Opšti i prirodno-matematički smer
(2 časa nedeljno, 64 časa godišnje)**
SADRŽAJI PROGRAMA
I PREDMET SOCIOLOGIJE (4)
1. Određenje predmeta sociologije
2. Sociologija i druge društvene nauke
3. Metod sociologije
4. Razvoj sociologije kao naučne discipline
5. Sociološke teorije
II PRIRODA, ČOVEK I DRUŠTVO (12)
1. Rad i podela rada kao osnova stvaranja i razvoja čoveka i društva
2. Društvena proizvodnja
- Proizvodnja i njeni osnovni činioci
- Proizvodne snage i proizvodni odnosi
- Društvena reprodukcija i njene osnovne zakonitosti
3. Robni oblik društvene proizvodnje
- Osnovna obeležja robne proizvodnje
- Roba i njena osnovna svojstva
- Razvoj oblika vrednosti; suština i osnovne funkcije novca
- Osnovno značenje zakona vrednosti
4. Prirodna i društvena sredina
5. Društvo i stanovništvo
6. Priroda i čovek u tehnološkom društvu
7. Ekološki problemi
III STRUKTURA I ORGANIZACIJA DRUŠTVA (14)
1. Elementi društvene strukture
2. Društvene grupe
3. Brak i porodica (populaciona politika)
4. Profesionalne, teritorijalne, religijske i druge društvene grupe
5. Društvene zajednice
6. Porodica, narod, nacija (populaciona politika)
7. Društveno raslojavanje (klase i slojevi)
8. Društvene institucije i organizacije
9. Političke partije i pokreti
10. Država, pravo i politika
11. Društvena svest i njeni oblici
IV KULTURA I DRUŠTVO (28)
1. Pojam kulture i civilizacije
2. Vrste kulturnih značenja
3. Religija (tipovi religioznosti)
- nastanak religijske svesti (primitivna zajednica, totemizam, fetišizam, magija, animizam)
- Mit i mitologija
- Monoteističke religije (jevrejska religija, budizam, hrišćanstvo, islam)
4. Običaj i moral
5. Filozofija i nauka
6. Umetnost (vrste umetničkog stvaralaštva)
7. Masovna kultura i potkultura
8. Kultura i ličnost
V PROMENE I RAZVOJ DRUŠTVA (6)
1. Vrste društvenih promena
2. Društvena pokretljivost
3. Društveni razvoj i njegovi činioci
4. Razvojne perspektive savremenog društva
(3 časa nedeljno, 96 časova godišnje)**
SADRŽAJI PROGRAMA
I PREDMET SOCIOLOGIJE (6)
1. Određenje predmeta sociologije
2. Sociologija i druge društvene nauke
3. Metod sociologije
4. Razvoj sociologije kao naučne discipline
5. Sociološke teorije
II PRIRODA, ČOVEK I DRUŠTVO (20)
1. Rad i podela rada kao osnova stvaranja i razvoja čoveka i društva
2. Društvena proizvodnja
- Proizvodnja i njeni osnovni činioci
- Proizvodne snage i proizvodni odnosi
- Društvena reprodukcija i njene osnovne zakonitosti
3. Robni oblik društvene proizvodnje
- Osnovna obeležja robne proizvodnje
- Roba i njena osnovna svojstva
- Razvoj oblika vrednosti; suština i osnovne funkcije novca
- Osnovno značenje zakona vrednosti
4. Prirodna i društvena sredina
5. Društvo i stanovništvo
6. Priroda i čovek u tehnološkom društvu
7. Ekološki problemi
III STRUKTURA I ORGANIZACIJA DRUŠTVA (22)
1. Elementi društvene strukture
2. Društvene grupe
3. Brak i porodica (populaciona politika)
4. Profesionalne, teritorijalne, religijske i druge društvene grupe
5. Društvene zajednice
6. Porodica, narod, nacija (populaciona politika)
7. Društveno raslojavanje (klase i slojevi)
8. Društvene institucije i organizacije
9. Država, pravo i politika
10. Političke partije i pokreti
11. Društvena svest i njeni oblici
IV KULTURA I DRUŠTVO (38)
1. Pojam kulture i civilizacije
2. Vrste kulturnih značenja
3. Religija (tipovi religioznosti)
- nastanak religijske svesti (primitivna zajednica, totemizam, fetišizam, magija, animizam)
- Mit i mitologija
- Monoteističke religije (budizam, hrišćanstvo, islam)
4. Običaj i moral
5. Filozofija i nauka
6. Umetnost (vrste umetničkog stvaralaštva)
7. Masovna kultura i potkultura
8. Kultura i ličnost
V PROMENE I RAZVOJ DRUŠTVA (10)
1. Vrste društvenih promena
2. Društvena pokretljivost
3. Društveni razvoj i njegovi činioci
4. Razvojne perspektive savremenog društva
NAČIN OSTVARIVANJA PROGRAMA (UPUTSTVO)
Program obuhvata nekoliko celina i to: određenje predmeta sociologije, shvatanje prirode čoveka i društva, sadržaje iz ekonomije, strukture i organizacije društva, kulture i društva sa posebnom razradom sadržaja iz oblasti religije i poglavlje o promenama i razvoju društva.
Za realizaciju ovih sadržaja i ostvarivanje postavljenih zadataka bitno je da učenici usvoje osnovne pojmove iz ove oblasti kao i da formiraju kritički odnos prema svetu, razumevaju protivrečnosti koje nastaju u razvoju društva kao i odrede svoje mesto i aktivan stav. Karakteristike sadržaja omogućavaju primenu različitih oblika rada i nastavnih metoda koje angažuju učenike.
Budući da su opšta obeležja ljudske aktivnosti sadržana u radu posmatra se kao suštinsko svojstvo čoveka, njegovog stvaralaštva i istorije, uzima se u sklopu tzv. prirodne i društvene podele rada. U prvom poglavlju je posmatranje i analiza društva i prirodne sredine, u drugom su razne vrste podele rada kao osnove društvene strukture istorijskog razvitka. U ovom delu programa direktno se povezuju sadržaji političke ekonomije, sociologije i antropologije.
Pri objašnjavanju uslova nastanka robne proizvodnje i njenih opštih karakteristika (svojstva robe, razvoja oblika vrednosti, funkcije novca, osnovne funkcije zakona vrednosti) težište bi trebalo da bude na razjašnjavanju poznatog Marksovog stava da su robna proizvodnja i robni promet "pojave koje pripadaju najrazličitijim načinima proizvodnje", ali da se o karakterističnim razlikama tih različitih istorijskih oblika robne proizvodnje ne može pouzdano suditi "ako se poznaju samo apstraktne kategorije robnog prometa, koje su im zajedničke".
Pri obradi sadržaja o kulturi i društvu treba primeniti strukturalni i sistemski pristup. Posebnu pažnju treba posvetiti sociologiji religije, počev od nastanka religijske svesti i njihovih primitivnih oblika do pojave monoteističkih religija i stvaranju posebnih društvenih odnosa u zavisnosti od religiozne pripadnosti. Pri tome treba koristiti što više primera i neke rezultate kulturoloških istraživanja i novijih studija iz oblasti sociologije kulture. Predmetni nastavnici, tematizaciju ovog odeljka treba da prilagode i interesovanju učenika. Okosnicu odeljka o promenama i razvoju društva čine sledeći pojmovi: promena (izmena jednog stanja, strukture, društvenog procesa ili pravca) razvoj (serija promena istog smera i date investicije) i pokretljivost (menjanje mesta u društvenoj strukturi i društvenom sistemu). Zbog toga izlaganje o "oblicima" društvenog razvoja podrazumeva i odrednicu smera i stepena dostignutog razvitka. Ovu tematsku celinu takođe treba prilagoditi interesovanjima učenika. Tematski treba proširiti činioce društvenog razvoja uključujući i dopune o razvojnim fazama, krizi i stagnaciji, neravnomernosti u društvenom razvoju i dr. Kada je u pitanju razvitak savremenih društava, na primer, posebno treba objasniti sadašnju svetsku krizu (demografska, kriza ishrane itd., kriza u odnosima između savremenih društvenih sistema), a u pogledu društva budućnosti poželjno bi bilo prikazati neke novije futurološke studije.
Priroda sadržaja ovog predmeta omogućava korišćenje različitih oblika rada i nastavnih metoda koje angažuju učenike i povećavaju njegovu zainteresovanost.
Koristeći odgovarajuće metode u nastavi, učenike bi trebalo posebno pokretati i stimulisati da postavljaju pitanja i vode rasprave o njima. Povremeno ih treba testirati koliko su u toku (i kako) aktuelnih zbivanja u razvoju socijalističkih društvenih odnosa, aktuelnim problemima morala, alternativne kulture i mlade generacije, pitanjima iz oblasti filozofije, nauke, umetnosti i ideologije. Na ovim konkretnim pitanjima treba istovremeno objašnjavati zašto se, pored ostalog, neki problemi u stručnim raspravama i literaturi različito objašnjavaju. Dobre primere bi svakako trebalo uzeti u obzir kada se ocenjuje ukupan uspeh učenika.
(Za sve tipove gimnazija)
Cilj i zadaci
Cilj nastave psihologije je usvajanje znanja koja omogućavaju učenicima da shvate biološku i društvenu uslovljenost psihičkog života i doprinos formiranju naučnog pogleda na svet, čoveka i njegovo individualno i društveno ponašanje.
Zadaci nastave psihologije su da učenici:
- stiču znanja o osnovnim vrstama psihičkih procesa, osobina i stanja i uvid u opšta pitanja razvoja strukture i dinamike ličnosti;
- steknu što potpuniji uvid u pojedine životne situacije svojstvene adolescenskom uzrastu i zrelom dobu;
- upoznaju psihološki aspekt međuljudskih odnosa u društvenom saobraćanju, u malim grupama i organizacijama;
- upoznaju psihološke mogućnosti podsticanja razvoja ličnosti, steknu sposobnosti i formiraju stavove, vrednosti, interesovanja, karakternih osobina;
- razviju kritičko mišljenje, stvaralačke sposobnosti, interesovanja za samoobrazovanje i profesionalni razvoj;
- upoznaju racionalne metode učenja i način racionalnog planiranja radnih i slobodnih aktivnosti i shvate značaj ličnog angažovanja u razvoju sopstvene ličnosti.
(2 časa nedeljno, 74 časa godišnje)**
SADRŽAJI PROGRAMA
I UVODNI DEO
Predmet, grane i metode psihologije (4)
Predmet psihologije; teorijski i praktični zadaci.
Psihološke discipline: opšta psihologija, fiziološka psihologija, razvojna psihologija, pedagoška psihologija, socijalna psihologija, psihologija rada, klinička psihologija, psihologija ličnosti, mentalna higijena. Psihologija i druge nauke.
Metode i tehnike psiholoških istraživanja: laboratorijska i istraživanja u prirodnim uslovima.
Posmatranje i samoposmatranje. Upitnik i testovi. Objektivni i subjektivni podaci.
Organske osnove i društveni činioci psihičkog života (6)
Nervni sistem. Čula i centralni nervni sistem.
Lokalizacija psihičkih funkcija. Uloga desne i leve hemisfere kore velikog mozga.
Značaj žlezda sa unutrašnjim lučenjem za psihički život i ponašanje: hipofiza, nadbubrežne žlezde, polne žlezde.
Razvoj psihičkog života čoveka: shvatanje o činiocima psihičkog razvoja (nativizam, empirizam teorija konvergencije, interakcionizam); značaj rada, govora i kulture. Filogeneza i ontogeneza.
Shvatanja o činiocima psihičkog razvoja jedinke - nativizam, empirizam, teorija konvergencije, društveno-istorijska teorija.
II OSNOVNE PSIHIČKE POJAVE - PSIHIČKI PROCESI OSOBINE I STANJA
Osećaji i opažaji (7)
Pojam osećaja i opažaja: Uloga draži, čulnog organa, nervnih puteva, moždanih centara u nastanku osećaja i opažaja. Prag draži.
Organizacija opažaja! Uticaj iskustva, motivacije i kulture na opažanje.
Kognitivna obrada informacija.
Pažnja: činioci i osobine pažnje.
Opažanje osoba: Vrste podataka i draži. Prva impresija. Zakonitosti u formiranju impresije. Greške u opažanju osoba. Opažanje (atribucija) uzroka sopstvenog i tuđeg ponašanja.
Učenje i pamćenje (8)
Pojam i vrste učenja: senzitivizacije i habituacija; uslovljavanje i instrumentalno učenje; uviđanje; učenje po modelu.
Vrste učenja prema sadržaju: Učenje motornih radnji i veština. Verbalno učenje.
Transfer učenja: pojam, vrste i značaj.
Pojam pamćenja: Kratkotrajno i dugotrajno pamćenje. Reprodukcija i prepoznavanje. Kvalitativne promene u sadržajima pamćenja.
Pojam zaboravljanja; činioci zaboravljanja; problem prirode pamćenja i zaboravljanja.
Psihološki i fizički uslovi uspešnog učenja: sposobnosti i motivacija za učenje; metode uspešnog učenja.
Mišljenje (4)
Pojam mišljenja. Mišljenje kao shvatanje odnosa. Mišljenje i asocijacije. Uloga znanja i iskustva u mišljenju.
Vrste mišljenja: imaginativno i realističko, konvergentno i divergentno.
Vrste misaonih operacija: razvoj mišljenja i govora; svojstva dečjeg mišljenja; svojstva i oblici mišljenja adolescenata.
Intelektualne sposobnosti i stvaralaštvo (3)
Pojam intelektualne sposobnosti: struktura i merenje intelektualnih sposobnosti. Individualne razlike.
Pojam i kriterijumi stvaralačkog mišljenja; tok i faze stvaralačkog mišljenja. Psihološka dimenzija odnosa stvaraoca i sredine.
Emocije (5)
Pojam emocija i emocionalnog reagovanja. Vrste emocionalnih doživljaja.
Emocije i organske promene; emocije i svest; shvatanje o prirodi emocije.
Emocionalnost u pubertetu i adolescenciji: moralna i estetska osećanja; međulična naklonost i nenaklonost; romantična ljubav.
Značaj emocija za mentalno zdravlje: osećanje sigurnosti i uspešna emocionalna razmena; stres; psihičke traume; anksioznost; psihosomatska oboljenja.
Motivacija (7)
Pojam i vrste motiva: organski motivi; motivacioni ciklus. Javljanje i razvoj seksualnog motiva; socijalizovanje bioloških potreba.
Lični i socijalni motivi: sigurnost, samopoštovanje, afektivna vezanost, roditeljski motiv; afilijativnost, motiv postignuća, moralna svest. Hijerarhija motiva. Skob motiva.
Motivi intelektualnog rada: radoznalost, istraživanje, nivo aspiracija, standardi uspešnosti, poznavanje rezultata.
Zadovoljenje i osujećenje motiva: spoljašnje i unutrašnje prepreke (barijere); realističko i nerealističko reagovanje na osujećenje (frustraciju); mehanizmi odbrane.
III LIČNOST
Struktura ličnosti (3)
Pojam ličnosti: doslednost, jedinstvo i osobenost ponašanja jedinke; ličnost kao organizacija osobina - pojam crte (dispozicije), sindroma crta i tipa ličnosti.
Telesne osobine. Temperamenat. Sposobnosti. Karakter. Svest o sebi.
Dinamika ličnosti (3)
Shvatanje o uzrocima i izvorima ljudskog ponašanja: potrebe, motivi, želje, namere, interesovanja, stavovi, vrednosti i druge dinamičke dispozicije.
Pojam volje i voljne radnje. Odluka, proces odlučivanja.
Razvoj ličnosti (5)
Pojam razvoja i socijalizacije ličnosti. Odnos sazrevanja i učenja.
Činioci socijalizacije: kultura, društveni sistem, porodica, škola, vršnjaci, društvene organizacije, masovni mediji.
Dinamičko-razvojni pojam zrelosti jedinke: pokazatelji zrelosti; uravnoteženost strukture ličnosti (odnos prema stvarnosti, prema drugim ljudima i sebi).
Integracija jedinke u društvenu zajednicu: položaji i uloge. Lični i socijalni identitet; pojam bazične strukture ličnosti i socijalnog karaktera.
Teorije ličnosti (3)
Pregled opštih teorija ličnosti: psihodinamičke teorije ličnosti: Frojdova teorija. Bihejviorističko shvatanje ličnosti.
Teorija crta. Fromovo shvatanje ličnosti. Shvatanje ličnosti u humanističkoj psihologiji.
Promene i poremećaji duševnog života i ponašanja (6)
Izmenjena stanja svesti: san, hipnoza, sugestija; dejstvo narkotika. Parapsihologija.
Delikvencija, alkoholizam, narkomanija: uzroci, simptomi i resocijalizacija.
Neuroze. Psihoze. Psihopatije.
Psihološka preventiva: primarna i sekundarna; psihološko savetovanje; resocijalizacija, psihoterapija.
IV OSOBA U SOCIJALNOJ INTERAKCIJI
Komunikacija (3)
Znakovi, signali i simboli: neverbalna i verbalna komunikacija; socijalni činioci i jezik.
Uslovi uspešne komunikacije.
Grupa (4)
Pojam i vrste društvenih grupa: male i velike grupe; primarne, referentne, formalne i neformalne, pripadničke i nepripadničke grupe.
Porodica kao grupa. Vršnjačke grupe. Školsko odeljenje.
Dinamika grupe: formiranje grupe. Odnosi u grupi. Rukovođenje grupom. Grupno rešavanje problema. Efikasnost grupe.
Ljudi u masi (3)
Publika. Mnoštvo: manifestacije i demonstracije. Gomila: panika, rulja, linč.
Socijalni pokreti. Grupe socijalne akcije. Mirovni pokret. Feministički pokret. Ekološki pokret.
NAČIN OSTVARIVANJA PROGRAMA (UPUTSTVO)
Karakteristike programa
Pri izboru sadržaja programa vođeno je računa o činjenici da učenici prvi put sistematski upoznaju osnovne i opšte psihološke pojmove i saznanja u psihologiji. Većina njih, tokom svog daljeg obrazovanja neće imati priliku da se šire upoznaju sa savremenom psihološkom naukom jer je u programu najviše mesta dato sistematskom pregledu psihičkih pojava i formiranju osnovnih pojmova koji omogućuju precizno opažanje i razumevanje tih pojava u svakodnevnom i profesionalnom životu. Ovi sadržaji takođe doprinose osposobljavanju učenika za eventualno samostalno čitanje psihološke literature.
Radi postupnosti ostvarivanja sadržaja program je podeljen u četiri tematska bloka. Najpre su dati sadržaji o relativno jednostavnijim a zatim o složenim psihičkim pojavama. Aktivnost učenika u nastavi može da se tokom školske godine postepeno povećava, jer su teme iz oblasti ličnosti i socijalne interakcije prepoznatljivije sa stanovništva njihovog svakodnevnog iskustva i bliže su njihovim aktuelnim interesovanjima.
U okviru svakog bloka istaknuto je po nekoliko tematskih celina. Za svaku od njih je naveden približan broj časova za obradu, utvrđivanje, sistematizovanje sadržaja programa i proveru znanja. Unutar svake tematske celine, navedene su uže teme, istaknute glavne pojave koje učenici treba da upoznaju i ključni pojmovi koje treba da usvoje. U većini slučajeva, svaki deo se može shvatiti kao nastavna jedinica ili obim sadržaja koje nastavnik treba da obradi na jednom času, ukoliko ceo čas posvećuje novim sadržajima. Zavisno od ukupne organizacije nastave, nastavnih metoda i mesta koje daje udžbeniku i drugim izvorima, nastavnik može prilikom obrade neke teme podeliti na još manje celine, ili nekoliko tema spojiti u veću celinu.
Objašnjenje sadržaja programa
UVODNI DEO programa sačinjavaju dve tematske celine: u prvoj su sadržaji koji se odnose na psihologiju kao nauku (predmet, zadaci, metode) a u drugoj priroda psihičkih pojava (biološki i socijalni uslovi i funkcije psihičkog života). Realizovanjem ovih sadržaja treba postići da učenici steknu sliku o glavnim područjima istraživanja i primene savremene psihologije i da uoče biološku i društvenu uslovljenost psihičkog života. Treba nastojati da učenici razumeju i usvoje osnovne pojmove, da uoče razliku između nenaučnog tumačenja nekih psihičkih pojava i njihovog naučnog objašnjenja. Neki od pojmova će se koristiti u obradi ostalih tema, te treba nastojati da se njihovo razumevanje i usvajanje postepeno produbljuje (npr. bazična i aplikativna istraživanja, posmatranje i samoposmatranje, objektivni i subjektivni podaci, filogeneza i ontogeneza, nativizam i empirizam, konvergencija i interakcionizam).
OSNOVNE PSIHIČKE POJAVE su središnji deo programa. U svakoj tematskoj celini su istaknuti ključni pojmovi, te je neophodno da učenici razumeju njihov sadržaj, međusobnu povezanost, teorijski i praktični smisao. Veoma je važno da učenici shvate funkcionalnu povezanost između osnovnih psihičkih pojava, npr. opažanja i učenja; znanja i mišljenja; saznanja i emocija; emocija i motiva; sposobnosti, motiva i učenja. Ovi sadržaji usmeravaju učenike na upoznavanje intelektualnog i emocionalnog funkcionisanja iz razvojnog aspekta, na suočavanje sa psihološkim tumačenjima zbivanja koja i sami doživljavaju. Adolescentska sklonost introspekciji može se konstruktivno usmeriti ka potpunijem razumevanju psihičkih procesa i stanja.
