, kada su učenici zreliji i sposobniji za upoznavanje sa slojevitom strukturom književnoumetničkog dela i književnim metodologijama.

Ovakav program književnosti povremeno zahteva i primenu eksplikativnog metodičkog sistema kada se mora čuti nastavnikova reč, i to, najčešće, izlaganje sadržaja o epohama, kao i u svim drugim situacijama u kojima nastavnik ne može računati na učenikova predznanja (na primer: osnovne informacije o počecima pismenosti i književnosti). Nastavnik književnosti ne sme zaboraviti da je njegov govor model pravilnog, čistog i bogatog jezika kakvom treba da teže njegovi učenici.

Književna dela iz lektire imaju ravnopravni tretman s delima iz obaveznog programa književnosti i treba ih obraditi po istom metodičkom sistemu. Iz lektire koja je data po izboru učenika i nastavnika ne moraju se obraditi svi pisci, već književno delo onog pisca za koje se opredeljuju učenici i nastavnik.

B. KULTURA IZRAŽAVANJA

Vežbe u usmenom izražavanju treba da daju određeni stepen pravilne artikulacije, dikcije, intonacije, ritma i tempa u čitanju i kazivanju lirskog, epskog i dramskog teksta. One se, po pravilu, realizuju u toku obrade književnog teksta na taj način što će nastavnik, direktno, svojim čitanjem i govorenjem, ili uz pomoć zvučnog ili filmskog zapisa, analizirati odgovarajuće elemente pravilnog usmenog izražavanja kako bi ih učenici uočili. Stečena saznanja transformišu se u veštine i umenja interpretiranjem književnih tekstova, odnosno učenici nastoje da sami dostignu odgovarajući stepen veštine i umenja ove vrste. Stečene sposobnosti se dalje uvežbavaju različitim oblicima usmenog izražavanja (izveštavanje, raspravljanje, referisanje i dr.). Većina predviđenih oblika ove nastave neposredno se uključuje u nastavu književnosti ili pripreme za izradu pismenih sastava.

U prvom razredu (delimično i u drugom) veoma je uputno da nastavnik učenicima demonstrira metodologiju izrade pismenog sastava. U tom smislu korisno je kombinovati indukciju i dedukciju. Na odabranom uzorku (rasprava, izveštaj i dr.) treba analizirati njegovu kompoziciju, funkciju odeljka i ostale elemente (primerenost stila i sl.). Zatim se učenicima može dati zadatak da pripreme građu o jednoj temi, ali da prikupljenu građu ne oblikuju već da se to uradi na času. Vežba u metodologiji izrade pismenog sastava na osnovu prikupljene građe trebalo bi da bude demonstracija celokupnog postupka izrade pismenog sastava: od analize teme, određivanja njenog težišta, selekcije prikupljene građe, rasporeda pojedinosti s gledišta dobre kompozicije, do oblikovanja građe i rada na usavršavanju teksta.

UVOD U OPŠTU LINGVISTIKU

CILJ I ZADACI

Cilj nastave opšte lingvistike jeste zainteresovati učenike za jezik kao pojavu i podstaći ispravne stavove i stvaralački odnos prema njemu.

Zadaci:

- upoznati učenike sa strukturom jezika i načinom njegovog funcionisanja;

- uvesti osnovne pojmove i termine nauke o jeziku;

- otkriti postupke uopštavanja u lingvističkoj teoriji;

- vaspitati u duhu jezičke tolerancije prema drugim jezicima i varijantnim osobenostima srpskog jezika.

Četvrti razred

(2 časa nedeljno, 64 časa godišnje)

SADRŽAJI PROGRAMA

Lingvistika i njen predmet (2 časa)

Mesto jezika u ljudskom životu. Bitna svojstva jezika. Jezik i govor.

Funkcija jezika (4 časa)

Jezik i komunikacija. Jezik, misao i stvarnost. Podela jezičkih funkcija.

Evolucija jezika (4 časa)

Razvoj jezika u ljudskoj vrsti, društvu i kod pojedinca. Nastanak i razvoj pisma.

Jezik, kultura i društvo (4 časa)

Jezik i druge društvene kategorije. Višejezičnost. Stavovi prema jeziku.

Tipovi jezika (4 časa)

Jezici u svetu. Jezička srodnost. Jezički tipovi i jezičke univerzalije.

Raslojavanje jezika (6 časova)

Jezik, dijalekt i sociolekt. Jezička norma i standardizacija. Književni jezik. Funkcionalni stilovi. Nestandardni jezički varijeteti.

Opšta struktura jezika (6 časova)

Jezik kao sistem znakova. Jezičko stvaralaštvo.

Fonetika i fonologija (4 časa)

Govorni organi. Glasovi i foneme. Prozodija. Grafologija.

Gramatika (4 časa)

Gramatički odnosi. Gramatičke kategorije. Gramatičke vrste reči.

Morfologija (4 časa)

Morfeme. Morfološka struktura reči. Tvorba reči.

Sintaksa (6 časova)

Sintaksičke jedinice i konstrukcije. Sintaksičke funkcije. Sintaksičke transformacije.

Leksikologija (4 časa)

Reči i lekseme. Struktura rečnika.

Semantika (4 časa)

Značenje reči. Značenjski odnosi među rečima (4)

Značenje rečenica

Pragmatika (4 časa)

Govorni činovi. Struktura razgovora i teksta. Osnovni principi retorike i stilistike.

NAČIN OSTVARIVANJA PROGRAMA (UPUTSTVO)

Program je izložen sažeto, jer uz ovaj predmet ide udžbenik koji ga prati jedinicu po jedinicu, pa se iz udžbenika može videti šta treba da obuhvate pojedine tačke programa. Udžbenik je nešto obimniji jer je predviđen i za dvogodišnju nastavu, pa se u ovu svrhu može koristiti selektivno. Tu su sadržana sva neophodna objašnjenja. Dodatna obaveštenja mogu se potražiti i u drugim izvorima; na kraju udžbenika dat je spisak odabrane opštelingvističke literature na srpskom jeziku koji je dovoljno pristupačan za ovu namenu.

Programu treba pristupiti u skladu sa ciljem predmeta, vodeći računa o tome da je reč o uvodu u jezik kao pojavu, a ne o prikazu osobenosti pojedinih jezika niti o pregledu naučnih problema, disciplina ili škola na području lingvistike. Ovakav pristup omogućuje maksimalno kreativno učešće samih učenika, pa se izlaganje pojedinih jedinica može zgodno kombinovati sa širim ilustracijama i diskusijom. Učenike valja stalno podsticati da daju primere i analize različitih jezičkih manifestacija iz maternjeg jezika, ali i iz drugih jezika koje izučavaju, i time ih navikavati da jezik doživljavaju kao živu materiju u koju su i sami neprekidno uronjeni. Podsticaji i obrasci za ovakva ispitivanja naći će se u udžbeniku, ali treba koristiti i sopstvena zapažanja učenika o tome kako se oni koriste jezikom u raznim životnim situacijama. Tako se zajednički mogu analizirati morfološki obrasci, leksičke klase, gramatičke konstrukcije, arhaizmi i neologizmi, promene značenja itd., kao i kraći tekstovi koji pripadaju različitim jezičkim varijetetima ili funkcionalnim stilovima, a mogu se razmatrati i na licu mesta ostvareni govorni činovi i dijalozi.

U cilju ostvarivanja koherentnog programa nastave u školi kao celini, kao i uspešnijeg angažovanja različitih učeničkih znanja i interesovanja, te izbegavanja mogućih nesaglasnosti, neophodno je da se rad na ovom predmetu uskladi - koliko je to moguće - sa nastavom maternjeg i drugih jezika. U pojedinim delovima to važi i za nastavu književnosti, istorije, informatike, psihologije, logike i filozofije, gde treba bar ukazati na dodirne tačke opšte lingvistike sa ovim disciplinama.

Ovako izložen i usvojen program opšte lingvistike pružio bi učenicima najbolju osnovu za dalji rad, tokom studija na fakultetu, na podrobnijem izučavanju pojedinih jezika, nauke o jeziku i srodnih naučnih oblasti.

ISTORIJA

CILJ I ZADACI

Cilj nastave istorije je da učenici ovladaju znanjima o razvoju ljudskog društva od najstarijih vremena do savremenog doba, kako bi u sklopu nastave ostalih predmeta doprinela razvoju njihove stvaralačke ličnosti.

Zadaci

- Ovladavanje znanjima o istorijskim pojavama i procesima na sadržajima iz prošlosti ljudskog društva i prošlosti naroda i narodnosti Jugoslavije;

- Razvijanje kritičke istorijske svesti i istorijsko mišljenje kao osnova naučnog shvatanja razvoja ljudskog društva;

- Negovanje patriotskog osećanja na slobodarskim tradicijama srpskog i ostalih jugoslovenskih naroda vaspitavajući se u duhu bratstva, jedinstva i međusobnog uvažavanja;

- Upoznavanje istorijskog razvoja narodnosti u duhu jedinstva i zajedništva i odanosti Srbiji i Jugoslaviji;

- Shvatanje značaja odbrane nezavisnosti i integriteta Srbije i Jugoslavije kao zajednice ravnopravnih naroda i narodnosti;

- Negovanje, na istorijskim sadržajima, radnog, moralnog i estetskog vaspitanja.

Prvi razred

(2 časa nedeljno, 74 časa godišnje)

SADRŽAJI PROGRAMA

Uvod

Istorija kao nauka: odnos prema ostalim društvenim naukama, istorija kao nastavni predmet, istorijski izvori, računanje vremena; periodizacija istorije. (2+1)

Prvobitne ljudske zajednice

Razvitak ljudskog roda u paleolitu i neolitu; metalno doba i raspadanje prvobitnih ljudskih zajednica, verske predstave prvobitnih ljudi; praistorijska nalazišta u Jugoslaviji. (2+1)

STARI VEK

STARA DRUŠTVA I DRŽAVE

Stari istok:

Razvitak društva i opšte karakteristike država na području Starog istoka; Stari Egipat; država, društvo (slobodni slojevi i robovi). Religija (egipatska, vavilionska, bramanizam, budizam, hinduizam, judaizam); kultura (pisma, začeci nauke, umetnosti, književnosti). (3+2)

Stari Grci:

Kritsko-Mikenski period: najstarija istorija Grka (homerovsko doba); polisi i njihova društvena struktura (slobodni slojevi i robovi); kolonizacija; osobenosti uređenja Atine i Sparte; grčko-persijski ratovi; sukob Atine i Sparte (peloponeski rat) i kriza grčkog polisa; privreda, religija, kultura - filozofija i nauka, književnost, umetnost. (7+3)

Helenističko doba:

Makedonska osvajanja i helenističke monarhije: helenizam kao simbioze grčke i istočnjačke kulture. (2+1)

Stari Rim:

Najstarija istorija Rima (period kraljeva); zavođenje republike i političke borbe patricija i plebejaca, rimska osvajanja u Italiji; punski ratovi, stvaranje svetske robovlasničke države i njeno uređenje. Privreda u periodu Republike; klasne i političke borbe - reforme braće Grah i ustanci robova; kriza Republike - prvi i drugi trijumvirat; Rimska imperija (državno uređenje u doba principata i dominata); kriza robovlasničkog društva - kolonat, rimska religija, hrišćanstvo, filozofsko-teološka učenja (Biblija); rana organizacija crkve, hrišćanstvo kao zvanična religija u Rimskom Carstvu, prve jeresi - arijanstvo.

Napadi varvara; podela Carstva, seoba naroda; pad Zapadnog Rimskog Carstva. Balkanske zemlje pod rimskom vlašću - Iliri, Tračani, Kelti i Dačani.

Kultura: grčki uticaji, nauka (filozofija, istorija) književnost, umetnost, rimsko pravo kao najveći doprinos Rima antičkoj kulturi. Ostaci rimskih spomenika u našoj zemlji. (10+4)

SREDNJI VEK

DRUŠTVO I DRŽAVE U RANOM SREDNJEM VEKU

Velika seoba naroda i države ranog srednjeg veka u Zapadnoj Evropi (I-XI vek)

Varvarske države na teritoriji Zapadnog Rimskog Carstva; Franačka država i začeci feudalizma u Zapadnoj Evropi. Uloga papstva i crkve. Kultura ranog srednjeg veka u Zapadnoj Evropi (karolinška renesansa). (3+2)

Istočna Evropa od V do XII veka

Vizantija - pokušaj učvršćenja imperije (Justinijan I); specifičnosti društvenog i državnog uređenja Vizantije; istočno hrišćanstvo i raskol crkve; kultura Vizantije i uticaj na pravoslavne narode; Stari Sloveni i pravci njihovih seoba, postanak države kod Zapadnih i Istočnih Slovena - Poljska, Češka, Kijevska Rusija. (4+2)

Islamski i arapski svet

Islam, nastajanje islamske države u Arabiji, osvajanja i postanak Kalifata; osobenosti društvenog i državnog uređenja, raspad jedinstvenog Kalifata; arapsko-islamska kultura (nauka, književnost i umetnost); uticaj arapsko-islamske kulture na kulturu naroda Evrope (2+1)

Južni Sloveni i njihovi susedi od VI do XII veka

Naseljavanje Balkanskog poluostrva, odnosi prema susedima i starosedeocima; naseljavanje Bugara i Mađara; pokrštavanje Južnih Slovena; društveno raslojavanje i pojava prvih država; Srbija i Zeta; začeci kulture (7+3).

Seminarska vežbanja (radovi) 2 časa.

Godišnja sistematizacija 6 časova.

Drugi razred

(2 časa nedeljno - 70 časova godišnje)

SADRŽAJI PROGRAMA

EVROPA OD XI DO XV VEKA

Privreda društva i država u Zapadnoj Evropi od XI do XV veka. Uspon evropske privrede - jačanje proizvodnih snaga, nastajanje gradova i razvoj gradske privrede, položaj i uređenje gradova. Uloga katoličke crkve i krstaški ratovi kao verski vojni i kolonizacioni pohodi. (4+2)

Uspon zapadnoevropskih monarhija. Okupljanje i snaženje Francuske; Francuska kao vodeća evropska sila, stogodišnji rat i ujedinjenje Francuske. Engleska - promene normanskim osvajanjima, "velika povelja sloboda" i nastanak parlamenta. Nemačka "Sveto rimsko carstvo" borba carstva i papstva, borbe Hoenštaufovaca za prevlast u Italiji, jačanje kneževske vlasti u XIV i XV veku. (4+2)

Vizantija od XI do XV veka: Jačanje države u doba Komnina, raspored države posle IV krstaškog rata; Obnova Vizantije i njeno slabljenje u XIV i XV veku. Verski uticaj Vizantije na susedne narode - organizacija crkve; Carigradska patrijaršija i njena uloga u pravoslavnom svetu i odnos sa ostalim autokefalnim pravoslavnim crkvama; kultura - "renesansa Paleologa". (3+2)

Zapadni i istočni Sloveni u poznom srednjem veku. Staleški monarsi u Češkoj - proglašavanje kraljevstva, Češka kao vodeća - slabljenje države (deone kneževine), obnova kraljevske vlasti, ujedinjenje Poljske i Litve i izgradnja staleške države, Rusija - deone kneževine kijevske Rusije, tatarski jaram, Moskovska kneževina, okupljanje ruskih zemalja, osobenosti društvenog i državnog uređenja. (3+2)

Društveni pokreti u Zapadnoj Evropi od XI do XV veka. Jeresi, inkvizicija i prosjački redovi; seljački ustanci u Francuskoj i Engleskoj; Klasne borbe u gradovima, ustanak čompa u Firenci. (2+1)  

Zapadnoevropska kultura od XI do XV veka. Riterska i gradska kultura; škole i univerziteti - sholastika, umetnost romanike i gotike, nove pojave u književnosti - Dante. (2+1)

JUŽNOSLOVENSKI NARODI I NJIHOVI SUSEDI OD XII DO XIII VEKA

Osamostaljivanje i uspon srpske države. Izvojevanje nezavisnosti (Nemanja); odbrana Nemanjinog nasleđa (Stevan Prvovenčani), dobijanje crkvene samostalnosti (Sv. Sava), Srbija kao velika sila na Balkanu - Uroš I, Milutinova osvajanja, Stefan Dečanski i bitka kod Velbužda, Dušanova osvajanja, proglašenje patrijaršije i carstva. Unutrašnji razvoj Srbije - razvoj poljoprivrede, rudarstva i gradske privrede, društvo i državna uprava, Dušanov zakonik. Kultura nemanjićke epohe - književnost, arhitektura, slikarstvo. (9+4)

Ugarska država i Južni Sloveni. Hristijanizacija i feudalizacija Ugarske, širenje države. (2+1)

Izgrađivanje bosanske feudalne države. Nastanak države i borbe za očuvanje nezavisnosti; Crkva bosanska i borbe s Ugarskom; uspon Bosne (Stjepan II i Tvrtko I), osvajanje i proglašenje kraljevstva, osobenosti kulture. (2+1)

Dubrovnik u srednjem veku. Nastanak grada i njegov uspon, privreda i društveni odnosi, državno uređenje, odnosi sa velikim silama i susedima. Značaj Dubrovnika u privredi i kulturi Južnih Slovena. (2+1)

Bugari, Albanci i Rumuni od XI do XV veka.

Drugo carstvo u Bugarskoj; uspon u doba Jovana Asena II, slabljenje Bugarske u doba Šišmanovića; Vlaška i Moldavija - feudalizacija i stvaranje država; odnosi sa Ugarskom; Albanci pod vizantijskom, anžujskom i srpskom vlašću. (3+2)

Južni Sloveni i njihovi susedi u doba osmanlijskog nadiranja (XIV do XV veka).

Turci Osmanlije i njihova osvajanja u XIV i XV veku. Pojava Osmanlija na Balkanu; prva osvajanja - marička i kosovska bitka; pad Bugarske; Srpska despotovina za vreme vladavine Lazarevića i Brankovića; Bosna posle smrti Tvrtka I; Zeta za vreme Balšića i Crnojevića; pad Srbije, Bosne, Hercegovine i Zete pod Osmanlijsku vlast; borba Albanaca protiv Turaka (u XV veku); nadiranje Osmanlija u Ugarsku - mohačka bitka; Vlaška i Moldavija u borbi protiv Osmanlije. (9+4)

Seminari 2 časa.

Godišnja sistematizacija gradiva 4 časa.

