ODLUKAO SMERNICAMA ZA PROCENU RIZIKA OD PRANJA NOVCA I FINANSIRANJA TERORIZMA("Sl. glasnik RS", br. 46/2009) |
1. Donose se Smernice za procenu rizika od pranja novca i finansiranja terorizma, koje su sastavni deo ove odluke.
Obveznici u smislu smernica iz stava 1. ove tačke dužni su da svoje unutrašnje akte usklade s tim smernicama u roku od 60 dana od dana stupanja na snagu ove odluke.
2. Ova odluka stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u "Službenom glasniku RS".
SMERNICE ZA PROCENU RIZIKA OD PRANJA NOVCA I FINANSIRANJA TERORIZMA
1. Ove smernice se donose radi otklanjanja rizika kome je obveznik izložen a koji može nastati zbog neusklađenosti poslovanja obveznika s propisima, s procedurama obveznika kojima se uređuje sprečavanje pranja novca i finansiranja terorizma, kao i sa standardima poslovanja obveznika, i doprinos su jedinstvenom tumačenju i razumevanju prirode pristupa sprečavanju pranja novca i finansiranja terorizma zasnovanog na proceni rizika od tih pojava.
Osnovni cilj ovih smernica jeste utvrđivanje minimalnog standarda postupanja banaka, društava za upravljanje dobrovoljnim penzijskim fondovima i davalaca finansijskog lizinga, kao i društava za osiguranje, društava za posredovanje u osiguranju, društava za zastupanje u osiguranju i zastupnika u osiguranju a koji imaju dozvolu za obavljanje poslova životnog osiguranja (u daljem tekstu: obveznik), pri uspostavljanju i unapređenju efikasnog sistema za sprečavanje pranja novca i finansiranja terorizma, a posebno pri izradi i primeni procedura koje se zasnivaju na analizi i proceni rizika.
2. Rizik od pranja novca ili finansiranja terorizma je rizik da će stranka zloupotrebiti poslovni odnos, transakciju ili proizvod za pranje novca ili finansiranje terorizma.
Pristup sprečavanju pranja novca i finansiranja terorizma koji se zasniva na proceni rizika od tih pojava treba da pođe od pretpostavke da različiti proizvodi koje obveznici nude u svom poslovanju ili transakcije koje se vrše nisu jednako podložni zloupotrebi kad je u pitanju pranje novca i finansiranje terorizma, od čega treba da zavisi i to kolika će im se pažnja posvetiti. Ovaj pristup omogućava pravilniju raspodelu resursa i postizanje boljih rezultata sa istim nivoom angažovanja, odnosno omogućava obvezniku da više pažnje posveti visoko rizičnim strankama.
3. Procena rizika, u smislu ovih smernica, treba da obuhvati najmanje sledeće četiri osnovne vrste rizika: geografski rizik, rizik stranke, rizik transakcije i rizik proizvoda. U slučaju identifikovanja drugih vrsta rizika, a zavisno od specifičnosti poslovanja - obveznik procenom treba da obuhvati i te vrste rizika.
4. Pod geografskim rizikom podrazumeva se procena izloženosti riziku od pranja novca i finansiranja terorizma koja zavisi od područja na kome se nalazi teritorija države porekla stranke, države porekla većinskog osnivača, odnosno vlasnika stranke ili lica koje na drugi način vrši kontrolni uticaj nad upravljanjem poslovima stranke i nad vođenjem tih poslova, kao i države porekla lica koje sa strankom obavlja transakcije.
Faktori na osnovu kojih se određuje da li pojedina zemlja ili geografska lokacija nosi viši rizik od pranja novca i finansiranja terorizma uključuju:
1) države prema kojima su Ujedinjene nacije, Savet Evrope, OFAC ili druge međunarodne organizacije primenile sankcije, embargo ili slične mere;
2) države koje su kredibilne institucije (FATF, Savet Evrope i dr.) označile kao one koje ne primenjuju adekvatne mere za sprečavanje pranja novca i finansiranja terorizma;
3) države koje su kredibilne institucije označile kao one koje podržavaju ili finansiraju terorističke aktivnosti ili organizacije;
4) države koje su kredibilne institucije (npr. Svetska banka, MMF) označile kao države s visokim stepenom korupcije i kriminala.
