Prethodni

VI PROSTORNA INTEGRACIJA REPUBLIKE SRBIJE

Republika Srbija ima otvoren i jasan stav koji se sastoji u definisanom cilju koji vodi ka članstvu u EU i prihvatanju svih vidova i prostornih dimenzija međunarodne regionalne saradnje. Iako se iz tog razloga njeni napori prvenstveno kreću u okvirima inicijativa i programa oformljenih od strane EU, Republika Srbija takođe stremi i boljem strateškom pozicioniranju u odnosu na velike razvojne basene, polove i pravce u bližem i daljem okruženju, nezavisno od procesa evrointegracija koji svakako tome dodatno doprinosi. Prostorno-razvojna dimenzija međunarodne politike je značajna za mobilizaciju prostornih potencijala radi postizanja bolje konkurentnosti teritorije čitave Republike Srbije ili njenih delova i podrške razmeni inovacija uz afirmaciju postojećih vrednosti i sopstvenog identiteta.

Pod pojmom prostorne integracije u šire okruženje, može se prepoznati nekoliko nivoa međunarodne saradnje Republike Srbije sa njenim širim i neposrednim okruženjem, koji su instrumenti horizontalne koordinacije politike prostornog održivog razvoja na međunarodnom nivou. U širem okruženju Republika Srbija se nalazi u Jugoistočnoj Evropi (JIE), koja predstavlja okvir za transnacionalnu saradnju Republike Srbije, s obzirom da obuhvata teritoriju većeg broja država, u okviru određene transnacionalne oblasti. Neposredno okruženje Republike Srbije predstavljaju lokalne i regionalne teritorijalne jedinice susednih država koje se nalaze uz granicu sa Republikom Srbijom i sarađuju sa pograničnim opštinama u Republici Srbiji. To je prekogranični ili transgranični (cross-border cooperation - CBC) vid međunarodne teritorijalne/prostorne saradnje. Pored transnacionalne i prekogranične saradnje kao još širi kontekst za Republiku Srbiju postoji kontinentalni tj. evropski okvir (relevantne organizacije su Evropska unija i Savet Evrope) i najzad globalni ili svetski okvir (relevantna organizacija su Ujedinjene nacije). Interregionalna saradnja je saradnja udaljenih teritorija, koje ne moraju da su u istom transnacionalnom regionu i u Republici Srbiji se za sada svodi na saradnju gradova i opština. Termin interregionalna saradnja se međutim, koristi i za saradnju bilo kog vida kad je u pitanju područje van državne teritorije, odnosno van područja regiona. Ova tri tipa saradnje su definisana u okviru prostorno-razvojne politike Evropske unije (Evropska teritorijalna saradnja kao 3. cilj Regionalne politike EU) i mogu biti primenjeni i na saradnju pod okriljem drugih institucija.

Uključivanje Republike Srbije u integracioni proces u kontekstu prostornog planiranja i prostornog razvoja praktično je počelo posle 2000. godine, iako se formalno pojavilo u okviru inicijative INTERREG EU u njenom drugom ciklusu (1994-2000), kada je Republika Srbija učestvovala u jednoj od sedam transnacionalnih oblasti - CADSES (Centralno-evropski, jadranski, podunavski i jugoistočno-evropski prostor). U periodu 2000-2006. projekti u kojima je učestvovala Republika Srbija bili su pod značajnim uticajem Perspektiva prostornog razvoja EU (ESDP) koje su se pojavile tokom realizacije projekata Estia i Vision Planet u okviru inicijative INTERREG IIC. Republika Srbija je prvi put uključena u prekograničnu saradnju 2004. godine kroz "Susedsku politiku". Od tada je sprovedeno više projekata do 2006. godine sa Mađarskom, Rumunijom i Bugarskom, kao i unutar CADSES-a i Jadranskog programa. Prekogranični projekti započeti uz pomoć fonda CARDS (Pomoć zajednice za obnovu, razvoj i stabilizaciju zemalja Zapadnog Balkana) završeni su 2009. godine.

Osim saradnje koju finansira EU, proces prostorne integracije Republike Srbije odvija se i preko Saveta Evrope, Ujedinjenih nacija, kao i po drugim osnovama - preko evroregiona, preko raznih programa i projekata bilateralne i multilateralne saradnje koja se indirektno odnosi na prostornu dimenziju razvoja, zatim na osnovu saradnje jedinica lokalne samouprave, urbanih područja i sl.