Treći razred

(2 časa nedeljno, 72 časa godišnje)

SADRŽAJI PROGRAMA

NOVI VEK

SVET OD KRAJA XV DO KRAJA XVIII VEKA

Velika geografska otkrića i počeci evropskog kolonijalizma. Preduslovi otkrića, prva geografska otkrića, otkrića Amerike i pomorskog puta za Indiju; značaj otkrića za razvoj sveta, počeci kolonijalizma. (2+1)

Počeci moderne kulture u Zapadnoj Evropi. Italija domovina nove kulture, humanizam, renesansa u umetnosti i književnosti, uspon nauke i filozofije, širenje humanizma i renesanse u ostalim evropskim zemljama. (2+1)

Reformacija i katolička reakcija. Društveni i verski preduslovi reformacije, Luterova reforma, nemački seljački rat, širenje reformacije, katolička reakcija. (2+1)

Prve buržoaske revolucije. Katolička i apsolutistička Španija i njena uprava u Nizozemskoj; revolucija u Nizozemskoj i stvaranje Holandije; apsolutizam Tjudora u Engleskoj, revolucija, republika i protektorat, restauracija i "slavna revolucija". (3+2)

Apsolutne monarhije u Evropi od XVI do XVIII veka. Apsolutizam u Francuskoj - Rišelje, Luj XIV; samodržavlje u Rusiji; prosvećeni apsolutizam Petra I i Katarine II; Pruska - prosvećeni apsolutizam Fridriha II. (5+3)

SRPSKI NAROD POD STAROM VLAŠĆU OD XVI VEKA

Srpski narod pod osmanlijskom vlašću. Društveno i državno uređenje Osmanlijske carevine; položaj potčinjenog stanovništva, uloga Pećke patrijaršije u istoriji srpskog naroda; počeci opadanja Osmanlijske države i oblici otpora pokorenog stanovništva - hajduci, uskoci, ustanci; ratovi Turske sa hrišćanskim silama i učešće srpskog naroda. Kulturne prilike pod osmanlijskom vlašću. (8+4)

Južnoslovenski narodi u okviru Habzburške monarhije. Državno uređenje Austrije; seobe Srba i položaj srpskog naroda u Ugarskoj i Hrvatskoj, uloga Karlovačke mitropolije u istoriji srpskog naroda; Vojna krajina i njena uloga, učvršćivanje habzburškog apsolutizma i zavera ugarskih i hrvatskih velikaša. Južnoslovenski narodi pod režimom prosvećenog apsolutizma (Marija Terzija i Josif II). (6+3)

Dubrovnik i Mletačka Dalmacija. Politički položaj i privredni uspon Dubrovnika, veliki zemljotres i počeci slabljenja Dubrovnika; Mletačka uprava u Dalmaciji i Boki. Renesansna kultura u Dubrovniku i Dalmaciji i položaj Srba pod mletačkom vlašću. (2+1)

Svet krajem XVIII i početkom XIX veka

Industrijska revolucija. Preduslovi za industrijsku revoluciju u Engleskoj, privredne i društvene posledice revolucije. Ekonomski liberalizam. (2+1)

Revolucija krajem XVIII veka. Rat za nezavisnost engleskih kolonija u Severnoj Americi i stvaranje SAD. Velika Francuska revolucija - stanje uoči revolucije, sazivi skupštine staleža, vladavina krupne buržoazije, Ustav od 1791.; jakobinska diktatura i njen krah; svetsko-istorijski značaj buržoaskih revolucija krajem XVIII veka. (4+2)

Evropa posle velike francuske revolucije. Direktorij, Konzulstvo i Carstvo u Francuskoj, Napoleonova osvajačka politika i njen slom; Bečki kongres i prilike u svetu posle Napoleonovih ratova; Svetska alijansa i revolucionarni pokreti u Evropi. (4+2)

Začeci radničkog i socijalističkog pokreta u Evropi. Suprotnosti građanskog društva u prvoj polovini XIX veka; prva socijalistička učenja ("utopijski socijalizam") ustanci radnika i čartistički pokret u Engleskoj; učenje Karla Marksa i Fridriha Engelsa. (3+2)

Srbija i Crna Gora i njihovi susedi u prvoj polovini XIX veka

Borba Južnih Slovena i njihovih suseda protiv osmanlijske vlasti. Opšte prilike u Osmanlijskoj carevini krajem XVIII i početkom XIX veka; Prvi srpski ustanak - pokušaj reformi u Beogradskom pašaluku, dahijska uprava; buna na dahije i prerastanje u ustanak protiv turske vlasti, ustanički uspesi 1806. (Mišar i Deligrad), rusko-srpska vojna saradnja 1806-1812.; uređenje ustaničke države, slom ustanka; drugi srpski ustanak i borbe za autonomiju; hatišerifi od 1830. i 1833.; vladavina Miloša Obrenovića - jačanje državnosti, privredni i društveni razvoj, Sretenski ustav; ustvobranitelji i izgradnja srpske nacionalne države; kulturni preporod Srbije u prvoj polovini XIX veka; stvaranje države u Crnoj Gori, Petar I, Petar II Danilo; Bosna i Hercegovina u prvoj polovini XIX veka; narodni preporod Bugara; položaj Vlaške i Moldavije krajem XVIII i u prvoj polovini XIX veka. (12+6)

Nacionalni pokreti južnoslovenskih naroda i njihovih suseda u Habzburškoj monarhiji u prvoj polovini XIX veka. Opšte prilike u Habzburškoj monarhiji i položaj naroda; Srbi u Južnoj Ugarskoj u prvoj polovini XIX veka; nacionalni pokret Mađara; Srbi u Hrvatskoj u prvoj polovini XIX veka; Srbi u Dalmaciji u prvoj polovini XIX veka. (5+3)

Revolucija 1848/49. godine i južnoslovenski narodi. Opšte prilike u Evropi uoči revolucije; revolucije 1848. u Francuskoj, Nemačkoj i Austriji; vojvođanski Srbi, u revoluciji; značaj revolucije 1848/49. (4+2)

Seminari - 3 časa

Godišnja sistematizacija gradiva - 7 časova.

Četvrti razred

(2 časa nedeljno, 64 časa godišnje)

SADRŽAJI PROGRAMA

Svet u drugoj polovini XIX i početak XX veka

Promene u privredi i društvu u drugoj polovini XIX i početkom XX veka. Industrijski razvoj u evropskim državama i SAD; promene u privredi i društvu krajem XIX veka - druga industrijska revolucija (napredak u nauci i tehnici); razvoj svetskog tržišta, finansijski kapital i monopoli. (2+1)

Evropske zemlje i SAD u drugoj polovini XIX i početkom XX veka. Francuska - drugo carstvo, privredni i društveni razvoj. Rusija - uloga u međunarodnim odnosima, reforme u 1861, industrijski razvoj, revolucija 1905. Građanski rat u SAD; ujedinjenje Nemačke; ujedinjenje Italije. (3+2)

Međunarodni odnosi krajem XIX i početkom XX veka. Promene u politici velikih sila, podela kolonija u Aziji i Africi, formiranje blokova velikih sila; međunarodne krize i imperijalistički ratovi. (1)

Radnički pokret u drugoj polovini XIX i početkom XX veka. Prvo međunarodno udruženje radnika; Pariska komuna, drugo međunarodno udruženje radnika, uspeh radnika mirnim metodama političke borbe. (1+1)

Kultura u XIX i početkom XX veka. Razvitak prirodnih nauka i njihova primena u tehnici; književnost - romantizam, realizam i moderni pravci u likovnim umetnostima; filozofija i društvene nauke. (2+1)

Srbija, Crna Gora i njihovi susedi u drugoj polovini XIX i početkom XX veka

Srbija u drugoj polovini XIX i početkom XX veka. Kraj ustavobraniteljske vladavine i druga vladavina Miloša i Mihajla Obrenovića; oslobodilački ratovi 1876-1878. Berlinski kongres - sticanje nezavisnosti i proglašenje Kraljevine, privredni razvitak krajem XIX veka; osnivanje stranaka i političke borbe sa režimom kralja Milana; Timočka buna i srpsko-bugarski rat; Ustav od 1878, režim Aleksandra Obrenovića i majski prevrat; zavođenje režima građanskog parlamentarizma, carinski rat; aneksiona kriza. (4+2)

Crna Gora u drugoj polovini XIX i početkom XX veka. Ratovi za oslobođenje i priznanje nezavisnosti; privredni razvoj i dalja izgradnja države; donošenje ustava i političke borbe; proglašenje kraljevine. (2+1)

Balkanski ratovi. Suprotnosti između balkanskih država; Balkanski savez, prvi balkanski rat i pobeda srpske i crnogorske vojske; II balkanski rat; istorijski značaj balkanskih ratova. (2+1)

Južnoslovenski narodi i njihovi susedi između balkanskih država; Balkanski savez, prvi balkanski rat i pobeda srpske i crnogorske vojske; II balkanski rat; istorijski značaj balkanskih ratova. (2+1).

Južnoslovenski narodi i njihovi susedi u Austro-Ugarskoj u drugoj polovini XIX i početkom XX veka. Austro-Ugarska posle nagodbe - dražvno-pravne i političke promene; Srbi u južnoj Ugarskoj 1849-1914. - ukidanje srpske Vojvodine; Miletićev pokret, političke stranke i crkveno-narodni sabori; narodnosti Ugarske prema politici mađarske vlade; položaj Srba u Hrvatskoj; hrvatsko-srpska koalicija; Bosna i Hercegovina pod austro-ugarskom upravom - okupatorski režim: privredni razvoj i društveni odnosi, otpor režimu okupacije, aneksija i Mlada Bosna. (5+2)

Južnoslovenski narodi i njihovi susedi pod osmanlijskom vlašću. Osmanlijski feudalni sistem u Makedoniji, Kosovu i Sandžaku, nacionalno ugnjetavanje i anarhija, politika balkanskih država u Makedoniji; Albanci u XIX i početkom XX veka. (2+1)

Bugari i Rumuni u XIX i početkom XX veka. Narodni preporod, osnivanje egzarhije, oslobođenje Bugarske i njen razvoj; politika prema susedima (pretenzije na Makedoniju); ujedinjenje Vlaške i Moldavije i razvoj rumunske države posle sticanja nezavisnosti. (1)

Radnički pokret jugoslovenskim zemljama krajem XIX i početkom XX veka. Prve radničke organizacije; osnivanje i rad socijal-demokratskih partija i njihova uloga u političkom životu naših naroda. Uloga i značaj Socijaldemokratske stranke Srbije. (2+1)

SAVREMENO DOBA

Prvi svetski rat

Zaoštravanje odnosa između Centralnih sila i Antante; napad Austro-Ugarske na Srbiju i prerastanje rata u svetski sukob; glavni frontovi i najkrupnije operacije 1914-1918. Srbija i Crna Gora u I svetskom ratu (cerska, kolubarska i mojkovačka bitka; solunski front) položaj Srba i drugih naroda u Austro-Ugarskoj za vreme rata; rad na ujedinjenju Južnih Slovena pobeda Antante; stvaranje Kraljevine SHS; Versajski mir. (5+2)

Socijalistička revolucija u Rusiji

Nacionalni, društveni i politički odnosi u Carevini Rusiji pred I svetski rat; narodi Rusije u ratu, revolucionarno raspoloženje i boljševici; februarska revolucija; oktobarska socijalistička revolucija; građanski rat i strana intervencija; uticaj oktobarske revolucije na revolucionarno vrenje u drugim zemljama. (2+1)

Svet između dva svetska rata

Versajski mirovni sistem i ekonomske krize; Kriza građanske demokratije i pojava fašizma; SSSR između dva rata; nacionalni i antikolonijalni pokreti; revolucija u Kini; međunarodni radnički pokret (Kominterna i Socijalistička internacionala); Društvo naroda; agresivna politika fašističkih zemalja, građanski rat u Španiji; fašističke agresije do početka II svetskog rata. Osnovne karakteristike razvoja kulture (83+2)

Jugoslavija od 1918. do 1941.

Konstituisanje Kraljevine SHS i Vidovdanski ustav; ekonomski i kulturni razvoj; nacionalni problemi, političke stranke i stranačke borbe. Šestojanuarska diktatura i Ustav od 1931. Spoljna politika za vlade kralja Aleksandra; ubistvo kralja Aleksandra i namesnički režim kneza Pavla Karađorđevića - vlada Milana Stojadinovića, stvaranje Banovine Hrvatske i vlada Cvetković-Maček; spoljna politika namesništva. (5+2)

DRUGI SVETSKI RAT, NOR I REVOLUCIJA U JUGOSLAVIJI

Početak II svetskog rata (1939-1941) i priprema NOR u Jugoslaviji

Napad na Poljsku i početak II svetskog rata, podela Poljske; okupacija zemalja severozapadne Evrope i slom Francuske; proširenje trojnog pakta; 25. i 27. mart u Jugoslaviji, napad na Jugoslaviju, okupacija i podela; teror okupatora i Kvislinga. NDH i politika genocida nad Srbima, Jevrejima, Romima, KPJ u pripremi oružanog ustanka. (2+1)

Drugi svetski rat i NOR u Jugoslaviji 1941.

Napad na SSSR i stvaranje antihitlerovske koalicije; ustanci jugoslovenskih naroda, stvaranje oslobođenih teritorija, borba na istočnom frontu 1941. godine; borbe u severnoj Africi 1941. godine; Užička Republika i stvaranje novih organa vlasti, borbe u zapadnoj Srbiji u jesen 1941. godine; politika emigrantskih vlada prema narodnoosobodilačkom pokretu; pokret Draže Mihailovića; borba protiv okupatora i njeno širenje u ostalim krajevima Jugoslavije. (2+1)

Proširenje antihitlerovske koalicije u Jugoslaviji 1942. godine

Ulazak SAD u rat i dalje jačanje antifašističke koalicije; proleterske brigade i borbe u istočnoj Bosni - igmanski marš; tzv. leva kretanja u NOB. Fočanski period NOR-a; pohod u Bosansku krajinu; bitka na Kozari; borbe na istočnom frontu i u severnoj Africi; prvo zasedanje AVNOJ-a. (2+1)

Uspesi antihitlerovske koalicije u NOR u Jugoslaviji u 1943. godini

Rat na istočnom frontu - bitka za Staljingrad i napredovanje Crvene armije; Pobeda saveznika u Africi; narodnooslobodilački rat - bitka na Neretvi i borbe na Sutjesci; kapitulacija Italije; drugo zasedanje AVNOJ-a; Teheranska konferencija. (2+1)

Porazi Nemačke na savezničkim frontovima i u Jugoslaviji u 1944. godini

Borbe saveznika početkom 1944. godine; NOR početkom 1944.; Desant na Drvar; Sporazum Tito-Šubašić; otvaranje fronta na Zapadu i oslobođenje Francuske; ulazak Crvene armije u Poljsku, Čehoslovačku, Rumuniju i Bugarsku; ofanziva narodnooslobodilačke vojske u Srbiji; susret NOR sa Crvenom armijom; oslobođenje Makedonije, Kosova, Srbije, Vojvodine i Crne Gore. (2+1)

Kraj II svetskog rata i pobeda revolucije u Jugoslaviji

Borbe NOV krajem 1944. i početkom 1945. godine; Sremski front; ofanziva saveznika u proleće 1945. godine; proboj sremskog fronta i oslobođenje Jugoslavije; kapitulacija Nemačke i Japana; karakter II svetskog rata; karakter i osobenosti NOR-a u Jugoslaviji; doprinos Jugoslavije borbi antihitlerovske koalicije. (2+1)

Svet posle drugog svetskog rata

Promene u kapitalističkoj privredi i društvu posle drugog svetskog rata. Države realnog socijalizma i njihova uloga posle rata. Organizacija ujedinjenih nacija u očuvanju mira. Nestajanje kolonijalnog sistema i pojava novih država u Aziji i Africi. Suprotnosti između velikih sila i formiranje blokova, Atlanski pakt i Varšavski ugovor. Nove pojave u blokovskim strukturama. Savremena kriza u socijalističkim zemljama. Uloga nesvrstanih zemalja u međunarodnim odnosima. (3+1)

Jugoslavija posle drugog svetskog rata

Konačno konstituisanje Jugoslavije - Treće zasedanje AVNOJ-a, proglašenje Republike i Ustava od 1946.; agrarna reforma i nacionalizacija, obnova privrede, prvi petogodišnji plan. Spoljna politika Jugoslavije do 1948. Rezolucija Informbiroa i otpor Jugoslavije SSSR-u i njegovim saveznicima, represija prema pristalicama Informbiroa i drugim protivnicima poretka. Pokušaj kolektivizacije poljoprivrede i napuštanje represivne politike prema seljaštvu. Zavođenje samoupravljanja i privredni uspon (Ustavni zakon od 1950. i Ustav od 1963.). Pokušaj privredne reforme na tržišnim principima. Politika nesvrstanosti i zapostavljanje evropske komponente u spoljnoj politici SFRJ. Unutrašnja previranja i pojave nacionalizma; dogovorna ekonomija i dezintegracija Jugoslavije (Ustav od 1974. i ZUR). Kult J. B. Tita. Dezintegracija Srbije po Ustavu od 1974. autonomaštvo u Vojvodini i albanski separatizam na Kosovu; savremena opšta kriza jugoslovenskog društva i mere za njeno prevazilaženje; uspostavljanje državnosti Srbije. (5+2)

Seminari - 3 časa.

Godišnja sistematizacija gradiva - 3 časa.

NAČIN OSTVARIVANJA PROGRAMA (UPUTSTVO)

I. UVODNE NAPOMENE

Ovo uputstvo uz program istorije u gimnaziji važi za sve tri varijante programa istorije za gimnazije opšteg tipa kao i za gimnazije društveno jezičkog i prirodno matematičkog smera. U II poglavlju ovih uputstava "Bitni obrazovni i vaspitni zahtevi programa" dati su prema programu gimnazije opšteg tipa koja sadrži sve karakteristike i ostalih programa. Razlike su samo u sažetosti ovih sadržaja u II i III razredu prirodno-matematičkog smera zbog smanjenog fonda časova istorije u ovom smeru. Sve ostalo važi u svim varijantama gimnazijskog programa.

II. BITNI OBRAZOVNI I VASPITNI ZAHTEVI PROGRAMA

U ovom poglavlju daju se bitne karakteristike sadržaja programa kako bi nastavnici istorije imali stalno u vidu osnovne obrazovno-vaspitne zahteve u realizaciji opštih zadataka propisanih programom.

PRVI RAZRED

U ovom, razredu izučava se praistorijski period, opšta istorija u starom, kao i opšta nacionalna istorija prvog perioda srednjeg veka (V-XII vek).

Nastavnici pri obradi ovog gradiva treba da imaju u vidu sledeće:

U uvodnom delu učenike treba upoznati s predmetom proučavanja istorije i istaći razliku između istorije kao nauke i istorije kao nastavnog predmeta. Ovde se mogu objasniti zadaci nastave istorije navedeni u uvodnom delu programa. Posebnu pažnju treba posvetiti istorijskoj periodizaciji.

Praistorijskom periodu treba pristupiti kao uvodnom delu u istoriju, da bi shvatili osnovne elemente koji karakterišu ljudsko društvo. Ovde se učenicima sistematski objašnjavaju odredbe važnih istorijskih i socioloških pojmova, na primer: društvo, društveni poredak, rad, horda, rod, pleme, patrijarhat, matrijarhat, raslojavanje, klase, eksploatacija, itd. Na ovom uzrastu učenicima treba, manje davati definicije ovih pojmova i kategorije a više određenje pomoću konkretnih činjenica koje će se stalno obogaćivati i produbljivati tokom izučavanja istorije. Od pravilnog i što konkretnijeg tumačenja ovih pojmova umnogome zavisi razumevanje složenijih pojmova u razvitku ljudskog društva.

Težište nastave istorije u ovom razredu je na razumevanju antičkog robovlasničkog društva. Učenici treba da shvate da je ropstvo ogroman korak napred u odnosu na prvobitnu ljudsku zajednicu, jer je omogućilo brži napredak proizvodnje na čijoj osnovi su nikle prve države i prve velike civilizacije i kulture.