LIČNOST je okvirni pojam trećeg dela programa. Strukturu, dinamiku i razvoj ličnosti treba prikazati kao tri ugla gledanja na celinu psihičkih pojava. Obrada tema iz ovog dela omogućava da se upotrebljavaju pojmovi usvojeni u prethodnim tematskim celinama i da se povezuju, proširuju u okviru novih opštih pojmova, kao na primer, struktura, dinamika, razvoj, temperament, karakter, ličnost, bazična struktura ličnosti i sl. Tematska celina posvećena teorijama ličnosti treba da učenike suoči sa otvorenim problemima psihološke nauke, da ih podstakne na samostalno čitanje psihološke literature a radi podizanja opšte kulture. Ne treba insistirati na učenju teorija iz udžbenika ili drugih izvora radi reprodukcije, nego na razumevanju najosnovnijih, za konkretnu teoriju, specifičnih pojmova. Obradom osnovnih vrsta promena i poremećaja duševnog života i ponašanja treba postići da učenici na izdiferenciran i relativno precizan način opažaju te pojave i da steknu izvestan uvid u okolnosti pod kojim se one javljaju (npr. delikvencija, alkoholizam, narkomanija).
Oslanjanje na prethodno obrađene sadržaje i primere koji se mogu naći u literaturi i svakodnevnom životu, omogućuje nastavniku da u ovom delu programa, nastavu postavi kao dominantno problemsku. To znači da učenici, radi pripreme za razgovor o nekoj temi, samostalno, analizom određenih poglavlja iz udžbenika, identifikuju pojmove koje smatraju neophodnim za precizan opis pojave i razumevanje njenog psihološkog sadržaja. Ovaj deo programa se može povezati i sa nekim temama iz književnosti. Lako se mogu naći primeri literarne ilustracije tipova ličnosti, promena ličnosti i njenog ponašanja usled, na primer, alkoholizma, narkomanije, života u kriminogenim okolnostima i sl.
Deo sadržaja programa o SOCIJALNOJ INTERAKCIJI ima za cilj da prikaže osobu kao aktera u socijalnom kontekstu. Osnovna tema ovog dela je komunikacija. Iako je relativno nova oblast za uvodne i opšte kurseve psihologije na nivou srednje škole, nju ni u kom slučaju ne treba zanemarivati. Čovekov život se odvija u veoma različitim kontekstima, i ma gde se oni nalazili na dimenziji privatnost-javnost, njihovo suštinsko obeležje je komunikacija. Upravo na uzrastu srednje škole komunikacija se u svim svojim vidovima javlja kao mehanizam na kojem se temelji socijalno ponašanje. Da bi pravilno ocenio značaj ove teme, nastavnik bi morao da se i sam upozna sa literaturom koja obrađuje psihološke, sociološke i kibernetičke aspekte komunikacije. Takođe treba obratiti pažnju i na teme iz oblasti grupne dinamike i ponašanja u masi.
Pri obradi ovih tema može se kombinovati izlaganja nastavnika, izlaganja pojedinih učenika i analizovanje primera iz aktuelnog društvenog života. Potrebno je da primenu nađu svi glavni pojmovi usvojeni izučavanjem prethodnih sadržaja programa, kako bi učenici uočili povezanost psihičkih pojava, razvoja pojedinca, strukture i dinamike ličnosti sa opažanjem i razumevanjem socijalnih situacija i ponašanjem u tim situacijama.
Cilj i zadaci
Cilj nastave filozofije je unapređivanje opšteg obrazovanja upoznavanja glavnih sadržaja i razvojno-istorijskih tokova filozofskog mišljenja.
Zadaci nastave su da učenici:
- upoznaju osnovne elemente i principe mišljenja;
- shvate odnos ispravnog i istinitog mišljenja, jezika i mišljenja i drugih problema saznanja kao i uslova uspešne komunikacije;
- osposobe se za primenu metodologije istraživanja i razviju sposobnosti za sistematsko, samostalno i kritičko mišljenje;
- razumeju filozofske probleme i njihova rešenja na primerima najvećih dostignuća filozofske misli kao i sticanje sposobnosti pozitivnim transferom za razumevanje drugih teorijskih i praktičnih problema;
- stiču uvid u opšteteorijske i humanističke tokove mišljenja koji su uobličavali određene istorijske epohe i čine osnovu savremenih humanističkih i kritičkih orijentacija i time unapređuju svoje obrazovanje.
(Za gimnaziju opšteg tipa i društveno-jezičkog smera)
(2 časa nedeljno, 72 časa godišnje)**
SADRŽAJI PROGRAMA
PRVI DEO
I Predmet logike (2)
1. Postanak i razvoj logike
2. Odnos logike, filozofije i nauke
3. Značaj logike
- podela logike
II Problemi saznanja (4)
1. Kriterijumi, izvori i mogućnosti saznanja
2. Odnos mišljenja i jezika
3. Vrste saznanja: svedočanstvo, očiglednost, mnjenje, verovanje
4. Kritičko-racionalno prihvatanje istine
5. Odnos istinitog i valjanog mišljenja
6. Različito shvatanje istine
III Pojam (6)
1. Šta je pojam
- pojam i termin
- obrazovanje i razvoj pojma
- denotacije i konotacija
- obim i sadržaj pojma
2. Vrste pojmova
3. Odnosi među pojmovima
IV Definicija i klasifikacija (6)
1. Pojam definicije
2. Vrste definicije
3. Pravila definisanja
4. Deoba i klasifikacija
- smisao klasifikacije
V Sud (6)
1. Šta je sud
- rečenica, iskaz, stav i sud
- sud i suđenje, tvrđenje i poricanje
2. Vrste sudova po kvalitetu, kvantitetu, modalitetu, strukturi i saznajnoj vrednosti
3. Veznici složenih sudova
- implikacija, konjukcija, disjunkcija, ekvivalencija
4. Analiza sudova pomoću tablica
VI Zaključivanje (10)
1. Šta je zaključivanje
- premise i zaključak
- ispravan i istinit zaključak
2. Vrste zaključivanja: indukcije, dedukcije, zaključivanje po anologiji
3. Induktivno zaključivanje
- indukcija i verovatnoća
- indukcija prostim nabrajanjem i indukcija eliminacijom
- uslovi prihvatljivosti induktivnog zaključka
4. Deduktivno zaključivanje
- opšte karakteristike dedukcije
- vrste deduktivnog zaključivanja
- silogizam; - vrste i pravila
5. Dokazivanje i opovrgavanje
6. Logičke greške
DRUGI DEO: METODOLOGIJA ISTRAŽIVANJA
I Jezik naučnih teorija (6)
1. Funkcija jezika
2. Analiza značenja
3. Uslovi uspešne komunikacije
II Teorijska priprema istraživanja (4)
1. Teorija i iskustvo
2. Utvrđivanje problema
3. Određivanje pojmovnog okvira istraživanja
4. Prethodne pretpostavke istraživanja
III Utvrđivanje naučnih činjenica (10)
1. Naučno posmatranje
2. Eksperiment
3. Merenje
4. Statistička obrada podataka
5. Ispitivanje pouzdanosti i ispravnosti podataka
IV Naučno objašnjavanje (10)
1. Pojam naučnog objašnjavanja
2. Postavljanje i proveravanje hipoteze
3. Pojam naučnog zakona
4. Vrste zakonitosti (uzročna, funkcijska, statistička)
5. Pojam uzroka i Milove metode za ispitivanje uzroka
6. Naučne teorije i sistemi
V Osnovne filozofske metode (8)
1. Analitičko-empirijska
2. Hermeneutička
3. Fenomenološka
4. Kritičko-dijalektička
(2 časa nedeljno - 64 časa godišnje za učenike gimnazije prirodno-matematičkog smera)**
(3 časa nedeljno - 96 časova godišnje za učenike gimnazije opšteg i društveno-jezičkog smera)**
SADRŽAJI PROGRAMA
I Određenje filozofije (5; 8) *)
1. Ime i pojam filozofije
2. Odnos filozofije prema mitu, religiji, nauci i umetnosti
3. Ljudske pobude za filozofsko istraživanje (čuđenje, sumnja, težnja za shvatanjem smisla postojanja)
4. Osnovna filozofska pitanja i područja istraživanja
5. Filozofski pravci, škole i discipline
*) Prvi broj označava fond časova u gimnaziji prirodno-matematičkog smera drugi broj označava fond časova u gimnaziji opšteg i društveno-jezičkog smera. To važi za sve tematske celine.
II Antička filozofija (12; 16)
1. Filozofija prirode
- pitanja o početku svih stvari
- nauka o jednom jedinstvenom biću
- dijalektika i retorika kao veština pobijanja i dokazivanja
2. Filozofija čoveka
- teorijsko-saznajne orijentacije u shvatanju čoveka i pravednosti
- učenje o državi
3. Etička učenja
- shvatanje izvora individualne sreće
- shvatanje vrline i dobra
III Srednjovekovna filozofija (5; 8)
1. Filozofija i hrišćanstvo
- odnos vere i razuma (autoritet i prirodni um)
- pojava hrišćanstva
- odnos religije i filozofije (gnostici i apologeti)
- problem univerzalije;
- pozna sholastika
IV Filozofija novog doba (22; 34)
1. Filozofija renesanse
- Rađanje modernih nauka; Kritika filozofske tradicije i najava novih metoda i ciljeva nauka;
- Traženje pouzdanog metoda istraživanja (Bekon - Novi organon)
- humanizam - filozofija čoveka novog doba (Paskal, Montem)
2. Racionalizam
- principi ljudskog duha i metodi vođenja ljudskog uma (Rene Dekart - učenje o metodi i nova metafizika)
- o prirodi i duhu, razumu i slobodi (Baruh de Spinoza - etika);
- učenje o monadama i problem deodiceje (Lajbnic)
3. Empirizam
- teorija ideja (Džon Lok);
- radikalni empirizam (Berklijev solipsizam);
4. Prosvetiteljstvo
5. Nastanak moderne političke filozofije (Ruso, Monteskije)
- učenja o prirodnom pravu, prirodnom stanju i društvenom ugovoru;
- filozofska i politička revolucija (Hobs, Lok, Monteskije, Ruso);
6. Francuski materijalizam XVIII veka
7. Nemački klasični idealizam
- Kant (Kritika čistog uma, Kritika praktičnog uma, Kritika moći suđenja);
- Fihte: Učenje o slobodi i određenje čoveka;
- Šeling: Sistem objektivnog idealizma;
- Hegel: Sistem spekulativnog uma (Fenomenologija duha, Filozofija istorije, Filozofija prava, Estetika, Filozofija religije i Istorija filozofije).
8. Marksova filozofska misao (izvori, odnos prema filozofskoj tradiciji, shvatanje dijalektike kao teorije i metode, određivanje prakse, shvatanje istorije čoveka, slobode i revolucije, izvori i oblici otuđenja i putevi razotuđenja)
V Savremena filozofija (20; 30)
1. Pozitivizam i analitička filozofija (Kont, Rasl, Vitgenštajn, Bečki krug, Poper)
2. Iracionalizam
- Voluntarizam (Niče, Šopenhauer)
- Intuicionizam (Bergson)
3. Pragmatizam (Pers, Džems, Đui)
4. Fenomenologija (Huserl)
5. Filozofije egzistencije (Kjerkegor, Hajdeger, Jaspers, Berđajev)
6. Hermeneutika (Diltaj)
NAČIN OSTVARIVANJA PROGRAMA (UPUTSTVO)
Prema strukturi programa filozofije u III razredu predviđeno je da se obrađuju sadržaji logike, koji su grupisani u dva dela. Prvi deo obuhvata, pored određivanja predmeta, logike i problem saznanja i shvatanja istine u širem smislu. Pri obradi ovih sadržaja posebno treba da bude istaknuta vrednost shvatanja logike kao gnoseologije, u kojoj se utvrđuju kriterijumi izvori i mogućnosti saznanja, formalni i materijalni kriterijumi istine prisutni u naukama i istoriji filozofije. Pri izlaganju ovih sadržaja treba da bude naglašen epistemološki pristup u shvatanju razvoja mišljenja i znanja. Za ostvarivanje ovog dela programa predviđena je polovina ukupnog fonda časova.
Drugi deo obuhvata metodologiju istraživanja, čiji su sadržaji raspoređeni u pet tematskih celina. Za izlaganje opšte metodologije, kao grane logike, planirano je 34 časa. S obzirom na mogućnost korelacije ovog programa sa programima predmeta u kojima učenici, takođe, stiču znanja iz metodologije posebnih nauka, fond časova koji je predviđen dovoljan je da se izlože struktura i etape metodoloških istraživanja i naučnog objašnjavanja. Pri tome težište treba da bude na shvatanju pojma zakona i zakonitosti i metodima ispitivanja uzroka.
Program filozofije u IV razredu istovetan je za učenike svih gimnazijskih usmerenja.
Struktura programa filozofije u IV razredu obuhvata, unutar posebnih poglavlja, određenje filozofije, antičku i srednjovekovnu, filozofiju novog doba i savremene filozofije.
Određenje filozofije treba započeti upoznavanjem učenika sa ljudskim pobudama za filozofskim istraživanjima, izvorima i karakteristikama filozofskog shvatanja sveta prema mitsko-mitološkim, religioznim i drugim predstavama sveta, sa razlikama i sličnostima filozofije, nauke i umetnosti.
Naročitu pažnju treba posvetiti onim pitanjima i problemima koji čine suštinsku vrednost osnovnih pravaca u filozofiji.
Pri obradi antičkog i srednjovekovnog razdoblja u filozofiji treba obratiti pažnju na pojavu hrišćanstva i njegovo razumevanje, kao i na odnos religije i filozofije, vere i razuma. Treba ukazati na utkanost religijskih uticaja u sve oblike ljudskog duha, koji čine osnovu za razumevanje savremenih teorijskih saznajnih, antropoloških etičkih problema i shvatanja.
Kod sadržaja o najznačajnijim učenjima iz oblasti pojedinih filozofskih disciplina, težište treba da bude na istorijskim shvatanjima dobra, vrline, sreće, pravednosti, i drugim kategorijama etike i humanizma neophodnim za istinsko razumevanje dostignuća čoveka.
U poglavlju o filozofiji novog veka i nemačkom klasičnom idealizmu treba naglasiti humanističku i kritičku orijentaciju, učenje o čoveku i državi. Naročito pažnju treba posvetiti shvatanjima dijalektike i Hegelovom učenju.
Časove za izučavanje nemačkog klasičnog idealizma treba rasporediti tako da se mogu pregledno izložiti Kantovo, Fihteovo, Šelingovo i Hegelovo učenje, iz kojih se shvata dijalektički odnos materije i duha.
Pri obradi Marksovog učenja treba obratiti pažnju na probleme o određivanju osnovne orijentacije marksističke teorije, na učenju o dijalektici kao teoriji i metodi, na shvatanje prakse kao osnovnog kriterijuma istine i kao načina ljudske proizvodnje, stvaranja i samopotvrđivanja. Za Marksovo shvatanje čoveka, istorije i slobode treba koristiti istorijski pristup i dijalektički metod u kritičkom sagledavanju njegovog doprinosa.
U odeljku savremene filozofije treba celovito obraditi filozofske pravce, na učenjima najsavremenijih predstavnika, a u skladu sa njihovim istorijskim javljanjima.
U vezi sa istorijom filozofije neophodno je naglasiti razvoj filozofskih disciplina i učenja, kao i uočavanje trajnih filozofskih pitanja i problema čoveka.
Nastavnik treba da koristi savremene metode u nastavi kako bi se učenici osposobili za uspešno vođenje razgovora i diskusiju o svim aktuelnim problemima.
Za pronalaženje provokativne osnove i odabiranje problema treba koristiti izvorne tekstove filozofije. Navikavanje učenika na korišćenje izvornog teksta kao osnovne informacije omogućiće prevazilaženje slabosti udžbeničke i priručne literature, i doprineće razvijanju potrebe kod učenika za autentičnijim filozofskim samoobrazovanjem.
U procesu ispitivanja i procenjivanja usvojenog gradiva treba uzimati u obzir sve stečene vrednosti i nivoe znanja: korišćenje literature, učestvovanje u diskusiji, uočavanje pravih problema i postavljanje smišljenih pitanja. Neophodno je uočiti i vrednovati postignuti uspeh učenika u razvijanju sposobnosti samostalnog i kritičkog mišljenja o čoveku, njegove stvarnosti i perspektive.
Za uspešnije i sigurnije ostvarivanje ciljeva i zadataka ovog programa neophodno je organizovati i druge oblike nastavnog rada, (filozofske sekcije, tribine i debatne grupe) u kojima bi učenici efikasnije ispoljavali interesovanje, samoinicijativu i slobodu u izboru izučavanja određene filozofske problematike.
Drugi razred gimnazije društveno-jezičkog smera i gimnazije opšteg tipa
(2 časa nedeljno, 74 časa godišnje)**
SADRŽAJI PROGRAMA
SREDNJOVEKOVNI SVET DO 11. VEKA
1. tema: EVROPA U RANOM SREDNJEM VEKU
- Kraj antičkog sveta: seoba naroda i stvaranje varvarskih kraljevina u Evropi (germanske seobe, prodori Huna i Avara u Evropu, strukture ranih kraljevina, hristijanizacija varvara i počeci srednjovekovne Evrope)
- Hrišćanska crkva do raskola 1054. godine (rano monaštvo - sv. Benedikt, koncept Evrope Grigorija Velikog, misionari, uloga crkve tokom 9. i 10. veka - Klinijevski pokret, monaški redovi, cezaropapizam i razlika u odnosu na odnos države i crkve u Vizantiji, veliki raskol 1954. godine i njegove posledice)
- Franačka država. Ujedinjenje Evrope pod Karlom Velikim (Merovinzi i Karolinzi, arabljanska opasnost - širenje Arabljana i njihov doprinos evropskoj civilizaciji, krunisanje Papina Malog, uspon Karla Velikog na carstvo 800. godine i stvaranje papske države)
- Nastanak feudalnog društva (rađanje feudalnih društvenih odnosa u 9. veku - vitezovi i seljaci, piramidalna hijerarhija vlasti, vernost i vera, ruralno društvo)
- Život u ranom srednjem veku (dvor - izgled, način života na dvoru, običaji; rat - načini ratovanja, nastanak i simbolika kule; uloga religije u svakodnevnom životu; načini stanovanja; bolesti, glad, strahovi, seobe; manastiri - benediktinsko pravilo, skriptoriji)
- Vizantija do 12. veka (reforma cara Iraklija, borbe protiv Arabljana, uspon Vizantije u vreme dinastije Makedonaca)
- Vikinške i Mađarske invazije i rađanje Svetog rimskog carstva nemačkog naroda (nadiranje Normana u Evropu, njihova uloga na istoku i na zapadu, stvaranje države u Sredozemlju; poreklo Mađara i dolazak u Evropu do zaustavljanja na Lehu, Oton I)
- Kultura ranog srednjeg veka (razlike između kulture u Vizantiji i na Zapadu Evrope, preživljavanje rimske pismenosti na Zapadu - uloga irskog monaštva; kulturna obnova u vreme Karla Velikog; manastirska kultura, romanička umetnost, odnos prema Bogu u ranom srednjem veku)
2. tema: NASELJAVANJE SLOVENA NA BALKAN I STVARANJE PRVIH SRPSKIH DRŽAVA
- Doseljavanje Slovena na Balkansko poluostrvo (prapostojbina Slovena, uzroci seoba, običaji i verovanja Slovena, naseljavanje na Balkansko poluostrvo i u oblastima Istočnih Alpa, Sloveni i starosedeoci)
- Pokrštavanje Južnih Slovena i njihova rana pismenost (počeci pokrštavanja, Ćirilo i Metodije, učenici Ćirila i Metodija, glagoljaši, pismo i književnost, umetnost)
- Srbi do 12. veka (teritorijalni okviri srpskih zemalja, Srbi između Vizantije i Bugarske, knez Časlav, uspon Dukljanske države, osamostaljivanje Raške i Bosne)
SREDNJOVEKOVNI SVET OD 12. DO 15. VEKA
3. tema: EVROPA OD 12. DO 15. VEKA
- Nastanak gradova i univerziteta (oživljavanje gradova, položaj i uređenje, razvoj gradske privrede, trgovci i sajmovi, društveni odnosi u gradovima, izmenjeno društvo)
- Krstaški ratovi (papska monarhija, pohod na istok na verski i kolonizacioni pokret, prvi i četvrti krstaški rat, posledice krstaških ratova, rađanje viteškog morala, izmenjena pobožnost zapadnog sveta)
- Uspon zapadnoevropskih monarhija: Francuska, Engleska, Nemačka (razvoj feudalne monarhije, sveti Luj kao idealni vladar, "velika povelja sloboda" i nastanak parlamenta, Sveti romsko carstvo, od feudalne do nacionalne monarhije)
- Feudalno društvo: ratnici, rabotnici, duhovnici (struktura društva; društveni pokreti, jeresi, inkvizija, prosjački redovi)
- Život u poznom srednjem veku (obrazovanje; promene u veštini ratovanja; privatna pobožnost; porodična zajednica; prostor i imaginacija; izmenjena osećajnost; rađanje individue)
- Odnos države i crkve u poznom srednjem veku (sukob carskog i papskog koncepta, opadanje moći papa, crkveni sabori)
- Kultura zapadnoevropskog sveta u razvijenom srednjem veku (gotičko doba, riterska i gradska kultura, umetnost katedrala, rađanje književnosti na narodnom jeziku)
- Slovenski svet u razvijenom srednjem veku (zapadni i istočni Sloveni, Karlo IV; Kijevska i Moskovska Rusija)
- Kultura pozne Vizantije (procvat umetnosti u doba Komnina, Vizantija posle četvrtog krstaškog rata; renesansa Paleologa)
4. tema: SRPSKI NAROD I NJEGOVI SUSEDI OD 12. DO 15. VEKA
- Država Nemanjića (srpska država između Vizantije i Ugarske, veliki župan Stefan Nemanja, prvi pad Vizantijskog carstva, država Nemanjića kao kraljevina, autokefalna crkva)
- Uspon države Nemanjića (vladarski rod Nemanjića, jačanje položaja vladara, osvajanja, sukob između kraljeva Dragutina i Milutina, bitka kod Velbužda, Stefan Dušan, proglašenje Carstva)
- Privreda i društvo u nemanjićkoj Srbiji (zemljoradnja, stočarstvo, rudarstvo, gradovi kao privredna središta, trgovina, vlastela, zavisno seljaštvo, gradsko stanovništvo)
- Uloga srpske crkve od 12. do 15. veka (ohridska arhiepiskopija, Sveta Gora i Hilandar, crkvena samostalnost, srpska patrijaršija, odnos između srpske crkve i države, ktitori i zadužbine)
- Kultura srpske srednjovekovne države (kulturna područja, jezik i pismo, stara srpska biblioteka, književnost, pravni spomenici, umetnost)
- Postanak i razvoj bosanske države (Bosna kao geografski pojam, Bosna između Ugarske i Vizantije, crkva bosanska, širenje Bosne, proglašenje kraljevstva)
- Dubrovnik u srednjem veku (osnivanje grada, vizantijski Ragusion, mletačka vlast, odnosi sa Ugarskom, širenje gradske teritorije, uređenje grada, republika, odnosi sa Srbijom i Bosnom, privreda, trgovina, kulturni uspon)
- Prodor Turaka na Balkansko poluostrvo (Turci Osmanlije, uređenje osmanskog carstva, turski način osvajanja, razjedinjene hrišćanske države, rasulo srpske države, bitka na Marici, bitka na Kosovu)
- Država Lazarevića i Brankovića (turski vazali, bitka kod Angore, titula despota, privredni uspon, uređenje Despotovine, kultura moravskog doba)
- Kraj državne samostalnosti Srbije i Bosne (pad Carigrada, osvajanje Srbije, prevlast oblasnih gospodara u državi Kotromanića, postanak Hercegovine, pad Bosne, kraj hercegove zemlje)
- Zeta za vreme Balšića i Crnojevića (uspon Balšića, komune i oblasni gospodari, između Turaka i Venecije, Zeta u Despotovini, uzdizanje Crnojevića, pad oblasti Crnojevića)
- Seobe Srba; Kraj srednjovekovnog sveta (nemirna granica u Podunavlju, seobe Srba, odbrambeni sistem, povremeni upadi hrišćanskih snaga na tursku teritoriju, opšte odlike kraja srednjovekovnog sveta)
Obavezna literatura za nastavnike
Opšta istorija:
- S. Peinter, Istorija srednjeg veka, Beograd 1997.