1. Prostorni i funkcionalni aspekt integracija

Republika Srbija je ušla u novu fazu odnosa sa EU 2007/2008. godine posle potpisivanja Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju sa EU, sa obavezom usklađivanja zakonodavstva sa evropskim pravnim tekovinama (acquis communautaire - AC) kao i sa obavezom njihove dosledne primene. Pravni osnov za uspostavljanje Instrumenta za pretpristupnu pomoć (Instrument for Pre-accession Assistance - IPA) utvrđen je Uredbom Saveta EU (2006) i važi za period 2007-2013. godina. Republika Srbija, kao potencijalni kandidat, ima pravo da koristi dve od mogućih pet komponenti Instrumenta: 1. podrška u tranzicionom procesu i izgradnji institucija i 2. prekogranična saradnja. U prostorno-funkcionalnom smislu, od posebnog značaja za Republiku Srbiju u procesu evrointegracija predstavlja i izrada Zajedničke sveobuhvatne strategije za zemlje dunavskog sliva (EU Danube Strategy), za čiju izradu je Evropska komisija mandat dobila juna 2009. godine i koja bi trebalo da bude usvojena početkom 2011. godine. S obzirom da se radi po ugledu na Strategiju za region Baltika (usvojena oktobra 2009. godine), i ova strategija će sadržati definisane stubove saradnje i Akcioni plan na osnovu kojih će biti realizovani prioritetni projekti u Podunavlju.

Kako bi se indikatori prostornog razvoja Republike Srbije uskladili sa indikatorima na nivou EU i time stvorila mogućnost za objektivnu komparaciju prostorno-razvojnih potencijala i ograničenja Republike Srbije u odnosu na druge evropske zemlje, kao i za njeno uključivanje u evropske projekte, koji za cilj imaju praćenje teritorijalne kohezije (kao jednog od tri stuba Lisabonskog sporazuma) i korekciju one politike EU koja vrši uticaj na prostor, Republika Srbija je 2008. godine podnela zahtev za članstvo u ESPON-u (Evropska mreža za praćenje prostornog planiranja). Saradnja sa ESPON-om se u prvoj fazi odvija na neformalan način, sa perspektivom određivanja statusa u nastupajućem periodu, a u skladu sa progresom Republike Srbije na putu ka EU, odnosno sticanjem statusa kandidata i člana. U okviru Saveta Evrope Republika Srbija učestvuje kao član Konferencije evropskih ministara nadležnih za prostorno/regionalno planiranje (CEMAT). CEMAT usvaja povelje, deklaracije, principe i druge međunarodne dokumente od značaja za prostorno planiranje i prostorni razvoj koji se odnose na evropski kontinent u celini. Drugo telo Saveta Evrope u kojem Republika Srbija učestvuje je Kongres lokalnih i regionalnih vlasti Evrope (CLRAE), koji, za razliku od CEMAT-a koji podržava saradnju na državnom nivou, to čini na regionalnom i lokalnom nivou. Kao punopravni član UN, Republika Srbija preko organizacije UNESCO učestvuje u programima sa značajnom prostornom dimenzijom - Program "Čovek i biosfera" (MAV) i Program "Svetska baština" (World Heritage). Aktivnosti iz oblasti prostorno-razvojne politike u Republici Srbiji imaju i Program UN za razvoj (UNDP) i Program UN za naselja (UN Habitat). Oba programa imaju aktivnosti za podršku lokalnom razvoju - prvi je aktivan u podršci opštinama u južnom i jugozapadnom delu Republike Srbije, a drugi u trinaest gradova/opština (Pančevo, Stara Pazova, Kraljevo, Kragujevac, Valjevo, Čačak, Niš, Bor, Leskovac, Novi Sad, Subotica, Užice i Vranje). Aktivnosti UNDP-a uključuju i izradu planskih dokumenata. Podrška supranacionalnoj regionalnoj saradnji predstavlja jedan od osnovnih spoljnopolitičkih prioriteta Republike Srbije. Nova faza Republike Srbije u ovoj vrsti regionalne saradnje podrazumeva aktivniju ulogu i veću odgovornost zemalja regiona, a okosnicu čine funkcionalno povezani Proces saradnje u Jugoistočnoj Evropi (1996) i Regionalni savet za saradnju (bivši Pakt za stabilnost JIE), koji je zvanično počeo sa radom 2008. godine i obuhvata 11 zemalja učesnica. Pored jugoistočno-evropskog / balkanskog prostora kao razvojnog basena Republika Srbija je uključena i u procese saradnje drugih prostornih celina od kojih se mogu izdvojiti centralnoevropski prostor kroz učešće u Centralno-evropskoj inicijativi (Central European Initiative - CEI), jadranski kroz učešće u Jadransko-jonskoj inicijativi i crnomorski kroz učešće u Organizaciji za crnomorsku ekonomsku saradnju (Black Sea Economic Cooperation - BSEC). Ovi programi saradnje ne tretiraju prostor na sveobuhvatan način, već su koncipirani sektorski. Svi vidovi prostorne saradnje Republike Srbije sa zemljama u neposrednom i širem okruženju imaju veliki značaj za našu zemlju, jer doprinose:

- stabilizovanju narušenih političkih odnosa sa novoformiranim državama bivših jugoslovenskih republika;

- razvoju saradnje sa svim pograničnim državama, kao i sa državama u širem okruženju;

- unapređivanju ukupnog ekonomskog razvoja i povećanju dostupnosti, zajedničkom realizacijom projekata u oblasti privrede ili projekata u oblasti izgradnje infrastrukturnih sistema;

- unapređivanju socijalnog razvoja, zajedničkom realizacijom projekata u oblasti nauke, kulture, obrazovanja, sporta i rekreacije i sl;

- efikasnijoj zaštiti životne sredine i racionalnijem korišćenju resursa, poštovanjem principa održivog razvoja u svim projektima međunarodne saradnje;

- bržim institucionalnim i zakonodavnim promenama u skladu sa evropskim pravnim normama i principima;

- ubrzanijem procesu regionalizacije državne teritorije;

- ubrzanijem ostvarivanju uravnoteženog regionalnog razvoja, teritorijalne kohezije i povećanju konkurentnosti, sprovođenjem intraregionalnih i interregionalnih funkcionalnih veza pri realizaciji zajedničkih projekata;

- efikasnijem sprovođenju procesa decentralizacije, definisanjem nadležnosti na regionalnom i lokalnom teritorijalnom nivou, a time i formiranju policentrične naseljske strukture;

- boljem pozicioniranju Republike Srbije u neposrednom i širem okruženju;

- unapređivanju teorije i prakse prostornog planiranja, intenzivnijim uključivanjem saradnika i nadležnih institucija u proces realizacije međunarodnih projekata, i sl.

U toku procesa prostorne saradnje Republika Srbija treba da ispuni brojne uslove. Jedan od njih je primenjivanje odredaba strateških međunarodnih dokumenata, posebno onih koji se odnose na definisanu evropsku regionalnu politiku prostornog razvoja (Perspektive prostornog razvoja EU - ESDP, Vodeći principi za održiv prostorni razvoj evropskog kontinenta, Teritorijalna agenda EU). Promocija tih dokumenata treba da se odvija na konferencijama i skupovima, u okviru obrazovnih programa, na lokalnom i regionalnom nivou, kroz partnerstvo i sa upoznavanjem šire javnosti. Od posebnog značaja je i uvažavanje teritorijalne kohezije, kao trećeg stuba Lisabonskog sporazuma, i njeno tumačenje i primena u različitoj nacionalnoj, regionalnoj i lokalnoj politici u Republici Srbiji. Već usvojeni programi međunarodne saradnje, koji imaju i finansijsku podršku, za tekući i naredni period su obavezujući za Republiku Srbiju da se sredstva realizuju na vreme. Upotreba sredstava obuhvata blagovremenu pripremu i realizaciju projekata saradnje. Međunarodna saradnja odvijaće se u skladu sa evropskim principima prekogranične, transnacionalne i interregionalne saradnje. Prekogranična i transnacionalna saradnja će se razvijati, kako sa susednim članicama EU i zemljama koje još nemaju taj status tako i kroz transnacionalne inicijative povezanih geografskih područja. Interregionalni vid saradnje odvijaće se sa prostorima u širem okruženju sa kojima se Republika Srbija neposredno graniči. Posebno je potrebno potencirati transnacionalnu i interregionalnu saradnju, jer ova dva vida saradnje u dosadašnjem periodu nisu dovoljno podržana državnom unutrašnjom politikom. Iz saradnje ne treba isključiti mogućnosti zajedničkih prostorno-razvojnih aktivnosti sa drugim državama ili njihovim zajednicama van EU, odnosno van evropskog kontinenta. Osnov za povezivanje činiće celine prirodnih sistema (vodni i planinski sistemi), infrastruktura, kulturno nasleđe, kao i ekonomsko-socijalne veze i veze koje se odnose na zaštitu prostora i koje ukupno doprinose prostornom održivom razvoju Republike Srbije u evropskom okruženju. Kroz navedene programe i inicijative, postojeće i buduće, Republika Srbija treba da valorizuje i svoj specifičan identitet, zasnovan na posebnostima svoje teritorije. Taj identitet, sa jedne strane, treba da bude podržan medijski i promovisan u inostranstvu, ali, sa druge, treba da bude podržan i kroz aktivnosti i sadržaje u samoj Republici Srbiji i prilagođen, u skladu sa mogućnostima, kako domaćem stanovništvu tako i partnerima i posetiocima iz inostranstva. Kao zemlja sa bogatim kulturnim i prirodnim nasleđem, Republika Srbija ima svoje prednosti u međunarodnom okruženju koje treba da iskoristi i očuva na najbolji mogući način.