Iako su sve nastavne teme u programu važne, ipak težište u gradivu iz starog veka treba da bude na grčkoj kulturi i rimskoj državi kao osnovnim tekovinama starog veka.

Grčku kulturu treba prikazati kao najveći domet ljudske misli u starom veku. Treba pokazati bitne odlike te kulture: povezanost sa životom masa, svestranost, slobodoumnost i visoke estetske i etičke vrednosti.

Učenici treba da shvate da se savremena kultura oslanja na čvrste temelje antičke grčke kulture. Kod svake oblasti ove kulture treba ukazati na ono što je ostalo kao trajna tekovina.

Na primeru Rima, učenici treba da shvate suštinu antičkog ropstva kao svetskog sistema, kome je odgovarala rimska svetska imperija. Naročitu pažnju treba posvetiti društvenim borbama koje su bile neminovne u svetskoj osvajačkoj državi, u kojoj su bili pokoreni brojni narodi i plemena. Kao posledica tih društvenih borbi neprekidno se usavršavala rimska država i rimsko pravo, koje je i najveći doprinos rimskoj svetskoj kulturi.

U ovom razredu izučava se period ranog srednjeg veka kada na istorijsku pozornicu stupaju i južnoslovenski narodi formirajući svoje prve države, ulazeći preko hrišćanstva u evropsku civilizaciju.

DRUGI RAZRED

U ovom razredu je bitno da učenici shvate da je evropsko feudalno društvo nastalo na ruševinama antičkog i da je, uprkos razaranjima rimske civilizacije, imalo mogućnosti daljeg društvenog napretka, jer je vodio daljem oslobođenju neposrednog proizvođača. Pored naglaska na opštim karakteristikama feudalnog društva, treba uvek isticati i njegove osobenosti u pojedinim zemljama. Te raznolikosti i osobenosti razvitka feudalnog društva treba da dođu do izražaja prilikom izučavanja istorije jugoslovenskih naroda i naroda kojima pripadaju današnje naše narodnosti (Mađari, Bugari, Albanci, itd.). Valja istaći da težište u obradi treba da bude period razvijenog feudalizma. Kako su u ovom periodu aktivno učestvovali naši narodi i narodi kojima pripadaju naše narodnost, treba strogo izabrati najmarkantnije činjenice i uopštavanje srodnih društvenih, političkih i kulturnih pojava da bi se izbegla nepotrebna ponavljanja. Od opštih značajnih pojava naročito temeljno treba obraditi pojavu i razvitak srednjovekovnog grada, jer se u njoj krije negacija feudalizma začetak robne privrede koja će u narednom periodu prerasti u kapitalističku.

TREĆI RAZRED

U periodu od XV do XVII veka osnovno je da učenici shvate dalji razvoj privrede koja će usloviti pobedu kapitalizma u velikim revolucijama XVIII veka. Za to vreme su naši narodi najvećim delom bili van evropskog razvitka trošeći snagu u borbi sa stranom vlašću.

Posebnu pažnju treba posvetiti periodu od kraja XVIII veka do sredine XIX veka kao periodu razvoja kapitalističke privrede. Temeljnim savladavanjem ovog istorijskog perioda doprineće razumevanju značaja pobede kapitalizma. U ovom periodu važno je istaći osobenosti razvitka naših naroda u uslovima nacionalne porobljenosti i državne i pokrajinske podeljenosti kao osnovnih uzroka privrednog, političkog i kulturnog zaostajanja u odnosu na evropske narode. U tim uslovima počinje proces oslobađanja od strane vlasti stvaranjem države u Srbiji i Crnoj Gori.

U mnoštvu značajnih događaja, pojava i procesa koji su predviđeni programom nastavnici treba da posvete posebnu pažnju sledećim ključnim istorijskim procesima:

- razvitku kapitalističke privrede i buržoaskih društvenih odnosa, i bitne posledice toga razvitka;

- društvenim borbama u kapitalističkom društvu, koje će postepeno voditi njegovom razvoju i demokratizaciji;

- nacionalno oslobodilačkim pokretima naših naroda uslovljenih društvenim razvitkom u našim zemljama.

Ove procese treba pratiti i uopštavati čuvajući se shematskog prikazivanja i vodeći računa o mogućnostima učenika. Učenici moraju shvatiti suštinu razvitka društva na ovoj etapi, kao i osobenosti razvitka južnoslovenskih naroda.

Ovi sadržaji su osnova za razumevanje novije istorije i savremenih društvenih kretanja u svetu i kod nas. Stoga se moraju temeljno savladati.

ČETVRTI RAZRED

U završnom razredu gimnazije obrađuje se najkraći ali najznačajniji istorijski period.

Ovaj period obuhvata velike događaje, pojave i procese od sredine XIX veka do danas. To je period snažnog razvitka privrede i kulture evropskih naroda u čemu participiraju i naši narodi boreći se za nacionalnu afirmaciju i oslobođenje. Posebnu pažnju zato treba posvetiti nacionalnooslobodilačkim pokretima naših naroda i ulozi srpskog naroda u pokretima za oslobođenje i ujedinjenje Južnih Slovena. Nastavnici treba da posvete posebnu pažnju nastavnoj temi: prvi svetski rat u kome su aktivno učestvovale naše države Srbija i Crna Gora što je omogućilo ujedinjenje naših naroda i stvaranje prve zajedničke države. Od opštih događaja između dva rata naročitu pažnju treba posvetiti pojavi fašizma što je dovelo do drugog svetskog rata.

Drugi svetski rat i NOR i revoluciju u Jugoslaviji treba obrađivati kompleksno i sinhronizovano. Potrebno je da učenici shvate istorijski značaj rata, naše revolucije i drugih revolucionarnih i oslobodilačkih pokreta. Treba istaći doprinos naših naroda opštoj borbi slobodoljubivih naroda protiv fašizma.

Sadržaje o svetu u Jugoslaviji i svetu posle rata treba obraditi informativno, kroz osnovne činjenice, ali bez dosadašnje ideologizacije.

Nastavnik mora imati u vidu uzrasne mogućnosti učenika i mali fond časova koji ograničavaju dubinu i obim razmatranja istorijskih sadržaja.

III. METODE I SREDSTVA U NASTAVI ISTORIJE

Realizacija sadržaja programa mnogo zavisi od pravilnog izbora nastavnih metoda. Nastavnik istorije treba da primenjuje sve metode koje poznaje metodika nastave istorije i stvaralački ih koristiti. Ako se uzme u obzir da je veliki broj nastavnih tema tako formulisan da zahteva istorijsku sintezu, postoji realna opasnost od verbalizma ako nastavnik monološku metodu ne kombinuje s ostalim metodama, a posebno sa sledećim:

- metodom demonstracija, pri čemu treba koristiti dosta bogati izbor autentičnog ilustrativnog materijala - slika, dijafilmova, dijapozitiva itd.;

- metodom korišćenja teksta, posebno u onim temama koje predviđaju izlaganje pojedinih značajnih događaja, jer se na izbornom tekstu najbolje osećaju osobenosti istorijskih problema i njime se istorijski fenomeni mogu najbolje ilustrovati, zatim učenici se upoznaju s elementarnim problemima naučnog istraživanja i istorijske naučne kritike.

U korišćenju teksta treba uzeti u obzir sve rezultate metodike nastave istorije i stvaralački ih primenjivati.

Posebno se napominje da treba stalno koristiti istorijsku kartu, jer njena adekvatna upotreba olakšava temeljno savladavanje gradiva istorije.

Isticanje pomenutih metoda ne znači da ostale treba zapostaviti. Nastavnik treba svakoj nastavnoj jedinici da pristupi kao specifičnom obrazovnom i didaktičkom problemu, tražeći odgovarajuće metode, stvaralački ih primenjujući i savesno se pripremajući za svaki nastavni čas.

Kao i za svaku, tako i za nastavu istorije veoma je značajno da li se nastavna sredstva koja škola poseduje racionalno koriste. Nastavnik istorije treba da bude ravnopravni korisnik tehničkih nastavnih sredstava koja se koriste i u nastavi drugih predmeta (dijaprojektora, kinoprojektora, epijaskopa, episkopa, grafoskopa, magnetofona, gramofona, radio prijemnika, televizijskih prijemnika itd.). Ova tehnička nastavna sredstva treba koristiti u dogovoru sa ostalim nastavnicima i u skladu sa sadržinom određenog nastavnog gradiva i njemu adekvatnih nastavnih metoda. Za efikasno korišćenje tehničkih sredstava u nastavi potreban je kabinet za nastavu istorije ili bar odgovarajući uslovi u prostoriji gde se nastava lzvodi. Potrebno je da nastavnik vlada tehnikom korišćenja ovih nastavnih sredstava, kao i da se učenici osposobe da njima rukuju.

U nastavi istorije treba što češće koristiti sledeća sredstva:

- istorijske karte (zidne, iz atlasa, udžbenika i druge literature);

- ilustracije (slike, dijafilmove, dijapozitive, sheme),

- muzejske eksponat;

- kulturno-istorijske spomenike (posete);

- arhivski materijal.

Nastavnik je dužan da vlada metodikom korišćenja svih nastavnih sredstava, da sa učenicima racionalno koristi ova sredstva, čuva ih, prikuplja i izrađuje nova. Stalnom i planskom upotrebom nastavnih sredstava nastavnik će unapređivati nastavu istorije.

IV. KORELACIJA NASTAVE ISTORIJE SA NASTAVOM SRODNIH STRUKA

Nastava istorije kao sastavni deo nastave gimnazije treba da doprinese formiranju učenika u svestrano razvijenu ličnost, osposobljenu za dalje obrazovanje. Da bi što potpunije ostvarila svoje zadatke, nastava istorije treba da obezbedi maksimalno moguću korelaciju bar sa srodnim predmetima, kao što su: filozofija, sociologija, ustav i građanska prava, geografija i maternji jezik sa književnošću. No, kako svaki od pomenutih predmeta ima svoju osobitu strukturu, korelacija se ne može obezbediti vremenski. Korelacija je u programu postignuta na taj način što je izbegnuto ponavljanje sličnih sadržaja u istoriji i srodnim predmetima. Nastavnici mogu obezbediti korelaciju srodnih predmeta zajedničkim konsultovanjem o srodnoj materiji ili njenom zajedničkom obradom kroz dodatnu nastavu, slobodne aktivnosti, školske ekskurzije i slično.

V. SEMINAR KAO OBLIK RADA U NASTAVI ISTORIJE

Prema nastavnom programu redovne nastave u gimnaziji opšteg tipa i društveno-jezičkog smera predviđeno je 2 do 3 časa za učeničke seminare. Teme za seminare nastavnik utvrđuje na početku školske godine, i to iz gradiva u tom razredu. Cilj seminara je da učenici upoznaju elementarne metode istoriografskog rada i istraživanja. Nastavnik može zadužiti za jedan seminarski rad i više učenika kojima treba da odredi precizne zadatke u okviru zadate teme. Učenici seminare rade van časa, a na času određenom za seminar saopštavaju se rezultati njihovog rada. Nastavnik organizuje razgovor na času i pomaže učenicima da izvedu zaključke.

Teme seminara učenici treba da obrade na osnovu novije literature, objavljene građe ili izvora, iz lokalnih arhiva, muzeja i biblioteka, i to koje odabere nastavnik, pri čemu treba da pazi da broj preporučenih dela bude u skladu sa psihofizičkim mogućnostima učenika. Nastavnik može zahtevati da se bilo koja od seminarskih tema obradi produbljeno i da u pisanju referata angažuje bolje učenike, dok u diskusiji treba da učestvuje što veći broj učenika.

Nastavnik treba da obrati pažnju da se iste teme ne pojavljuju u svim odeljenjima u toku jedne školske godine, i da se naredne godine ne obrađuju teme iz prethodne godine. U pisanju seminara nastavnik treba da, pri izboru tema, pokaže slobodu i inventivnost. Trebalo bi predlagati teme iz istorije oslobodilačkih pokreta naših naroda, posebno srpskog naroda i zavičajne istorije, pogotovu ako je zavičaj učenika imao vidniju ulogu u istorijskom razvitku određenog perioda.

VI. OBRAZOVNI STANDARDI U NASTAVI ISTORIJE

U programu istorije ispred sadržaja za svaki razred navedeno je u operativnim zadacima kojim bitnim znanjima, umenjima i navikama treba da ovladaju učenici određenog razreda. Usvajanje tih znanja, umenja i navika na nivou razumevanja i reprodukcije može se smatrati osnovnim zahtevima učeniku koji završi određeni razred. Nastavnik, dakle, treba stalno da ima u vidu vaspitno-obrazovne ishode koje propisuju operativni zadaci za svaki razred kako bi realizovao zahteve određenog razreda.

Polazeći od opštih zadataka nastave istorije, svaki učenik na kraju školovanja treba da na nivou razumevanja i reprodukcije savlada iz predmeta istorije sledeće sadržaje.

a) Znanje

Svaki učenik treba da usvoji:

- istorijsku i sociološku podelu (periodizaciju) prihvaćenu u istorijskoj nauci;

- najbitnije karakteristike društvenih poredaka i osnovnih faza u njihovom razvitku;

- osnovne karakteristike tipova i oblika države u svim istorijskim periodima;

- najbitnije činjenice o događajima, pojavama i procesima koje program predviđa iz ekonomike, društvene, političke i kulturne komponente istorijskog razvitka sveta uopšte i naših naroda i narodnosti posebno;

- ključne hronološke podatke o najznačajnijim događajima pojavama i procesima, kako iz opšte tako i istorije naroda i narodnosti SFRJ;

- osnovne istorijske pojmove, i to kako opšte istorijske pojmove (rob, robovlasnik, kmet, feudalac, buržoazija, buržoaska demokratija, najamni rad itd.), tako i posebne istorijske pojmove (patricij, plebejac, sultan, janjičar, sovjet, vojvoda itd.) koje program predviđa, a nalaze se u udžbenicima;

- osnovne sociološke pojmove (npr. društveni poredak, proizvodne snage, proizvodni odnosi, država, kultura, ideologija itd.);

- osnovne osobenosti istorijskog razvitka naših naroda i narodnosti;

- najvažnije činjenice i pojave iz razvitka savremenog sveta;

- najvažnije događaje: pojava i procesa iz NOR-a, i posleratnog razvitka Jugoslavije.

b) Umenje (veštine) i navike

Učenik treba da savlada umenje (veštine) i navike da samostalno:

- koristi udžbenik istorije, atlas i istorijske čitanke;

- koristi tekstove istorijskog sadržaja iz naučno popularne literature i istorijske beletristike;

- koristi istorijske ilustracije;

- koristi istorijske karte, tablice i grafikone;

- pravi izbor sa podacima iz naučno-popularne literature;

- koristi istorijske podatke iz enciklopedije i leksikona;

- posmatra muzejske eksponate i spomenike istorijskog karaktera itd.

Usvajanjem ovog minimuma znanja, umenja i navika iz istorije smatra se da su učenici ispunili zahteve za ovaj predmet. Zato nastavnik istorije u svom vaspitno-obrazovnom radu treba da ima stalno u vidu ove osnovne zahteve.

MATEMATIKA

CILJ I ZADACI

Cilj nastave matematike je sticanje matematičkih znanja i umenja neophodnih za razumevanje zakonitosti u prirodi i društvu, za primenu u svakodnevnom životu i praksi, kao i za uspešno nastavljanje obrazovanja; razvijanje mentalnih sposobnosti učenika, pozitivnih osobina ličnosti i naučnog pogleda na svet.

Zadaci nastave matematike jesu:

- sticanje znanja neophodnih za razumevanje kvantitativnih i prostornih odnosa, kao i problema iz raznih područja;

- sticanje opšte matematičke kulture uz shvatanje mesta i značaja matematike u progresu civilizacije;

- osposobljavanje učenika za uspešno nastavljanje obrazovanja i izučavanje drugih oblasti u kojima se matematika primenjuje;

- doprinos formiranju i razvijanju naučnog pogleda na svet;

- doprinos radnom i politehničkom obrazovanju učenika;

- razvijanje logičkog mišljenja i zaključivanja, apstraktnog - mišljenja i matematičke intuicije;

- doprinos izgrađivanju pozitivnih osobina ličnosti kao što su: upornost, sistematičnost, urednost, tačnost, odgovornost, smisao za samostalan rad, kritičnost;

- dalja osposobljavanje učenika za korišćenje stručne literature i drugih izvora znanja.

Prvi razred

(3 časa nedeljno, 111 časova godišnje)

Logika i skupovi (9)

Osnovne logičke i skupovne operacije. Važniji zakoni zaključivanja. Osnovni matematički pojmovi, definicija, aksioma, teorema, dokaz. Dekartov proizvod. Elementi kombinatorike (prebrojavanje konačnih skupova): pravilo zbira i pravilo proizvoda.

Realni brojevi (5)

Pregled brojeva, operacije, polje realnih brojeva. Približne vrednosti realnih brojeva (greške, granica greške, zaokrugljivanje brojeva).

Proporcionalnost veličina (8)

Razmera i proporcija, proporcijalnost veličina (direktna, obrnuta, uopštenje); primene (srazmerni račun podele i mešanja).

Procentni račun, kamatni račun. Tablično i grafičko prikazivanje stanja, pojava i procesa.

Uvod u geometriju (8)

Tačka, prava i ravan; odnosi pripadanja i rasporeda. Međusobni položaji tačaka, pravih i ravni.

Duž, ugao, diedar.

Normalnost pravih i ravni. Ugao između prave i ravni, ugao između dve ravni.

Izometrijske transformacije (21)

Podudarnost figura, podudarnost trouglova; izometrijska transformacija.

Vektor, jednakost vektora i operacije sa vektorima; primene. Translacija.

Rotacija.

Simetrija (osna, centralna, ravanska).

Primene izometrijskih transformacija u dokaznim i konstruktivnim zadacima o trouglu, četvorouglu, mnogouglu i krugu.

Racionalni algebarski izrazi (20)

Polinomi i operacije sa njima; deljivost, polinoma. Rastavljanje polinoma na činioce. Važnije nejednakosti (dokazivanje).

Operacije sa racionalnim algebarskim izrazima (algebarski razlomci).

Linearne jednačine i nejednačine. Linearna funkcija (18)

Linearne jednačine sa jednom i više nepoznatih.

Ekvivalentnost i rešavanje linearnih jednačina sa jednom nepoznatom.

Linearna funkcija i njen grafik.

Sistem linearnih jednačina sa dve i tri nepoznate (razne metode rešavanja).

Primena linearnih jednačina i sistema linearnih jednačina na rešavanje različitih problema.

Linearne nejednačine sa jednom nepoznatom i njihovo rešavanje. Nejednačine oblika (ax + b) (cx + d) > 0(<0).

Homotetija i sličnost (10)

Razmera i proporcionalnost duži; Talesova teorema i njene primene.

Homotetija; homotetija i sličnost.

Sličnost trouglova; primena kod pravouglog trougla, Pitagorina teorema. Primena sličnosti u rešavanju konstruktivnih i drugih zadataka.