Ministar finansija, na osnovu ovlašćenja iz zakona kojim se uređuje sprečavanje pranja novca i finansiranja terorizma (u daljem tekstu: Zakon) utvrđuje listu država koje primenjuju međunarodne standarde u oblasti sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma najmanje na nivou standarda Evropske unije (tzv. bela lista), kao i listu država koje uopšte ne primenjuju standarde u ovoj oblasti (tzv. crna lista). Ove liste obveznici koriste radi procene rizika kojima ih može izložiti stranka koja se nalazi na tim listama.
Procena i ocena rizika zavisi i od lokacije obveznika, odnosno njegovih organizacionih jedinica, što znači da će biti različita kod obveznika lociranih u oblasti koju posećuje mnogo turista od onih koji su locirani u ruralnom području, gde se sve stranke i lično poznaju. Povećani rizici mogući su na graničnim prelazima i aerodromima, na mestima gde je velika koncentracija stranaca ili se vrše brojne transakcije sa strancima (npr. sajmovi), u mestima u kojima se nalaze ambasade ili konzulati itd.
Povećan rizik od pranja novca i finansiranja terorizma nose i transakcije koje se vrše na ofšor destinacijama.
Stranke iz regiona mogu biti manje rizične od stranaka van regiona, odnosno iz država s kojima nemamo nikakve poslovne odnose.
5. Obveznik samostalno utvrđuje pristup riziku stranke, na osnovu opšteprihvaćenih principa i sopstvenih iskustava. Na veći rizik mogu ukazati aktivnosti koje obavljaju sledeće stranke:
1) stranke koje poslovnu aktivnost ili transakcije obavljaju pod neuobičajenim okolnostima, pod čim se podrazumeva:
- znatna i neočekivana geografska udaljenost između lokacije stranke i organizacione jedinice obveznika u kojoj stranka otvara račun, uspostavlja poslovni odnos ili vrši transakciju,
- često i neočekivano uspostavljanje, bez ekonomskog opravdanja, poslovnih odnosa slične vrste s više banaka, kao što je otvaranje računa u više banaka, zaključivanje više ugovora o članstvu u dobrovoljnom penzijskom fondu u kraćem periodu (bez obzira na to da li su zaključeni u jednom ili u više društava za upravljanje) ili više ugovora o finansijskom lizingu s više davalaca finansijskog lizinga i sl.,
- česti i neočekivani prenosi, i to bez ekonomski jasnog razloga, sredstava s računa u jednoj banci na račune u drugoj, posebno ako se banke nalaze na različitim geografskim lokacijama, česti transferi sredstava iz jednog dobrovoljnog penzijskog fonda u drugi, osim ako su u pitanju multinacionalne kompanije koje posluju preko više računa,
- izmena ugovora radi uvećanja iznosa doprinosa ili otkazivanje članstva odmah nakon zaključenja ugovora o članstvu u dobrovoljnom penzijskom fondu, naročito ako je reč o visokim iznosima doprinosa, insistiranje na uplati većeg procenta učešća u nabavci predmeta lizinga od onog koji je propisan i koji, u skladu sa opštim uslovima svog poslovanja, davalac finansijskog lizinga zahteva pri zaključenju ugovora o finansijskom lizingu,
- otkazivanje ugovora o penzijskim planovima ubrzo nakon njihovog zaključenja i sl.,
- zahtev da se sredstva akumulirana na individualnom računu člana dobrovoljnog penzijskog fonda isplate na tekući račun trećeg lica, ili na račun lica na teritoriji države u kojoj se ne primenjuju strogi standardi u oblasti sprečavanja pranja novca,
- zaključivanje većeg broja polisa kod različitih osiguravajućih društava, posebno u kraćem periodu, česte izmene i otkazivanja ugovora, prihvatanje nepovoljnih uslova u ugovoru o osiguranju, insistiranje na tajnosti transakcije i sl.;
2) stranke kod kojih je, zbog strukture, pravne forme ili složenih i nejasnih odnosa, teško utvrditi identitet njihovih stvarnih vlasnika ili lica koja njima upravljaju, kao što su pre svega:
- fondacije, trastovi ili slična lica stranog prava,
- dobrotvorne i neprofitne nevladine organizacije,
- ofšor pravna lica s nejasnom vlasničkom strukturom i koja nije osnovala kompanija iz zemlje koja primenjuje standarde u oblasti sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma koji su na nivou standarda propisanih Zakonom;
3) stranke koje obavljaju delatnosti za koje je karakterističan veliki obrt i uplate gotovine, kao što su:
- restorani, pumpe, menjači, kazina, prodavnice, perionice automobila, cvećare itd.,
- trgovci dobrima velike vrednosti (plemeniti metali, drago kamenje, automobili, umetnine itd.),
- prevoznici robe i putnika;
4) strani funkcioneri, u skladu sa Zakonom;
5) strani trgovci oružjem i proizvođači oružja;
6) nerezidenti i stranci;
7) strane banke ili slične finansijske institucije zemalja koje ne primenjuju standarde u oblasti sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma, osim onih koje su osnovale grupacije iz zemalja s bele liste;
8) stranke koje zastupaju lica kojima je to delatnost (advokati, računovođe ili drugi profesionalni zastupnici), posebno kad je obveznik u kontaktu samo sa zastupnicima;
9) kladionice;
10) sportska društva;
11) građevinske firme;
12) firme s nesrazmerno malim brojem zaposlenih u odnosu na obim poslova koje obavljaju, koje nemaju svoju infrastrukturu, poslovne prostorije i dr.;
13) privatni investicioni fondovi;
14) lica čiju je ponudu za uspostavljanje poslovnog odnosa odbio drugi obveznik bez obzira na koji se način saznalo za tu činjenicu, odnosno lica koja imaju lošu reputaciju;
15) stranke čiji je izvor sredstava nepoznat ili nejasan, odnosno koji stranka ne može dokazati;
16) stranke za koje postoji sumnja da ne postupaju za svoj račun, odnosno da sprovode instrukcije trećeg lica;
17) stranke koje otvaraju račun ili uspostavljaju poslovnu saradnju bez fizičkog prisustva;
18) stranke koje su radnje i mere poznavanja i praćenja poslovanja klijenata poverile trećem licu.
6. Pod rizikom transakcije podrazumevaju se sledeće transakcije:
1) transakcije koje znatno odudaraju od standardnog ponašanja stranke;
2) transakcije koje nemaju ekonomsku opravdanost (npr. učestalo trgovanje hartijama od vrednosti kada se kupovina obavlja polaganjem gotovine na namenske račune, a ubrzo zatim prodaje ispod cene - tzv. trgovanje hartijama od vrednosti s planiranim gubitkom, neočekivana otplata kredita pre roka ili u kratkom periodu od dana odobravanja kredita);
3) transakcije koje se sprovode na način kojim se izbegavaju standardni i uobičajeni metodi kontrole (transakcije u iznosima nešto nižim od iznosa koji su propisani kao limiti ispod kojih se ne preduzimaju mere propisane Zakonom);
4) složene transakcije koje obuhvataju više učesnika bez jasne ekonomske određenosti, više međusobno povezanih transakcija koje se obavljaju u kraćem periodu ili u više intervala uzastopno u iznosu koji je ispod limita za prijavljivanje Upravi za sprečavanje pranja novca;
5) pozajmice pravnim licima i, posebno, pozajmice osnivača iz inostranstva pravnom licu u zemlji;
6) transakcije kod kojih stranka očigledno prikriva pravi osnov i razlog sprovođenja transakcije;
7) plaćanje za usluge konsaltinga, menadžmenta i marketinga, kao i druge usluge za koje na tržištu ne postoji odrediva vrednost ili cena;
8) transakcije kod kojih stranka odbija da dostavi dokumentaciju;
9) transakcije kod kojih dokumentacija ne odgovara načinu sprovođenja same transakcije;
10) transakcije kod kojih izvor sredstava nije jasan ili se ne može utvrditi njihova veza s poslovanjem stranke;
11) transakcije kod kojih se polaže nesrazmerno visok iznos depozita (npr. 100%) kao obezbeđenje za dobijanje kredita ili zajma;
12) najavljene blok trgovine akcijama po cenama očigledno nižim od tržišnih, kada se kao kupci pojavljuju nepoznate ili novonastale kompanije, a posebno kompanije registrovane na ofšor destinacijama;
13) trgovanje akcijama u berzanskom i vanberzanskom poslovanju koje su bile predmet zaloge po osnovu pozajmica odobrenih vlasnicima akcija - tzv. provlačenje akcija kroz berzu;
14) transakcije plaćanja robe i usluga partnerima stranke koji potiču sa ofšor destinacija a iz dokumentacije se jasno vidi da roba potiče iz zemalja iz okruženja;
15) transakcije po osnovu plaćanja robe ili usluga u zemljama za koje nije logično da proizvode robu koja se plaća ili da vrše tu vrstu usluge (npr. uvoz banana iz Sibira);
16) učestalost transakcija po osnovu avansnog plaćanja uvoza robe ili vršenja usluga kod kojih nije izvesno da će roba stvarno biti uvezena, odnosno usluga izvršena.