2. Funkcionalne veze sa širim okruženjem

Transnacionalna saradnja Republike Srbije je izmenjena uvođenjem novih programa za period 2007-2013. godina, budući da je bivše CADSES transnacionalno područje saradnje podeljeno na dva programska područja: Program saradnje za područje Centralne Evrope - CENTRAL (Central Europe Programme) i Program saradnje za područje Jugoistočne Evrope (JIE) - SEE (South East Europe). Preko IPA programa Republika Srbija učestvuje i u programiranju transnacionalnih programa - Jadranskog programa i Programa saradnje JIE (SEE). Program saradnje u Jugoistočnoj Evropi ima za cilj razvoj partnerstva između 17 zemalja učesnica (karta), podsticanje uravnoteženog teritorijalnog razvoja i teritorijalne integracije unutar područja saradnje po pitanjima unapređenja procesa teritorijalne, ekonomske i socijalne integracije, kao i doprinos koheziji, stabilnosti i konkurentnosti. Jadranski program obuhvata cele zemlje, ili njihove delove, koji izlaze na Jadransko more. Učešće naše države je ograničeno na institucionalnu saradnju između univerziteta, institucija kulture, istraživačkih ustanova, javne administracije, na saradnju u sportu, zdravstvu, ekonomiji i životnoj sredini sa partnerima iz ostalih zemalja učesnica i to do 2012. godine. Karpatska konvencija je ugovor koji je potpisan 2003. godine u cilju saradnje u oblasti prostorno-razvojne politike i zaštite životne sredine između sedam država kroz koje se prostiru Karpati. U Republici Srbiji su saradnjom u okviru ove transnacionalne oblasti obuhvaćene cela Borska, i delovi Braničevske, Zaječarske i Pomoravske oblasti (karta). Taj program se ne odvija pod direktnom podrškom EU. Izrada Zajedničke sveobuhvatne strategije za zemlje dunavskog sliva omogućiće formiranje trećeg velikog transnacionalnog područja u Evropi (pored Mediterana i Baltika), u čijem obuhvatu će se naći 14 zemalja (8 članica EU i 6 zemalja različitog statusa u odnosu na EU). Strategija će imati tri osnovna stuba: saobraćaj, energetika i elektronske komunikacije; životna sredina; ekonomski razvoj.

Prekograničnom saradnjom sa susednim zemljama, takođe, preko IPA programa (bez obzira na različit status Republike Srbije i naših suseda prema EU) obuhvaćeno je 60.086 km2, odnosno 68% teritorije Republike Srbije, a na tom području je po Popisu 2002. živelo oko 4.599.000 stanovnika ili 61% stanovništva Republike Srbije (bez podataka za AP Kosovo i Metohiju). Saradnjom nisu obuhvaćeni oblasti u centralnom delu države (Grad Beograd, Podunavska, Šumadijska, Moravička, Pomoravska, Rasinska i Toplička oblast, karta). Uredbama Evropskog saveta i Evropske komisije definisani su pravni okvir, finansijska sredstva i metode sprovođenja programa prekogranične saradnje (programi saradnje preko IPA programa sa Makedonijom i Albanijom odloženi su na predlog Republike Srbije dok se politička pitanja vezana za AP Kosovo i Metohiju ne regulišu). Formirane su kancelarije i određene kontakt osobe za prekograničnu saradnju u okviru bilateralnih (SVS) programa saradnje koje podržava fond IPA SVS (u Subotici za saradnju sa Mađarskom, u Vršcu - za Rumuniju, u Boru - za Rumuniju i Bugarsku, u Nišu - za Bugarsku, u Prijepolju - za Crnu Goru, u Užicu - za Bosnu i Hercegovinu, i u Sremskoj Mitrovici za saradnju sa Hrvatskom).