- Dž. Holms, Oksfordska istorija srednjeg veka, Beograd 1998.
- Dž. Linč, Istorija srednjovekovne crkve, Beograd 1999.
- Ž. Dibi, Istorija privatnog života 2, Beograd 2001.
- Ž. Dibi, Umetnost i društvo u srednjem veku, Beograd 2001.
- Ž. Le Gof, Srednjovekovna civilizacija Zapadne Evrope, Beograd 1974.
Istorija Vizantije:
- G. Ostrogorski, Istorija Vizantije, Beograd 1996. (treće izdanje)
- L. Breje, Vizantijska civilizacija, Beograd 1976.
- D. Obolenski, Vizantijski komonvelt, Beograd 1991.
- H. G. Bek, Vizantijski milenijum, Beograd 1999.
Nacionalna istorija:
- K. Jieček, Istorija Srba 1-2, Beograd 1978.
- Istorija srpskog naroda (knjige 1 i 2), Beograd 1981, 1982.
- S. Ćirković, Srbi u srednjem veku, Beograd 1995.
- M. Blagojević, Srbija u doba Nemanjića, Beograd 1989.
- R. Mihaljčić, Kraj srpskog carstva, Beograd 1976.
- R. Mihaljčić, Lazar Hrebeljanović, Istorija, kult, predanje, Beograd 1984.
- M. Blagojević, Državna uprava u srpskim srednjovekovnim zemljama, Beograd 1997.
- M. Živojinović, Istorija Hilandara, Beograd 1999.
Drugi razred gimnazije prirodno-matematičkog smera
(2 časa nedeljno, 74 godišnje)**
SADRŽAJI PROGRAMA
1. tema: EVROPA U POZNOM SREDNJEM VEKU
- Nastanak gradova i univerziteta
- Uspon zapadnoevropskih monarhija
- Feudalno društvo: ratnici, rabotnici, duhovnici
- Slovenski svet u doba razvijenog feudalizma
- Kultura srednjovekovnog sveta u razvijenom srednjem veku
2. tema: SRPSKI NAROD OD 12. DO 15. VEKA
- Država Nemanjića
- Kultura srpske srednjovekovne države
- Srednjovekovna Bosna
- Prodor Turaka na Balkan i njihova prva osvajanja
- Država Lazarevića i Brankovića
- Gubitak državne samostalnosti i seobe
3. tema: USPON EVROPE (15-18. VEK)
- Velika geografska otkrića i počeci evropskog kolonijalizma
- Začeci kapitalizma
- Humanizam i renesansa; širenje humanizma i renesanse
- Reformacija i katolička reakcija; širenje reformacije
4. tema: APSOLUTNE FEUDALNE MONARHIJE (16-18. vek)
- Revolucija u Nizozemskoj i Engleskoj
- Francuska: Rišelje: Luj 14.
- Samodržavlje u Rusiji
- Prosvećeni apsolutizam - osnovne odlike
5. tema: SRPSKI NAROD POD TURSKOM VLAŠĆU (16-18. vek)
- Društveno i državno uređenje Osmanskog carstva i položaj Srba u Turskoj
- Opadanje Turske i otpori hrišćanske raje
- Srpski narod u ratovima Austrije i Mletačke republike protiv Turske
- Pećka patrijaršija i Cetinjska mitropolija
- Svakodnevni život srpskog naroda u Turskoj
6. tema: SRBI POD HABSBURŠKOM I MLETAČKOM VLAŠĆU (16-18. vek)
- Uređenje Austrije, Vojna krajina, seobe Srba u Rusiju
- Položaj Srba u Ugarskoj i Karlovačka mitropolija
- Dubrovnik, Srbi u Mletačkoj Dalmaciji i Boki (16-18. vek)
- Bosanski pašaluk
7. tema: REVOLUCIONARNA I GRAĐANSKA EVROPA (18. vek -1878)
- Industrijska revolucija - privredne i društvene promene
- Radnički pokret u Evropi
- Epoha građanskih revolucija - rat za nezavisnost SAD
- Francuska građanska revolucija
- Direktorijum, konzulstvo, carstvo i Napoleonova osvajanja
- Bečki kongres i Sveta alijansa
- Revolucija 1848-49. god.
- Ujedinjenje Italije i Nemačke, SAD do 1878.
8. tema: NACIONALNI POKRETI NA BALKANU
- Srpska revolucija: Prvi srpski ustanak i Drugi srpski ustanak
- Vladavina Miloša Obrenovića - privredni i društveni razvoj (ukidanje feudalizma)
- Ustavobranitelji
- Druga vlada Kneza Mihaila - Balkanski savez
- Milan Obrenović i njegova vladavina
- Srpsko-turski ratovi i Berlinski kongres
- Kulturni preporod Kneževine Srbije
- Stvaranje Crnogorske države - Petar I i Petar I
- Knez Danilo i knez Nikola Petrović - Njegoš
- Ustanak u Bosni i Hercegovini (1875-78)
- Nacionalni preporod Grka, Bugara, Mađara, Rumuna
- Habsburška monarhija od 1849-1878. (borba Srba za autonomiju)
- Institucije Srba u Južnoj Ugarskoj
Treći razred gimnazije društveno-jezičkog smera
(3 časa nedeljno, 108 časova godišnje)**
i treći razred gimnazije opšteg tipa
(2 časa nedeljno, 72 časa godišnje)**
SADRŽAJI PROGRAMA
1. tema: USPON EVROPE (15-18. vek)
- Velika geografska otkrića i počeci evropskog kolonijalizma
- Začeci kapitalizma
- Humanizam i renesansa; širenje humanizma i renesanse
- Reformacija i katolička reakcija; širenje reformacije
2. tema: APSOLUTNE FEUDALNE MONARHIJE (16-18. vek)
- Prve građanske revolucije
- Revolucija u Nizozemskoj
- Apsolutizam Tjudora u Engleskoj, republika i protektorat
- Restauracija i "Slavna revolucija"
- Apsolutističke monarhije u Evropi
- Francuska; Rišelje: Luj XIV
- Samodržavlje u Rusiji
- Prosvećeni apsolutizam
- Osnovne odlike
- Prosvećeni apsolutizam Petra I, Katarine II, Pruska Fridriha II
3. tema: SRPSKI NAROD POD TURSKOM VLAŠĆU (16-18. vek)
- Društveno i državno uređenje Osmanskog carstva
- Položaj Srba u Turskoj
- Opadanje Turske i otpor hrišćanske raje
- Srpski narod u ratovima Austrije i Mletačke republike protiv Turske
- Pećka patrijaršija do velike seobe Srba
- Pećka patrijaršija posle Bečkog rata (1683-1699), Cetinjska mitropolija
- Život srpskog naroda u Turskoj
4. tema: SRBI POD HABZBURŠKOM I MLETAČKOM VLAŠĆU (16-18. vek)
- Državno i društveno uređenje Austrije
- Srpski narod u Vojnoj krajini, civilnoj Hrvatskoj i Slavoniji, seobe u Rusiji
- Položaj Srba u Ugarskoj
- Karlovačka mitropolija
- Srbi pod režimom prosvećenog apsolutizma Marije Terezije i Josifa II
- Dubrovnik i Srbi u Mletačkoj Dalmaciji i Boki (16-18. vek)
- Bosanski pašaluk (16-18. vek)
5. tema: REVOLUCIONARNA I GRAĐANSKA EVROPA (18. vek - 1878.)
Industrijska revolucija
- Privredne i društvene promene
- Radnički i socijalistički pokret u Evropi
- Epoha građanskih revolucija
- Rat za nezavisnost SAD
- Francuska građanska revolucija
- Jakobinska diktatura
- Francuska u vreme direktorijuma, konzulstva i carstva
- Napoleonova osvajanja i slom
- Bečki kongres i Sveta alijansa
- Revolucionarni pokreti i Evropa početkom 19. veka, revolucija 1848-1849.
- Evropa i SAD do 1878.
- Ujedinjenje Italije; Ujedinjenje Nemačke
6. tema: NACIONALNI POKRETI NA BALKANU
(kraj 18. veka do 1878.)
- Turska krajem 18. veka i početkom 19. veka
Srpska revolucija
- Oslobođenje Beogradskog pašaluka (1804-1807.)
- Uređenje ustaničke države
- Spoljna i unutrašnja politika ustaničke države, Rusko-Srpska saradnja
- Slom ustanka
- Drugi srpski ustanak - nastavak srpske revolucije, borba za autonomiju, jačanje državnosti, Hatišerif 1830, 1833.
- Vladavina Miloša Obrenovića, privredni i društveni razvoj
- Ukidanje feudalizma, ustavno uređenje - Sretenjski ustav i Turski ustav
- Apsolutizam kneza Miloša Obrenovića i njegov pad
- Prva vlada kneza Mihajla (1839-1842), ustavobranitelji - borba saveta i kneza
- Druga vlada kneza Miloša Obrenovića (1858-1860), druga vlada kneza Mihajla (1860-1868) - Balkanski savez
- Drugo namesništvo i ustav 1869.
- Ratovi Srbije 1876-1878. i Berlinski kongres
- Srpsko-Turski ratovi 1876-1878. i sticanje nezavisnosti
- Kulturni preporod kneževine Srbije
- Stvaranje Crnogorske države
- Mitropoliti Petar I i Petar II
- Kneževina Crna Gora - knez Danilo Petrović (1852-1860.)
- Sticanje nezavisnosti Crne Gore - knjaz Nikola Petrović
- Nacionalni pokret u 19. veku
- Bosanski begovat u prvoj polovini 19. veka
- Ustanak u Bosni i Hercegovini (1875-1878.)
- Nacionalni preporod Grka, Bugara, Mađara, Rumuna
- Habsburška monarhija od 1848-1849. do 1878.
- Borba Srba za autonomiju; Temišvarski sabor; Mitropolit Stevan Stratimirović
- Vojvodstvo Srbija i tamički Banat (1848/1849-1860.)
- Svetozar Miletić
- Institucije Srba u Južnoj Ugarskoj
Treći razred gimnazije prirodno-matematičkog smera
(2 časa nedeljno, 72 časa godišnje)**
i četvrti razred gimnazije opšteg tipa
(2 časa nedeljno, 64 časa godišnje)**
SADRŽAJI PROGRAMA
1. tema: EVROPA I SVET U DRUGOJ POLOVINI 19. I POČETKOM 20. VEKA
- Nova slika Evrope posle ujedinjenja Italije i Nemačke: Nove i stare sile i njihova borba za politički i diplomatski prestiž
- Berlinski kongres i preoblikovanje jugoistočne Evrope (Istočno pitanje)
- Vreme napetosti (politika, borba za kolonije, privredna i vojna konkurencija, političke ideje - liberalizam, nacionalizam, socijaldemokratija, komunizam...)
- "Lepa epoha": kultura, nauka, tehnološki napredak, prosveta...
2. tema: NEZAVISNE DRŽAVE: SRBIJA I CRNA GORA
- Srbija između Austrougarske i Rusije (1878-1903)
- Građanska demokratija - Srbija (1903-1912)
- Izgrađivanje države: Crna Gora (1878-1912)
- Evropski i balkanski okviri srpske istorije: Srbi u Austrougarskoj, južna Ugarska, Bosna i Hercegovina, stara Srbija i Makedonija
- Balkanski ratovi
3. tema: PRVI SVETSKI RAT
"Veliki rat"
- Evropa na putu ka ratu (politika, nauka, kultura i obrazovanje,
- Ratna hronika:
- Hronologija ratnih dejstava
- Savezništva i frontovi
- Aspekti rata (život u pozadini i život na frontu)
- Kultura i rat / Ratna kultura / Kultura u ratu
- Ratne prelomnice:
- Revolucije u Rusiji
- Ratno angažovanje SAD
Srbija u ratu
- Srbija i "privremena slika (karta)" Balkana (Prostor, društvo, politika, nacionalna svest, nauka, kultura i obrazovanje)
- Ratni dnevnik I:
- Hronologija ratnih dejstava
- Savezništva i frontovi
- Aspekti rata: vojska i njena sudbina, život u pozadini, srpska dijaspora, epidemije (1914-1915)
- Ratni dnevnik II:
- Povlačenje preko Albanije, okupacija i teror, Solunski front, politički obračun, ustaničke borbe, dobrovoljačko pitanje, oslobođenje (1915-1918)
- Kultura i rat / Ratna kultura / Kultura u ratu (Obrazovanje u zemlji i inostranstvu)
- Iskorak ka Jugoslaviji:
- Državni koncepti i programi (od Niške do Ženevske deklaracije)
- Ratna stvarnost
- Žrtve i doktrina koja ih opravdava (objašnjava)
4. tema: SVET IZMEĐU SVETSKIH RATOVA
Svet i Evropa - traganje za novim rešenjima
- Nove države - nove granice: Mirovna konferencija u Parizu, Liga naroda - nove orijentacije: Kriza demokratije i totalitarne ideje
- Kultura, nauka i prosveta: promišljanje ratnog nasleđa i viđenja budućnosti (ideje i pokreti); "Evropa u pokretu" - Migracije: fenomen koji traje
- Prelom - Velika ekonomska kriza i odgovori na nju:
- Liberalne demokratije (SAD, Velika Britanija, Francuska...)
- Boljševički projekat
- "Treći put" - fašizam i nacionalsocijalizam
- Svet ka novom ratu:
- Japan (1931)
- Kina (građanski rat)
- Španija (1936)
- "Rušenje poretka" (Anšlus, Minhenska kriza, Pakt Molotov-Ribentrop)
5. tema: JUGOSLOVENSKA KRALJEVINA
- Nova država (Ujedinjenje, prostor, granice, okruženje, saveznici i protivnici, društvo)
- U potrazi za državnim i nacionalnim kompromisom (državno, političko, ekonomsko, versko, nacionalno, manjinsko, socijalno pitanje...)
- Kriza parlamentarizma i Vreme diktature - zakoni i ideologija
- Dvadesete i tridesete godine i preuređivanje države (1935-1939)
- Jugoslavija i izazovi novog rata (1939-1941)
6. tema: DRUGI SVETSKI RAT
Svet u Drugom svetskom ratu
- Od evropskog ka svetskom ratu (1939-1941):
- Ratna dejstva,
- Promena granica,
- Okupacioni sistemi,
- Rat na jugoistoku Evrope...
- Ratna hronika I (1941-1943):
- Hronologija ratnih dejstava
- Savezništva i frontovi
- Društvo i čovek u ratu (privreda, svakodnevni život, kultura i razaranje kulture)
- Genocid kao fenomen totalnog rata
- Ratna hronika II (1943-1945):
- Ratne prelomnice (Rat u Africi i iskrcavanje na Siciliju, slom Italije, Istočni front, Rat na Dalekom istoku)
- Oružje i politika (savezničke konferencije)
- Kraj rata (1944-1945) i njegov bilans (demografija, privreda, granice, razaranja, kultura...)
Jugoslavija u Drugom svetskom ratu
- Od diplomatskog pritiska do rata (Međunarodna diplomatska kriza, borba za jugoslovenski prostor i vrhunac krize 25. i 27. mart 1941)
- Ratni dnevnik I (1941-1942):
- Vojni poraz (Aprilski rat, kapitulacija i rasparčavanje, NDH)
- Okupacija (Okupacioni sistemi i represivna politika, antiokupacione snage srpskog građanstva i emigracija, nagoveštaj revolucionarne perspektive)
- Ustanak (ideološki, nacionalnooslobodilački i egzistencijalni momenat, strategije i nacionalne koncepcije suprotstavljenih vojnih i političkih pokreta i organizacija i višestrani karakter ustanka)
- Građanski rat i/ili oslobodilačka borba (partizanski pokret, politička organizacija četničkog pokreta, kolaboracija)
- Podeljeno društvo u ratu (privreda, kultura, svakodnevni život, prosveta)
- Ratni dnevnik II (1943-1945):
- Hronologija ratnih dejstava (jugoslovensko ratište u kontekstu svetskog rata)
- Ideološki koncepti i preuređenje buduće države (srpsko-hrvatski spor u emigraciji, AVNOJ, nacionalna politika Ravnogorskog pokreta, Druga prizrenska liga)
- Politika privremenog kompromisa: Jugoslavija i Balkan u planovima Velikih sila za preuređenje Evrope
- Genocid i teror
- Kraj rata (završne operacije i oslobođenje) i Bilans rata na jugoslovenskom prostoru
7. tema: SVET POSLE DRUGOG SVETSKOG RATA
Posleratni svet i njegove suprotnosti
- Od ratnog savezništva do Hladnog rata
- Dva sveta (blokovska podela, ekonomske i političke integracije, ka Evropskoj uniji)
- Treći svet (blokovska podela, ekonomske i političke integracije, ka Evropskoj uniji)
- Društveni izazovi, društvena modernizacija i kulturni preobražaj i Izazovi kraja veka (Kultura, umetnost, društvene pobune, 1968. godina, rok kultura mladih, otpor diktaturi, regionalni ratovi, raspad istočnog bloka, globalizacija, izazovnih tehnologija, problemi ekologije...)
Jugoslavija posle Drugog svetskog rata
- Jugoslavija: Na tragu sovjetskog modela (1945-1948) (Spoljnopolitički položaj i unutrašnjepolitički odnosi)
- Jugoslavija između Istoka i Zapada: U potrazi za novom spoljnopolitičkom i unutrašnjepolitičkom orijentacijom
- Godine protivrečnog društvenog, političkog i kulturnog razvoja (1960-e - 1970-e) i Suočavanje sa krizom (1980-e)
- Raspad/razvijanje države i ratovi za "jugoslovensko nasleđe" - nova slika jugoslovenskog prostora
Seminarski rad
Četvrti razred gimnazije društveno-jezičkog smera
(3 časa nedeljno, 96 časova godišnje)**
SADRŽAJI PROGRAMA
1. tema: EVROPA I SVET U DRUGOJ POLOVINI 19. I POČETKOM 20. VEKA
- Nova slika Evrope posle ujedinjenja Italije i Nemačke: Nove i stare sile i njihova borba za politički i diplomatski prestiž
- Berlinski kongres i preoblikovanje jugoistočne Evrope (Istočno pitanje)
- Vreme napetosti (politika, borba za kolonije, privredna i vojna konkurencija, političke ideje - liberalizam, nacionalizam, socijaldemokratija, komunizam...)
- Velike kolonijalne sile i njihovi sukobljeni interesi: opšti kontekst (prostor, društvo, privreda)
- "Lepa epoha": kultura, nauka, tehnološki napredak, prosveta...