7. Rizik proizvoda odnosi se na sledeće visoko rizične proizvode:
1) usluge koje su nove na tržištu, tj. nisu ranije nuđene u finansijskom sektoru i moraju se posebno pratiti radi utvrđivanja stvarnog stepena rizika;
2) međunarodno privatno bankarstvo, tj. pružanje usluga privatnog bankarstva i upravljanja sredstvima stranih državljana, što može biti posebno rizično zbog toga što o jednoj stranci koja raspolaže s mnogo novca brine jedan službenik ili manja grupa službenika kojima menadžment može dati uputstvo da prihvate sve što stranka zahteva, a što stranka može zloupotrebiti;
3) elektronsko bankarstvo u slučajevima koje obveznik predvidi svojom procedurom;
4) elektronsko ispostavljanje naloga za trgovinu hartijama od vrednosti u slučajevima koje obveznik predvidi svojom procedurom;
5) pružanje licima s kojima nije prethodno uspostavljen poslovni odnos u smislu Zakona onih vrsta usluga za koje je zaposleni u obvezniku na osnovu svog iskustva procenio da nose visok stepen rizika;
6) pružanje usluga van banke (npr. odobravanje potrošačkih kredita u prodajnom objektu trgovca), društva za osiguranje ili drugog subjekta u finansijskom sektoru;
7) pružanje usluga otvaranja tzv. zajedničkih računa koji mobilišu sredstva iz različitih izvora i od različitih klijenata a koja se deponuju na jedan račun otvoren na jedno ime;
8) otkup ili isplata čekova ili bilo kog drugog instrumenta ili hartije od vrednosti na donosioca.
8. Obveznik je dužan da obrati pažnju na rizik od pranja novca i/ili finansiranja terorizma koji bi mogao proisteći iz primene novih tehnologija koje omogućavaju anonimnost (npr. bankomati, internet bankarstvo, telefonsko bankarstvo i sl.).
9. Međunarodni standardi i Zakon omogućavaju obvezniku da, zavisno od stepena rizika od pranja novca i finansiranja terorizma, sprovodi tri vrste radnji i mera poznavanja i praćenja stranke - opšte, pojednostavljene i pojačane.
Opšte radnje i mere poznavanja i praćenja stranke obuhvataju utvrđivanje i potvrđivanje njenog identiteta i stvarnog vlasnika, pribavljanje informacija o svrsi i nameni poslovnog odnosa ili transakcije stranke, kao i redovno praćenje njenog poslovanja. Opšte radnje i mere moraju se primeniti na sve stranke, s tim da se, prema procenjenom stepenu rizika, na određene stranke mogu primeniti pojednostavljene, odnosno pojačane radnje i mere.