Interregionalna saradnja Republike Srbije za sada se zasniva na saradnji gradova i lokalnih teritorijalnih jedinica. Najmasovniji tip saradnje skoro svih gradova Republike Srbije sa gradovima u svetu je bratimljenje, koje se već nekoliko decenija odvija sa različitim intenzitetom i uspehom. Stalna konferencija gradova i opština Republike Srbije formirala je bazu podataka stranih i domaćih gradova i opština - kandidata za uspostavljanje partnerstava.

Evroregioni su dobrovoljne interesne asocijacije, formirane na regionalnom i lokalnom nivou, koje pokrivaju pogranična područja susednih država radi podsticanja međuregionalne saradnje u cilju unapređivanja ekonomskih, socijalnih i kulturnih potreba, kao i zahteva zaštite životne sredine. U pograničnim područjima Republike Srbije formirano je nekoliko evroregiona. Prvi od njih, "Dunav-Kriš-Moriš-Tisa" (1997. godina), koji obuhvata Vojvodinu i delove Mađarske i Rumunije, postigao je najzavidniji stepen saradnje. Dva evroregiona u istočnoj i južnoj Srbiji - "Dunav 21" (glavni ciljevi odnosili su se na suzbijanje kriminala i sive ekonomije), koji obuhvata i delove Bugarske i Rumunije i "Eurobalkan - Niš-Sofija-Skoplje" (glavni ciljevi bili su vezani za izgradnju saobraćajnica), koji obuhvata i delove Bugarske i Makedonije, poslednjih godina ne postižu značajniju saradnju. U sličnoj situaciji je i evroregion "Drina-Sava-Majevica" koji obuhvata Mačvansku oblast u Republici Srbiji, Semberiju u Republici Srpskoj i deo Slavonije oko Županje u Republici Hrvatskoj, ali postoje inicijative za korišćenje geotermalne vode u tom kraju. Osim pomenutih, u istočnoj Srbiji značajniju saradnju sa Bugarskom na polju razvoja turizma, zaštite životne sredine i plasiranja poljoprivrednih proizvoda ostvaruju evroregioni "Stara planina" i "Nišava". Ostali evroregioni u kojima učestvuje Republika Srbija nemaju za sada veći značaj u razvoju integracionih procesa.

Infrastrukturni koridori za zemlje istočne Evrope definisani su na panevropskim konferencijama o saobraćaju 1994. godine na Kipru i 1997. godine u Helsinkiju - kao deset panevropskih infrastrukturnih koridora, od kojih dva koja prolaze kroz Republiku Srbiju - koridor VII (Dunav kao plovni put) i koridor X čine važne faktore integracionih procesa Republike Srbije (karta 1). Za saobraćajnu infrastrukturu je 2003. godine definisan projekat REBIS (Regional Balkans Infrastructure Study) u okviru kojeg je određena, pored panevropskih koridora, osnovna infrastrukturna mreža za Zapadni Balkan. Mreža se sastoji od sedam putnih pravaca od kojih pet prolazi kroz Republiku Srbiju, i železnička infrastruktura sa četiri dodatne rute (ukupno 6000 km putne i 4700 km železničke infrastrukture). Cilj ovih saobraćajnica je direktno povezivanje svake države Zapadnog Balkana sa svakom od njenih susednih država. Opservatorija SEETO (South East Europe Transport Observatory) sa kancelarijom u Beogradu ima ulogu prikupljanja podataka, podrške i praćenja ostvarivanja plana za osnovnu saobraćajnu mrežu - putnu, železničku, vodnu i vazdušnu.