2. tema: NEZAVISNE DRŽAVE: SRBIJA I CRNA GORA
- Srbija između Austrougarske i Rusije (1878-1903)
- Građanska demokratija - Srbija (1903-1912)
- Izgrađivanje države: Crna Gora (1878-1912)
- Evropski i balkanski okviri srpske istorije: Srbi u Austrougarskoj, južna Ugarska, Bosna i Hercegovina, stara Srbija i Makedonija
- Duhovni horizonti epohe: priprema za novo doba (kultura, nauka, prosveta)
- Srpsko društvo na razmeđi vekova
- Balkanski ratovi
3. tema: PRVI SVETSKI RAT
"Veliki rat"
- Velike kolonijalne sile i njihovi sukobljeni interesi: opšti kontekst (prostor, društvo, privreda)
- Evropa na putu ka ratu (politika, nauka, kultura i obrazovanje)
- Ratna hronika:
- Hronologija ratnih dejstava
- Savezništva i frontovi
- Aspekti rata (život u pozadini i život na frontu)
- Kultura i rat / Ratna kultura / Kultura u ratu
- Ratne prelomnice:
- Revolucije u Rusiji
- Ratno angažovanje SAD
- Lična viđenja rata: "izgubljene generacije"
Srbija u ratu
- Srbija i "privremena slika (karta)" Balkana (Prostor, društvo, politika, nacionalna svest, nauka, kultura i obrazovanje)
- Ratni dnevnik I:
- Hronologija ratnih dejstava
- Savezništva i frontovi
- Aspekti rata: vojska i njena sudbina, život u pozadini, srpska dijaspora, epidemije (1914-1915)
- Ratni dnevnik II:
- Povlačenje preko Albanije, okupacija i teror, Solunski front, politički obračun, ustaničke borbe, dobrovoljačko pitanje, oslobođenje (1915-1918)
- Kultura i rat / Ratna kultura / Kultura u ratu (Obrazovanje u zemlji i inostranstvu)
- Iskorak ka Jugoslaviji:
- Državni koncepti i programi (Od Niške do Ženevske deklaracije)
- Ratna stvarnost
- Žrtve i doktrina koja ih opravdava (objašnjava)
- Lična viđenja rata: ratna stvarnost, sećanja, naknadne interpretacije
4. tema: SVET IZMEĐU SVETSKIH RATOVA
Svet i Evropa - traganje za novim rešenjima
- Nove države - nove granice: Mirovna konferencija u Parizu, Liga naroda...
- Nove orijentacije: Kriza demokratije i totalitarne ideje
- "Evropa u pokretu": Kultura, nauka i prosveta: promišljanje ratnog nasleđa i viđenja budućnosti (ideje i pokreti), Migracije: fenomen koji traje
- Prelom I - Velika ekonomska kriza i odgovori na nju: Liberalne demokratije (SAD, Velika Britanija, Francuska...)
- Prelom I - Velika ekonomska kriza i odgovori na nju: Totalitarni izazovi (Boljševički projekat i "Treći put" - fašizam i nacionalsocijalizam)
- Nespokojno susedstvo: balkanske države između dva svetska rata
- Svet ka novom ratu:
- Japan (1931)
- Kina (građanski rat)
- Španija (1936)
- "Rušenje poretka" (Anšlus, Minhenska kriza, Pakt Molotov-Ribentrop)
Jugoslovenska Kraljevina
- Nova država (Ujedinjenje, prostor, granice, okruženje, saveznici i protivnici, društvo)
- U potrazi za državnim i nacionalnim kompromisom (državno, političko, ekonomsko, versko, nacionalno, manjinsko, socijalno pitanje...)
- Kriza parlamentarizma i Vreme diktature - zakoni i ideologija
- Selo i grad: od agrarnog ka modernom društvu
- Dvadesete i tridesete godine u kulturi, nauci, prosveti
- Potraga za novim modelom i preuređivanje države (1935-1939)
- Jugoslavija i izazovi novog rata (1939-1941)
5. tema: DRUGI SVETSKI RAT
Svet u Drugom svetskom ratu
- Od evropskog ka svetskom ratu (1939-1941):
- Ratna dejstva,
- Promena granica,
- Okupacioni sistemi,
- Rat na jugoistoku Evrope...
- Ratna hronika I (1941-1943):
- Hronologija ratnih dejstava
- Savezništva i frontovi
- Društvo i čovek u ratu (privreda, svakodnevni život, kultura i razaranje kulture)
- Od ideje rasne čistote do industrije smrti: genocid kao fenomen totalnog rata
- Ratna hronika II (1943-1945):
- Ratne prelomnice (Rat u Africi i iskrcavanje na Siciliju, slom Italije, Istočni front, Rat na Dalekom istoku)
- Oružje i politika (savezničke konferencije)
- Kraj rata (1944-1945) Bilans (demografija, privreda, granice, razaranja, kultura...)
Jugoslavija u Drugom svetskom ratu
- Od diplomatskog pritiska do rata (Međunarodna diplomatska kriza, borba za jugoslovenski prostor i vrhunac krize 25. i 27. mart 1941)
- Ratni dnevnik I (1941-1942):
- Vojni poraz (Aprilski rat, kapitulacija i rasparčavanje, NDH)
- Okupacija (Okupacioni sistemi i represivna politika, antiokupacione snage srpskog građanstva i emigracija, nagoveštaj revolucionarne perspektive)
- Ratni dnevnik I (1941-1942):
- Ustanak (ideološki, nacionalnooslobodilački i egzistencijalni momenat, strategije i nacionalne koncepcije suprotstavljenih vojnih i političkih pokreta i organizacija i višestrani karakter ustanka)
- Građanski rat i/ili oslobodilačka borba (partizanski pokret, vojna i politička organizacija četničkog pokreta, kolaboracija)
- Podeljeno društvo u ratu (privreda, kultura, svakodnevni život, prosveta)
- Ratni dnevnik II (1943-1945):
- Hronologija ratnih dejstava (jugoslovensko ratište u kontekstu svetskog rata)
- Ratni dnevnik II (1943-1945):
- Ideološki koncepti i preuređenje buduće države (srpsko-hrvatski spor u emigraciji, AVNOJ, nacionalna politika Ravnogorskog pokreta, Druga prizrenska liga)
- Politika privremenog kompromisa: Jugoslavija i Balkan u planovima Velikih sila za preuređenje Evrope
- Genocid i teror
- Kraj rata (završne operacije i oslobođenje) i Bilans rata na jugoslovenskom prostoru
6. tema: SVET POSLE DRUGOG SVETSKOG RATA
Posleratni svet i njegove suprotnosti
- Od ratnog savezništva do Hladnog rata
- Dva sveta (blokovska podela)
- Treći svet u potrazi za identitetom (Kina, dekolonizacija u Aziji i Africi, Latinska Amerika)
- Društveni izazovi, društvena modernizacija i kulturni preobražaj (Kultura, umetnost, društvene pobune, 1968. godina, rok kultura mladih, otpor diktaturi, regionalni ratovi)
- Izazovi kraja veka (Raspad istočnog bloka, Globalizacija, izazovi novih tehnologija, ekologije...)
Jugoslavija posle drugog svetskog rata
- Jugoslavija: Na tragu sovjetskog modela (1945-1948) (Spoljnopolitički položaj i unutrašnjepolitički odnosi)
- Jugoslavija između Istoka i Zapada: U potrazi za novom spoljnopolitičkom i unutrašnjepolitičkom orijentacijom,
- Godine protivrečnog društvenog i političkog razvoja (1960-e - 1970-e) (Kultura, prosveta, nauka...)
- Suočavanje sa krizom (1980-e)
- Raspad/razvijanje države i ratovi za "jugoslovensko nasleđe"
Iskustvo 20. veka: promišljanje opšteg i nacionalnog
Seminarski rad
NAČINI OSTVARIVANJA PROGRAMA (UPUTSTVO)
Nastavni sadržaji predmeta istorija, u gimnazijama svih smerova, koncipirani su tako da učenicima pružaju celovitu sliku o praistorijskom i istorijskom dobu. Polazna tačka nastavnih sadržaja predmeta istorija su ciljevi i zadaci ovog predmeta. Oni su isti, za osnovnu školu i gimnaziju. Njihova realizacija je drugačija i treba da se zasniva na uzrasnim sposobnostima i razvojnim karakteristikama učenika.
Učenici treba da poseduju znanja o:
- istorijskom vremenu i prostoru
- istorijskim tokovima, procesima i događajima
- značajnim ličnostima
- kulturnim kretanjima tokom praistorijskog i istorijskog doba
- crkvi i njenoj ulozi u istorijskom dobu.
Na osnovu ovih uopštenih znanja i na osnovu programskih sadržaja nastavnici treba da naprave svoj globalni i operativni plan rada.
za sve tipove gimnazije
(2 časa nedeljno, 70 časova godišnje)**
SADRŽAJI PROGRAMA
I. UVOD U DRUŠTVENU GEOGRAFIJU (2)
1. Predmet, podela i značaj društvenegeografije: Društvena geografija u sistemu geografskih nauka; faze u razvoju društvene geografije; period deskriptivne i period naučne geografije.
II. KARTA I KARTOGRAFSKI METOD U GEOGRAFIJI (5)
1. Matematička osnova geografske karte: ram karte, oslone tačke karte, razmer, koordinatna mreža i kartografska projekcija.
2. Kartografski metod u kartografiji: predstavljanje fizičko geografskih sadržaja i tvorevina ljudskog rada (naselja, saobraćajnice itd.) na geografskim kartama (metod rejoniranja ili boja i metod tačaka); opšti kartografski metod.
3. Podela karata prema razmeri i sadržini: topografske i geografske karte.
III. STANOVNIŠTVO I NASELJA (8)
1. Odlike i faktori demografskog razvoja: broj stanovnika na Zemlji; prirodni priraštaj; migracije (uzroci, vrste i posledice).
2. Raspored stanovništva na Zemlji: ekumena i anekumena; oblasti velike gustine naseljenosti (stare i nove); oblasti male gustine naseljenosti; nizije i primorja kao glavne oblasti ljudskog naseljavanja; gustina naseljenosti i stepen razvijenosti privrede.
3. Strukture stanovništva: polna i starosna struktura; rasna struktura; narodnosni sastav i raširenost jezika; ekonomska struktura; kulturno-obrazovni nivo svetskog stanovništva.
4. Kulturni i životni standard stanovništva: kratak istorijsko-geografski pregled razvoja pismenosti (po kontinentima), zavisnost kulturnog i životnog standarda stanovništva od stepena društveno-ekonomskog razvitka.
5. Naselja: položaj, tipovi i funkcije seoskih i gradskih naselja; urbanizacija kao svetski društveno-ekonomski proces; konurbacije i megalopolisi (osnovni pojmovi).
IV. OSNOVNE POLITIČKO-GEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE SAVREMENOG SVETA (5)
1. Osnovni političko-geografski sadržajii tipovi država: političko-geografski elementi države - teritorija, geografski položaj, društveno-političko uređenje, glavni grad, državna granica i međunarodni ekonomsko-politički odnosi.
2. Politička karta sveta do II svetskograta: političko-geografska transformacija sveta (kraj XIX i početak XX veka; završetak I svetskog rata; pred II svetski rat).
3. Savremena politička karta sveta: razvitak procesa dekolonizacije; pojava neokolonijalizma i tehnološkog kolonijalizma; nove države i promena strukture Organizacije ujedinjenih nacija.
V. OSNOVNE EKONOMSKO-GEOGRAFSKE ODLIKE SVETSKE PRIVREDE (8)
1. Svetska privreda i međunarodna podelarada: pojam svetske privrede; uslovljenost međunarodne podele rada raznolikošću prirodnih uslova i izvora, stepenom privredne razvijenosti, sprovođenjem specijalizacije i kooperacijom u proizvodnji.
2. Gransko i teritorijalno povezivanjeproizvodnje: gransko-teritorijalni način (horizontalni) izučavanja ekonomsko-geografskih pojava i procesa; proizvodno-teritorijalni (vertikalni) način posmatranja privrednih delatnosti i grana.
3. Industrijalizacija kao društveno ekonomskiproces: pojam industrijalizacije u užem i širem smislu; tipovi teritorijalnog razvoja industrije sa primerima: monocentrični prostorno-disperzivni i policentrični tip.
4. Neravnomeran razvoj - osnovna protivrečnostsavremenog sveta: nejednak stepen privrednog razvoja; međunarodne kompanije kao nosioci novih oblika kolonijalizma; privredni razvoj i opasnosti od poremećaja ravnoteže u geografskoj sredini.
5. Nova naučno-tehnološka revolucija injene posledice: bitna obeležja nove naučno-tehnološke revolucije i transformacija geografskih pejzaža.
VI. POLITIČKO-GEOGRAFSKE, DEMOGRAFSKE I EKONOMSKO-GEOGRAFSKE ODLIKE POJEDINIH DELOVA SVETA (36)
1. Privredno razvijeni i nerazvijeni regionii države u savremenom svetu: podela država prema stepenu društveno-ekonomske razvijenosti i njihov razmeštaj u svetu.
2. Političko-geografska podela Azije: političko-geografske promene i stvaranje država; državno i društveno uređenje; klasifikacija država prema veličini teritorije i ukupnoj populaciji.
3. Stanovništvo i zone civilizacije Azije: broj stanovnika, gustina naseljenosti, prirodno kretanje stanovništva, migracije, rasni i narodnosni sastav; zone civilizacije (kineska, japanska, indonezijska, indijska, arapska i turska).
4. Ekonomsko-geografske odlike Azije: prirodni izvori i bogatstva; karakteristike razvoja poljoprivrede i industrije; mesto, uloga i značaj Azije u svetskoj privredi; Japan kao nosilac ekonomskog razvoja Azije i sveta.
5. Kina: glavne ekonomsko-geografske odlike i uloga u svetskoj privredi; ekonomski bum Dalekog istoka i njegov značaj.
6. Političko-geografska podela Afrike: političko-geografske promene i stvaranje država; državno i društveno uređenje; klasifikacija država prema veličini teritorije i ukupnoj populaciji.
7. Stanovništvo i zone civilizacije Afrike: broj stanovnika, gustina naseljenosti, prirodno kretanje stanovništva, migracije, rasni i narodnosni sastav; zone civilizacije (stara egipatska, zona arapskog, francuskog, španskog i portugalskog i engleskog jezičnog područja, posledice kolonizacije i aparthejda, crnačka kultura i umetnost).
8. Ekonomsko-geografske odlike Afrike: prirodni izvori i bogatstva; karakteristike razvoja poljoprivrede i industrije; mesto, uloga i značaj Afrike u svetskoj privredi.
9. Političko-geografske odlike LatinskeAmerike: političko-geografske promene i stvaranje država; državno i društveno uređenje; klasifikacija država prema veličini teritorije i ukupnoj populaciji.
10. Stanovništvo i zone civilizacije LatinskeAmerike: broj stanovnika, gustina naseljenosti, prirodno kretanje stanovništva, migracije, rasni i narodnosni sastav; zone civilizacije (stare civilizacije, zone špansko-portugalskog, britanskog, francuskog, holandskog i kulturnog uticaja SAD).
11. Ekonomsko-geografske odlike LatinskeAmerike: prirodni izvori i bogatstva; karakteristike razvoja poljoprivrede i industrije; mesto, uloga i značaj Latinske Amerike u svetskoj privredi.
12. Političko-geografska podela, stanovništvoi zone civilizacije Angloamerike: političko-geografske promene i stvaranje država; broj stanovnika; gustina naseljenosti, prirodno mehaničko kretanje stanovništva, rasni i narodnosni sastav; zone civilizacije (angloamerička i franko-kanadska).
13. SAD i Kanada: glavne ekonomsko-geografske karakteristike prirodnih izvora, uslova i proizvodnje; mesto, uloga i značaj SAD u svetskoj privredi i politici.
14. Političko-geografska podela ekonomsko-geografskeodlike Australije i Okeanije: političko geografske promene i stvaranje država; karakteristike razvoja privrede; mesto, uloga i značaj Australije i Okeanije u svetskoj privredi.
15. Stanovništvo i zone civilizacije LatinskeAustralije i Okeanije: broj stanovnika, gustina naseljenosti, prirodno kretanje stanovništva i migracije; narodi Australije i Okeanije; zone civilizacije (stare civilizacije u Okeaniji, australijska i novozelandska).
16. Političko-geografska podela Evrope: političke promene i stvaranje država; državno i društveno uređenje; klasifikacija država prema veličini teritorije i ukupnoj populaciji.
17. Stanovništvo i kultura evropskih naroda: broj stanovnika, gustina naseljenosti, prirodno kretanje stanovništva i migracije; poreklo i etnički sastav evropskog stanovništva; zone civilizacije (zapadnoevropska i istočnoevropska).
18. Ekonomsko-geografske odlike Evrope: prirodni izvori i bogatstva, karakteristike razvoja poljoprivrede i industrije; mesto, uloga i značaj Evrope u svetskoj privredi i politici.
19. Regionalne ekonomske grupacije i tržišta: internacionalni procesi i stvaranje tržišta u Evropi; stvaranje tržišta u vanevropskim prostorima, planetarna era čovečanstva.
20. Evropska zajednica: karakteristke proizvodnje; geografska usmerenost (regionalna orijentacija) izvoza i uvoza robe i usluga.
21. Političko-geografske promene u istočnojEvropi; raspad SSSR-a i stvaranje novih država, udruživanje u ZND, klasifikacija zemalja istočne Evrope prema veličini teritorije i broju stanovnika; problemi razvoja zemalja u tzv. tranziciji.
22. Stanovništvo i kultura naroda istočneEvrope: broj stanovnika, gustina naseljenosti, prirodni priraštaj i migracije, kulturni uticaji.
23. Rusija i Ukrajina: glavne ekonomsko-geografske karakteristike prirodnih izvora, karakteristike razvoja poljoprivrede i industrije, mesto, uloga i značaj u svetskoj privredi i politici.
VII. OSNOVNA DEMOGRAFSKA OBELEŽJA I KULTURNI UTICAJI NA BALKANSKOM POLUOSTRVU I U JUGOSLAVIJI (4)
1. Stanovništvo, kulturne zone i uticajina Balkanskom poluostrvu; poreklo stanovništva, gustina naseljenosti, prirodni priraštaj i migracije; zone civilizacije (oblasti patrijarhalne kulture, regionalne i vizantijske srpske srednjovekovne, islamska i srednjo-evropske civilizacije). Balkansko poluostrvo kao raskršće svetskih puteva i kulturnih uticaja.
2. Političko-geografske promene na Balkanskompoluostrvu: stvaranje novih država na tlu bivše Jugoslavije; potreba uspostavljanja saradnje i novih odnosa između naroda i zemalja Balkanskog poluostrva; nužnost prilagođavanja evropskim i svetskim putevima razvoja.
Godišnja sistematizacija (2 časa)
(72 časova godišnje, 2 časa nedeljno)
I. UVOD (2)
1. BALKANSKO POLUOSTRVO
Savremene društveno-političke promene na Balkanskom poluostrvu. Raspad Jugoslavije i stvaranje novih država.
II. POLOŽAJ, GRANICE I VELIČINA REPUBLIKE SRBIJE (3)
2. GEOGRAFSKI POLOŽAJ SRBIJE I NJEGOV ZNAČAJ. Matematički, fizičko-geografski, ekonomsko-geografski i geopolitički položaj.
3. GRANICE I VELIČINA REPUBLIKE SRBIJE. Kopnene i vodene granice. Problemi pograničnih teritorija. Veličina Srbije.
III. PRIRODNE ODLIKE SRBIJE (15)
Reljef
4. OSNOVNE MORFOTEKTONSKE KARAKTERISTIKE RELJEFA. Nizija i visija Srbije. Geološki sastav i postanak osnovnih crta reljefa Srbije.
5. PANONSKA NIZIJA. Panonski basen i obod Panonskog basena i njihove karakteristike.
6. PLANINSKA OBLAST. Reljef planinske oblasti i njegove karakteristike.
Klima Srbije
7. ELEMENTI I FAKTORI KLIME I KLIMA PANONSKE NIZIJE. Elementi i faktori klime. Panonsko-kontinentalna klima i njene karakteristike.
8. KLIMA PLANINSKE OBLASTI. Umerenokontinentalna klima, planinska klima. Župna klima. Izmenjeno sredozemna klima. Mikroklima; zagađivanje vazduha i zaštita.
Vode Srbije
9. REKE. Reke crnomorskog, jadranskog i egejskog sliva. Hidrografija krečnjačkih terena.
10. JEZERA I TERMOMINERALNE VODE. Postanak, podela i geografski razmeštaj jezera i termomineralnih voda.
11. EKONOMSKI ZNAČAJ VODA. Ekonomski značaj voda. Zagađivanje i zaštita voda.
Zemljište i biljni i životinjski svet
12. SASTAV I KARAKTER TLA U SRBIJI. Uslovi formiranja i tipovi tla. Erozija tla.
13. BILJNI I ŽIVOTINJSKI SVET. Biljni i životinjski svet Planinske i Panonske oblasti. Reliktne i endemične vrste.
14. ZAŠTITA I UNAPREĐIVANJE PRIRODE. Zaštita i unapređivanje elemenata prirodne sredine.
IV. STANOVNIŠTVO I NASELJA (8)
Stanovništvo
15. NASELJAVANJE NAŠE TERITORIJE. Naseljavanje naše teritorije pre dolaska Slovena. Doseljavanje Slovena na prostore Srbije. Period posle I svetskog rata do danas.
16. BROJ STANOVNIKA, PRIRODNI PRIRAŠTAJ, MIGRACIJE I GUSTINA NASELJENOSTI. Broj i porast stanovništva. Populaciona politika. Prirodno kretanje stanovništva. Migracione struje. Gustina naseljenosti.
17. STRUKTURA STANOVNIŠTVA. Biološke strukture. Socijalno-ekonomske strukture. Kulturno-prosvetno stanje. Struktura stanovništva po nacionalnosti i veroispovesti.
Naselja
19. NASELJA. Položaj, tipovi i funkcionalna klasifikacija seoskih naselja. Gradska naselja - položaj, tipovi i funkcije. Savremena urbanizacija naselja.