Napomena: Obavezna su četiri dvočasovna školska pismena zadatka sa jednočasovnim ispravkama (12)

Drugi razred

(2 časa nedeljno, 70 časova godišnje)

Stepenovanje i korenovanje (12)

Stepen čiji je izložilac ceo broj, operacije; decimalni zapis broja u standardnom obliku.

Funkcija y = x" i njen grafik.

Koren; stepen čiji je izložilac racionalan broj. Osnovne operacije sa korenima.

Kompleksni brojevi i osnovne operacije sa njima.

Kvadratna jednačina i kvadratna funkcija (16)

Kvadratna jednačina sa jednom nepoznatom i njeno rešavanje. Diskriminanta i priroda rešenja kvadratne jednačine.

Vijetove formule i njihove jednostavnije primene; rastavljanje kvadratnog trinoma na linearne činioce.

Kvadratna funkcija i njen grafik; ekstremna vrednost.

Prostije kvadratne nejednačine.

Sistem od jedne kvadratne i jedne linearne jednačine sa dve nepoznate.

Eksponencijalna funkcija, Logaritamska funkcija (12)

Eksponencijalna funkcija i njeno ispitivanje (svojstva, grafik). Jednostavnije eksponencijalne jednačine.

Pojam inverzne funkcije.

Pojam logaritma, osnovna svojstva. Logaritamska funkcija i njen grafik.

Osnovna pravila logaritmovanja, antilogaritmovanje. Dekadni logaritmi. Primene logaritama (geometrija, numerička matematika, praksa).

Poliedri (12)

Poliedar; pravilan poliedar.

Prizma i piramida; ravni preseci prizme i piramide.

Površina poliedra; površina prizme, piramide i zarubljene piramide.

Zapremina poliedra (kvadra, prizme, piramide i zarubljene piramide).

Obrtna tela (10)

Cilindrična i konusna površ, obrtna površ.

Prav valjak, prava kupa i zarubljena prava kupa. Površina i zapremina pravog kružnog valjka, prave kružne kupe i zarubljene kružne kupe.  

Sfera i lopta; ravni preseci sfere i lopte. Površina lopte, sferne kalote i pojasa. Zapremina lopte.

Napomena: Obavezna su četiri jednočasovna školska pismena zadatka sa jednočasovnim ispravkama (8)

NAČIN OSTVARIVANJA PROGRAMA (UPUTSTVO)

Koristi se uputstvo za primenu programa matematike M1-M3 za gimnazije objavljeno u "Prosvetnom glasniku", broj 3/91, sa napomenom da se ovaj program realizuje sa znatno manjim brojem časova pa se obim gradiva mora prilagoditi broju časova.

OSNOVI PREVOĐENJA

CILJ I ZADACI

Cilj nastave osnovi prevođenja jeste: osposobljavanje učenika za razumevanje procesa komunikacije uopšte i prevodilačke komunikacije posebno.

Zadaci: nastave osnovi prevođenja su:

- shvatanje suštine, osobenosti i značaja prevođenja;

- savladavanje osnovnih zakonitosti i postupaka prilikom pismenog i usmenog prevođenja;

- razvijanje prevodilačke sposobnosti kod učenika na časovima praktičnog vežbanja;

- shvatanje značaja i odgovornosti u prevodilačkom poslu.

Smer: Živi jezici

Treći razred

(2 časa nedeljno, 72 časa godišnje)

SADRŽAJI PROGRAMA

- Priroda prevođenja;

- Istorijski razvoj prevođenja;

- Društvena uloga prevođenja;

- Specifičnost prevođenja;

- Specifičnost prevođenja u odnosu na nacionalnu kulturu i tradiciju;

- Oblici i vrste prevođenja;

- Prevodilački postupci;

- Pomoćna sredstva u prevođenju;

- Prevođenje i kontrastivna analiza;

- Specifični problemi različitih vrsta prevođenja;

- Etikecija u prevođenju.

Napomena:

U okviru teme o specifičnostima prevođenja na nacionalnu kulturu i tradiciju za japanski jezik voditi računa o sledećem: problemi tzv. "jezičkih realija" giseigo i gitaigo, razlika između pisanog i govornog stila, različiti nivoi učtivog govora, posebnost književnih vrsta, poetske forme, honkadori);

Smer: Klasični jezici

Stekavši osnovna leksička morfološka i sintaksička znanja iz grčkog i latinskog jezika, kao i znanja iz domena kulturne istorije u prva dva razreda smera za klasične jezike filološke gimnazije, u trećem razredu učenici pristupaju proučavanju helenske i rimske književnosti, te je u tom smislu cilj predmeta osnovi prevođenja sledeći:

CILJ I ZADACI

Cilj je savladavanje osnovnih zakonitosti prevođenja sa klasičnih jezika;

Zadaci:

- Razvijanje sposobnosti učenika za razumevanje procesa prevođenja;

- Sticanje neophodnih i specifičnih leksičkih, etimoloških znanja iz različitih oblasti nauke i umetnosti čiji se tekstovi prevode;

- Upoznavanje osobenosti prevođenja umetničke helenske i rimske proze;

- Proučavanje mogućnosti maternjeg jezika za adekvatan metrički prevod helenske i rimske poezije;

- Osposobljavanje učenika za razvijanje originalne prevodilačke sposobnosti kroz proučavanje uporednih prevoda helenskih i rimskih pisaca.

1. Osnovne pretpostavke prevođenja

- O prirodi prevođenja;

- Značaj prevoda helenske i rimske književnosti za kulturu naroda;

- Kratak istorijat prevoda klasičnih helenskih i rimskih pisaca kod nas;

- Specifičnosti prevođenja sa klasičnih jezika u odnosu na našu nacionalnu kulturu i tradiciju;

- Oblici i vrste prevoda;

- Prevodilački postupci;

- Sredstva i pomoćna literatura za prevođenje.

2. Eidiografsko prevođenje (prevođenje prema vrstama teksta)

- Filosofija

- Retorika

- Istoriografija

- Odnos istoriografije prema retorici i poeziji

- Epistolografija

- Ostale naučne discipline

3. Prosopografsko prevođenje (prema jeziku i stilu pisaca)

- Herodot Livije

- Ksenofont Cezar

- Platon Seneka

- Demosten Ciceron

4. Prevođenje umetničke proze

- Govorne (Gorgijanske) figure

- Poetska proza

- Ritmička proza

5. Prevođenje poezije

- Pesnički jezik i dijalekatske osobenosti u grčkom jeziku;

- Slobodno prevođenje;

- Metričko prevođenje.

6. Uporedno prevođenje

- Analiza postojećih srpskih prevoda Homerovih epoha,

- Analiza postojećih metričkih i slobodnih prevoda Horacijevih pesama,

- Analiza postojećih prevoda Herodotove Istorije,

- Analiza postojećih prevoda Tacitovih Anala,

- Analiza postojećih prevoda Demostenovih govora,

- Analiza postojećih prevoda Ciceronovih govora.

NAČIN OSTVARIVANJA PROGRAMA (UPUTSTVO)

Nastava osnova prevođenja usko je povezana sa nastavom prvog stranog jezika, budući da sadržaji programa obuhvataju osnovne pojmove iz teorije prevođenja i posebno tehnike prevođenja.

Da bi ostvarila postavljene ciljeve i zadatke nastava osnova prevođenja sastoji se iz teorijskog i praktičnog dela. Imajući to u vidu u nastavi ovog predmeta osim lingvističkih, u punoj meri moraju biti zastupljeni i civilizacijski, kulturni, književni i naučnotehnički sadržaji.

Obrazovni idejno-vaspitni cilj ostvaruje se putem humanističke orijentacije u izboru tematike, kao jednog od elemenata praktičnog dela nastave

Organizacija nastave

Nastava osnova prevođenja odvija se u odeljenju od 24 učenika. Nastavnik organizuje, vodi i koordinira nastavni proces u kojem je od presudnog značaja aktivnost učenika na osposobljavanju za samostalni rad.  

Programom predviđen broj časova za ostvarivanje ciljeva i zadataka ovog predmeta treba rasporediti tako da se za usvajanje teorijskog dela upotrebi 40% vremena, a za sticanje praktičnih znanja 60%.

U toku nastavnog procesa učenici se osposobljavaju za različite vrste prevođenja, sa akcentom na pismenom prevođenju.

Stečena teorijska znanja iz tehnike prevođenja učenici primenjuju prevodeći sa stranog na maternji jezik i obrnuto. Nastavnik nastoji da osigura ravnomernu zastupljenost oba smera prevođenja.

Prilikom prevođenja književnih tekstova, nastavnik insistira na korektnosti prevoda proznog i dramskog teksta, a prepev detaljnije obrađuje samo sa posebno za to darovitim učenicima.

U cilju postizanja veće motivacije za rad sastavni deo nastave čine i razni vidovi saradnje sa odgovarajućim institucijama u gradu: prisustvovanje predavanja i tribinama u organizaciji Udruženja prevodilaca, gostovanje učenika u centrima za obuku za konsekutivno i simultano prevođenje, razgovori sa istaknutim prevodiocima, itd.

Sastavni deo nastavnog procesa su i česte usmene i pismene vežbe prevođenja. One predstavljaju ilustraciju određenog prevodilačkog postupka i po pravilu su kratke i raznovrsne. Duži pismeni prevodi rade se u vidu domaćeg zadatka, a korektnost prevoda se proverava na času.

Učenici se u radu upućuju na stalno korišćenje različitih vrsta rečnika.

Nastavni materijal

U nastavi se koriste udžbenik za opšti deo i priručnik za praktični deo nastave za svaki strani jezik posebno, predviđeni programom. Ukoliko za određeni jezik ne postoji priručnik za praktični deo nastavnik ga izrađuje sam u saradnji sa profesorima filološkog fakulteta.

U cilju uspešnijeg ostvarivanja postavljenih ciljeva i zadataka u nastavu se uvodi i autentični dokumentacioni materijal (štampa, audio i video materijal). Audio i video materijal koristi se za ilustraciju i usvajanje tehnika konsekutivnog i simultanog prevođenja.

Nastavna sredstva i materijali čuvaju se u medijateci i biblioteci svakog od stranih jezika. Biblioteka mora biti opremljena dovoljnim brojem različitih vrsta rečnika i stručnom literaturom iz opšte i primenjene lingvistike. Od nastavnih sredstava medijateka mora imati kasetofon, televizijski i video aparat, prijemnik za satelitski program, ukoliko je moguće.

Pismeni zadaci

U toku školske godine učenici rade 2 pismena zadatka, po jedan u svakom polugodištu. Pismeni zadatak se po pravilu radi u formi prevoda.

Osim obaveznog pismenog zadatka rade se i kraći kontrolni zadaci. Pismenim zadatkom proverava se osposobljenost učenika za primenu stečenih teorijskih znanja i nivo osposobljenosti za samostalni rad. U toku pismenog zadatka nastavnik može dozvoliti upotrebu rečnika.

Slobodne aktivnosti

Slobodne aktivnosti mogu se organizovati u formi prevodilačke radionice ili bilo kojoj drugoj, u saradnji sa učenicima. Za slobodne aktivnosti učenici se dobrovoljno opredeljuju jer je njihov osnovni cilj povećanje motivacije za rad. Učenički prevodi objavljuju se u školskim časopisima ili kao posebne zbirke ili hrestomatije.

Ocenjivanje rada učenika

Nastavnik ocenjuje rad učenika u skladu sa postavljenim ciljevima i zadacima za predmet osnovi prevođenja. Pri ocenjivanju vrednuje se obim i nivo znanja učenika. Pod obimom se podrazumeva količina usvojenih činjenica i teorijskih pojmova. Pod nivoom, kvalitetom podrazumeva se stepen usvojenosti sadržaja programa i sposobnost samostalne primene u novom kontekstu.

Do konačne ocene dolazi se kontinuiranim praćenjem rada učenika.

- Za odličnu ocenu (5) učenik mora da usvoji teorijska znanja, da korektno i bez većih grešaka prevodi pismeno tekstove čija težina odgovara nivou znanja stranog jezika učenika trećeg razreda filološke gimnazije, da je u stanju da konsekutivno prevede kraći iskaz (od 1 do 3 minuta), da poznaje tehniku simultanog prevođenja pri čemu se podrazumeva da je ne može i primenjivati.

- Za ocenu vrlo dobar (4) učenik ne postiže u svemu nivo znanja za odličnu ocenu, ali se vrlo dobro snalazi u pismenom prevodu. Povremeno pravi greške u prevodu sa maternjeg na strani jezik i prilikom konsekutivnog prevođenja.

- Za ocenu dobar (3) učenik je uglavnom usvojio teorijska znanja, stiže da prevede zadati tekst, uz dosta grešaka koje ponekad bitno utiču na razumevanje sadržine teksta, nije u stanju da korektno i u celini prevede tekst sa maternjeg na strani jezik, ne snalazi se u konsekutivnom prevođenju.

- Za ocenu dovoljan (2) učenik pokazuje minimum znanja iz teorijskog dela, pravi ozbiljne greške pri prevođenju sa stranog na maternji jezik, ne stiže u zadatom vremenskom okviru da prevede tekst u celini, nije u stanju da prevodi na strani jezik, ne može da prevodi konsekutivno.

Težište u ocenjivanju rada učenika treba da bude na svim vrstama pismenog prevođenja. Sposobnost učenika za pismeno prevođenje poezije, u oba smera, za konsekutivno ili izuzetno i za simultano prevođenje doprinosi dobijanju veće ocene. Nesnalaženje u ovim vrstama prevođenja ne treba da utiče na bitno smanjenje ocene.

Ocenu nastavnik daje javno uz obrazloženje kriterijuma koje je pri ocenjivanju primenio.

RETORIKA I BESEDNIŠTVO

CILJ I ZADACI

Cilj nastave predmeta - osnovi retorike i besedništva je da učenici prošire opštu kulturu i razviju sposobnost govora, argumentovanja i pravilnog zaključivanja.

Zadaci:

- upoznavanje istorijata retorike i besedništva,

- negovanje pravilnog govora i ukazivanje na značaj preciznosti istraživanja,

- razvijanje smisla za tačno i efikasno formulisanje pojedinih problema i pripremanje za što uspešnije društveno komuniciranje,

- negovanje sposobnosti ubedljivog argumentovanja različitih stavova i kritičkog mišljenja,

- upoznavanje određenih retoričkih pravila i osposobljavanje za praktično primenjivanje,

- razvijanje sposobnosti logičkog zaključivanja,

- proširivanje opšte kulture i dopunjavanje stečenih znanja.

Četvrti razred

(2 časa nedeljno, 64 časa godišnje)

SADRŽAJI PROGRAMA

Predmet i njegovi opšti pojmovi (4)

Pojam retorike. Odnos retorike i besedništva. Da li se govornik rađa ili se uči (talenat ili nauk)? Značaj i društvena uloga besedništva. Besedništvo i demokratija. Protivurečni stavovi o korisnosti besedništva.

Vrste besedništva. Sudsko (forenzično) besedništvo. Političko (deliberativno) besedništvo. Svečano (epideiktičko) besedništvo. Ostali oblici besedništva.

Istorija besedništva i retorike (12)

Antičko grčko besedništvo. Tragovi kod Homera. Prvi primeri sudskog govora. Rađanje retorike na Siciliji - Koraks i Tisija. Nastanak retorike i sudsko besedništvo. Temistokle i Perikle. Gorgija i nastanak atinskog besedništva. Aleksandrijski kanon desetorice govornika. Procvat sudskog govora u Atini: Antifont, Lisija, Iskokrat, Isej, Demosten. Profesionalni pisci sudskih govora - logografi. Prvi udžbenici govorništva. Platon (Fedar). Aristotel.

Retorika i besedništvo u Rimu. Grčko nasleđe. Aticistički i azijatski stil. Društvene okolnosti koje su pogodovale razvitku retorike i besedništva u Rimu. Školovanje besednika. Katon. Ciceron. Kvintilijan.

Srednjovekovno besedništvo. Uloga hrišćanske crkve. Vrste duhovnih beseda (propovedi, slova, pouke). Jovan Zlatousti. Avgustinova retorika. Preživljavanje sudskog govorništva u Italiji. Renesansna retorika. Političko govorništvo buržoaskih revolucija. Retorika i besedništvo kod nas - Nušićeva "Retorika". Zastupljenost retorike u školama i na fakultetima u svetu i kod nas.

Osobine besede (16)

Osnovne odlike dobre besede, predmet i cilj besede. Strukturiranje besede. Antička petodeoba. Uvod (edžordium) i njegovi neophodni elementi. Izlaganje (eksposicio) - osnovni zadaci i neophodni delovi. Zaključak (konklusio) i njegove glavne karakteristike.

Vodeća misao besede. Ekonomija argumenata. Dužina besede. Pripremanje besede. Pisani govor i govor eks tempore. Značaj dobrih besednika (osnovne teze besede). Misaoni koncept ekstemporarne besede.

Stilske osobine besede. Jasnoća izražavanja. Pravilan i čist govor. Izbor reči. Figure reči i figure misli. Primeri važnijih figura. Opšta mesta.

Osobine govornika (7)

Spoljašnje osobine. Izgled besednika. Glas i njegov značaj. Dikcija i modulacija glasa. Gestikulacija.

Duhovne osobine. Inteligencija i elokvencija. Poznavanje predmeta besede. Moralna svojstva govornika. Ubeđenost govornika, Memorija. Samosavlađivanje. Kontrolisanje treme i straha.

Osobine slušalaca (7)

Vrste auditorijuma. Anonimni i poznati slušaoci. Homogeni i raznorodni auditorijum. Mali i masovni auditorijum. Osobine i ponašanje masovnog auditorijuma. Održavanje pažnje auditorijuma (dosetke, retorska pitanja, ilustracija, statistički podaci, šok-tehnika). Reakcije auditorijuma.

Primeri najboljih beseda (8)

Vežbe (10)

Svaki učenik treba da na vežbama pripremi i izgovori nekoliko beseda na zadatu temu, improvizuje govor u određenom povodu (proslava dana škole, rođendan, matura i sl.), ocenjuje i analizira govor koji su drugi učenici održali, itd.

NAČIN OSTVARIVANJA PROGRAMA (UPUTSTVO)

Sadržaji programa ovog predmeta se oslanjaju na već stečena osnovna znanja i sposobnosti učenika iz prethodnog osnovnog obrazovanja u okviru predmeta srpski jezik. U realizaciji sadržaja programa ovog predmeta u srednjoj školi treba uspostaviti korelaciju sa svim društvenim predmetima, a posebno sa nastavom srpskog jezika i književnosti.

Sadržaji programa predmeta osnovi retorike i besedništva imaju dva segmenta rada sa učenicima, koji zahtevaju i posebne oblike organizacije nastavih časova, teorijskih vežbi izlaganja i vežbi.

U teorijskom delu sadržaja programa nastavnik prezentira učenicima osnovna načela besedništva i logičke i tehničke metode. Na primerima najboljih beseda nastavnik treba da ilustruje i potvrdi svoja teorijska izlaganja, jer za to ima dovoljno časova predviđenih za realizaciju i slobodu da sam bira primere gde će posebno doći do izražaja nastavnikova kreativnost i sposobnost da kod učenika razvije ljubav prema predmetu.