Granični i prekogranični vodeni tokovi Republike Srbije su značajni faktor prostorne saradnje Republike Srbije sa zemljama u okruženju, posebno kad je u pitanju ekološka zaštita samih reka - Dunava, Save, Drine i Tise, kao i njihovog neposrednog okruženja. Za te potrebe formirane su međunarodne komisije koje imaju definisane aktivnosti, kako na polju uklanjanja otpada u rekama, zaštiti voda i zaštiti okolnog zemljišta od voda tako i na polju svih pitanja koja se odnose na plovidbu Dunavom, Savom ili Tisom.

Problemi Republike Srbije na prostoru Zapadnog Balkana i Jugoistočne Evrope svode se na njeno kašnjenje u procesu prostorne integracije, koje je nastalo iz više razloga:

- u pojedinim delovima države nalaze se još uvek politički relativno nestabilna područja, sa brojnim međugraničnim problemima (delimično nerešena pitanja statusa nacionalnih manjina, pitanja kriminala i dr);

- brojni politički problemi prouzrokovali su inertnost i statičnost sa sporim procesom stvarne decentralizacije društva u celini;

- presecanje ranije formiranog funkcijski povezanog i međuzavisnog prostora koji je znatno usporio razvoj pograničnih, ali i transnacionalnih područja, promenom granica i formiranjem novih država;

- neadekvatno zakonodavstvo sa skromnim mogućnostima regionalne i lokalne administracije, kao i nedostatak koordinacije između nacionalnih, regionalnih i lokalnih institucija u procesu međusobne i prekogranične saradnje;

- nepostojanje odgovarajućih službi, kao i inicijative, na regionalnom nivou i u jedinicama lokalne samouprave za razvijanje integracionih procesa;

- proces regionalizacije, potpomognut finansijskim instrumentima, je tek u fazi formiranja i konsolidacije;

- proces integrisanja Republike Srbije sa Evropskom unijom je ubrzan tek krajem 2009. godine.

Osnovni cilj je integracija Republike Srbije u šire okruženje i postizanje održivog razvoja definisanjem, podsticanjem i usklađivanjem modaliteta međunarodne/regionalne saradnje i primenom odredbi međunarodnih strateških dokumenata.

Funkcionalno povezivanje sa regionima i državama u okruženju odvijaće se u skladu sa evropskim programima prekogranične, transnacionalne i interregionalne saradnje, aktivnostima evroregiona, međudržavnoj saradnji na usklađivanju prostorno-razvojnih prioriteta, kao i u skladu sa evropskim principima i pokazateljima prostornog razvoja. Osnov za povezivanje biće celine prirodnih sistema (planinskih i vodnih), infrastruktura (panevropski koridori), kulturno nasleđe, urbani centri, kao i ekonomske i socijalne veze koje doprinose prostornom održivom razvoju Republike Srbije u evropskom okruženju.

Operativni ciljevi su:

- stvaranje održivog prostorno-ekonomskog i socijalnog koherentnog razvoja na bazi međuregionalne transgranične i transnacionalne saradnje, zasnovane na demokratskim principima;

- uspostavljanje odgovarajućeg zakonodavstva i jačanje postojećih struktura za podsticanje i upravljanje programima saradnje;

- definisanje regionalnog i lokalnog institucionalnog okvira, kao i odgovarajućih organizacionih, normativnih i kadrovskih preduslova, uz podizanje svesti stanovništva o značaju procesa saradnje;

- jedinstveno transgranično planiranje korišćenja prostora;

- jačanje međunarodne saradnje u teoriji i praksi prostornog planiranja;

- širenje inovacija i uspostavljanje jedinstvene baze podataka u toku istraživanja i planiranja integracionih prostora;

- valorizovanje potencijala pograničnih područja i identifikovanje problema u cilju njihovog zajedničkog prevazilaženja;

- povećavanje dostupnosti, omogućavanje mobilnosti i izgradnja infrastrukture;

- podsticanje transnacionalne i interregionalne saradnje sa prostornim regionalnim i lokalnim jedinicama;

- podsticanje alternativnog finansiranja;

- učešće dijaspore;

- iniciranje donošenja strateških dokumenata o prostornom razvoju i međunarodnoj saradnji Republike Srbije sa zemljama Jugoistočne Evrope u narednom budžetskom periodu (2014-2020);

- razvijanje saradnje i sa državama van EU i van evropskog kontinenta.