V. PRIVREDA SRBIJE (23)
20. OSNOVNE KARAKTERISTIKE PRIVREDE SRBIJE. Prirodni i društveni uslovi za razvoj privrede. Struktura privrede. Privredne delatnosti.
Poljoprivreda
21. RAZVOJ I ZNAČAJ POLJOPRIVREDE SRBIJE. Prirodni i društveni uslovi za razvoj poljoprivrede. Mere za unapređivanje poljoprivredne proizvodnje. Grane poljoprivrede.
22. ZEMLJORADNJA. Struktura zemljišnog fonda. Ratarstvo, voćarstvo i vinogradarstvo.
23. STOČARSTVO, LOV I RIBOLOV. Prirodni i društveni uslovi za razvoj stočarstva. Grane stočarstva. Lov i ribolov.
Šumarstvo
24. ŠUMARSTVO. Šumsko bogatstvo i prostiranje šuma. Značaj šuma. Zaštita i unapređivanje šuma. Šume kao ekološki, prirodni i zdravstveni faktor.
Industrija
25. OSNOVNE KARAKTERISTIKE INDUSTRIJE SRBIJE. Prirodni i društveni uslovi razvoja. Značaj industrije. Podela industrije.
26. ENERGETIKA. Značaj energetike. Izvori energije. Proizvodnja i potrošnja električne struje.
27. RUDARSTVO. Nalazišta ruda i minerala i njihova eksploatacija.
28. TEŠKA PRERAĐIVAČKA INDUSTRIJA. Metalurgija, metalna industrija, elektroindustrija, hemijska industrija i industrija građevinskog materijala.
29. LAKA INDUSTRIJA. Prehrambena industrija, tekstilna industrija, industrija duvana i industrija kože, gume i obuće.
Saobraćaj
30. KOPNENI SAOBRAĆAJ. Uticaj prirodnih i društvenih faktora na razvoj saobraćaja u našoj zemlji. Železnički saobraćaj. Drumski saobraćaj.
31. VODENI, VAZDUŠNI I PTT SAOBRAĆAJ. Rečni saobraćaj. PTT saobraćaj i druge vrste saobraćaja.
Trgovina
32. TRGOVINA. Unutrašnja i spoljna. Trgovinski i platni bilans.
Turizam
33. RAZVOJ I ZNAČAJ TURIZMA. Prirodni i društveni faktori za razvoj turizma. Podela turizma.
34. KONTINENTALNI TURIZAM. Uslovi za razvoj kontinentalnog turizma. Planinski turizam. Banjski turizam. Spomenici kulture i istorijska mesta kao elemenat turizma. Promet turista i prihodi od turizma.
VI. REGIONALNE CELINE SRBIJE (13)
35. STAROVLAŠKA-RAŠKA VISIJA. Položaj, veličina, prostiranje i podela. Prirodne odlike. Kulturno-istorijske znamenitosti. Stanovništvo i naselja. Privredne odlike. Najznačajniji privredni, upravni, turistički i kulturni centri.
36. KOSOVO I METOHIJA. Položaj, veličina, prostiranje i podela. Prirodne odlike. Kulturno-istorijske znamenitosti. Stanovništvo i naselja. Privredne odlike. Najznačajniji privredni, upravni, turistički i kulturni centri.
37. JUŽNO POMORAVLJE. Položaj, veličina, prostiranje i podela. Prirodne odlike. Kulturno-istorijske znamenitosti. Stanovništvo i naselja. Privredne odlike. Najznačajniji privredni, upravni, turistički i kulturni centri. Banje i mineralni izvori.
38. ISTOČNA SRBIJA. Položaj, veličina, prostiranje i podela. Prirodne odlike. Kulturno-istorijske znamenitosti. Stanovništvo i naselja. Privredne odlike. Najznačajniji privredni, upravni, turistički i kulturni centri.
39. ŠUMADIJA, POMORAVLJE (ZAPADNO I VELIKO). Položaj, veličina, prostiranje i podela. Prirodne odlike. Kulturno-istorijske znamenitosti. Stanovništvo i naselja. Privredne odlike. Najznačajniji privredni, upravni, turistički i kulturni centri.
40. ZAPADNA SRBIJA. Položaj, veličina, prostiranje i podela. Prirodne odlike. Kulturno-istorijske znamenitosti. Stanovništvo i naselja. Privredne odlike. Najznačajniji privredni, upravni, turistički i kulturni centri.
41. VOJVODINA. Položaj, veličina, prostiranje i regionalna podela. Prirodne odlike. Kulturno-istorijske znamenitosti. Stanovništvo i naselja. Privredne odlike. Najznačajniji privredni, upravni, turistički i kulturni centri.
VII. SRBI U BIVŠIM JUGOSLOVENSKIM REPUBLIKAMA I DIJASPORI (6)
1. SRBI U BIVŠIM JUGOSLOVENSKIM REPUBLIKAMA. prirodne odlike predela koje naseljavaju Srbi. Stanovništvo i naselja. Kulturno-istorijske osobenosti predela. Privredne odlike predela.
2. SRBI U DIJASPORI. Broj i teritorijalni razmeštaj. Veze i odnosi sa maticom zemljom.
Godišnja sistematizacija (2 časa)
NAČIN OSTVARIVANJA PROGRAMA
(UPUTSTVO)
Program nastave geografije u gimnaziji koncipiran je tako da pruža učenicima sticanje neophodnih znanja, umenja i navika o prirodnoj sredini i društvenoj stvarnosti Srbije i savremenog sveta. Ovaj program omogućava upoznavanje sistema geografskih naučnih disciplina, mesta, uloge i značaja geografije kao nauke u sistemu nauka.
Prilikom izrade programa pošlo se od koncepcije programa geografije za osnovnu školu i od toga da gimnazija predstavlja produžetak opšteg obrazovanja i vaspitanja.
Program je tematski koncipiran u skladu sa savremenom ulogom geografije u gimnaziji. Nastavnicima se preporučuju nastavne teme i nastavni sadržaji sa orijentacionim brojem časova. Sloboda i kreativnost nastavnika ispoljiće se kroz: samostalno planiranje i određivanje broja i tipova časova po nastavnoj temi i izbor nastavnih metoda, tehnika, aktivnosti, didaktičkih sredstava i pomagala. Napominjemo da je u nastavi geografije neophodno korišćenje geografskih karata na svim tipovima časova i u svim oblicima nastavnog rada. Pored geografskih karata potrebno je koristiti tabele, dijagrame, sheme i ostale didaktičke materijale koji doprinose očiglednosti i trajnosti znanja i umenja.
Da bi se što potpunije ostvarili cilj i zadaci nastave geografije treba obezbediti maksimalnu moguću korelaciju sa srodnim predmetima, a naročito sa nastavnim predmetima koji su, kao i geografija, označeni kao nosioci sadržaja u planiranju porodice i populacionoj politici (biologija, psihologija, filozofija i sociologija).
I razred
Veoma je značajno da prilikom realizacije programa u ovom razredu nastavnik dobro upozna nivo znanja iz fizičke geografije sa kojim učenici dolaze iz osnovne škole, kako bi svoj nastavni rad prilagodio tome.
U I razredu gimnazije, u okviru osam posebnih nastavnih tema, ali međusobno tesno povezanih i neodvojivih, date su osnove fizičke geografije kontinuirano i sistematizovano.
Bitni zahtevi po nastavnim temama su sledeći:
Najpre treba, obraditi "Uvod u fizičku geografiju", gde se daju osnovne karakteristike fizičke geografije kao fundamentalne geografske discipline.
Nastavna tema "Opšte fizičko-geografske odlike Zemlje", inače druga po redosledu, obuhvata raznovrsne geografske sadržaje (matematička geografija, paleogeografija), ali i sadržaje iz drugih, srodnih nauka (geologija, astronomija). Ovde učenike treba upoznati sa položajem Zemlje u vasioni, savremenim hipotezama o postanku Zemlje i Sunčevog sistema, oblikom (uticaj dveju vrsta sila: gravitacije i centrifugalne sile) i posledicama kretanja Zemlje. Svakako, ovde treba imati u vidu sadržaje koje su učenici usvojili u osnovnoj školi i izbegavati njihovo ponavljanje.
Treća nastavna tema "Unutrašnja građa Zemlje i geološki razvoj Zemljine kore" obuhvata tematiku unutrašnjih geosfera i spoljašnjih sfera Zemlje sa upoznavanjem najvažnijih metoda proučavanja Zemljine unutrašnjosti. Uz to, posebna pažnja mora se posvetiti upoznavanju Zemljine kore, naročito mineralnoj građi, stenama i njihovom ekonomskom značaju. Veoma je važno da učenici steknu neophodna znanja o geohronologiji razvitka Zemljine kore. Složeno gradivo o geohronologiji razvitka Zemljine kore treba objašnjavati korišćenjem odgovarajućih primera geološke i geomorfološke istorije Balkanskog poluostrva teritorije naše zemlje.
Četvrta nastavna tema "Reljef Zemljine površine" je najobimnija sa stanovišta ukupnog broja časova za obradu novog gradiva (deset) i ukupnog fonda časova za njenu realizaciju (šesnaest). Značaj ove problematike u procesu nastave treba posebno naglašavati zbog njenog značaja za razumevanje karakteristika drugih geografskih komponenti, ali i zbog njene obrazovno-vaspitne uloge. Sadržaji su tako prezentirani u programu da ih treba interpretirati kao uzročno-posledični red objekata, pojava i procesa u geografskom omotaču. Najpre su dati sadržaji o unutrašnjim silama, a potom o spoljašnjim i pratećim pojavama (vulkanizam i seizmizam) i procesima (rečna, kraška, glacijalna erozija itd.). S obzirom na to da je sadržaj ove nastavne teme u geografskoj literaturi veoma dobro obrađen, postoji realna mogućnost da se nastava optereti suvišnom faktografijom i deskripcijom. Na ovakvu konstataciju upućuju rezultati ranijeg praćenja ostvarivanja programa geografije u prirodno-matematičkoj struci, gde je ova tematika zauzimala značajno mesto. Iz tih razloga se tokom realizacije ovog dela programa treba u potpunosti pridržavati zahteva koji su navedeni u okviru svake nastavne jedinice.
Peta "Atmosfera", šesta "Hidrosfera" i sedma tematska celina "Biosfera" obuhvataju problematiku spoljašnjih sfera Zemlje i njihove osnovne karakteristike. U njima su dati veoma složeni klimatološki, meteorološki, hidrološki i biogeografski sadržaji. Bitno je da se, prema zahtevima programa, ukaže na njihove osobine, kao i pojedine pojave koje su od naročitog značaja za biološku i ekonomsku egzistenciju čoveka. Spoljašnje sfere Zemlje, kao uostalom i unutrašnje geosfere, moraju se posmatrati kompleksno, u međusobnoj zavisnosti i uslovljenosti, jer svaka sfera zavisi od drugih sfera i promene u jednoj izazivaju promene u svim drugim sferama. Od posebnog je značaja da se ukaže kako se čovek ponaša u pojedinim sferama i kako je svojom radnom aktivnošću uticao na njihovu promenu, ali i da je mnoge njihove delove ugrozio svojim delovanjem. Zato je nužno da se istakne potreba zaštite pojedinih sfera od daljeg degradiranja (mehaničkog i hemijskog) i ukaže na potrebu preduzimanja mera radi zaštite i unapređivanja prirodnih i antropogenih tvorevina geografske sredine (čovekove životne sredine).
Poslednja, osma nastavna tema "Fizičko-geografske zakonitosti u geografskom omotaču" ima sintezni karakter. Ona je programirana tako da se njenom obradom ukaže na raznovrsnost prirodno-teritorijalnih kompleksa Zemljine površine, objasne zakonitosti u geografskom omotaču i vidovi delovanja čoveka na prirodu.
Posebnu pažnju u ostvarivanju obrazovno-vaspitnih zadataka programa geografije u I razredu treba obratiti na neke fizičko-geografske sadržaje iz geografije naše zemlje. U tom smislu je već pomenuto kod treće nastavne teme da uvek kada su to programski zahtevi treba nastojati da se određeni geografski objekti, pojave i procesi objašnjavaju na primerima iz naše zemlje, ili ako to prilike lokalne sredine u kojoj se škola nalazi dozvoljavaju i na primerima iz zavičajne geografije. Sa ovog aspekta ističemo sledeće sadržaje: trusna područja u Jugoslaviji; Dinarski kraš (četvrta nastavna tema), lokalni vetrovi - košava, bura, jugo i vardarac (peta nastavna tema); pravni aspekt zaštite voda u našoj zemlji (Ustav SFRJ, ustavi republika, zakoni o zaštiti voda) i drugi.
II razred
Sadržinu i strukturu programa geografije za drugi razred čini sedam nastavnih tema koje obuhvataju društveno-geografske karakteristike savremenog sveta i naše zemlje i kartografsku problematiku.
Posle "Uvoda u društvenu geografiju" posebnu pažnju treba posvetiti kartografskoj problematici, čiji sadržaji sa sličnim sadržajima u petom razredu osnovne škole čine jedinstvenu celinu. Stoga će ranije stečena učenička znanja činiti osnovu daljim izučavanjima kartografske problematike. Sadržaji ove nastavne teme savlađuju se na svim časovima geografije u ovom i narednom razredu. Predstavljanje geografskih objekata, pojava i procesa na karti je jedan od najracionalnijih metoda sistematizovanja i generalizovanja objekata, pojava i procesa. Geografska karta kao aplikacija kartografskog obrazovanja predstavlja značajno sredstvo komunikacije u našoj civilizaciji sa širokim dijapazonom primene. Kartografska pismenost je potreba savremenog čoveka, te zbog toga karta mora da bude prisutna na svim časovima geografije.
Geografija stanovništva i naselja programirana je tako da se njenom obradom ukaže na najvažnije demografske i demogeografske probleme čovečanstva. Težište treba da bude na osnovnim karakteristikama demografskog razvoja i merama koje se preduzimaju u oblasti razvoja i razmeštaja stanovništva u pojedinim delovima sveta i u svetu kao celini, kako bi se u što kraćem roku prevazišle postojeće neusklađenosti koje prete čovečanstvu.
Sadržaji iz političke geografije treba da pruže učenicima neophodna znanja koja će im pomoći da sagledaju osnovne tipove država u savremenom svetu i faze kroz koje je teklo formiranje današnje političke karte sveta. Neophodno je da se objasne političko-geografski elementi države kao kompleksne i promenljive geografske kategorije.
U petoj nastavnoj temi "Osnovne ekonomsko-geografske odlike svetske privrede" proučavaju se glavne karakteristike svetske privrede i međunarodne podele rada, kao i horizontalni i vertikalni način posmatranja privrednih aktivnosti i grana, industrijalizacija kao savremeni društveno-ekonomski proces i industrija kao fundamentalni nosilac transformacije geografske sredine u svetskim okvirima, neravnomernost u razvoju proizvodnih snaga i bitna geografska obeležja nove naučno-tehnološke revolucije. Ova nastavna tema je osnova za pravilno razumevanje i tumačenje sadržaja šeste teme "Političko-geografske, demografske i ekonomsko-geografske odlike pojedinih delova sveta".
Šestu nastavnu temu treba maksimalno iskoristiti za vaspitno delovanje na učenike i na razvijanje duha solidarnosti sa narodima koji se bore za ekonomsku i političku slobodu i za razvijanje internacionalizma kod učenika. Tom prilikom posebno treba isticati odnos naše zemlje prema drugim državama u pojedinim delovima sveta, naročito prema zemljama u razvoju, kao primer nesebične i solidarne pomoći da bi se prevazišle postojeće suprotnosti u savremenom svetu. Pri tom je najvažnije da se ukaže na političko-geografsku podelu, osnovna populacijska obeležja i glavne privredno-geografske odlike pojedinih delova sveta - Azije, Afrike, Latinske Amerike, SAD, Kanade, Australije i Okeanije, Evrope, Rusije i Ukrajine. Poseban značaj u okviru ove teme imaju sadržaji o regionalnim grupacijama i tržištima i integracionim procesima u Evropi.
Poslednja nastavna tema "Osnovna demografska obeležja i kulturni uticaj na Balkanskom poluostrvu" predstavlja logičan završetak opšte društveno-geografske problematike savremenog sveta i uvod u geografiju Srbije. Programom je predviđena obrada samo onih obeležja Balkanskog poluostrva, kao što su opšte odlike stanovništva, kulturne zone i uticaji, političko-geografske promene na Balkanskom poluostrvu i stvaranje novih država na tlu bivše Jugoslavije. Težište treba da bude na načinima uspostavljanja saradnje i novih odnosa naroda i zemalja Balkanskog poluostrva, kao i nužnost prilagođavanja evropskim i svetskim putevima razvoja.
III razred
Sadržinu nastavnog programa u trećem razredu gimnazije čine sadržaji nacionalne geografije Srbije, raspoređeni su u sedam nastavnih tema tako da svaka prethodna predstavlja osnovu za razumevanje naredne nastavne teme, a sve one zajedno čine jedinstvenu celinu. To praktično znači da u procesu nastave svim delovima programa treba posvetiti određenu pažnju uvažavajući sve programske zahteve.
Prva nastavna tema uvodi učenike u programske sadržaje geografije Srbije. Programom je predviđena obrada samo osnovnih političko-geografskih elemenata: veličina, granice, formiranje teritorije i geografski položaj. Ovi sadržaji su veoma aktuelni i imaju ogroman, ne samo obrazovni, nego i vaspitni značaj, jer treba da omoguće razumevanje i tumačenje složenih političko-geografskih promena granica i pograničnih područja naše zemlje.
Tema "Prirodne odlike Srbije" odnosi se na geološku prošlost, oblike reljefa, klimatske, hidrografske, pedološke i biogeografske odlike naše zemlje. Za uspešno savladavanje nastavne materije potrebno je koristiti ranije stečena znanja iz fizičke geografije i drugih srodnih predmeta. Težište treba staviti na obradu onih sadržaja sa kojima se učenici prvi put sreću.
Vidno mesto u nastavnom programu ima problematika demogeografskog razvoja i naseljenost, kao i populacioni problemi Srbije. Ovo nastavno gradivo treba povezivati sa sličnim sadržajima drugih nastavnih predmeta, u cilju sagledavanja populacionih problema, kao i izgrađivanja svesti o neophodnosti zajedničkog života različitih naroda. Kroz sadržaje ove nastavne teme učenike upoznati sa populacionom politikom naše države i značajem njenih odredbi za obnavljanje stanovništva. Učenici treba da se upoznaju sa postankom, funkcijama, razvojem i razmeštajem naselja u našoj zemlji, kao i sa procesom urbanizacije, njenim uzrocima i posledicama. U okviru ove teme informisati učenike o srpskoj dijaspori i njenim vezama sa Srbijom.
Pri obradi teme "Privreda Srbije" treba insistirati da učenici steknu znanja o razvoju privrede u celini i pojedinih privrednih delatnosti, kao i o prirodno-geografskoj osnovi razvoja. Ovi sadržaji su veoma složeni, stoga se preporučuje da se istaknu najvažnije karakteristike teritorijalnog razmeštaja, neravnomernost u nivou razvijenosti i perspektive razvoja privrede Srbije. Ne preporučuje se suvoparno nabrajanje i memorisanje obilja statističkih podataka, već njihovo korišćenje za analizu i upoređivanje stepena razvijenosti pojedinih privrednih segmenata.
Nastavna tema "Regionalne celine Srbije", obuhvata pregled geografskih odlika regionalnih celina Srbije. Kroz ove sadržaje potrebno je kod učenika insistirati na uopštavanju, samostalnom zaključivanju i povezivanju usvojenih činjenica u sistem znanja i na primeni znanja i umenja u praksi. Napominjemo da je potrebno zainteresovati učenike za terenska istraživanja lokalne sredine i uputiti ih na pronalaženje i korišćenje različitih izvora informacija.
Nastavna tema "Srbi u bivšim jugoslovenskim republikama i dijaspori" obuhvata pregled geografskih sadržaja koji se odnose na prostore bivših jugoslovenskih republika i sveta u kojima živi srpsko stanovništvo. Potrebno je upoznati učenike sa uzrocima i posledicama masovnog kretanja srpskog stanovništva tokom dvadesetog veka. Preporučujemo da se naročita pažnja posveti uzajamnim vezama i odnosima između zemalja/dijaspore i naše zemlje.
Podsećamo nastavnike da je u korišćenju udžbenika važan selektivan pristup datim sadržajima. Takođe, preporučuje se nastavnicima da od učenika ne zahtevaju memorisanje faktografskog i statističkog materijala, jer to nije cilj nastave geografije. Stečena znanja treba da budu primenjiva a učenici osposobljeni da sami istražuju i analiziraju određene geografske pojave i procese.
Program geografije u gimnaziji treba da uvede učenike u odgovarajuće geografske discipline (geomorfologija, klimatologija, hidrologija, ekonomska geografija, geografija stanovništva i naselja, politička geografija i dr.). S obzirom na to da je uz svaku nastavnu jedinicu navedeno koji su ključni sadržaji i osnovni pojmovi koje treba obraditi, neophodno je globalno označiti koja znanja, umenja i navike učenik treba da stekne na nivou obaveštenosti, razumevanja i primene.
Obaveštenost (informisanost) kao nivo obrazovno-vaspitnih zahteva iziskuje da učenik prepozna određene relevantne pokazatelje o geografskim objektima, pojavama i procesima, da ih opiše, nabroji i ponovi u bitno neizmenjenom obliku. Na nivou obaveštenosti u svim razredima treba obraditi one geografske sadržaje i pojmove koje su učenici ranije usvojili.
Razumevanje, kao viši nivo znanja, obuhvata i prethodni nivo. Njegove glavne karakteristike su: objašnjenje i analiza geografskih nastavnih činjenica i njihovo dovođenje u nove odnose i veze, kao i interpretacija programskih sadržaja u znatno izmenjenoj formi.