Pojednostavljene radnje i mere poznavanja i praćenja stranke izvršavaju se, odnosno preduzimaju u slučajevima i na način koji su propisani Zakonom. Kad se pojavi sumnja da je reč o pranju novca ili finansiranju terorizma u vezi sa strankom ili transakcijom na koju su primenjene ove radnje i mere, obveznik je dužan da izvrši dodatnu procenu i eventualno primeni pojačane radnje i mere: ako je npr. domaća firma čije su izdate hartije od vrednosti uključene na berzu pri uspostavljanju poslovnog odnosa svrstana u niskorizične i primenjene su pojednostavljene mere, a za neku transakciju te firme obveznik posumnja da je u pitanju pranje novca ili finansiranje terorizma - ta sumnja povlači obavezu da se na ovu firmu primene pojačane mere.
Pojačane radnje i mere, pored opštih, obuhvataju i dodatne radnje i mere koje obveznik preduzima u slučajevima propisanim Zakonom i u drugim slučajevima kad proceni da, zbog prirode poslovnog odnosa, načina vršenja transakcije, vrste transakcija, vlasničke strukture stranke, odnosno drugih okolnosti povezanih sa strankom ili transakcijom - postoji ili bi mogao postojati visok stepen rizika od pranja novca ili finansiranja terorizma.
10. Obveznik procenjuje rizik svake stranke na osnovu kategorija rizika. Ako je stranka svrstana u kategoriju s visokim rizikom, bez obzira na to da li je Zakonom propisano da se svrstava u ovu kategoriju (npr. strani funkcioner) ili je sam obveznik procenio da je stranka visokorizična - sprovode se pojačane radnje i mere poznavanja i praćenja stranke.
11. Koje će dodatne mere obveznik preduzeti kad neku stranku svrsta u visokorizičnu kategoriju na osnovu sopstvene procene rizika, zavisi od konkretne situacije (npr. ako je stranka tako procenjena zbog svoje vlasničke strukture, obveznik može svojim procedurama predvideti obavezu pribavljanja dodatnih podataka i obavezu dodatne provere podnete dokumentacije).
12. Procena rizika vrši se ne samo pri uspostavljanju saradnje sa strankom, nego i tokom te saradnje (praćenje poslovanja stranke), što znači da jedna stranka može na početku biti svrstana u visokorizične, a kasnije, tokom poslovnog odnosa, obveznik može odlučiti da primeni opšte ili pojednostavljene radnje i mere, i obrnuto. Ovo se ne odnosi na slučajeve koji su na osnovu Zakona svrstani u visokorizične i na koje se na osnovu Zakona moraju primenjivati pojačane radnje i mere (loro korespondentski odnos, strani funkcioneri i uspostavljanje poslovnog odnosa bez fizičkog prisustva stranke).
13. Rizik od pranja novca obveznik može procenjivati drukčije od rizika od finansiranja terorizma (npr. novac koji izlazi iz finansijske institucije ili finansijskog sistema države važniji je, kao faktor rizika, kod finansiranja terorizma). Stranke koje posluju prevashodno u gotovini obveznik mora posebno pratiti zbog rizika od finansiranja terorizma i posebnu pažnju mora obratiti na novac koji iz legalnih prihoda odlazi teroristima, iako je to veoma teško utvrditi. U tom smislu posebno su rizične zbirne doznake, kao i poslovanje dobrotvornih neprofitnih organizacija. Geografski rizik kad je u pitanju finansiranje terorizma izrazit je u regionima u kojima, na osnovu podataka relevantnih međunarodnih organizacija kao što su Ujedinjene nacije, teroristi imaju svoje aktivnosti.
14. U primeni ovih smernica obveznik posebnu pažnju treba da obrati na nivo obuke zaposlenih - da bi oni mogli blagovremeno prepoznati rizik od pranja novca i finansiranja terorizma, zatim na njihov nivo svesti o rizicima kojima obveznik može biti izložen u slučaju njihovog propusta, kao i na utvrđivanje nivoa odgovornosti u primeni internih akata obveznika kojima se uređuje sprečavanje pranja novca i finansiranja terorizma.
Najviše rukovodstvo obveznika mora obezbediti da se proceni svih rizika i procesima za njihovo rešavanje pristupi stručno - s obzirom na odgovornost tog rukovodstva za zakonitost poslovanja obveznika utvrđenu zakonom, kao i na to da se nepostupanje po Zakonu kvalifikuje kao privredni prestup.