Sadržajima programa srpskog jezika i književnosti u srednjoj školi obuhvaćeni su i neki elementi kulture izražavanja kao najelementarnija opšta saznanja na koja treba dograđivati ona znanja koja su u funkciji struke i osposobiti učenike za vršenje najvitalnijih poslova i zadataka. Na primer:

U srpskom jeziku - u delu programa kultura izražavanja učenik stiče opšta znanja o stilistici i funkcionalnim stilovima, a u okviru realizacije sadržaja programa ovog predmeta učenik stiče znanja o stilskim osobinama besede.

U programu srpskog jezika stiče se opšte znanje o retorici: govoru, kratkom monologu, razgovoru. Zato se u programu ovog predmeta to ne ponavlja, već se polazi od tih saznanja i proširuje znanje učenika na spoljašnje i duhovne osobine govornika, na izučavanja auditorijuma i dr.

Posebnu pažnju nastavnici treba da obrate vežbama i izboru tema tako da omoguće učenicima da praktično primene stečena teorijska znanja i osnovne principe besedništva na konkretnim primerima. Svaki učenik treba da pripremi jedan govor na zadatu temu i jedan govor po svom izboru.

U pripremi nastave predmetni nastavnici mogu da koriste sledeću literaturu:

1. Branislav Nušić: "Retorika" (Beograd, 1934 - "Geca Kon" ili reprint Beograd, 1988).

2. Dr Sreten Petrović: "Retorika" (Beograd, 1995 - Savremena administracija).

Prilikom ocenjivanja učenika treba voditi računa o kompoziciji govora, načinu i kvalitetu argumentovanja i o formi i lepoti izražavanja učenika. Minimum zahteva je da učenici savladaju ponovna teorijska znanja, a gradiranje ocene se vrši na osnovu učenikove sposobnosti da ta teorijska znanja primeni u pripremi svog govora na zadatu temu i govora po svom izboru.

FIZIKA

CILJ I ZADACI

Cilj nastave fizike u filološkoj gimnaziji, jeste da učenici steknu osnovna znanja iz fizike (pojave, pojmovi, zakoni, teorijski modeli) i osposobe se za njihovu primenu, kao i da steknu osnovu za nastavljanje obrazovanja na višim školama i fakultetima, na kojima je fizika jedna od fundamentalnih disciplina.

Zadaci nastave fizike jesu:

- upoznavanje najbitnijih pojmova i zakona fizike kao i najvažnije teorijske modele;

- upoznavanje metoda fizičkih istraživanja;

- razumevanje fizičke pojave u prirodi i svakodnevnoj praksi;

- razvijanje naučnog načina mišljenja, logičko zaključivanje i kritički prilaz rešavanju problema;

- osposobljavanje učenika da rešavaju fizičke zadatke i probleme;

- shvatanje značaja fizike za ostale prirodne nauke i za tehniku;

- upoznavanje stava čoveka prema prirodi i razvijanju pravilnih odnosa prema zaštiti čovekove sredine;

- sticanje navika za racionalno korišćenje i štednju svih vidova energije, a posebno električne energije;

- sticanje radne navike i praktičnog umenja.

Prvi razred

(2 časa nedeljno, 74 časa godišnje)

SADRŽAJI PROGRAMA

1. Fizika i njene metode (4 časa)

2. Kinematika (10 časova)

- Referentni sistemi. Vrste kretanja

- Brzina i ubrzanje kao vektorska fizička veličina

- Jednako promenljivo pravolinijsko kretanje

- Ravnomerno kružno kretanje (linijska i ugaona brzina)

3. Dinamika (12 časova)

- Zakon inercije. Zakon akcije i reakcije

- Osnovni zakon dinamike (II Njutnov zakon)

- Slaganje i razlaganje sila

- Inercijalni i neinercijalni sistemi

- Rotacija tela (moment sile, moment impulsa i moment inercije)

4. Pojam o relativističkoj mehanici (6 časova)

- Galilejev princip relativnosti. Slaganje brzina

- Osnovni elementi specijalne teorije relativnosti (dilatacija vremena, kontrakcija dužine i slaganje brzina)

5. Sile i fizička polja (bezvrtložna) (12 časova)

- Njutnov zakon gravitacije. Gravitaciono polje

- Slobodno padanje

- Kretanje veštačkih satelita oko Zemlje

- Kulonov zakon. Elektrostatičko polje

- Elektrostatički potencijal i napon

- Kapacitet provodnika. Energija elektrostatičkog polja

- Fluks elektrostatičkog polja

6. Zakoni održavanja u klasičnoj fizici (10 časova)

- Zakon održavanja impulsa

- Zakon održavanja mehaničke energije

- Zakon održavanja momenta impulsa

- Sudari (elastični i neelastični)

7. Fizika velikog broja molekula (12 časova)

- Međumolekulske sile

- Čvrsta tela. Kristali. Hukov zakon elastičnosti

- Tečnost. Površinski napon

- Gasovi: Jednačina idealnog gasnog stanja

- Gasni zakoni (specijalni slučajevi)

- Prvi i drugi princip termodinamike

Laboratorijske vežbe (8 časova)

1. Provera zakona održavanja energije

2. Provera Hukovog zakona

3. Određivanje koeficijenta površinskog napona metodom otkidanja prstena

4. Provera Šarlovog zakona

Drugi razred

(2 časa nedeljno, 70 časova godišnje)

SADRŽAJI PROGRAMA

1. Sile i vrtložna fizička polja (10 časova)

- Magnetno polje (naelektrisanje u kretanju)

- Lorencova sila

- Amperova sila

- Samoindukcija. Energija magnetnog polja

- Elektromagnetna indukcija (Faradejev zakon)

- Kretanje naelektrisanih čestica u električnom i magnetnom polju.

2. Oscilacija i talasi (21 čas)

- Harmonijske oscilacije (telo na elastičnoj opruzi)

- Matematičko klatno

- Pojam o prigušenim i prinudnim oscilacijama

- Mehanički talasi. Vrste talasa

- Zvuk. Izvori zvuka

- Doplerov efekat u akustici

- Zatvoreno i otvoreno oscilatorno kolo

- Elektromagnetni talasi

- Svetlost - talasne osobine

- Interferencija i difrakcija svetlosti

- Polarizacija svetlosti

- Disperzija svetlosti

3. Kvantna svojstva elektromagnetnog zračenja i mikročestica (4 časa)

- Foton. Fotoelektrični efekat

- Talasno svojstvo mikročestica

4. Struktura atoma (10 časova)

- Atom vodonika. Stacionarna stanja

- Pobuđivanje i zračenje. Spektar atoma

- Rendgensko zračenje (pojam)

- Spontano i stimulisano zračenje - laser

- Primena lasera, holografija

- Poluprovodnici i njihova primena

5. Struktura atomskog jezgra (13 časova)

- Atomska jedinica mase. Maseni broj jezgra

- Nuklearne sile. Energija veze jezgra

- Prirodna radioaktivnost (raspadi)

- Nuklearne reakcije

- Fisija i fuzija i primena

- Detekcija i zaštita od zračenja

- Elementarne čestice

6. Fizika mega sveta (2 časa)

- Astrofizika. Struktura vasione

- Poreklo i razvoj nebeskih tela

Laboratorijske vežbe (10 časova)

1. Merenje horizontalne komponente Zemljinog magnetnog polja

2. Određivanje talasne dužine svetlosti difrakcionom rešetkom

3. Određivanje ugaone divergencije laserskog snopa

4. Određivanje ubrzanja zemljine teže pomoću matematičkog klatna

5. Kalibracija spektroskopa i merenje talasnih dužina spektra vodonika.

NAČIN OSTVARIVANJA PROGRAMA (UPUTSTVO)

Prilikom izrade ovog predloga predlagači su se rukovodili sledećim razmišljanjima:

1. Predmetni nastavnik je tokom rada sa učenicima ove škole da vektore može objasniti tek uvođenjem pojma brzine kao vektorske veličine, pa je ova lekcija - operacija sa vektorima pomerena i razdvojena na dva dela. Sabiranje i oduzimanje je kod brzine i ubrzanja, a razlaganje vektora na komponente kod sile i rada.

2. Operacije skalarnog i vektorskog proizvoda su izostavljene, jer zbune učenike I razreda, te onda i veličine koje su iskazane ovim proizvodima ne shvate (rad, moment sile, moment impulsa). Predmetni nastavnik je ove fizičke veličine mogao sasvim lepo da objasni koristeći komponente sile. Vektorski proizvod se može objasniti pravilom desnog zavrtnja i demonstracijama. I u postojećem udžbeniku tako su objašnjene ove veličine.

3. Dinamika kružnog kretanja, prebačena je posle Njutnovih zakona gravitacije, kroz primere: kretanje veštačkih Zemljinih satelita oko Zemlje.

4. U toku rada sa učenicima II godine, predmetni nastavnik je primetio interesovanje za oblast fotoefekta, laseri i poluprovodnici, pa je ova oblast malo proširena.

5. Elektronsku teoriju metala smo izostavili. Računali smo, ako im je iz programa u potpunosti izbačena električna struja, nema svrhe razmatrati ovu teoriju.

6. Vodili smo računa da nivo svih sadržaja odgovara srednjem obrazovanju. Na kraju, mogu se oni opredeliti u daljem školovanju za struku gde će im fizika ipak trebati.

- teorijska nastava se izvodi sa celim odeljenjem i, po potrebi nastavnik praktično demonstrira upotrebu računara. Na časovima nastave učenicima treba objasniti osnovne naredbe i komande i uputiti ih kako da povezuju i primenjuju prethodno usvojena znanja i stalno podsticati učenike da povezuju poznato sa nepoznatim;

- uvežbavanje i praktičan rad izvode se u računarskoj laboratoriji, pod kontrolom profesora ili saradnika u nastavi. Učenici izvode vežbe samostalno, pošto od profesora dobiju potrebna uputstva o načinu rada, postupcima i fazama izrade. Tokom realizacije vežbe profesor ili saradnik u nastavi dužni su da pruže sva neophodna dodatna objašnjenja kao i potrebnu pomoć svakom učeniku posebno. Svaka vežba mora imati tačno utvrđen cilj i zadatak koji se saopštava učenicima;

- učenicima se, osim toga, zadaju praktični domaći radovi koji oni izvode u računarskoj laboratoriji van redovnih časova nastave.

Za izvođenje vežbi odeljenje se deli na dve grupe.

Ocenjivanje učenika treba obavljati sistematski u toku školske godine. Elementi za ocenjivanje treba da budu usmene provere znanja, rezultati rada na računarskim vežbama, kao i ukupan učenikov odnos prema radu, izvršavanju planiranih obaveza i poštovanju utvrđenih rokova.

U toku ostvarivanja programa, neophodno je da profesor koristi Opšte didatkičko-metodičko uputstvo za ostvarivanje programa u srednjim školama, koje je sastavni deo planova i programa.

HEMIJA

CILJ I ZADACI

Cilj nastave hemija je proširivanje i produbljivanje znanja iz hemije, neophodnih za naučno tumačenje i razumevanje pojava u prirodi, čime se doprinosi podizanju nivoa opšte obrazovanosti i kulture učenika.

Zadaci nastave hemije su:

- sticanje širih i produbljivanje znanja o strukturi supstance, hemijskim elementima, neorganskim i organskim jedinjenjima;

- izgrađivanje shvatanja o materijalnosti sveta i hemijskom kretanju materije;

- sticanje celovite predstave o povezanosti, međusobnoj zavisnosti i uslovljenosti pojava i procesa u prirodi, u korelaciji sa srodnim disciplinama (fizika, biologija);

- osposobljavanje učenika da razumeju osnovne principe savremene tehnologije i sagledaju značaj proizvoda hemijske industrije u svakodnevnom životu;

- sagledavanje značaja i mesta hemije i hemijske industrije sa aspekta zaštite i unapređivanja radne i životne sredine;

- upoznavanje učenika sa metodama hemijskih istraživanja;

- razvijanje kritičke i stvaralačke mašte i pozitivnih osobina ličnosti.

Prvi razred

(2 časa nedeljno, 74 časa godišnje)

1. Materija (6)

Materija i supstanca. Svojstva supstanci, fizičke i hemijske promene supstanci.

Čiste supstance i smeše, razdvajanje sastojaka smeše.

Čiste supstance - hemijski elementi i hemijska jedinjenja.

Klase neorganskih jedinjenja i njihova povezanost.

Demonstracioni ogledi:

- Postupci za odvajanje sastojaka smeše (može i rad u grupi ili u parovima),

- Sagorevanje magnezijuma i reakcija dobijenog oksida sa vodom i hloridnom kiselinom.

- Sagorevanje crvenog fosfora i reakcija dobijenog oksida sa vodom.

2. Struktura atoma (5)

Veličina, masa i struktura atoma.

Izotopi, relativna atomska masa.

Elektronski omotač - princip neodređenosti, energetski nivoi elektrona i atomske orbitale.

Izgradnja elektronskog omotača i Periodni sistem elemenata.

Periodičnost svojstva hemijskih elemenata.

Energija jonizacije i afinitet prema elektronu.

Demonstracioni ogledi:

- Bojenje plamena (soli natrijuma, litijuma, barijuma, stroncijuma...).

- Promenljivost svojstva elemenata III perioda.

3. Hemijska veza (7)

Tipovi hemijskih veza. Kovalentna veza (teorija valentne veze i teorija molekulskih orbitala). Polarnost molekula. Strukturne formule.

Jonska veza. Jonski parovi.

Metalna hemijska veza.

Demonstracioni ogledi:

- Rastvaranje vodonika i hlorovodonika u vodi i ispitivanje elektroprovodljivosti ovih rastvora.

- Ispitivanje elektroprovodljivosti čvrstog, rastopljenog i rastvorenog kalijum-nitrata.

4. Hemijske reakcije (9)

Kvantitativno značenje simbola i formula.

Relativna molekulska masa, molekularna zapremina.

Stehiometrijska izračunavanja.

Energetske promene u hemijskim reakcijama.

Brzina hemijske reakcije.

Hemijska ravnoteža.

Demonstracioni ogledi:

- Dejstvo hloridne kiseline različitih koncentracija na cink ili magnezijum.

- Razlaganje vodonik-peroksida (bez i u prisustvu katalizatora).

5. Rastvori (10)

Disperzni sistemi, podela.

Procentna i količinska koncentracija.

Rastvori elektrolita. Elektrolitička disocijacija.

Jačina kiselina i baza.

Jonske reakcije; neutralizacija, pH vrednost.

Koloidni rastvori - značaj za živi svet.

Demonstracioni ogledi:

- Određivanje elektroprovodljivosti destilovane vode, vode za piće i rastvora različitih elektrolita.

- Određivanje pH vrednosti različitih rastvora elektrolita.

6. Oksido- redukcione reakcije (6)

Osnovni pojmovi o redoks reakcijama. Oksidacioni broj.

Sastavljanje jednačina oksido-redukcionih reakcija.

Naponski niz metala. Korozija. Elektroliza.

Demonstracioni ogledi:

- Elektroliza vode ili cink-jodida.

7. Nemetali (18)

Vodonik i jedinjenja.

Elementi VIIa grupe (hlor i jedinjenja).

Elementi VIa grupe (kiseonik, sumpor; jedinjenja).

Elementi Va grupe (azot, fosfor; jedinjenja). Proizvodnja veštačkih đubriva. Industrijski postupak sinteze amonijaka.

Elementi IVa grupe (ugljenik, silicijum; jedinjenja). Keramički proizvodi, građevinski materijali.

Demonstracioni ogledi:

- Reaktivnost elemenata VIIa grupe.

- Sagorevanje ugljenika, sumpora, fosfora u kiseoniku i rastvaranje nagrađenih oksida u vodi

- Reakcija bakra i azotne kiseline.

- Dobijanje i ispitivanje svojstva amonijaka.

8. Metali (7)

Elementi Ia grupe (natrijum, kalijum).

Elementi IIa grupe (kalcijum, magnezijum).

Elementi IIIa grupe (aluminijum i jedinjenja).

Demonstracioni ogledi:

- Uzajamno dejstvo natrijuma, magnezijuma, aluminijuma sa vodom.

- Reakcija aluminijum-hidroksida sa kiselinama i bazama.

9. Prelazni metali (6)

Mesto u Periodnom sistemu elemenata i opšte karakteristike prelaznih metala.

Osnovni principi dobijanja gvožđa, bakra, cinka i žive.

Pregled najvažnijih jedinjenja i njihova primena.

Demonstracioni ogledi:

- Dobijanje anhidrovanog kupri sulfata i njegovo rastvaranje u vodi.

- Kalijum-permanganat kao oksidaciono sredstvo u kiseloj, baznoj i neutralnoj sredini.

Drugi razred

(1 čas nedeljno, 35 časova godišnje)

1. Uvod u organsku hemiju (2)

Osobine ugljenikovog atoma; hibridizacija atomskih orbitala; hemijske veze.

Mnogobrojnost, opšte osobine i podela organskih jedinjenja.

2. Ugljovodonici (7)

Podela i opšte karakteristike ugljovodonika.

Zasićeni ugljovodonici - alkani (nomenklatura, izomerija, reakcije, haloalkani).

Nezasićeni ugljovodonici - alkeni, alkini; adicija.

Polimerizacija. Sintetički polimeri.

Aromatačni ugljovodonici.

Nafta - energetska i hemijska sirovina. Petrohemijski proizvodi.

Demonstracioni ogledi:

- Ispitivanje svojstva metana ili n-heksana.

- Ispitivanje svojstva nezasićenih ugljovodonika (eten).

3. Kiseonička organska jedinjenja (15)

Alkoholi; etanol; licerol.

Aldehidi i ketoni.

Karboksilne kiseline; estri.

Masti i ulja. Sapuni i deterdženti.

Optička aktivnost. Hiralnost.

Podela ugljenih hidrata. Monosaharidi - glukoza, fruktoza.

Disaharidi; industrijsko dobijanje saharoze.

Polisaharidi - skrob, celuloza, glikogen. Tehnička primena celuloze.

Demonstracioni ogledi:

- Oksidacija metanola.

- Reakcija srebrnog ogleda.

- Hidroliza saharoze.

4. Azotna organska jedinjenja (8)

Amini. Azotna heterociklična jedinjenja (purin, primidin).

Amino kiseline. Peptidna veza.

Proteini - sastav, struktura, osobine.

Enzimi.

Nukleinske kiseline.

Demonstracioni ogledi:

- Biuretska i ksantoproteinska reakcija.

- Taloženje proteina pomoću elektrolita

5. Vitamini, hormoni, alkaloidi, antibiotici (3)

Značaj u biohemijskim procesima; fiziološka i farmakološka svojstva (informativno).

NAČIN OSTVARIVANJA PROGRAMA (UPUTSTVO)

Nastavni program hemije nadovezuje se, strukturno i sadržajno, na nastavni program osnovne škole. Polazeći od cilja i zadataka nastave hemije, programskih sadržaja i okvirno datog broja časova za realizaciju pojedinih tema, nastavnik izrađuje globalni i operativni plan za realizaciju i odabira najsvrsishodnije nastavne oblike i metode. Predložene demonstracione oglede može zameniti drugim, odgovarajućim za datu temu, u skladu sa opremljenošću kabineta za hemiju. Potrebno je pri tome voditi računa o korelaciji sa nastavnim sadržajima fizike i biologije.