Primena je najviši kvalitet znanja u nastavi geografije i označava osposobljenost učenika za određeno uopštavanje, samostalno zaključivanje i povezivanje usvojenih činjenica u sistem znanja i primenu stečenih znanja u praksi.
Minimum znanja, umenja i navika kojim treba da ovlada učenik na kraju svakog razreda je sledeći:
a. Znanja
I razred: predmet, podela i značaj fizičke geografije; položaj Zemlje u vasioni; glavne odlike unutrašnje strukture Zemlje i zakonitosti geološkog razvoja Zemljine kore; osnovne odlike reljefa litosfere; glavna obeležja atmosfere, hidrosfere i biosfere i osnovni prirodni pojasevi i zone na Zemljinoj površini.
II razred: predmet, podela i značaj društvene geografije; značaj karte i njena primena u svakodnevnom životu; relevantne demografske, ekonomsko-geografske i političko-geografske karakteristike Zemljine površine i pojedinih kontinenata, država i regija i položaj Jugoslavije na Balkanskom poluostrvu i u Evropi.
III razred: glavne političko-geografske odlike granica i graničnih područja Jugoslavije; osnovne odlike rasporeda prirodnih uslova i izvora naše zemlje; najvažnije demografske (populacioni problemi) i privredne (poljoprivreda, industrija, saobraćaj i trgovina) karakteristike i razvijenost saradnje Jugoslavije sa drugim državama i ekonomskim grupacijama i tržištima u svetu.
b. Umenja i navike
Od I do III razreda učenik treba da ovlada sledećim umenjima i navikama:
- samostalnim korišćenjem geografske karte, atlasa i planova;
- samostalnom izradom i korišćenjem grafikona, blok-dijagrama i ilustrativnih geografskih crteža kojima se prikazuju fizičko-geografski i društveno-geografski objekti, pojave i procesi;
- orijentacijom na karti i u prostoru;
- samostalnim korišćenjem udžbenika geografije, naučno-popularne i naučne literature;
- samostalnim korišćenjem brojčanih podataka;
- samostalnim korišćenjem leksikona i enciklopedija.
Da bi se što potpunije ostvarili cilj i mnogobrojni zadaci nastave geografije treba obezbediti maksimalno moguću korelaciju sa srodnim predmetima, a naročito sa nastavnim predmetima, koji su kao i geografija, označeni kao nosioci sadržaja u planiranju porodice i populacionoj politici (biologija, psihologija, filozofija i sociologija).
S obzirom na to da svaki od gimnazijskih nastavnih predmeta ima svoju specifičnu programsku strukturu, korelacija se ne može obezbediti vremenski. Bitno je da u samom toku nastavnog procesa nastavnici srodnih nastavnih predmeta mogu i treba da obezbede korelaciju zajedničkim planiranjem obrazovno-vaspitnog rada i konsultovanjem o srodnom nastavnom gradivu, ili njegovim zajedničkim obrađivanjem kroz dodatnu nastavu, nastavne ekskurzije učenika, slobodne aktivnosti učenika, ali i kroz redovnu nastavu.
____________
Pravilnikom o izmeni Pravilnika o nastavnom planu i programu za gimnaziju ("Sl. glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 17/2006), zamenjen je program nastavnog predmeta Geografija za II i III razred za sve tipove gimnazije novim programom nastavnog predmeta Geografija za II i III razred.
Opšti tip
(2 časa nedeljno, 74 časa godišnje, 10 vežbi)**
SADRŽAJI PROGRAMA
FIZIOLOGIJA BILJAKA (15)
Vodni režim biljaka. Značaj vode za život biljaka. Primanje vode preko korena, korenov pritisak. Kretanje vode kroz biljku, transpiracija, funkcija stominog aparata. Uticaj spoljašnjih faktora na primanje i odavanje vode.
Vežba: određivanje primanja vode i transpiracija.
Fotosinteza. Autotrofni i heterotrofni organizmi. Značaj fotosinteze za održavanje života na Zemlji. Građa hloroplasta, fotosintetski pigmenti. Konverzija svetlosne energije u hemijsku, svetla i tamna faza fotosinteze. Transport asimilata. Faktori koji utiču na fotosintezu.
Vežba: određivanje kiseonika u fotosintezi vodenih biljaka. Dokazivanje skroba u listovima biljaka na svetlosti.
Disanje. Razlaganje ugljenih hidrata i lipida. Disanje biljnih organa. Uticaj spoljašnjih faktora na disanje.
Vežba: kvalitativno dokazivanje disanja, određivanje disanja biljaka.
Primanje i funkcija mineralnih elemenata. Elementarni hemijski sastav biljke. Neophodni elementi. Primanje mineralnih soli i jona. Aktivni transport. Biološka funkcija azota. Primanje i funkcija sumpora, fosfora i drugih neophodnih elemenata.
Vežba: gajenje biljaka u hranljivom rastvoru.
Razviće biljaka. Životni ciklus biljaka; vegetativna i reproduktivna faza u razviću. Biljni hormoni stimulatori (auksini, giberelini) i inhibitori rastenja. Deoba i rastenje ćelija. Klijanje i dormancija semena. Rastenje i razviće vegetativnih organa. Cvetanje; vernalizacija i fotoperiodizam. Oplođenje; razviće ploda i semena. Mirovanje; starenje, opadanje listova i plodova. Pokreti biljaka.
Vežba: pokreti kod biljaka.
MORFOLOGIJA I SISTEMATIKA ŽIVOTINJA (59)
I Morfologija i sistematika beskičmenjaka (32)
Organizacija životinja. Jedinstvo živog sveta u pogledu strukture i funkcije. Tkiva, vrste tkiva i njihova karakteristika, organi, organski sistemi i organizam kao celina. Simetrija životinja. Principi naučnog klasifikovanja životinja; sistematske kategorije.
Eukariota.
Protozoa, građa i funkcija jednoćelijskih organizama, klasifikacija i filogenija. Značaj protozoa.
Metazoa.
Poreklo višećeličnosti.
Parazoa.
Organizacija plakozoa i sunđera (odsustvo organa i organskih sistema), klasifikacija i rasprostranjenje.
Eumetazoa.
Dupljari, odlike telesne organizacije (diferencijacija tkiva, začetak organa i organskih sistema), polimorfizam i smena generacija kod knidarija, klasifikacija i značaj.
Ktenofore (ukratko)
Pljosnati crvi (bilateralna simetrija, kretanje i pojava cefalizacije), karakteristike telesne organizacije na primeru turbelarija; klasifikacija. Adaptacija na parazitski način života na primeru metilja i pantljičara. Značajne parazitske vrste.
Organizacija nemertina i filogenetski značaj pljosnatih crva.
Pseudocelomata. Odlike organizacije, rasprostranjenje i značaj nematoda. Značajne parazitske vrste.
Celomata. Pojava i značaj celoma. Pravci razvoja celomata. Manje grupe celomskih protostomija (onihofora, tardigrada, pentastomida, sipunkulida, ehiurida, priapulida).
Mekušci. Odlike telesne organizacije, klasifikacija, rasprostranjenje i značaj.
Prstenasti crvi (pojava segmentacije, karakteristike homonomne segmentacije), klasifikacija i odlike telesne organizacije, rasprostranjenje i značaj.
Zglavkari. Osnovne odlike. Klasifikacija sa kratkim opisom glavnih grupa i rasprostranjenje.
Paukolike životinje. Odlike, organizacije na primeru škorpije i pauka, klasifikacija i značaj, otrovne vrste, vrste značajne kao paraziti i vektori zaraznih oboljenja.
Rakovi. Građa, raznovrsnost, klasifikacija, rasprostranjenje i značaj.
Insekti. Građa, odlike, rasprostranjenje, klasifikacija i značaj. Uloga insekata u humanoj i veterinarskoj medicini i ekonomiji prirode.
Vežba: Principi i metode determinacije insekata. Determinacija redova insekata pomoću ključa.
Tentakulata (Briozoa) i manje grupe celomskih Deuterostomija (Hetognata, Pogonofora)
Bodljokošci. Specifičnosti organizacije, klasifikacija i rasprostranjenje.
MORFOLOGIJA I SISTEMATIKA HORDATA (27)
Hordata. Organizacija, poreklo i pravci evolucije. Klasifikacija.
Tunikata. Opšte odlike, klasifikacija, rasprostranjenje.
Cefalohordata. Odlike, telesne organizacije, način života i rasprostranjenje.
Kičmenjaci. Uporedni pregled građe organa.
Poreklo i razvoj riba. Adaptacije na život u vodi, klasifikacija, rasprostranjenje i značaj.
Vežba: Principi i metode determinacije riba. Determinacija slatkovodnih riba pomoću ključa.
Poreklo i razvoj vodozemaca. Adaptacije na kopneni način života. Klasifikacija i značaj.
Vežba: Principi i metode determinacije žaba. Determinacija žaba pomoću ključa.
Poreklo i razvoj gmizavaca. Adaptacije na kopneni način života, klasifikacija i značaj.
Vežba: Principi i metode determinacije gmizavaca. Determinacija guštera i kornjače pomoću ključa.
Poreklo i razvoj ptica. Adaptacije na specifične načine života, klasifikacija i značaj.
Vežba: Principi i metode determinacije ptica. Determinacija familija ptica pomoću ključa.
Poreklo i razvoj sisara. Adaptivna radijacija sisara, klasifikacija, rasprostranjenje i značaj.
(2 časa nedeljno, 72 časa godišnje, 5 vežbi)**
SADRŽAJI PROGRAMA
FIZIOLOGIJA ŽIVOTINJA (72)
I Uvod
Predmet izučavanja fiziologije životinja i njene veze sa drugim naukama. Anatomska, biohemijska i biofizička baza fiziologije. Nivo organizacije živih sistema.
II Dinamička organizacija ćelije
Dinamička organizacija ćelije. Ćelija osnovna funkcijska jedinica živih organizama. Funkcija ćelijskih organela. Hemijska organizacija ćelije; Voda i neorganske materije i njihova uloga u funkcionisanju ćelije. Funkcija organskih materija koje ulaze u sastav ćelije: ugljeni hidrati, lipidi, proteini, nukleinske kiseline, adenozin trifosfat. Intracelularna i ekstracelularna sredina. Enzimi i njihovo dejstvo.
Promet materije i pretvaranje energije u ćeliji. Anabolični i katabolični procesi. Promet belančevina. Promet masti. Promet ugljenih hidrata (anaerobni i aerobni metabolizam).
Funkcija ćelijske membrane i transport molekula kroz membranu: difuzija; osmoza; filtracija; transport pomoću nosačkih molekula; pumpa za Na+ i K+; endocitoza i egzocitoza.
Osnovni principi funkcionisanja i regulacije živih sistema. Adaptivni karakter biološke organizacije. Odnos između organizma i životne sredine (regulatori i konformeri). Biološke adaptacije: aklimatizacija i aklimacija. Principi homeostazisa. Negativna i pozitivna povratna sprega. Ritmičnost funkcija. Nervna i homoralna regulacija fizioloških funkcija.
III Pregled i kategorizacija organskih sistema
Funkcijske odlike nervnog sistema: receptorno-efektorni sistem. Receptori. Nervna ćelija i nervni impuls. Sinapsa. Efektori: poprečno-prugasti mišići. Inervacija poprečno-prugastih mišića. Mehanizam mišićne kontrakcije. Rad: statički i dinamički. Zamor i odmor. Prilagođavanje na rad i odmor. Glatki mišići i srčani mišić. Žlezdani efektori (egzokrine i endokrine žlezde).
Vežbe: Anesteziranje životinja kao neophodan preduslov za izvođenje eksperimentalnih vežbi. Izrada nervno-mišićnog preparata, uticaj temperature na rad srca.
Evolucija nervnog sistema: difuzni, ganglijski i cevasti nervni sistem.
Funkcija centralnog nervnog sistema. Pojam nervnog centra. Centralna sinapsa. Prenošenje nervnih impulsa u centralnim sinapsama. Funkcijska organizacija centralnog nervnog sistema. Refleksni luk. Divergencija i konvergencija. Recipročna inervacija. Lančane veze i reverberacija. Centralna inhibicija. Vegetativni nervni sistem. Funkcija kičmene moždine. Produžena moždina i njeni centri. Uloga srednjeg mozga u regulaciji poze i pokreta. Mali mozak i regulacija ravnotežnog položaja tela u prostoru. Funkcija međumozga. Funkcija prednjeg mozga i lokalizacija funkcija u kori prednjeg mozga. Limbički sistem i ponašanje. Viša nervna delatnost. Uslovni i bezuslovni refleksi. Učenje i pamćenje i njihovi fiziološki mehanizmi. Fiziologija i mehanizam sna.
Vežba: Refleksi dekapitovane žabe; efekat razaranja kičmene moždine. Fiziologija čulnih organa.
Fiziologija telesnih tečnosti: hidrolimfa, hemolimfa, krv i limfa. Funkcije krvi. Svojstva i sastav krvi. Koagulacija krvi. Krvne grupe. Zaštitna funkcija krvi: ćelijski i humoralni imunitet.
Vežba: Uzimanje krvi od eksperimentalnih životinja (žaba, pacov) i određivanje broja eritrocita u krvi žabe.
Sistem za cirkulaciju telesnih tečnosti. Evolucija sistema za cirkulaciju telesnih tečnosti: otvoreni i zatvoreni sistem za cirkulaciju. Funkcijske karakteristike srca kičmenjaka. Srčani automatizam. Srčani ciklus i njegove faze. Zakoni kretanja krvi u krvnim sudovima. Krvni pritisak. Arterijski puls. Krvotok u kapilarima i venama. Neurohumoralna regulacija kardiovaskularnog sistema. Limfa i limfotok.
Vežbe: Hemolimfa i srčana ritmika kod puža. Merenje pulsa kod ljudi (uticaj fizičkog napora - trčanje). Kapilarni krvotok žabe.
Sistem za disanje. Značaj disanja za organizam. Evolucija i načini razmene gasova između organizma i spoljašnje sredine. Ventilacija pluća i plućni volumeni u čoveka. Mehanizam udisanja i izdisanja - respiratorni ciklus. Transport gasova krvlju. Neurohumoralna regulacija disanja.
Vežba: Merenje kapaciteta pluća pomoću spirometra (razlike u polu, fizičkom razvoju - uzrastu, istreniranost organizma - bavljenje sportom). Merenje frekvencije disanja čoveka (uticaj fizičkog napora - trčanje).
Sistem organa za varenje i apsorpciju hrane. Tipovi varenja hrane u životinjskom svetu: unutarćelijsko, membransko i ekstaćelijsko varenje. Varenje hrane u digestivnom traktu: varenje hrane u usnoj duplji, želucu i tankom crevu. Sastav i značaj pankreasnog soka u procesu varenja hrane. Sastav, svojstva i značaj žuči u varenju i apsorpciji hranljivih molekula. Mehanizmi reapsorpcije svarenih hranjivih molekula: monosaharida, amino kiselina i masnih kiselina.
Ishrana: Vitamini i njihov značaj za organizam.
Promet energije i termoregulacija. Bazalni metabolizam. Metoda za merenje energijskog prometa: direktna i indirektna kalorimetrija. Telesna temperatura i termogeneza. Poikilotermi i homeotermi. Temperaturne granice života. Termoregulacija. Evolucija termoregulacije.
Sistem za izlučivanje - osmoregulacija. Osnovni principi osmoregulacije. Osmoregulacija u beskičmenjaka i kičmenjaka. Funkcija bubrega u osmoregulaciji i izlučivanju konačnih produkata metabolizma. Nefron-osnovna funkcijska jedinica bubrega. Mehanizam obrazovanja mokraće: glomerularna filtracija, koncentrovanje mokraće (funkcija Henleove petlje). Humoralna regulacija izlučivanja mokraće.
Endokrini sistem. Hormoni i njihova specifična dejstva. Hormoni hipofize. Hormoni tireoideje i njihova funkcija. Funkcija paratireoideje. Hormoni endokrinog pankreasa. Hormoni kore i srži nadbubrežne žlezde. Funkcija polnih žlezda. Muški polni hormoni - hormoni semenika. Hormoni jajnika. Mesečni polni ciklus žene. Polni ciklus sisara. Regulacija bremenitosti. Neuroendokrina regulacija funkcije polnih žlezda.
(2 časa nedeljno, 64 časa godišnje)**
OSNOVI MOLEKULARNE BIOLOGIJE (10)
Predmet i značaj izučavanja molekularne biologije. Molekulska osnova bioloških procesa. Interdisciplinarnost molekularne biologije.
Molekulske osnove nasleđivanja. Nukleinske kiseline i njihova osnova struktura. Struktura i funkcija DNK kao molekulska osnova za očuvanje i prenošenje genetskih informacija. Replikacija DNK. Struktura RNK. Vrste i funkcije RNK.
Biosinteza belančevina. Genetički kod, transkripcija, translacija i biosinteza proteina. Uloga ribozoma u biosintezi proteina.
Geni. Definicija gena na molekularnom nivou. Molekulsko objašnjenje odnosa gena, proteina kao genskih proizvoda i genotipskih osobina. Biohemijska osnova razvića i diferencijacija organizama.
Genetički inženjering. Mogućnosti intervenisanja i menjanja naslednog materijala.
BIOLOGIJA RAZVIĆA ŽIVOTINJA (14)
Polne ćelije (gameti): Ovogeneza; Spermatogenoza.
Oplođenje: Spoljašnje i unutrašnje oplođenje; Oviparnost, ovoviparnost, viviparnost; Vrste jajnih ćelija i način deobe jajnih ćelija.
Rani stupnjevi embriogeneze i organogeneza.
Rast: Rast ćelije, organa i organizma.
Embrionalni omotači. Postembrionalno razviće. Metamorfoza i regeneracija.
Starenje
Ontogenetsko razviće. Prenatalni period; Preembrionalni, embrionalni i fetalni period; Rađanje; Neonatalni period; Juvenilni period; Prepubertalni i pubertalni period; Adultni period.
MEHANIZMI NASLEĐIVANJA (15)
Organizacija i mehanizmi prenošenja genetičkog materijala.
Osnovna pravila nasleđivanja.
Izvori genetičke varijabilnosti; kombinovanje gena i hromozoma.
Promene genetičkog materijala.
Genske mutacije - postanak, učestalost i efekat dejstva.
Reper mehanizam. Hromozomske aberacije.
Tipovi i primeri nasleđivanja osobina kod biljaka i životinja.
Uticaj sredine na izazivanje naslednih promena.
Jonizujuća zračenja kao izazivači naslednih promena.
Genetička kontrola razvića.
Varijabilnost i nasleđivanje kvantitativnih osobina.
Genetička struktura populacija.
Dinamika održavanja genetičke polimorfnosti populacije.
Veštačka selekcija i oplemenjivanje biljaka.
Selekcija i oplemenjivanje životinja.
Naslednost i variranje osobina kod ljudi.
Nasledne bolesti.
Genetička uslovljenost čovekovog ponašanja.
EKOLOGIJA I ZAŠTITA I UNAPREĐIVANJE ŽIVOTNE SREDINE (16)
I Osnovni pojmovi i principi ekologije (8)
Definicija, predmet ispitivanja i značaj ekologije.
Uslovi života i pojam ekoloških faktora. Odnos organizma i životne sredine.
Klasifikacija ekoloških faktora.
Limitirajući faktori.
Adaptacija na različite uslove života.
Životna forma - pojam, primeri i klasifikacija.
Ekološka niša - pojam, primeri i savremena shvatanja.
Životno stanište i pojam biotopa.
Pojam populacije i njene osnovne odlike. Gustina populacije. Prostorni odnosi. Rađanje i smrtnost. Uzrasna i polna struktura populacije. Rastenje i promena brojnosti populacije.
Životna zajednica (biocenoza) kao sistem populacija. Struktura i klasifikacija životnih zajednica. Suvozemne i vodene zajednice. Fotosinteza i odnosi ishrane. Tipovi i specijalizacija ishrane. Lanci i mreže lanaca ishrane. Ekološke piramide.
Ekosistem kao jedinstvo biotopa i biocenoze. Kruženje materije i proticanje energije kroz ekosistem. Organski produktivitet ekosistema. Preobražaji ekosistema. Grupisanje i klasifikacija ekosistema.
Biosfera - jedinstveni ekološki sistem Zemlje. Biogeohemijski ciklus u biosferi. Procesi kruženja ugljenika, azota, kiseonika i vode.
Životne oblasti. Oblast mora i okeana. Oblast kopnenih voda. Suvozemna oblast života.
II Zaštita i unapređivanje životne sredine (7)
Čovek i njegov odnos prema ostaloj neživoj i živoj prirodi.
Ekološke promene u prirodi pod dejstvom čoveka.
Promene fizičkih uslova sredine. Promene u sastavu živog sveta. Proces domestifikacije: domestifikacije zemljišta, biljaka i životinja. Procesi urbanizacije i industrijalizacije. Genetički i zdravstveni efekti narušene i zagađene životne sredine.
Pojam, izvori i vrste zagađivanja i narušavanja životne sredine i mogućnosti zaštite. Izvori zagađivanja voda, vazduha, zemljišta i hrane. Sistemi praćenja stanja životne sredine.
Buka i vibracije. Zračenje.
Ekološke osnove prostornog planiranja i uređenja prostora. Ekologija predela.
III Zaštita prirode (1)
Problemi ugroženosti i zaštite žive i nežive prirode. Savremeni pristupi i mogućnosti zaštite ugrožene flore, faune i životnih zajednica. Mogućnosti rekultivacije i revitalizacije ekosistema i predela.
OSNOVNI PRINCIPI EVOLUCIONE BIOLOGIJE (9)
Teorije evolucije
Darvinizam i savremena objašnjenja evolucionih procesa.