Program I razreda obuhvata sadržaje opšte i neorganske hemije, a program II razreda sadržaje organske hemije. Osnovna znanja iz opšte hemije stečena u osnovnoj školi, produbljena i proširena, treba da budu solidna osnova za proučavanje neorganskih i organskih jedinjenja, pri čemu se primenjuju i utvrđuju.

Strukturu atoma obraditi primenom Borovog modela atoma, a talasno-mehanički model dati kvalitativno, da bi se shvatio pojam orbitala. Svojstva i hemijsko ponašanje elemenata povezivati sa elektronskom konfiguracijom atoma i energijom jonizacije. Periodni sistem elementa proučavati sa aspekta izgradnje elektronskog omotača. Jonsku i kovalentnu vezu tumačiti kao granične slučajeve hemijske veze. Tip veze procenjivati na osnovu elektronegativnosti atoma. U okviru koalentne veze obraditi sigma i pi-vezu.

Većinu nastavnih sadržaja obraditi na nivou razumevanja. Izrada stihiometrijskih zadataka, određivanje količine supstance i koncentracije na nivou primene. Pri obradi hemijskih reakcija isticati da je njihovo razumevanje uslov za razumevanje osnova hemijske tehnologije i biohemijskih procesa.

Pri obradi metala i nemetala i njihovih najvažnijih jedinjenja težište je na njihovoj primeni u svakodnevnom životu i merama predostrožnosti pri rukovanju toksičnim i zapaljivim supstancama, kao i merama zaštite okoline od zagađenja. Ukazati na biološki značaj metalnih jona. Uvek polaziti od položaja elementa u Periodnom sistemu elemenata.

Pri obradi sadržaja iz organske hemije težište je na zavisnosti svojstva organskih jedinjenja od strukture molekula i prisustva funkcionalne grupe, uz isticanje biološkog značaja određenih klasa organskih jedinjenja.

Tokom realizacije programa ukazuje se na evoluciju pojmova, ističe genetska povezanost između klasa jedinjenja, vrše generalizacije i sistematizacije. Sve teme se obrađuju imajući u vidu aspekte zaštite životne sredine mera predostrožnosti pri radu, principa savremene tehnologije i primene hemijskih proizvoda u svakodnevnom životu. Hemiju prikazati kao nauku koja je u razvoju i istaći njen značaj za opšteljudsko blagostanje i u rešavanju problema savremenog sveta.

GEOGRAFIJA

CILJ I ZADACI

Cilj nastava geografije u gimnaziji je da učenik stekne nova i produbljena znanja, umenja i navike iz fizičke, društvene i nacionalne geografije Srbije (pojmovi, zakonitosti razvoja i teritorijalnog rasporeda geografskih objekata, pojava i procesa) neophodnih za naučno tumačenje savremene svetske stvarnosti i razvoj patriotizma.

Zadaci nastave geografije su da učenik:

- upozna predmet i metode proučavanja prirodno-geografskih i društveno-geografskih objekata, pojava i procesa i njihovo delovanje na svojstva geografske sredine;

- uočava i shvata korelativne odnose između geografije i drugih prirodnih i društvenih nauka;

- stekne globalne predstave o fizičko-geografskim karakteristikama zemlje;

- shvati i razume zakonomerni razvoj geografske sredine kao rezultat delovanja prirodnih pojava, procesa i čoveka;

- upoznaju aktuelnu i kompleksnu geografsku stvarnost savremenog sveta;

- stiče nova znanja o svojoj otadžbini, njenom položaju, mestu i ulozi u savremenom svetu;

- stiče nova znanja o prirodi, stanovništvu, naseljenosti i privredi Srbije;

- vaspitava se na stečenim geografskim znanjima u duhu pripadnosti nedeljivom globalnom svetu;

- razvija osećanja socijalne pripadnosti i privrženosti sopstvenoj naciji i kulturi i aktivno doprinosi očuvanju i negovanju nacionalnog i kulturnog identiteta;

- razvija međusobno uvažavanje, saradnju i solidarnost između pripadnika različitih socijalnih, etničkih i kulturnih grupa i da doprinosi društvenoj koheziji;

- podržava procese međunarodne integracije;

- koristi različite izvore informacija i uočava njihovu važnost u geografskim saznanjima;

- se osposobljava da na terenu osmatra, meri, analizira, intervjuiše, skicira i prikuplja podatke;

- razvija sposobnost iskazivanja geografskog znanja rečima, slikom, kvantitativno, tabelarno, grafički i shematski;

- se obuči tehnikama timskog i grupnog rada i grupnog odlučivanja;

- se osposobi za kontinuirano obrazovanje i samoobrazovanje.

Prvi razred

(2 časa nedeljno, 74 časa godišnje)

SADRŽAJI PROGRAMA

ELEMENTI FIZIČKE I OPŠTE DRUŠTVENE GEOGRAFIJE

Uvod (1)

1. Uvod u fizičku geografiju (1)

1. Fizička geografija: predmet, podela i zadatak proučavanja. Veze sa srodnim naukama.

2. Opšte fizičko- geografske odlike zemlje (2+1)

1. Zemlja u kosmosu: savremene hipoteze o postanku Zemlje i Sunčevom sistemu.

2. Geografske posledice Zemljinog oblika i njenih kretanja: posledice rotacije i revolucije.

3. Unutrašnja građa zemlje i geološki razvoj zemljine kore (3+2)

1. Zemljine sfere: unutrašnje geosfere: jezgro, omotač jezgra, zemljina kora (litosfera) i njen izgled; spoljašnje sfereatmosfera, hidrosfera, biosfera.

2. Zemljina kora i njen sastav - mineralna građa Zemljine kore; vrste stena (magmatske, sedimentne i metamorfne); rude i mineralni resursi.

3. Geološki razvoj Zemljine kore: kratak pregled po erama i periodima.

4. Reljef zemljine površine (7+5)

1. Reljef litosfere: unutrašnje sile (pojam); enirogeni pokreti - postanak kontinenata i okeanskih basena.

2. Orogeni pokreti: vertikalni i horizontalni; rasedanje - stvaranje gromadih planina i kotlina; nabiranje - stvaranje venačnih planina; osnovni oblici reljefa: planine i ravnice.

3. Vulkani i zemljotresi: elementi i tipovi vulkana; vulkanski oblici reljefa; vulkanske zone na Zemlji; podela zemljotresa; jačina zemljotresa; zemljotresi - najstrašnije prirodne katastrofe; trusne zone na Zemlji; trusna područja u Jugoslaviji; mogućnosti predviđanja zemljotresa.

4. Oblici reljefa nastali radom spoljašnjih sila: morfostrukture - pojam spoljašnjih sila, raspadanje stena, denudacija, akumulacija.

5. Rečna i kraška erozija (rad tekućih voda): oblici reljefa nastali radom rečne erozije, tipovi dolina; kumulativni rečni oblici; površinski i kraški oblici; podzemni kraški oblici reljefa; dinarski kras.

6. Glacijalna i eolska erozija: erozivni i akumulativni oblici reljefa.

7. Abrazija: abrazioni oblici reljefa;tipovi morskih obala; morski sedimenti - ogromno skladište mineralnih sirovina.

5. Atmosfera (6+4)

1. Atmosfera: struktura atmosfere i sastav vazduha.

2. Klimatski elementi: temperatura, zagrevanje i hlađenje vazduha; merenje temperature vazduha; termički gradijent i temperaturna inverzija (pojmovi); geografski raspored temperature - izotermne karte.

3. Vazdušni pritisak i vetrovi: merenje vazdušnog pritiska, cikloni i anticikloni; opšta cirkulacija atmosfere; vrste vetrova - planetarni, periodični (monsuni) i lokalni vetrovi.

4. Vodena para u atmosferi i padavine: isparavanje i vlažnost vazduha; magle i oblaci (tipovi oblaka); trajanje Sunčevog sjaja (insolacija); niske i visoke padavine; merenje padavina; geografski raspored padavina na Zemlji; izohijetne karte.

5. Vreme i klima: pojam vremena; vazdušne mase i frontovi; prognoza vremena; nagle promene vremena - atmosferske nepogode; osnovni klimatski pojasevi i tipovi klime na Zemlji.

6. Čovek i klima: uticaj ljudske delatnosti na promene (zagađivanje) vazduha i kolebanje klimata; otopljavanje klimata ("efekat staklene bašte"), kisele kiše, uništavanje ozonskog omotača; uzroci i posledice; mikroklima i klima gradiva.

6. Hidrosfera (8+4)

1. Svetsko more: horizontalna podela (mora, zalivi, moreuzi); reljef dna okeanskih i morskih basena.

2. Fizičke i hemijske osobine morske vode: temperatura, providnost, boja i slanost (salinitet); led u moru.

3. Kretanje morske vode: talasi, plima i oseka, morske struje (sistem struja svetskog mora).

4. Značaj mora: more - kolevka života i neiscrpi izvor slatke vode i energije, ogroman rezervoar hrane i najbogatiji "rudnik" sveta; saobraćajni značaj mora: zaštita svetskog mora.

5. Voda na kopnu: podzemne vode; izdani i izvori: termomineralne vode (klasifikacija i značaj); korišćenje podzemnih voda i neophodnost njihove zaštite.

6. Reke i njihove hidrološke karakteristike: osnovni elementi vodotoka; rečni sistem, rečni sliv i rečna mreža; promene vodostoja i proticaja na rekama; rečni režimi; vodne snage; korišćenje i značaj vodotoka; zaštita od zagađivanja.

7. Jezera: način postanka; klasifikacija (podela) jezera; živi svet jezera; značaj jezera i njihova zaštita; zaštita voda naše zemlje.

8. Led na kopnu: snežna granica i stalni sneg; lavine; postanak lednika i njihovi tipovi; geografsko rasprostranjenje lednika; značaj lednika.

7. Biosfera (3+2)

1. Biljni i životinjski svet: uticaj prirodnih i društvenih činilaca na rasprostranjenje biljnog i životinjskog sveta.

2. Zemljište: osnovni tipovi tla; zaštita zemljišta od erozije, zagađivanja, zaslanjivanja, uništavanja.

3. Rasprostranjenje biljnog i životinjskog sveta na Zemlji: geografski raspored biljnih zajednica i životinjskog sveta (horizontalno i vertikalno); zaštita šuma i pojedinih retkih biljnih i životinjskih vrsta.

8. Fizičko-geografske zakonitosti u geografskom omotaču (4)

1. Fizičko-geografski (prirodno-teritorijalni) kompleksi: najkrupniji i najsloženiji prirodno-teritorijalni kompleksi na Zemlji; zone hladnog, umerenog i žarkog pojasa.

2. Osnovne fizičko-geografske zakonitosti u geografskom omotaču: zonalnost, integralnost (jedinstvo), ritmičnost (periodičnost), kruženje materije i energije u prirodi; zaštita prirodno-teritorijalnih kompleksa.

3. Prirodna sredina i čovek: uticaj čoveka na prirodu: uloga prirodne sredine u razvoju društva: prirodni resursi Zemlje (rezerve, obnavljanje, korišćenje i zaštita).

9. Uvod u društvenu geografiju (1)

1. Predmet, podela i značaj društvene geografije: njeno mesto u sistemu geografskih nauka; stanovništvo, privreda i naselja; značaj društvene geografije.

10. Karta i kartografski metod u geografiji (2+2)

1. Matematička osnova geografske karte: ram i oslone tačke karte, razmer, koordinatna mreža i kartografske projekcije.

2. Kartografski metod u geografiji i podela karata prema razmeri i sadržini: predstavljanje geografskih sadržaja na kartama (metod rejoniranja ili boja, i metod tačaka); opšti kartografski metod; tonografske i geografske karte.

11. Stanovništvo i naselja (4+2)

1. Odlike i faktori demografskog razvoja: broj stanovnika na Zemlji; prirodni priraštaj; migracije (uzroci, rase i posledice).

2. Raspored i strukture stanovništva na Zemlji: ekumena i anekumena; oblasti velike i male gustine naseljenosti; nizije i primorja kao glavne oblasti ljudskog naseljavanja; gustina naseljenosti; struktura stanovništva; polna, starosna, rasna, nacionalna, jezička, ekonomska i kutlurno-abrazovna.

3. Kulturni i životni standard stanovništva: kratak pregled razvoja pismenosti (po kontinentima), zavisnost kulturnog i životnog standarda stanovništva od stepena društveno-ekonomskog razvitka.

4. Naselja: položaj, tipovi i funkcije seoskih i gradskih naselja; urbanizacija kao svetski i društveno-ekonomski proces; konurbacije i megalopolisi.

12. Osnovne političko- geografske karakteristike savremenog sveta (2+1)

1. Osnovni političko geografski sadržaji i tipovi država: političko-geografski elementi države - teritorija, geografski položaj, društveno-političko uređenje, glavni grad, državna granica i međunarodni odnosi.

2. Politička karta sveta: političko-geografska transformacija sveta: kolonijalizam i proces dekolonizacije; savremeni neokolonijalizam i tehnološki kolonijalizam; novi svetski poredak kao oblik savremenog neokolonijalizma; nove države i promene strukture Organizacije ujedinjenih nacija.

13. Osnovne ekonomsko- geografske odlike svetske privrede (3+2)

1. Svetska privreda i međunarodna podela rada: pojam svetske privrede; uslovljenost međunarodne podele rada raznolikošću prirodnih uslova i izvora, stepenom privredne razvijenosti, specijalizacija i kooperacija u proizvodnji, proizvodno-teritorijalno i gransko povezivanje privrednih delatnosti.

2. Industrijalizacija kao društveno-ekonomski proces: neravnomeran razvoj osnovna protivrečnost savremenog sveta; međunarodne kompanije kao nosioci savremenih oblika kolonijalizma; privredni razvoj i opasnosti od poremećaja ravnoteže u geografskoj sredini.

3. Nova naučno-tehnološka revolucija i njene posledice: bitna obeležja nove naučno-tehnološke revolucije i transformacije geografskog pejzaža.

Godišnja sistematizacija (3)

II razred

(2 časa nedeljno, 70 časova godišnje)

SADRŽAJI PROGRAMA

1. Političko-geografske, demografske i ekonomsko-geografske odlike pojedinih delova sveta (20)

1. Privredno razvijeni i nerazvijeni regioni i države u savremenom svetu: podela država prema stepenu društveno-ekonomske razvijenosti i njihov razmeštaj u svetu.

2. Političko-geografska podela Azije: klasifikacija država prema veličini teritorije; društveno uređenje; broj stanovnika, gustina naseljenosti, migracije, rase i nacionalni sastav; zone civilizacije (kineska, japanska, indonezijska, indijska, arapska i turska).

3. Ekonomsko-geografske odlike Azije: prirodni izvori i bogatstva; karakteristike razvoja poljoprivrede i industrije; mesto, uloga i značaj Azije u svetskoj privredi; Japan kao nosilac ekonomskog razvoja.

4. Kina: glavne ekonomsko-geografske odlike i uloga u svetskoj privredi; ekonomski bum Dalekog istoka i njegov značaj.

5. Političko-geografska podela i stanovništvo Afrike: klasifikacija država prema veličini teritorije; društveno uređenje; broj stanovnika, gustina naseljenosti, migracije, rasni i nacionalni sastav; zone civilizacije (stara egipatska, zona arapskog, francuskog, španskog i portugalskog i engleskog jezičnog područja, posledice kolonizacije i aparthejda, crnačka kultura i umetnost).

6. Ekonomsko-geografske odlike Afrike: prirodni izvori i bogatstva; karakteristike razvoja poljoprivrede i industrije; mesto, uloga i značaj Afrike u svetskoj privredi.

7. Političko-geografska podela i stanovništvo Latinske Amerike: klasifikacija država prema veličini teritorije; društveno uređenje; broj stanovnika, gustina naseljenosti, migracije, rasni i nacionalni sastav; zone civilizacije (stare civilizacije, zone špansko-portugalskog, britanskog, francuskog, holandskog i kulturnog uticaja SAD).

8. Ekonomsko-geografske odlike Latinske Amerike: prirodni izvori i bogatstva; karakteristike razvoja poljoprivrede i industrije; mesto, uloga i značaj Latinske Amerike u svetskoj privredi.

9. Političko-geografska podela, stanovništvo Angloamerike: klasifikacija država prema veličini teritorije; društveno uređenje; broj stanovnika; gustina naseljenosti, rasni i nacionalni sastav; zone civilizacije (angloamerička i frankokanadska).

10. Glavne ekonomsko-geografske karakteristike: prirodnih izvora, uslova i proizvodnje SAD i Kanade; mesto, uloga i značaj SAD-a u svetskoj privredi i politici kao vodeće svetske sile.

11. Političko-geografska podela, stanovništvo i ekonomsko-geografske odlike Australije i Okeanije: stvaranje država; društveno uređenje, karakteristike razvoja privrede; mesto, uloga i značaj Australije i Okeanije u svetskoj privredi; broj stanovnika, gustina naseljenosti i migracije; narodi Australije i Okeanije; zone civilizacije (stare civilizacije u Okeaniji (australijska i novozelandska).

12. Političko-geografska podela Evrope, stanovništvo i kultura evropskih naroda: klasifikacija država prema veličini teritorije; društveno uređenje; broj stanovnika, gustina naseljenosti, migracije; poreklo i etnički sastav evropskog stanovništva; zone civilizacije (zapadnoevropska i istočnoevropska).

13. Ekonomsko-geografske odlike Evrope: prirodni izvori i bogatstva, karakteristike razvoja poljoprivrede i industrije; mesto, uloga i značaj Evrope u svetskoj privredi i politici.

14. Regionalne ekonomske grupacije i tržišta: Evropska unija, internacionalni procesi i stvaranje tržišta u Evropi; stvaranje tržišta u vanevropskim prostorima, planetarna era čovečanstva.

15. Evropska zajednica: karakteristike proizvodnje; geografska usmerenost (regionalna orijentacija) izvoza i uvoza robe i usluga.

16. Političko-geografske promene u istočnoj Evropi; raspad SSSR-a stvaranje novih država, udruživanje u ZND, klasifikacija zemalja istočne Evrope prema veličini teritorije i broju stanovnika; problemi razvoja zemalja u tzv. tranziciji.

17. Stanovništvo i kultura naroda istočne Evrope: broj stanovnika, gustina naseljenosti, prirodni priraštaj i migracije, kulturni uticaji.

18. Rusija i Ukrajina: glavne ekonomsko-geografske karakteristike prirodnih izvora, karakteristike razvoja poljoprivrede i industrije, mesto, uloga i značaj Rusije u svetskoj privredi i politici.

2. Osnovna demografska obeležja i kulturni uticaji na Balkanskom poluostrvu i u Srbiji (4)

1. Stanovništvo, kulturne zone i uticaji na Balkanskom poluostrvu; poreklo stanovništva, gustina naseljenosti, prirodni priraštaj i migracije; zone civilizacije (oblasti patrijaralne kulture, regionalne i vizantijske srpske srednjovekovne, islamska i srednjo-evropske civilizacije). Balkansko poluostrvo kao raskršće svetskih puteva i kulturnih uticaja.

2. Političko-geografske promene na Balkanskom poluostrvu: stvaranje novih država na tlu bivše Jugoslavije; potreba uspostavljanja saradnje i novih odnosa između naroda i zemalja Balkanskog poluostrva; nužnost prilagođavanja evropskim i svetskim putevima razvoja.

3. Položaj, granice i veličina Republike Srbije (3)

1. Savremene društveno-političke promene na Balkanskom poluostrvu. Raspad Jugoslavije i stvaranje novih država.

2. Geografski položaj Srbije i njegov značaj; kopnene i vodene granice; problemi pograničnih teritorija; veličina teritorije.

4. Prirodne odlike Srbije (8)

1. Osnovne morfotektonske karakteristike reljefa: nizija i visija Srbije; postanak reljefa; panonske i planinske oblasti i njihove karakteristike.

2. Klima Srbije: elementi i faktori klime; panonsko-kontinentalna klima, umerenokontinentalna klima, planinska klima, župna klima, izmenjeno sredozemna klima.

3. Vode: reke crnomorskog, jadranskog i egejskog sliva; hidrografija krečnjačkih terena; jezera i termomineralne vode.

4. Tlo, biljni i životinjski svet i zaštita prirode u Srbiji; tipovi tla i erozija; biljni i životinjski svet planinske i panonske oblasti; Zaštita prirode od zagađivanja i uništavanja; posledice preteranog zagađivanja prirode.

5. Stanovništvo i naselja (4)

1. Odlike i faktori demografskog razvoja Srbije; broj i porast stanovništva; populaciona politika i borba protiv "bele kuge" koja ugrožava Srbiju; prirodno kretanje stanovništva; migracione struje; gustina naseljenosti.

Struktura i kretanje stanovništva; strukture stanovništva: polna, nacionalna, socio-ekonomska, verska, obrazovna, migracije - stare i nove.

2. Naselja: položaj, tipovi i funkcija i klasifikacija seoskih i gradskih naselja; savremena urbanizacija naselja.

6. Privreda Srbije (12)

1. Osnovne karakteristike privrede Srbije: prirodni i društveni uslovi za razvoj privrede; struktura privrede; grane i delatnosti; prioriteti privrednog razvoja.

2. Razvoj i značaj poljoprivrede: zemljoradnja, stočarstvo; prirodni i društveni uslovi za razvoj i unapređivanje poljoprivrede; grane poljoprivrede: ratarstvo, voćarstvo i vinogradarstvo; razvoj i grane stočarstva.

3. Šumarstvo, lov i ribolov: šumsko bogatstvo i prostiranje šuma; zaštita i unapređivanje šuma; šume kao ekološki, prirodni i zdravstveni faktor; razvoj lova i ribolova.

4. Osnovne karakteristike industrije Srbije: energetika i rudarstvo; prirodni i društveni uslovi razvoja; značaj industrije; podela industrije; značaj energetike; izvori energije; proizvodnja i potrošnja električne struje; nalazišta ruda i minerala i njihova eksploatacija.

5. Teška prerađivačka i laka industrija: metalurgija, metalna industrija, elektroindustrija, hemijska industrija, industrija građevinskog materijala, prehrambena industrija, tekstilna industrija, industrija duvana i industrija kože, gume i obuće.

6. Saobraćaj i trgovina: uticaj prirodnih i društvenih faktora na razvoj saobraćaja u našoj zemlji (železnički saobraćaj, drumski saobraćaj, rečni saobraćaj, vazdušni i PTT saobraćaj; Unutrašnja i spoljna trgovina; trgovinski i platni bilans.

7. Razvoj i značaj turizma: prirodni i društveni uslovi za razvoj turizma; kontinentalni turizam; planinski turizam; banjski turizam; spomenici kulture i istorijska mesta kao elemenat turizma; promet turista i prihodi od turizma.

7. Regionalne celine Srbije (11)

1. Starovlaško-raška visija: položaj, veličina, prostiranje i podela prirodne odlike; kulturno-istorijske znamenitosti; stanovništvo i naselja; privredne odlike; najznačajniji privredni, upravni, turistički i kulturni centri.

2. Kosovo i Metohija: položaj, veličina, prostiranje i podela; prirodne odlike; kulturno-istorijske osobenosti; stanovništvo i naselja; privredne odlike; najznačajniji privredni, upravni, turistički i kulturni centri.

3. Južno Pomoravlje: položaj, veličina, prostiranje i podela; prirodne odlike; kulturno-istorijske znamenitosti; stanovništvo i naselja; privredne odlike; najznačajniji privredni, upravni, turistički i kulturni centri; banje i mineralni izvori.

4. Istočna Srbija: položaj, veličina, prostiranje i podela prirodne odlike kulturno-istorijske znamenitosti; stanovništvo i naselja; privredne odlike; najznačajniji privredni, upravni, turistički i kulturni centri.

5. Šumadija i Pomoravlje (Zapadno i Veliko): položaj, veličina, prostiranje i podela; prirodne odlike; kulturno-istorijske znamenitosti; stanovništvo i naselja; privredne odlike; najznačajniji privredni, upravni, turistički i kulturni centri.

6. Zapadna Srbija: položaj, veličina, prostiranje i podela; prirodne odlike; kulturno-istorijske znamenitosti; stanovništvo i naselja; privredne odlike; najznačajniji privredni, upravni, turistički i kulturni centri.

7. Vojvodina: položaj, veličina, prostiranje i regionalna podela; prirodne odlike; kulturno-istorijske znamenitosti; stanovništvo i naselja; privredne odlike; najznačajniji privredni, upravni, turistički i kulturni centri.

8. Srbi u bivšim jugoslovenskim republikama i dijaspori (6)

1. Srbi u bivšim jugoslovenskim republikama. Prirodne odlike predela koje naseljavaju Srbi. Stanovništvo i naselja. Kulturno-istorijske osobenosti predela. Privredne odlike predela.

2. Srbi u dijaspori. Broj i teritorijalni razmeštaj. Veze i odnosi sa maticom zemljom.

Godišnja sistematizacija (2 časa)

NAČIN OSTVARIVANJA PROGRAMA (UPUTSTVO)

Program nastave geografije u gimnaziji koncipiran je tako da pruža učenicima sticanje neophodnih znanja, umenja i navika o prirodnoj sredini i društvenoj stvarnosti Srbije i savremenog sveta. Ovaj program omogućava upoznavanje sistema geografskih naučnih disciplina, mesta, uloge i značaja geografije kao nauke u sistemu nauka.

Prilikom izrade programa pošlo se od koncepcije programa geografije za osnovnu školu i od toga da gimnazija predstavlja produžetak opšteg obrazovanja i vaspitanja.

Program je tematski koncipiran u skladu sa savremenom ulogom geografije u gimnaziji. Nastavnicima se preporučuju nastavne teme i nastavni sadržaji sa orijentacionim brojem časova. Sloboda i kreativnost nastavnika ispoljiće se kroz: samostalno planiranje i određivanje broja i tipova časova po nastavnoj temi i izbor nastavnih metoda, tehnika, aktivnosti, didaktičkih sredstava i pomagala. Napominjemo da je u nastavi geografije neophodno korišćenje geografskih karata na svim tipovima časova i u svim oblicima nastavnog rada. Pored geografskih karata potrebno je koristiti tabele, dijagrame, sheme i ostale didaktičke materijale koji doprinose očiglednosti i trajnosti znanja i umenja.

Da bi se što potpunije ostvarili cilj i zadaci nastave geografije treba obezbediti maksimalnu moguću korelaciju sa srodnim predmetima, a naročito sa nastavnim predmetima koji su, kao i geografija, označeni kao nosioci sadržaja u planiranju porodice i populacionoj politici (biologija, psihologija, filozofija i sociologija).

II razred

Sadržinu programa geografije čine dve nastavne oblasti: Društvena geografija i Geografija Srbije. Nastavnu oblast Društvena geografija čine dve nastavne teme koje sa delom sadržaja programa za prvi razred čine zaokruženu celinu. Ove sadržaje treba maksimalno iskoristiti za vaspitno delovanje na učenike i razvijanje duha solidarnosti i tolerancije prema drugim narodima u svetu i na neophodnost saradnje zemalja u regionu, na kontinentu i na globalnom nivou. Pri tome je najvažnije da se ukaže na političko geografsku podelu, osnovna populacijska obeležja i glavne privredno geografske odlike pojedinih delova sveta: Azija, Afrika, Latinska Amerika, SAD, Kanada, Australija, Evropa, Rusija i Ukrajina.

Nastavna tema "Osnovna demografska obeležja i kulturni uticaj na Balkanskom poluostrvu" predstavlja logičan završetak opšte društveno geografske problematike savremenog sveta i uvod u geografiju Srbije. Programom je predviđena obrada samo onih obeležja Balkanskog poluostrva, kao što su opšte odlike stanovništva, kulturne zone i uticaji, političko-geografske promene na Balkanskom poluostrvu i stvaranje novih država na tlu bivše Jugoslavije. Težište treba da bude na načinima uspostavljanja saradnje i novih odnosa naroda i zemalja Balkanskog poluostrva, kao i nužnost prilagođavanja evropskim i svetskim putevima razvoja.

Drugu nastavnu oblast "Geografija Srbije" čini šest nastavnih tema raspoređenih tako da svaka prethodna predstavlja osnovu za razumevanje naredne nastavne teme, a sve one zajedno čine jedinstvenu celinu. To praktično znači da u procesu nastave svim delovima programa treba posvetiti određenu pažnju uvažavajući sve programske zahteve.

Prva nastavna tema uvodi učenike u programske sadržaje geografije Srbije. Programom je predviđena obrada samo osnovnih političko-geografskih elemenata: veličina, granice, formiranje teritorije i geografski položaj. Ovi sadržaji su veoma aktuelni i imaju ogroman, ne samo obrazovni, nego i vaspitni značaj, jer treba da omoguće razumevanje i tumačenje složenih političko-geografskih promena granica i pograničnih područja naše zemlje.

Tema "Prirodne odlike Srbije" odnosi se na geološku prošlost, oblike reljefa, klimatske, hidrografske, pedološke i biogeografske odlike naše zemlje. Za uspešno savladavanje nastavne materije potrebno je koristiti ranije stečena znanja iz fizičke geografije i drugih srodnih predmeta. Težište treba staviti na obradu onih sadržaja sa kojima se učenici prvi put sreću.

Vidno mesto u nastavnom programu ima problematika demogeografskog razvoja i naseljenost, kao i populacioni problemi Republike Srbije. Ovo nastavno gradivo treba povezivati sa sličnim sadržajima drugih nastavnih predmeta, u cilju sagledavanja populacionih problema, kao i izgrađivanja svesti o neophodnosti zajedničkog života različitih naroda. Kroz sadržaje ove nastavne teme učenike upoznati sa populacionom politikom naše države i značajem njenih odredbi za obnavljanje stanovništva. Učenici treba da se upoznaju sa postankom, funkcijama, razvojem i razmeštajem naselja u našoj zemlji, kao i sa procesom urbanizacije, njenim uzrocima i posledicama. U okviru ove teme informisati učenike o srpskoj dijaspori i njenim vezama sa Srbijom.

Pri obradi teme "Privreda Srbije" treba insistirati da učenici steknu znanja o razvoju privrede u celini i pojedinih privrednih delatnosti, kao i o prirodno-geografskoj osnovi razvoja. Ovi sadržaji su veoma složeni, stoga se preporučuje da se istaknu najvažnije karakteristike teritorijalnog razmeštaja, neravnomernost u nivou razvijenosti i perspektive razvoja privrede Srbije. Ne preporučuje se suvoparno nabrajanje i memorisanje obilja statističkih podataka, već njihovo korišćenje za analizu i upoređivanje stepena razvijenosti pojedinih privrednih segmenata.

Nastavna tema "Regionalne celine Srbije", obuhvata pregled geografskih odlika regija Srbije. Kroz ove sadržaje potrebno je kod učenika insistirati na uopštavanju, samostalnom zaključivanju i povezivanju usvojenih činjenica u sistem znanja i na primeni znanja i umenja u praksi. Napominjemo da je potrebno zainteresovati učenike za terenska istraživanja lokalne sredine i uputiti ih na pronalaženje i korišćenje različitih izvora informacija.

Nastavna tema "Srbi u bivšim jugoslovenskim republikama i dijaspori" obuhvata pregled geografskih sadržaja koji se odnose na prostore bivših jugoslovenskih republika i sveta u kojima živi srpsko stanovništvo. Potrebno je upoznati učenike sa uzrocima i posledicama masovnog kretanja srpskog stanovništva tokom dvadesetog veka. Preporučujemo da se naročita pažnja posveti uzajamnim vezama i odnosima između zemalja/dijaspore i naše zemlje.

Podsećamo nastavnike da je u korišćenju udžbenika važan selektivan pristup datim sadržajima. Takođe, preporučuje se nastavnicima da od učenika ne zahtevaju memorisanje faktografskog i statističkog materijala, jer to nije cilj nastave geografije. Stečena znanja treba da budu primenjiva a učenici osposobljeni da sami istražuju i analiziraju određene geografske pojave i procese.

PSIHOLOGIJA

CILJ I ZADACI

Cilj nastave psihologije je usvajanje znanja koja omogućuju učenicima da shvate biološku i društvenu uslovljenost psihičkog života i doprinose formiranju naučnog pogleda na svet, čoveka i njegovo individualno i društveno ponašanje.

Zadaci nastave psihologije su da učenici:

- steknu znanja o osnovnim vrstama psihičkih procesa, osobina i stanja i uvid u opšta pitanja razvoja strukture i dinamike ličnosti;

- steknu što potpuniji uvid u pojedine životne situacije svojstvene adolescentnom uzrastu i zrelom dobu;

- upoznaju psihološki aspekt međuljudskih odnosa u društvenom saobraćanju, u malim grupama i organizacijama;

- upoznaju psihološke mogućnosti podsticanja razvoja ličnosti, karakternih osobina, steknu sposobnost i formiraju stavove, vrednosti, interesovanje;

- razviju kritičko mišljenje, stvaralačke sposobnosti, interesovanje za samoobrazovanje i profesionalni razvoj;

- upoznaju racionalne metode učenja i način racionalnog planiranja radnih i slobodnih aktivnosti i shvate značaj ličnog angažovanja u razvoju sopstvene ličnosti.

Treći razred

(2 časa nedeljno, 72 časa godišnje)

SADRŽAJI PROGRAMA

1. Uvodni deo

Predmet, grane i metode psihologije (4 časa)

Predmet psihologije; teorijski i praktični zadaci.

Razvoj psihologije kao nauke.

Psihološke discipline: opšta psihologija, fiziološka psihologija, razvojna psihologija, pedagoška psihologija, socijalna psihologija, psihologija rada, klinička psihologija, psihologija ličnosti, mentalna higijena. Psihologija i druge nauke.

Metode i tehnike psiholoških istraživanja: laboratorijska i istraživanja u prirodnim uslovima.

Posmatranje i samoposmatranje: Upitnik i testovi. Objektivni i subjektivni podaci.

Organske osnove i društveni činioci psihičkog života (5 časova)

Nervni sistem. Čula i centralni nervni sistem.

Lokalizacija psihičkih funkcija. Uloga desne i leve hemisfere kore velikog mozga.

Značaj žlezda sa unutrašnjim lučenjem za psihički život i ponašanje: hipofiza nadbubrežne žlezde, polne žlezde.

Razvoj psihičkog života čoveka: shvatanje o činiocima psihičkog razvoja (nativizam, empirizam, teorija konvergencije, interakcionizam); značaj roda, govora i kulture. Filogeneza i ontogeneza.

Shvatanja o činiocima psihičkog razvoja jedinke - nativizam, empirizam, teorija konvergencije, društveno-istorijska teorija.

2. Osobine psihičke pojave - psihički procesi osobine i stanje

Osećaji i opažaji (4 časa)

Pojam osećaja i opažaja: Uloga draži, čulnog organa, nervnih puteva, moždanih centara u nastanku osećaja i opažaja. Prag draži.

Organizacija opažaja! Uticaj iskustva, motivacije i kulture na opažanje.

Pažnja: činioci i osobine pažnje.

Učenje i pamćenje (8 časova)

Pojam i vrste učenja: senzitivizacije i habituacije; uslovljavanje i instrumentalno učenje; uviđanje; učenje po modelu.

Vrste učenja prema sadržaju: Učenje motornih radnji i veština. Verbalno učenje.

Transfer učenja: pojam, vrste i značaj.

Pojam pamćenja: Kratkotrajno i dugotrajno pamćenje. Reprodukcija i prepoznavanje. Kvalitativne promene u sadržajima pamćenja.

Pojam zaboravljanja; činioci zaboravljanja; problem prirode pamćenja i zaboravljanja.

Psihološki i fizički uslovi uspešnog učenja: sposobnost i motivacija za učenje; metode uspešnog učenja.

Mišljenje (4 časa)

Pojam mišljenja. Mišljenje kao shvatanje odnosa. Mišljenje i asocijacije. Uloga znanja i iskustva u mišljenju.

Vrste mišljenja: imaginativno i realističko, konvergentno i divergentno.

Vrste misaonih operacija: razvoj mišljenja i govora; svojstva dečjeg mišljenja; svojstva i oblici mišljenja adolescenata.

Intelektualne sposobnosti i stvaralaštvo (3 časa)

Pojam intelektualne sposobnosti: struktura i merenje intelektualnih sposobnosti. Individualne razlike.

Pojam i kriterijumi stvaralačkog mišljenja; tok i faze stvaralačkog mišljenja. Psihološka dimenzija stvaraoca i sredine.

Emocije (5 časova)

Pojam emocija i emocionalnog reagovanja. Vrste emocionalnih doživljaja.

Emocije i organske promene; emocije i svest; shvatanje o prirodi emocije.

Emocionalnost u pubertetu i adolescenciji: moralna i estetska osećanja; međulična naklonost i nenaklonost; romantična ljubav.

Značaj emocija za mentalno zdravlje: osećanje sigurnosti i uspešna emocionalna razmena: stres; psihičke traume; anksioznost; psihosomatska oboljenja.

Motivacija (6 časova)

Pojam i vrste motiva: organski motivi; motivacioni ciklus. Javljanje i razvoj seksualnog motiva; socijalizovanje bioloških potreba.

Lični i socijalni motivi: sigurnost, samopoštovanje, afektivna vezanost, roditeljski motiv; afilijativnost, motiv postignuća, moralna svest. Hijerarhija motiva. Sukob motiva.

Motivi intelektualnog rada: radoznalost, istraživanje, nivo aspiracija, standardi uspešnosti, poznavanje rezultata.

Zadovoljenje i osujećenje motiva: spoljašnje i unutrašnje prepreke (barijere); realističko i nerealističko reagovanje na osujećenje (frustraciju); mehanizmi odbrane.

3. Ličnost

Struktura ličnosti (3 časa)

Pojam ličnosti: doslednost, jedinstvo i osobenost ponašanja jedinke; ličnost kao organizacija osobina - pojam crte (dispozicije), sindroma crta i tipa ličnosti.