Mehanizmi evolucionih procesa; mutacije; genetički drift, protok gena.
Prirodna selekcija i adaptacije.
Postanak vrsta i teorije specijacije.
Postanak života.
Evolucija i filogenija.
Poreklo čoveka.
Biologija i kultura u evoluciji čoveka.
Uticaj čoveka na pravac i brzinu evolucionih procesa.
NAČIN OSTVARIVANJA PROGRAMA (UPUTSTVO)10)
10) Način ostvarivanja programa (uputstvo) identično je za sve smerove gimnazije.
Nastavnim planom za gimnazije biologija se izučava u:
- gimnaziji opšteg tipa sa 2 časa nedeljno u sva četiri razreda;
- gimnaziji prirodno-matematičkog smera sa 2 časa nedeljno u I i II razredu i sa 3 časa nedeljno u III i IV razredu;
- gimnaziji društveno-jezičkog smera sa 2 časa nedeljno u prva tri razreda.
Koncepcija programa za gimnazije nije mnogo izmenjena u odnosu na programe prirodno-matematičke struke. Razlike u obimu nastavnih sadržaja za različite tipove gimnazija javljaju se zbog različitog broja časova u okviru kojih se program izvodi. Najpotpuniji program, sa najširim obimom, dat je za gimnazije prirodno-matematičkog smera. Iako su neki delovi programa isti i za druga dva tipa gimnazije, obim nastavnih sadržaja u okviru programa je različit i nastavnici su obavezni da se tog obima pridržavaju. To će biti regulisano i tekstom udžbenika. Program je, inače, tako koncipiran da predstavlja nastavak programa biologije za osnovnu školu i sa njim čini jedinstvenu celinu. Sadržaji programa imaju opšteobrazovni karakter i treba da doprinesu formiranju opšte kulture učenika. Istovremeno, struktura programa daje solidnu osnovu za izučavanje onih bioloških disciplina koje nisu mogle biti obuhvaćene, i drugih prirodnih i tehničkih nauka za koje se učenici opredeljuju u toku daljeg školovanja na višim školama i fakultetima.
Program za gimnaziju je struktuiran tako da su pojedine oblasti podeljene na nastavne teme, koje predstavljaju logičke celine. Nastavne teme su raščlanjene na nastavne jedinice u okviru kojih se bliže određuju konkretni nastavni sadržaji. Broj u zagradi pored nastavne oblasti ili nastavne teme predstavlja orijentacioni broj časova za oblast ili temu u celini (obrada novog gradiva, vežbe, utvrđivanje, obnavljanje).
Za realizaciju programa veoma je važno dobro planiranje gradiva. Prilikom izrade plana rada (globalnog i operativnog) treba predvideti 60 odsto časova za obradu novog gradiva a 40 odsto za drugo. U toku realizacije programa potrebno je voditi računa o mentalnom uzrastu učenika i njihovom prethodnom stečenom znanju. Takođe je neophodno izvršiti korelaciju biologije sa hemijom i fizikom. Uspeh u realizaciji obrazovno-vaspitnih zadataka u nastavi biologije zavisi od primene odgovarajućih oblika i metoda rada i korišćenja odgovarajućih nastavnih sredstava. Zato u nižim razredima treba koristiti one oblike i metode za koje su učenici već pripremljeni u toku osnovnog školovanja, a u višim razredima se može primenjivati i akademski pristup. U nastavi biologije posebno mesto imaju razgovori, diskusije, ilustrativno-demonstracione metode, metode eksperimenta i samostalan rad učenika. Nastavnik treba da odredi najbolju kombinaciju nastavnih metoda u skladu sa sadržajem programa mentalnim uzrastom učenika, njihovim znanjima i interesovanjima i uslovima u kojima izvodi nastavu - podrazumeva se da se nastava biologije u gimnaziji održava u kabinetu za biologiju. Prilikom izvođenja vežbi odeljenja treba deliti na grupe. Nastavnici su u obavezi da sa učenicima realizuju sve vežbe predviđene programom. U gimnaziji društveno-jezičkog smera vežbe nisu predviđene.
Za realizaciju programa biologije neophodno je da škola obezbedi minimum nastavnih sredstava što je predviđeno i regulisano normativom. Isto tako treba obezbediti saradnju sa drugim institucijama i stručnjacima koji u njima rade. Obrada nekih nastavnih jedinica ili vežbi može se izvesti u odgovarajućoj instituciji i biti poverena biologu specijalisti za određenu oblast.
Program biologije zahteva od nastavnika punu angažovanost i permanentan rad na ličnom stručnom usavršavanju. U tome će mu pomoći dobra i savremena stručna literatura koju treba da poseduje školska i lična biblioteka.
Učenikovo uspešno savlađivanje gradiva zavisi i od pravilno određenih nivoa vaspitno-obrazovnih zahteva.
Obaveštenost kao nivo vaspitno-obrazovnih zahteva podrazumeva da učenik prepozna pojedine značajne činjenice, pojmove i procese, da ume da ih opiše, ispriča ili navede, što znači da ih reprodukuje u bitno neizmenjenom obliku. Zato broj činjenica, pojmova i procesa, kao i zakonitosti koje se izlažu, ne smeju obimom opterećivati učenike. Na ovom nivou u glavnom treba dati činjenice koje su neophodne za razumevanje pojava, procesa i zakonitosti.
Razumevanje kao viši kvalitet znanja, uključuje i prethodni nivo. On se karakteriše sposobnošću učenika da stečena znanja reorganizuju tako da određene činjenice, pojmove i zakonitosti umeju da objasne, da ih analiziraju, dovedu u nove veze i odnose, kao i da umeju da interpretiraju gradivo u izmenjenom obliku.
Primena kao najviši nivo vaspitno-obrazovnih zahteva pretpostavlja da učenik bude osposobljen za određena uopštavanja, primenu principa i metoda u rešavanju teorijskih i praktičnih problema.
Pravilno određivanje nivoa vaspitno-obrazovnih zahteva pomaže nastavniku u radu sa učenicima, praćenju njihovog napredovanja i omogućava realnije vrednovanje rada.
I razred
U I razredu gimnazije izučava se citologija i morfologija i sistematika biljaka. S obzirom na kontinuiranost nastavnih sadržaja u višim razredima, težište treba da bude na gradivu iz citologije.
Na nivou obaveštenosti učenici treba da znaju hemijsku građu ćelije, a posebno građu i funkciju belančevina i nukleinskih kiselina; građu prokariotske i eukariotske ćelije i razlike među njima; osnovne funkcije delova ćelija; ćelijski ciklus i u osnovnim crtama deobu ćelije. U okviru sistematike učenici treba da znaju opšte karakteristike virusa i bakterija i njihov značaj; opšte karakteristike algi i da umeju taksativno da navedu neke od grupa koristeći slike ili herbarski materijal; gljive i lišajeve takođe u opštim crtama. U okviru morfologije viših biljaka treba da poznaju biljna tkiva i biljne organe, njihove osnovne karakteristike i podelu. Treba da poznaju opšte karakteristike mahovina, paprati, golosemenica, skrivenosemenica, njihov ciklus razvića i glavne predstavnike familija.
Na nivou razumevanja učenici treba suštinski da poznaju građu i funkciju belančevina i nukleinskih kiselina, da detaljno poznaju građu i funkcionisanje ćelije, ćelijski ciklus i deobu ćelije uz crtanje i samostalno objašnjavanje. Treba samostalno da izvedu jednostavnije vežbe i da umeju da formulišu jednostavnije zaključke. Treba dobro da poznaju morfologiju biljaka, principe sistematike, filogeniju i ključne familije.
Na nivou primene učenici treba da u okviru citologije, razumeju suštinske pojave i procese i da umeju samostalno i logički da ih objasne. Uz deobu ćelije treba da razumeju suštinu prenošenja genetičke informacije u vremenu. Vežbe treba samostalno da izvode, donose logičke sudove i zaključke i da razumeju rezultate vežbi.
U oblasti mofologije biljaka treba da raspoznaju biljna tkiva i mikroskopsku građu organa na preparatima, da raspoznaju različite vrste biljnih organa na prirodnom materijalu, da dobro poznaju sve vrste biljne sistematske kategorije i da biljke mogu sami da determinišu na osnovu ključa. U okviru vežbi treba samostalno da prave privremene preparate. Na ovom nivou učenici treba da umeju da izrade seminarski rad uz pomoć nastavnika.
Minimalni standard
Ocenu dovoljan (2) može da dobije učenik koji je savladao 50 odsto gradiva na nivou obaveštenosti:
Hemijski sastav ćelije - belančevine i nukleinske kiseline.
Razlika između prokariotske i enkariotske ćelije.
Virusi i bakterije.
Tvorna i trajna tkiva. Biljni organi. Elementi sistematike.
II razred
U II razredu gimnazije prirodno-matematičkog smera izučava se morfologija i sistematika životinja, sa evolutivnim pristupom i akcentom na novija istraživanja u ovoj oblasti, tako da je gradivu dat ekološki pristup.
Na nivou obaveštenosti učenici treba da nauče principe moderne sistematike životinja; da znaju glavne karakteristike pojedinih grupa beskičmenjaka i kičmenjaka i da taksativno navedu glavne familije i karakteristične predstavnike.
Na nivou razumevanja učenici treba da dobro poznaju građu organizama i uoče usložnjavanje te građe kroz njihov evolutarni razvoj; da poznaju karakteristike viših i nižih taksonomskih kategorija i glavnih predstavnika familija. Učenici ovo gradivo treba samostalno da izlažu.
Kod kičmenjaka treba da nauče determinaciju pomoću ključa.
Na nivou primene učenici treba u osnovi da poznaju čitavo gradivo, da uoče suštinu evolutivnih promena kod životinja, da shvate suštinu i značaj ekoloških i evolutivnih adaptivnih promena, da samostalno koriste ključ, da ga primene pri pravljenju zbirki ljuštura beskičmenjaka ili insekata, kostiju kičmenjaka i da samostalno rade seminarske radove.
Minimalni standard
Ocenu dovoljan (2) može da dobije učenik koji je savladao 50 odsto gradiva na nivou obaveštenosti:
Organizacija životinja.
Tkiva, organi i organski sistemi životinja.
Principi sistematike životinja.
Ključne sistematske grupe beskičmenjaka i kičmenjaka, njihove karakteristike i predstavnike.
III razred
U III razredu izučava se fiziologija biljaka i životinja.
Na nivou obaveštenosti učenici treba da u okviru biljne fiziologije savladaju metaboličke procese - fotosintezu i disanje u osnovnim crtama, a u okviru razvića biljaka treba da na osnovu stečenog znanja u I razredu savladaju životni ciklus biljaka takođe u osnovnim crtama.
Fiziologiju životinja takođe na osnovu već stečenih znanja treba da savladaju na elementarnom nivou; dinamičku organizaciju ćelije sve organske sisteme i njihovo funkcionisanje.
Na nivou razumevanja učenici treba samostalno da izlažu gradivo, što znači da razumeju biohemijske i fiziološke procese na nivou ćelije i organizma, da vežbe izvode uz pomoć nastavnika i da mogu da izvedu jednostavnije zaključke.
Na nivou primene učenici treba, uz poznavanje gradiva u celini, samostalno da ga izlažu, da izvode sudove i zaključke, da razumeju suštinu biohemijskih i fizioloških procesa i zakonitosti, da sagledavaju i postavljaju problem i da ga uz pomoć nastavnika ili samostalno, praktično rešavaju.
Vežbe treba samostalno da izvode, da iz rezultata vežbi izvode zaključke tako da rad na času bude osnova za razvijanje interesa za istraživački rad. Seminarske radove treba da urade uz korišćenje šire literature.
Minimalni standard
Ocenu dovoljan (2) može da dobije učenik koji je savladao 50 odsto gradiva na nivou obaveštenosti:
Promet vode.
Fotosinteza.
Disanje - razlaganje ugljenih hidrata.
Biljni hormoni.
Klijanje semena, cvetanje i oplođenje.
Ćelija kao funkcionalna celina.
Nervni sistem.
Krvni sistem.
Endokrini sistem.
IV razred
U četvrtom razredu se izučava više oblasti koje predstavljaju sintezu prethodno stečenih znanja. Posebnu oblast predstavlja ekologija sa zaštitom životne sredine.
Na nivou obaveštenosti učenici treba da zaokruže svoje znanje iz molekularne biologije kako bi razumeli osnovne mehanizme nasleđivanja, biologiju razvića i evoluciju u elementarnim crtama.
Ekologiju i zaštitu sredine treba dobro da poznaju kako bi i na ovom nivou izgradili svest o ekologiji i ekološku kulturu.
Na nivou razumevanja učenici moraju da shvate suštinu procesa nasleđivanja i varijabilnosti osobina kod organizama i da to povežu sa biologijom razvića i evolucijom. To treba da bude osnov za shvatanje suštine ekologije kao nauke.
Na nivou primene učenici treba da razumeju suštinu života počev od molekularnog nivoa organizacije do ćelije, organizma, grupe organizama, ekosistema i biosfere u celini; da usvojena znanja samostalno primenjuju kroz praktičan rad van učionice, istraživački rad i seminarske i druge radove. Učenici na ovom nivou treba da budu potpuno osposobljeni, pripremljeni i profesionalno orijentisani za dalje školovanje.
Minimalni standard
Ocenu dovoljan (2) može da dobije učenik koji je savladao 50 odsto gradiva na nivou obaveštenosti:
Molekulske osnove nasleđivanja.
Osnovna pravila nasleđivanja.
Mutacije.
Polne ćelije, oplođenje i razviće embriona.
Mehanizmi evolucionih procesa.
Osnovni pojmovi i principi ekologije.
Zaštita i unapređivanje životne sredine.
Zaštita prirode.
(2 časa nedeljno, 74 časa godišnje)**
SADRŽAJI PROGRAMA
FIZIOLOGIJA BILJAKA (10)
Vodni režim biljaka. Značaj vode za život biljaka. Primanje vode preko korena, kretanje vode kroz biljku, transpiracija.
Fotosinteza. Autotrofni i heterotrofni organizmi. Značaj fotosinteze za održavanje života na zemlji. Građa hloroplasta i pigmenti. Mehanizmi fotosinteze. Faktori koji utiču na fotosintezu.
Disanje. Razlaganje ugljenih hidrata i lipida. Uticaj spoljašnjih faktora na disanje.
Primanje i funkcija mineralnih elemenata. Neophodni elementi. Primanje mineralnih soli i jona; aktivni transport.
Razviće biljaka. Životni ciklus biljaka. Biljni hormoni. Deoba i rastenje ćelija. Klijanje i dormancija semena. Rastenje i razviće vegetativnih organa. Vernalizacija i fotoperiodizam. Oplođenje. Razviće ploda i semena. Mirovanje. Pokreti biljaka.
Morfologija i sistematika beskičmenjaka (30)
Organizacija životinja. Tkiva, vrste i njihova karakteristika, organi, organski sistemi i organizam kao celina. Simetrija životinja. Principi naučnog klasifikovanja životinja, sistematske kategorije.
Eukariota. Protozoa, građa i funkcija jednoćelijskih organizama, klasifikacija, filogenija. Značaj protozoa.
Metazoa. Poreklo višećeličnosti.
Parazoa, Plakozoa i Sunđeri. Organizacija, klasifikacija.
Eumetazoa. Dupljari, odlike. Smena generacija kod knidarija, klasifikacija i značaj.
Pljosnati crvi. Odlike telesne organizacije, klasifikacija. Adaptacija na parazitski način života. Značajne parazitske vrste.
Organizacija nemertina i filogenetski značaj pljosnatih crva.
Pseudocelomata, odlike, rasprostranjenje i značaja nematoda. Značajne parazitske vrste.
Celomata. Pojava i značaj celoma, pravci razvoja celomata.
Mekušci. Odlike, klasifikacija, rasprostranjenje i značaj.
Prstenasti crvi. Odlike, klasifikacija, rasprostranjenje i značaj.
Zglavkari. Odlike, klasifikacija sa kratkim odlikama glavnih grupa i rasprostranjenje.
Paukolike životinje. Odlike, klasifikacija. Otrovne vrste. Vrste značajne kao paraziti i vektori zaraznih oboljenja.
Rakovi. Odlike, klasifikacija i značaj.
Insekti. Odlike, rasprostranjenje, klasifikacija. Uloga insekata u humanoj i veterinarskoj medicini i ekonomiji prirode.
Bodljokošci. Odlike, rasprostranjenje, klasifikacija.
Morfologija i sistematika hordata (20)
Hordate. Organizacija, poreklo i pravci evolucije i klasifikacija.
Tunikata i cefalohordata. Odlike, način života, klasifikacija i rasprostranjenje.
Uporedni pregled građe kičmenjaka.
Poreklo i razvoj riba. Klasifikacija, značaj.
Poreklo i razvoj vodozemaca. Adaptacija na kopneni način života, klasifikacija i značaj.
Poreklo i razvoj gmizavaca. Adaptacija na kopneni način života, klasifikacija i značaj.
Poreklo i razvoj ptica. Adaptacija na specifične načine života, klasifikacija i značaj.
Poreklo i razvoj sisara. Adaptivna radijacija sisara, klasifikacija, rasprostranjenje i značaj.
EKOLOGIJA I ZAŠTITA I UNAPREĐIVANJE ŽIVOTNE SREDINE (14)
I Osnovni pojmovi i principi ekologije (8)
Definicija, predmet ispitivanja i značaj ekologije.
Uslovi života i pojam ekoloških faktora. Odnos organizma i životne sredine.
Klasifikacija ekoloških faktora.
Limitirajući faktori.
Adaptacije na različite uslove života.
Životna forma - pojam, primeri i klasifikacija.
Ekološka niša - pojam, primeri i savremena shvatanja.
Životno stanište i pojam biotopa.
Pojam populacije i njene osnovne odlike. Gustina populacije. Prostorni odnosi. Rađanje i smrtnost. Uzrasna i polna struktura populacije. Rastenje i promena brojnosti populacije.
Životna zajednica (biocenoza) kao sistem populacija. Struktura i klasifikacija životnih zajednica. Suvozemne i vodene zajednice. Fotosinteza i odnosi ishrane. Tipovi i specijalizacija ishrane. Lanci i mreže lanaca ishrane. Ekološke piramide.
Ekosistem kao jedinstvo biotopa i biocenoze. Kruženje materije i proticanje energije kroz ekosistem. Organski produktivitet ekosistema. Preobražaji ekosistema. Grupisanje i klasifikacija ekosistema.
Biosfera - jedinstveni ekološki sistem Zemlje. Biogeohemijski ciklusi u biosferi. Procesi kruženja ugljenika, azota, kiseonika i vode.
Životne oblasti. Oblast mora i okeana. Oblast kopnenih voda. Suvozemna oblast života.
II Zaštita i unapređivanje životne sredine (5)
Čovek i njegov odnos prema ostaloj neživoj i živoj prirodi.
Ekološke promene u prirodi pod dejstvom čoveka.
Promene fizičkih uslova sredine. Promene u sastavu živog sveta. Proces domestifikacije: Domestifikacija zemljišta, biljaka i životinja. Procesi urbanizacije i industrijalizacije. Genetički i zdravstveni efekti narušene i zagađene životne sredine.
Pojam, izvori i vrste zagađivanja i narušavanja životne sredine i mogućnosti zaštite. Izvori zagađivanja voda, vazduha, zemljišta i hrane. Sistemi praćenja stanja životne sredine.
Buka i vibracije. Zračenje.
Ekološke osnove prostornog planiranja i uređenja prostora. Ekologija predela.
III Zaštita prirode (1)
Problemi ugroženosti i zaštite žive i nežive prirode. Savremeni pristupi i mogućnosti zaštite ugrožene flore, faune i životnih zajednica. Mogućnosti rekultivacije i revitalizacije ekosistema i predela.
(2 časa nedeljno, 72 časa godišnje)**
SADRŽAJI PROGRAMA
FIZIOLOGIJA ŽIVOTINJA (28)
I Uvod
Predmet izučavanja fiziologije životinja i njene veze sa drugim naukama. Anatomska, biohemijska i biofizička baza fiziologije. Nivoi organizacije živih sistema.
II Dinamička organizacija ćelije
Dinamička organizacija ćelije. Ćelija osnovna funkcijska jedinica živih organizama. Funkcija ćelijskih organela. Hemijska organizacija ćelije; Voda i neorganske materije i njihova uloga u funkcionisanju ćelije. Funkcija organskih materija koje ulaze u sastav ćelije: ugljeni hidrati, lipidi, proteini, nukleinske kiseline, adenozin trifosfat. Intracelularna i ekstracelularna sredina. Enzimi i njihovo dejstvo.
Promet materije i pretvaranje energije u ćeliji. Anabolični i katabolični procesi. Promet belančevina. Promet masti. Promet ugljenih hidrata (anaerobni i aerobni metabolizam).
Funkcija ćelijske membrane i transport molekula kroz membranu: difuzija; osmoza; filtracija; transport pomoću nosačkih molekula; pumpa za Na+ i K+; endocitoza i egzocitoza.
Osnovni principi funkcionisanja i regulacije živih sistema. Adaptivni karakter biološke organizacije. Odnos između organizma i životne sredine (regulatori i konformeri). Biološke adaptacije: aklimatizacija i aklimacija. Principi homeostazisa. Negativna i pozitivna povratna sprega. Ritmičnost funkcija. Nervna i humoralna regulacija fizioloških funkcija.