Telesne osobine. Temperament. Sposobnosti. Karakter. Svest o sebi.

Dinamika ličnosti (4 časa)

Shvatanje o uzrocima i izvorima ljudskog ponašanja: potrebe, motivi, želje, namere, interesovanje, stavovi, vrednosti i druge dinamičke dispozicije.

Pojam volje i voljne radnje. Odluka, proces odlučivanja.

Razvoj ličnosti (4 časa)

Pojam razvoja i socijalizacije ličnosti. Odnos sazrevanja i učenja.

Činioci socijalizacije: kultura, društveni sistem, porodica, škola, vršnjaci, društvene organizacije, masovni mediji.

Dinamičko-razvojni pojam zrelosti jedinke: pokazatelji zrelosti; uravnoteženost strukture ličnosti (odnos prema stvarnosti, prema drugim ljudima i sebi).

Integracija jedinke u društvenu zajednicu: položaji i uloge. Lični i socijalni identitet; pojam bazične strukture ličnosti i socijalnog karaktera.

Teorije ličnosti (3 časa)

Pregled opštih teorija ličnosti: psihodinamičke teorije ličnosti: Frojdova teorija. Bihejviorističko shvatanje ličnosti.

Teorija crta. Fromovo shvatanje ličnosti. Shvatanje ličnosti u humanističkoj psihologiji.

Promene i poremećaji društvenog života i ponašanja (6 časova)

Izmenjena stanja svesti: san, hipnoza, sugestija; dejstvo narkotika. Parapsihologija.

Delikvencija, alkoholizam, narkomanija: uzroci, simptomi i resocijalizacija.

Neuroze. Psihoze. Psihopatije.

Psihološka preventiva: primarna i sekundarna; psihološko savetovanje; resocijalizacija, psihoterapija.

4. Osoba u socijalnoj interakciji

Opažanje osobe (3 časa)

Pojam. Vrste podataka i draži. Prva impresija. Zakonitosti u formiranju impresije.

Greške u opažanju osoba. Opažanje (atribucija) uzroka sopstvenog i tuđeg ponašanja.

Komunikacija (3 časa)

Znakovi, signali i simboli: neverbalna i verbalna komunikacija; socijalni činioci i jezik.

Uslovi uspešne komunikacije.

Grupa (4 časa)

Pojam i vrste društvenih grupa: male i velike grupe; primarne, referentne, formalne i neformalne, pripadničke i nepripadničke grupe.

Porodica kao grupa. Vršnjačke grupe. Školsko odeljenje.

Dinamika grupe: formiranje grupe. Odnosi u grupi. Rukovođenje grupom. Grupno rešavanje problema. Efikasnost grupe.

Ljudi u masi (3 časa)

Publika. Mnoštvo: manifestacije i demonstracije. Gomila: panika, rulja, linč.

Socijalni pokreti: mirovni pokret. Feministički pokret. Ekološki pokret.

NAČIN OSTVARIVANJA PROGRAMA (UPUTSTVO)

Karakteristike programa

Pri izboru sadržaja programa vođeno je računa o činjenici da učenici prvi put sistematski upoznaju osnovne i opšte psihološke pojmove i saznanja u psihologiji. Većina njih, tokom svog daljeg obrazovanja neće imati priliku da se šire upoznaju sa savremenom psihološkom naukom da je u programu najviše mesta dato sistemskom pregledu psihičkih pojava i formiranju osnovnih pojmova koji omogućuju precizno opažanje i razumevanje tih pojava u svakodnevnom i profesionalnom životu. Ovi sadržaji takođe doprinose osposobljavanju učenika za eventualno samostalno čitanje psihološke literature.

Radi postupnosti ostvarivanja sadržaja program je podeljen u četiri tematska bloka. Najpre su dati sadržaji o relativno jednostavnijim, a zatim o složenim psihičkim pojavama. Aktivnost učenika u nastavi može da se tokom školske godine postepeno povećava, jer su teme iz oblasti ličnosti i socijalne interakcije prepoznatljivije sa stanovišta njihovog svakodnevnog iskustva i bliže su njihovim aktuelnim interesovanjima.

U okviru svakog bloka istaknuto je po nekoliko tematskih celina. Za svaku od njih je naveden približan broj časova za obradu, utvrđivanje, sistematizovanje sadržaja programa i proveru znanja. Unutar svake tematske celine, navedene su uže teme, istaknute glavne pojave koje učenici treba da upoznaju i ključni pojmovi koje treba da usvoje. U većini slučajeva, svaki deo se može shvatiti kao nastavna jedinica ili obim sadržaja koje nastavnik treba da obradi na jednom času, ukoliko ceo čas posvećuje novim sadržajima. Zavisno od ukupne organizacije nastave, nastavnih metoda i mesta koje daje udžbeniku i drugim izvorima, nastavnik može prilikom obrade neke teme podeliti na još manje celine, ili nekoliko tema spojiti u veću celinu.

Objašnjenje sadržaja programa

UVODNI DEO programa sačinjavaju dve tematske celine: u prvoj su sadržaji koji se odnose na psihologiju kao nauku (predmet, zadaci, metode) a u drugoj priroda psihičkih pojava (biološki i socijalni uslovi i funkcije psihičkog života). Realizovanjem ovih sadržaja treba postići da učenici steknu sliku o glavnim područjima istraživanja i primene savremene psihologije i da uoče biološku i društvenu uslovljenost psihičkog života. Treba nastojati da učenici razumeju i usvoje osnovne pojmove, da uoče razliku između nenaučenog tumačenja nekih psihičkih pojava i njihovog naučnog objašnjenja. Neki od pojmova će se koristiti u obradi ostalih tema, te treba nastojati da se njihovo razumevanje i usvajanje postepeno produbljuje (npr. bazična i aplikativna istraživanja, posmatranje i samoposmataranje, objektivni i subjektivni podaci, filogeneza i ontogeneza, nativizam i empirizam, konvergencija i interakcionizam).

OSNOVNE PSIHIČKE POJAVE su središnji deo programa. U svakoj tematskoj celini su istaknuti ključni pojmovi, te je neophodno da učenici razumeju njihov sadržaj, međusobnu povezanost, teorijski i praktični smisao. Veoma je važno da učenici shvate funkcionalnu povezanost između osnovnih psihičkih pojava, npr. opažanja i učenja; znanja i mišljenja; saznanja i emocija; emocija i motiva; sposobnosti, motiva učenja. Ovi sadržaji usmeravaju učenike na upoznavanje intelektualnog i emocionalnog funkcionisanja iz razvijenog aspekta, na suočavanje sa psihološkim tumačenjima zbivanja koja i sami doživljavaju. Adolescentska sklonost introspekciji može se konstruktivno usmeriti ka potpunijem razumevanju psihičkih procesa i stanja.

LIČNOST je okvirni pojam trećeg dela programa. Strukturu, dinamiku i razvoj ličnosti treba prikazati kao tri ugla gledanja na celinu psihičkih pojava. Obrada tema iz ovog dela omogućava da se upotrebljavaju pojmovi usvojeni u prethodnim tematskim celinama i da se povezuju, proširuju u okviru novih opštih pojmova, kao na primer, struktura, dinamika, razvoj, temperament, karakter, ličnost, bazična struktura ličnosti i sl. Tematska celina posvećena teorijama ličnosti treba da učenike suoči sa otvorenim problemima psihološke nauke, da ih podstakne na samostalno čitanje psihološke literature a radi podizanja opšte kulture. Ne treba insistirati na učenju teorija iz udžbenika ili drugih izvora radi reprodukcije, nego na razumevanju najosnovnijih, za konkretnu teoriju, specifičnih pojmova. Obradom osnovnih vrsta promena i poremećaja duševnog života i ponašanja treba postići da učenici na izdiferenciran i relativno precizan način opažaju te pojave i da steknu izvestan uvid u okolnosti pod kojima se one javljaju (npr. delikvencija, alkoholizam, narkomanija).

Oslanjanje na prethodno obrađene sadržaje i primere koji se mogu naći u literaturi i svakodnevnom životu, omogućuje nastavniku da u ovom delu programa, nastavu postavi kao dominantno problemsku. To znači da učenici radi pripreme za razgovor o nekoj temi, samostalno, analizom određenih poglavlja iz udžbenika, identifikuju pojmove koje smatraju neophodnim za precizan opis pojave i razumevanje njenog psihološkog sadržaja. Ovaj deo programa se može povezati i sa nekim temama iz književnosti. Lako se mogu naći primeri literarne ilustracije tipova ličnosti, promena ličnosti i njenog ponašanja usled, na primer, alkoholizam, narkomanije, života u kriminogenim okolnostima i sl.

Deo sadržaja programa o SOCIJALNOJ INTERAKCIJI ima za cilj da prikaže osobu kao aktera u socijalnom kontekstu. Osnovna tema ovog dela je komunikacija. Iako je relativno nova oblast za uvodne i opšte kurseve psihologije na nivou srednje škole, nju ni u kom slučaju ne treba zanemarivati. Čovekov život se odvija u veoma različitim kontekstima, i ma gde se oni nalazili na dimenziji privatnost-javnost, njihovo suštinsko obeležje je komunikacija. Upravo na uzrastu srednje škole komunikacija se u svim svojim vidovima javlja kao mehanizam na kojem se temelji socijalno ponašanje. Da bi pravilno ocenio značaj ove teme, nastavnik bi morao da se i sam upozna sa literaturom koja obrađuje psihološke, sociološke i kibernetičke aspekte komunikacije. Takođe treba obratiti pažnju i na teme iz oblast opažanja osoba, grupne dinamike i ponašanja u masi.

Pri obradi ovih tema može se kombinovati izlaganja nastavnika, izlaganja pojedinih učenika i analizovanje primera iz aktuelnog društvenog života. Potrebno je da primenu nađu svi glavni pojmovi usvojeni izučavanjem prethodnih sadržaja programa, kako bi učenici uočili povezanost psihičkih pojava, razvoja pojedinca, strukture i dinamike ličnosti sa opažanjem i razumevanjem socijalnih situacija i ponašanjem u tim situacijama.

BIOLOGIJA

CILJ I ZADACI

Cilj nastave biologije u gimnaziji je da u sklopu opštih ciljeva nastave doprinese razvoju kompletne ličnosti učenika, kako u obrazovnom tako i u vaspitnom smislu. To podrazumeva usvajanje nastavnih sadržaja biologije sa naučnog aspekta uz istovremeno razvijanje psihofizičkih sposobnosti učenika na saznajnom i psihomotornom planu.

Zadaci nastave biologije su da učenici:

- steknu opšta naučna znanja iz oblasti biološke nauke i prakse;

- shvate i primenjuju zakonitosti i principe koji vladaju u prirodi;

- usvajaju nove pojmove koje će kasnije koristiti prilikom sticanja i usvajanja novih znanja;

- razvijaju svoje misaone i izražajne sposobnosti;

- razvijaju sposobnosti za samostalno istraživanje;

- da je upoznavanje građe i funkcije tela od velikog značaja za očuvanje zdravlja;

- prihvate da je očuvanje, unapređivanje i zaštita životne sredine njihov prioritetan zadatak.

Drugi razred

(2 časa nedeljno, 70 časova godišnje)

SADRŽAJI PROGRAMA

ORGANIZACIJA ĆELIJE (12)

Prokariotska ćelija. Građa i osnovne odlike na primeru bakterijske ćelije. Razmnožavanje bakterija. Bakterije kao izazivači bolesti. Bakterije i njihova primena u biotehnologiji.

Eukariotska ćelija. Građa i struktura ćelije. Hemijski sastav ćelije.

Ćelijska membrana. Građa i funkcija ćelijske membrane, selektivna propustljivost ćelijske membrane (transport kroz membranu).

Jedro. Građa i uloga jedra. Jedrova membrana i jedrova plazma. Hromozomi (DNK, proteini, RNK) hromatin i organizacija hromatina. Jedarce.

Citoplazma i ćelijske organele u citoplazmi. Ribozomi (sinteza proteina), polizomi.

Citoplazmatične membrane (endoplazmatična mreža - retikulum, Goldžijev sistem, lizozomi, mitohondrije i specifične granule, plastidi).

Citoskelet. Mikrotubuli i mikrofilamenti i uloga.

Razlike između biljne i životinjske ćelije.

Ćelijski ciklus. Ćelijske deobe (amitoza, mitoza i mejoza).

Vežba: Metode izučavanja ćelija pomoću svetlosnog mikroskopa i upoznavanje sa mikrografijama, dobijenih pomoću elektronskog mikroskopa.

Virusi. Opšte karakteristike. Razmnožavanje virusa na primeru virusa EIDS-a (2)

OSNOVI HISTOLOGIJE (3)

Građa i karakteristike biljnih tkiva (meristema, pokoričnih, apsorpcionih, za fotosintezu, provodnih tkiva, za magacioniranje, za provetravanje i tkiva za izlučivanje).

Građa i karakteristike životinjskih tkiva (epitelijalna, vezivna, tkiva, mišićno i nervno tkivo).

MORFOLOGIJA BILJAKA (3)

Biljni organi. Vegetativni organi (koren, stablo i list) i generativni (cvet, cvast). Oprašivanje i oplođenje. Plod i seme.

RAZNOVRSNOST BILJNOG SVETA

Opšte karakteristike i klasifikacija biljaka, medicinski i privredni značaj. Filogenija biljaka.

OSNOVNE KARAKTERISTIKE NIŽIH BILJAKA I GLJIVA (2)

Alge. Lišajevi. Gljive.

OSNOVNE KARAKTERISTIKE VIŠIH BILJAKA (4)

Mahovine. Prečice. Papratnjače. Semene paprati. Golosemenice. Skrivenosemenice.

FIZIOLOGIJA BILJAKA (3)

Ishrana biljaka (autotrofna ishrana-fotosinteza, heterotrofna ishrana). Biološka oksidacija.

Glikoza, disanje u ćeliji, vrenje i vrste vrenja. Značaj vrenja.

ORGANIZACIJA ŽIVOTINJA (7)

Principi klasifikacije životinja.

PROTOZOA - jednoćelijske životinje. Građa i osnovne odlike. Protozoe kao izazivači bolesti.

METAZOA - višećelijske životinje.

Parazoa. Poreklo višećeličnosti. Organizacija tela (odsustvo organa i organskih sistema).

Eumetazoa. Odlike telesne organizacije (diferencijacija tkiva, začetak organa i organskih sistema). Značaj.

Pljosnati crvi. Osnovne karakteristike građe na primeru metilja i pantljičara. Značajne parazitske vrste.

Mekušci. Osnovne odlike i značaj.

Prstenasti crvi. Osnovne odlike i značaj.

Zglavkari. Osnovne odlike i značaj.

Paukolike životinje. Osnovne odlike i značaj (otrovne vrste, vrste značajne kao paraziti i vektori zaraznih oboljenja).

Rakovi. Osnovne odlike i značaj.

Insekti. Osnovne odlike i značaj. Uloga insekata u ekonomiji prirode.

Bodljokošci. Specifičnosti organizacije.

Hordati. Organizacija hordata i pravci evolucije.

Kičmenjaci. Osnovne odlike građe.

Ribe. Adaptacije na život u vodi.

Vodozemci. Adaptacije na život u vodi.

Vodozemci. Adaptacije na kopneni način života.

Gmizavci. Adaptacije na kopneni način života.

Ptice. Adaptacije na specifičan način života i značaj ptica za ekonomiju prirode.

Sisari. Osnovne odlike građe i funkcije organa i organskih sistema na primeru čoveka.

ČOVEK I ZDRAVLJE (35)

Hemijski sastav tela (2)

Voda kao rastvarač, promet vode u organizmu, ćelijske i vanćelijske tečnosti. Zdravstveni značaj vode za piće i najčešće zarazne crevne bolesti.

Krv i krvne ćelije (3)

Krv. Krvna plazma, krvne ćelije, ABO sastav, rezus faktor, hemolitička bolest novorođenčeta. Poremećaji krvi (anemije, leukemije). Stvaranje krvnih ćelija (hematopoetski organi), koštana srž, timus, slezina, limfni čvorovi. Najčešće bolesti hemapoetskih organa (policitemija, mijelom, aplastična anemija, agranulocitoza),

Srce i krvni sudovi (3)

Građa srca. Rad srca. Poremećaji rada srca (koronarna skleroza, angina pektoris - stenokardija, bolesti srčanih zalistaka, poremećaji srčanog ritma). Krvni pritisak. Poremećaji krvnog pritiska.

Bolesti i ishrana (ateroskleroza, holesterol i lipoproteini, tromboza).

Sistem organa za disanje (2)

Građa organa za disanje. Fiziologija disanja. Bolesti organa za disanje.

Imuni sistem (2)

Imunitet i vrste imuniteta. Imunološka reakcija prema stranim transplantantima. Bolesti imunog sistema (sindrom stečene imunodeficijencije). HIV i imuni sistem. Zaštita od EIDS-a.

Imunološka hipersenzitivnost (alergijske reakcije). Imunološki sastav i pojava tumora.

Organi za varenje (2)

Građa i funkcija organa za varenje. Bolesti organa za varenje. Bolesti zuba. Bolesti usta. Tumori jezik i uta. Bolesti želuca i creva. Bolesti jetre, žučne kese i pankreasa. Paraziti organa za varenje.

Hrana kao izvor energije (2)

Regulacija šećera u krvi. Metabolizam hranljivih materija i oslobađanje energije. Termoregulacija. Bolesti u regulaciji metabolizma.

Kožni sistem (1)

Građa i funkcija kože

Organi za izlučivanje (2)

Građa i funkcija bubrega. Mokraća i mokrenje. Poremećaji sistema organa za izlučivanje.

Sistem organa za kretanje (3)

Kosti i mišići. Građa poprečnoprugastog mišića. Bolesti kostiju i mišića. Povrede kostiju i mišića.

Endokrini sistem (3)

Hormoni. Žlezde (hipofiza, epifiza, štitna žlezda, grudna žlezda, nadbubrežna žlezda, pankreas, polne žlezde). Bolesti endokrinih žlezda.

Reproduktivni sistem (3)

Polni organi (muški i ženski polni organ). Ovarijalni ili menstrualni polni ciklus. Polno sazrevanje. Psihički razvoj u pubertetu. Polni život čoveka. Oplođenje, trudnoća i porođaj. Bolesti organa za reprodukciju.

Nervni sistem i čula (3)

Neuron, građa i primanje informacija. Sinapsa i neurohormoni. Prenos informacija u mozak. Refleksne reakcije.

Čula. Građa i funkcija oka. Građa i funkcija uha. Ravnoteža. Ukus. Miris. Centralni nervni sistem i funkcija mozga (pamćenje, spavanje i buđenje). Bolesti nervnog sistema. Poremećaji vida, sluha. Poremećaji funkcije mozga.

OSTATI ZDRAV

Kako postajemo podložni bolestima? Faktori koji štetno utiču na zdravlje (duvan, alkohol, premalo sna, nedovoljno održavanje telesne kondicije, nepravilna ishrana, posledice stresa, psihoaktivne supstance...). Znaci prepoznavanja psihoaktivnih zavisnika. Lečenje zavisnika. Zavisnici od droge u Srbiji. Zdravlje i okolina. Misli na zdravlje.

Sledeći