III Pregled i kategorizacija organskih sistema
Funkcijske odlike nervnog sistema: receptorno-efektorni sistem. Receptori. Nervna ćelija i nervni impuls. Sinapsa. Efektori: poprečno-prugasti mišići. Inervacija poprečno-prugastih mišića. Mehanizam mišićne kontrakcije. Rad: statički i dinamički. Zamor i odmor. Prilagođavanje na rad i odmor. Glatki mišići i srčani mišić. Žlezdani efektori (egzokrine i endokrine žlezde).
Evolucija nervnog sistema: difuzni, ganglijski i cevasti nervni sistem.
Funkcija centralnog nervnog sistema. Pojam nervnog centra. Centralna sinapsa. Prenošenje nervnih impulsa u centralnim sinapsama. Funkcijska organizacija centralnog nervnog sistema. Refleksni luk. Divergencija i konvergencija. Recipročna inervacija. Lančane veze i reverberacija. Centralna inhibicija. Vegetativni nervni sistem. Funkcija kičmene moždine. Produžena moždina i njeni centri. Uloga srednjeg mozga u regulaciji poze i pokreta. Mali mozak i regulacija ravnotežnog položaja tela u prostoru. Funkcija međumozga. Funkcija prednjeg mozga i lokalizacija funkcija u kori prednjeg mozga. Limbički sistem i ponašanje. Viša nervna delatnost. Uslovni i bezuslovni refleksi. Učenje i pamćenje i njihovi fiziološki mehanizmi. Fiziologija i mehanizam sna.
Fiziologija čulnih organa
Fiziologija telesnih tečnosti: hidrolimfa, hemolimfa, krv i limfa. Funkcije krvi. Svojstva i sastav krvi. Koagulacija krvi. Krvne grupe. Zaštitna funkcija krvi: ćelijski i humoralni imunitet.
Sistem za cirkulaciju telesnih tečnosti. Evolucija sistema za cirkulaciju telesnih tečnosti: otvoreni i zatvoreni sistem za cirkulaciju. Funkcijske karakteristike srca kičmenjaka. Srčani automatizam. Srčani ciklus i njegove faze. Zakoni kretanja krvi u krvnim sudovima. Krvni pritisak. Arterijski puls. Krvotok u kapilarima i venama. Neurohumoralna regulacija kardiovaskularnog sistema. Limfa i limfotok.
Sistem za disanje. Značaj disanja za organizam. Evolucija i načini razmene gasova između organizma i spoljašnje sredine. Ventilacija pluća i plućni volumeni u čoveka. Mehanizam udisanja i izdisanja - respiratorni ciklus. Transport gasova krvlju. Neurohumoralna regulacija disanja.
Sistem organa za varenje i apsorpciju hrane. Tipovi varenja hrane u životinjskom svetu: unutarćelijsko, membransko i ekstaćelijsko varenje. Varenje hrane u digestivnom traktu: varenje hrane u usnoj duplji, želucu i tankom crevu. Sastav i značaj pankreasnog soka u procesu varenja hrane. Sastav, svojstva i značaj žuči u varenju i apsorpciji hranljivih molekula. Mehanizmi reapsorpcije svarenih hranljivih molekula: monosaharida, amino kiselina i masnih kiselina.
Ishrana: Vitamini i njihov značaj za organizam.
Promet energije i termoregulacija. Bazalni metabolizam. Metoda za merenje energijskog prometa: direktna i indirektna kalorimetrija. Telesna temperatura i termogenoza. Poikilotermi i homlotermi. Temperaturne granice života. Termoregulacija. Evolucija termoregulacije.
Sistem za izlučivanje - osmoregulacija. Osnovni principi osmoregulacije. Osmoregulacija u beskičmenjaka i kičmenjaka. Funkcija bubrega u osmoregulaciji i izlučivanju konačnih produkata metabolizma. Nefron-osnovna funkcijska jedinica bubrega. Mehanizam obrazovanja mokraće: glomerularna filtracija, koncentrovanje mokraće (funkcija Henleove petlje). Humoralna regulacija izlučivanja mokraće.
Endokrini sistem. Hormoni i njihova specifična dejstva. Hormoni hipofize. Hormoni tireoideje i njihova funkcija. Funkcija paratireoideje. Hormoni endokrinog pankreasa. Hormoni kore i srži nadbubrežne žlezde. Funkcija polnih žlezda. Muški polni hormoni - hormoni semenika. Hormoni jajnika. Mesečni polni ciklus žene. Polni ciklus sisara. Regulacija bremenitosti. Neuroendokrina regulacija funkcije polnih žlezda.
OSNOVI MOLEKULARNE BIOLOGIJE (8)
Predmet i značaj izučavanja molekularne biologije. Molekulska osnova bioloških procesa. Interdisciplinarnost molekularne biologije.
Molekulske osnove nasleđivanja. Nukleinske kiseline i njihova osnovna struktura. Struktura i funkcija DNK kao molekulska osnova za očuvanje i prenošenje genetskih informacija. Replikacija DNK. Struktura RNK. Vrste i funkcije RNK.
Biosinteza belančevina. Genetički kod, transkripcija, translacija i biosinteza proteina. Uloga ribozoma u biosintezi proteina.
Geni. Definicija gena na molekularnom nivou. Molekulsko objašnjenje odnosa gena, proteina kao genskih proizvoda i genotipskih osobina. Biohemijska osnova razvića i diferencijacija organizama.
Genetički inženjering. Mogućnosti intervenisanja i menjanja naslednog materijala.
BIOLOGIJA RAZVIĆA ŽIVOTINJA (8)
Polne ćelije (gameti): Ovogenoza; Spermatogeneza.
Oplođenje: Spoljašnje i unutrašnje oplođenje; Oviparnost, ovoviparnost, viviparnost; Vrste jajnih ćelija i način deobe jajnih ćelija.
Rani stupnjevi embriogeneze i organogeneza.
Rast: Rast ćelije, organa i organizma.
Embrionalni omotači: Postembrionalno razviće: Metamorfoza i regeneracija.
Starenje
Ontogenetsko razviće. Prenatalni period; Preembrionalni, embrionalni i fetalni period; Rađanje; Neonatalni period; Juvenilni period; Prepubertalni i pubertalni period; Adultni period.
MEHANIZMI NASLEĐIVANJA (16)
Organizacija i mehanizmi prenošenja genetičkog materijala.
Osnovna pravila nasleđivanja.
Izvori genetičke varijabilnosti; kombinovanje gena i hromozoma.
Promene genetičkog materijala.
Genske mutacije - postanak, učestalost i efekat dejstva.
Reper mehanizam. Hromozomske aberacije.
Tipovi i primeri nasleđivanja osobina kod biljaka i životinja.
Uticaj sredine na izazivanje naslednih promena.
Jonizujuća zračenja kao izazivači naslednih promena.
Genetička kontrola razvića.
Varijabilnost i nasleđivanje kvantitativnih osobina.
Genetička struktura populacija.
Dinamika održavanja genetičke polimorfnosti populacije.
Veštačka selekcija i oplemenjivanje biljaka.
Selekcija i oplemenjivanje životinja.
Naslednost i variranje osobina kod ljudi.
Nasledne bolesti.
Genetička uslovljenost čovekovog ponašanja.
OSNOVNI PRINCIPI EVOLUCIONE BIOLOGIJE (12)
Teorije evolucije.
Darvinizam i savremena objašnjenja evolucionih procesa.
Mehanizmi evolucionih procesa; mutacije; genetički drift, protok gena.
Prirodna selekcija i adaptacije.
Postanak vrsta i teorija specijalizacije.
Postanak života.
Evolucija i filogenija.
Poreklo čoveka.
Biologija i kultura u evoluciji čoveka.
Uticaj čoveka na pravac i brzinu evolucionih procesa.
(2 časa nedeljno, 74 časa godišnje, 5 vežbi)
SADRŽAJI PROGRAMA
MORFOLOGIJA I SISTEMATIKA ŽIVOTINJA (74)
I Morfologija i sistematika beskičmenjaka (42)
Organizacija životinja. Jedinstvo živog sveta u pogledu strukture i funkcije. Tkiva, vrste tkiva i njihova karakteristika, organi, organski sistemi i organizam kao celina. Simetrija životinja. Principi naučnog klasifikovanja životinja; sistematske kategorije.
Eukariota.
Protozoa, građa i funkcija jednoćelijskih organizama, klasifikacija i filogenija. Značaj protozoa.
Metazoa.
Poreklo višećeličnosti.
Parazoa.
Organizacija plakozoa i sunđera (odsustvo organa i organskih sistema), klasifikacija i rasprostranjenje.
Eumetazoa.
Dupljari, odlike telesne organizacije (diferencijacija tkiva, začetak organa i organskih sistema), polimorfizam i smena generacija kod knidarija, klasifikacija i značaj.
Ktenofore (ukratko)
Pljosnati crvi (bilateralna simetrija, kretanje i pojava cefalizacije), karakteristike telesne organizacije na primeru turbelarija; klasifikacija.
Adaptacija na parazitski način života na primeru metilja i pantljičara.
Značajne parazitske vrste.
Organizacija nemertina i filogenski značaj pljosnatih crva.
Pseudocelomata. Odlike organizacije, rasprostranjenje i značaj nematoda.
Značajne parazitske vrste.
Celomata. Pojava i značaj celoma. Pravci razvoja celomata. Manje grupe celomskih protostomija (onihofora, tardigrada, pentastomida, sipunkulida, ehiurida, priapulida).
Mekušci. Odlike telesne organizacije, klasifikacija, rasprostranjenje i značaj.
Prstenasti crvi (pojava segmentacije, karakteristike homonomne segmentacije), klasifikacija i odlike telesne organizacije, rasprostranjenje i značaj.
Zglavkari. Osnovne odlike. Klasifikacija sa kratkim opisom glavnih grupa i rasprostranjenje.
Paukolike životinje. Odlike, organizacije na primeru škorpije i pauka, klasifikacija i značaj, otrovne vrste, vrste značajne kao paraziti i vektori zaraznih oboljenja.
Rakovi. Građa, raznovrsnost, klasifikacija, rasprostranjenje i značaj.
Insekti. Građa, odlike, rasprostranjenje, klasifikacija i značaj. Uloga insekata u humanoj i veterinarskoj medicini i ekonomiji prirode.
Vežba: Principi i metode determinacije insekata. Determinacija redova insekata pomoću ključa.
Tentakulata (Briozoa) i manje grupe celomskih Deuterostomija (Hetognata, Pogonofora)
Bodljokošci. Specifičnosti organizacije, klasifikacija i rasprostranjenje.
II Morfologija i sistematika hordata (32)
Hordata. Organizacija, poreklo i pravci evolucije. Klasifikacija.
Tunikata. Opšte odlike, klasifikacija, rasprostranjenje.
Cefalohordata. Odlike, telesne organizacije, način života i rasprostranjenje.
Kičmenjaci. Uporedni pregled građe organa.
Poreklo i razvoj riba. Adaptacija na život u vodi, klasifikacija, rasprostranjenje i značaj.
Vežba: Principi i metode determinacije riba. Determinacija slatkovodnih riba pomoću ključa.
Poreklo i razvoj vodozemaca. Adaptacija na kopneni način života.
Klasifikacija i značaj
Vežba: Principi i metode determinacije žaba. Determinacija žaba pomoću ključa.
Poreklo i razvoj gmizavaca. Adaptacija na kopneni način života, klasifikacija i značaj.
Vežba: Principi i metode determinacije gmizavaca. Determinacija guštera i kornjače pomoću ključa.
Poreklo i razvoj ptica. Adaptacije na specifične načine života, klasifikacija i značaj.
Vežba: Principi i metode determinacije ptica. Determinacija familija ptica pomoću ključa.
Poreklo i razvoj sisara. Adaptivna radijacija sisara, klasifikacija, rasprostranjenje i značaj.
(3 časa nedeljno, 108 časova godišnje, 10 vežbi)
SADRŽAJI PROGRAMA
FIZIOLOGIJA BILJAKA (34)
Vodni režim biljaka
Značaj vode za život biljaka. Ćelije kao osmotski sistem. Primanje vode preko korena, korenov pritisak. Kretanje vode kroz biljku, transpiracija, funkcija stominog aparata. Uticaj spoljašnjih faktora na primanje i odavanje vode.
Vežbe: plazmoliza i deplazmoliza. Određivanje primanja vode i transpiracija.
Fotosinteza. Autotrofni i heterotrofni organizmi; značaj fotosinteze za održavanje života na Zemlji. List kao fotosintetski organ, građa hloroplasta, fotosintetski pigmenti. Konverzija svetlosne energije u hemijsku; fotosintetička fosforilacija. Usvajanje CO2, reduktivni pentozni ciklus, sinteza organskih jedinjenja. Transport asimilata. Uticaj spoljašnjih faktora na produktivnost fotosinteze.
Vežbe: Određivanje kiseonika u fotosintezi vodenih biljaka. Dokazivanje skroba u listovima biljaka na svetlosti.
Disanje. Razlaganje ugljenih hidrata; glikoliza i fermentacija; ciklus trikarboksilnih kiselina; razlaganje lipida. Uticaj spoljašnjih faktora na disanje.
Vežbe: kvalitativno dokazivanje disanja, određivanje disanja biljaka. Primanje i funkcija mineralnih elemenata. Elementarni hemijski sastav biljke, neophodni elementi. Primanje mineralnih soli i jona; aktivni transport. Azot: izvori azota. Kruženje azota u prirodi; biološka fiksacija azota. Primanje i funkcija sumpora, fosfora i drugih neophodnih elemenata.
Vežbe: gajenje biljaka u veštačkim uslovima. Hranljivi rastvori.
Razviće biljaka. Životni ciklus biljaka; vegetativna i reproduktivna faza u razviću. Biljni hormoni stimulatori, auksimi, giberelini) i inhibitori rastenje. Deoba i rastenje ćelija. Klijanje i dormancija semena; metabolički procesi pri klijanju. Rastenje i razviće vegetativnih organa; korelacije; formativni efekti svetlosti. Cvetanje; vernalizacija i fotoperiodizam.
Oplođenje; razviće ploda i semena. Mirovanje; starenje, opadanje listova i plodova. Orijentacija u prostoru - pokreti biljaka.
Vežbe: pokreti kod biljaka.
FIZIOLOGIJA ŽIVOTINJA (74)
I Uvod
Predmet izučavanja fiziologije životinja i njene veze sa drugim naukama. Anatomska, biohemijska i biofizička baza fiziologije. Nivoi organizacije živih sistema.
II Dinamička organizacija ćelije
Dinamička organizacija ćelije. Ćelija osnovna funkcijska jedinica živih organizama. Funkcija ćelijskih organela. Hemijska organizacija ćelije; Voda i neorganske materije i njihova uloga u funkcionisanju ćelije. Funkcija organskih materija koje ulaze u sastav ćelija: ugljeni hidrati, lipidi, proteini, nukleinske kiseline, adenozin trifosfat. Intracelularna i ekstracelularna sredina. Enzimi i njihovo dejstvo.
Promet materije i pretvaranje energije u ćeliji. Anabolični i katabolični procesi. Promet belančevina. Promet masti. Promet ugljenih hidrata (anaerobni i aerobni metabolizam).
Funkcija ćelijske membrane i transport molekula kroz membranu: difuzija; osmoza: filtracija; transport pomoću nosačkih molekula: pumpa za Na+ i K+; endocitoza i egzocitoza.
Osnovni principi funkcionisanja i regulacije živih sistema. Adaptivni karakter biološke organizacije. Odnos između organizma i životne sredine (regulatori i konformeri). Biološke adaptacije: aklimatizacija i aklimacija. Principi homeostazisa. Negativna i pozitivna povratna sprega. Ritmičnost funkcija. Nervna i homoralna regulacija fizioloških funkcija.
III Pregled i kategorizacija organskih sistema
Funkcijske odlike nervnog sistema: receptorno-efektorni sistem. Receptori. Nervna ćelija i nervni impuls. Sinapsa. Efektori: poprečno-prugasti mišići. Inervacija poprečno-prugastih mišića. Mehanizam mišićne kontrakcije. Rad: statički i dinamički. Zamor i odmor. Prilagođavanje na rad i odmor. Glatki mišići i srčani mišić. Žlezdani efektori (egzokrine i endokrine žlezde).
Vežbe: Anesteziranje životinja kao neophodan preduslov za izvođenje eksperimentalnih vežbi. Izrada nervno-mišićnog preparata i registrovanje mišićnih kontrakcija.
Evolucija nervnog sistema: difuzni, ganglijski i cevasti nervni sistem.
Funkcija centralnog nervnog sistema. Pojam nervnog centra.
Centralna sinapsa. Prenošenje nervnih impulsa u centralnim sinapsama.
Funkcijska organizacija centralnog nervnog sistema. Refleksni luk. Divergencija i konvergencija. Recipročna inervacija. Lančane veze i reverberacija.
Centralna inhibacija. Vegetativni nervni sistem. Funkcija kičmene moždine.
Produžena moždina i njeni centri. Uloga srednjeg mozga u regulaciji poze i pokreta. Mali mozak i regulacija ravnotežnog položaja tela u prostoru.
Funkcija međumozga. Funkcija prednjeg mozga i lokalizacija funkcija u kori prednjeg mozga. Limbički sistem i ponašanje. Viša nervna delatnost. Uslovni i bezuslovni refleksi. Učenje i pamćenje i njihovi fiziološki mehanizmi.
Fiziologija i mehanizam sna.
Vežba: Refleksi dekapitovane žabe; efekat razaranja kičmene moždine.
Fiziologija čulnih organa
Fiziologija telesnih tečnosti: hidrolimfa, hemolimfa, krv i limfa. Funkcije krvi. Svojstva i sastav krvi. Koagulacija krvi. Krvne grupe. Zaštitna funkcija krvi: ćelijski i humoralni imunitet.
Vežba: Uzimanje krvi od eksperimentalnih životinja (žaba, pacov) i određivanje broja eritrocita u krvi žabe.
Sistem za cirkulaciju telesnih tečnosti. Evolucija sistema za cirkulaciju telesnih tečnosti: otvoreni i zatvoreni sistem za cirkulaciju. Funkcijske karakteristike srca kičmenjaka. Srčani automatizam. Srčani ciklus i njegove faze. Zakoni kretanja krvi u krvnim sudovima. Krvni pritisak. Arterijski puls. Krvotok u kapilarima i venama. Neurohumoralna regulacija kardiovaskularnog sistema. Limfa i limfotok.
Vežbe: Hemolimfa i srčana ritmika kod puža. Merenje pulsa kod ljudi (uticaj fizičkog napora - trčanje). Kapilarni krvotok žabe.
Sistem za disanje. Značaj disanja za organizam. Evolucija i načini razmene gasova između organizma i spoljašnje sredine. Ventilacija pluća i plućni volumeni u čoveka. Mehanizam udisanja i izdisanja - respiratorni ciklus. Transport gasova krvlju. Neurohumoralna regulacija disanja.
Vežba: Merenje kapaciteta pluća pomoću spirometra (razlike u polu, fizičkom razvoju - uzrastu, istreniranost organizma - bavljenje sportom). Merenje frekvencije disanja čoveka (uticaj fizičkog napora - trčanja).
Sistem organa za varenje i apsorpciju hrane. Tipovi varenja hrane u životinjskom svetu; unutarćelijsko membransko i ekstaćelijsko varenje.
Varenje hrane u digestivnom traktu: varenje hrane u usnoj duplji, želudcu i tankom crevu. Sastav i značaj pankreasnog soka u procesu varenja hrane.
Sastav, svojstva i značaj žuči u varenju i apsorpciji hranljivih molekula.
Mehanizmi reapsorpcije svarenih hranljivih molekula: monosaharida, amino-kiselina i masnih kiselina.
Ishrana. Vitamini i njihov značaj za organizam.
Promet energije i termoregulacija. Bazalni metabolizam. Metode za merenje energijskog prometa: direktna i indirektna kalorimetrija. Telesna temperatura i termogeneza. Poikilotermi i homeotermi. Temperaturne granice života. Termoregulacija. Evolucija termoregulacije.
Sistem za izlučivanje - osmoregulacija. Osnovni principi osmoregulacije. Osmoregulacija u beskičmenjaka i kičmenjaka. Funkcija bubrega u osmoregulaciji i izlučivanju konačnih produkata metabolizma. Nefron - osnovna funkcijska jedinica bubrega. Mehanizam obrazovanja mokraće: glomerularna filtracija, koncentrovanje mokraće (funkcija Henleove petlje). Humoralna regulacija izlučivanja mokraće.
Endokrini sistem. Hormoni i njihova specifična dejstva. Hormoni hipofize. Hormoni tireoideje i njihova funkcija. Funkcija paratireoideje. Hormoni endokrinog pankreasa. Hormoni kore i srži nadbubrežne žlezde. Funkcija polnih žlezda. Muški polni hormoni - hormoni semenika. Hormoni jajnika. Mesečni polni ciklus žene. Polni ciklus sisara. Regulacija bremenitosti.
Neuroendokrina regulacija funkcije polnih žlezda.
* Prečišćeni tekst Pravilnika o nastavnom planu i programu za gimnaziju ("Sl. glasnik SRS - Prosvetni glasnik", br. 5/90 i "Sl. glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 3/91, 3/92, 17/93, 2/94, 2/95, 8/95, 23/97, 5/2003, 10/2003, 11/2004, 18/2004, 24/2004 i 3/2005) Redakcija je uradila prateći sistematizaciju Pravilnika o izmenama i dopunama Pravilnika o planu obrazovanja i vaspitanja za gimnazije i programu obrazovanja i vaspitanja za I razred ("Sl. glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 3/91 - prva izmena), kojim je Program obrazovanja za II, III i IV razred dat naknadno kao posebna celina. U skladu sa tom sistematizacijom ugrađene su sve kasnije izmene i dopune.
** U pogledu broja časova nastave primenjivati podatke iz tabela datih u okviru plana obrazovanja za gimnaziju.