Koncepcija prostorne integracije Republike Srbije se zasniva na ideji da se prostorni vid integracionih procesa odvija regionalnim i lokalnim funkcionalnim povezivanjem sa državama u neposrednom i širem okruženju. Osnovni zadaci i aktivnosti koje Republike Srbija treba da ispuni su:

- dalja aktivnost u ispunjavanju obaveza u vezi sa usklađivanjem zakonodavstva sa evropskim pravnim tekovinama (AS) i njihovom doslednom primenom;

- primenjivanje odredaba strateških međunarodnih dokumenata, posebno onih koji se odnose na definisanu evropsku regionalnu politiku prostornog razvoja - Teritorijalna agenda EU; (promocija tih programa treba da se odvija na konferencijama i skupovima, u obrazovanju, na lokalnom i regionalnom nivou, kroz partnerstvo i sa upoznavanjem šire javnosti);

- blagovremeno pripremanje i realizacija projekata saradnje, u skladu sa evropskim principima prekogranične, transnacionalne i interregionalne saradnje;

- jačanje međunarodne saradnje u teoriji i praksi prostornog planiranja koje će se postići jedinstvenim transgraničnim planiranjem, stvaranjem uslova za implementaciju ratifikovanih međunarodnih sporazuma, kao i uspostavljanjem jedinstvene baze podataka u toku istraživanja i planiranja integracionih prostora;

- formiranje institucionalnih nadležnosti regionalnih i lokalnih prostornih jedinica za oblast međunarodne teritorijalne saradnje, budući da su definisani gradski centri za saradnju sa susedima, uključujući i njihove službe i da su zakonski usvojena područja "statističkih regiona", nivoa 2; ti regioni bi bili nadležni za transnacionalnu saradnju, dok bi oblasti/okruzi bile nadležne za prekograničnu saradnju, a jedinice lokalne samouprave - za interregionalnu saradnju; nadležnosti ne bi trebalo mešati sa podobnošću učešća u projektima (eligibility) koja se definiše programskim dokumentima za određeni vid saradnje;

- definisanje obaveze razmatranja međunarodne prostorno-razvojne dimenzije u zakonodavnoj materiji iz oblasti prostornog planiranja (prekogranične saradnje u prostornim planovima svih teritorijalnih jedinica koje se nalaze uz državnu granicu i urbanističkim planovima koji se rade za naselja u pograničnim opštinama, transnacionalne saradnje za sve regionalne planove nivoa 2, interregionalne saradnje za sve planove jedinica lokalne samouprave, kroz postojeću decentralizovanu saradnju i kroz identifikaciju teritorija sa sličnim prostorno-razvojnim problemima u inostranstvu).

- primenjivanje participativnog planiranja u procesu saradnje, svih aktera - učesnika i građana, javnih institucija, udruženja, privatnog sektora;

- poštovanje principa održivog razvoja u svim projektima koji se realizuju u okviru međunarodne prostorne saradnje;

- podrška inovacijama, a naročito razvoju informaciono-komunikacionih tehnologija; potrebno je, pored priključivanja Evropskoj mreži za posmatranje prostornog planiranja (ESPON), realizovati i formiranje nacionalne infrastrukture prostornih podataka (NSDI) u skladu sa direktivom INSPIRE, kako bi i saradnja u oblasti prostorno-razvojne politike bila kvalitetnija, efikasnija i usklađena s međunarodnim trendovima;

- podrška razvoju infrastrukturnih sistema u skladu sa principom pristupačnosti, koji je u neposrednoj vezi sa principom konkurentnosti teritorija koja se zasniva i na drugim elementima, kao što su resursi u datom prostoru, kapaciteti i identitet (podržati razvoj panevropskih koridora X i VII i ruta definisanih za Zapadni Balkan; jedan od vidova pristupačnosti je i razvoj elektronske komunikacione mreže i opreme koja predstavlja osnov za razvoj informaciono-komunikacionih tehnologija i elektronskih usluga);

- podrška realizaciji definisanih aktivnosti u vezi sa upravljanjem održivog razvoja međunarodnih i pograničnih reka - Dunav, Sava, Tisa, Drina (aktivnosti postojećih komisija);

- podrška, pored Beogradu, i drugim centrima Republike Srbije u procesu uključivanja ili jačanja međunarodne saradnje, što je u skladu sa afirmacijom balkanskog prostora u policentričnoj Evropi, sa politikom policentričnog razvoja i principima supsidijarnosti (interregionalni vid saradnje preko bratimljenja gradova i saradnje opština);

- očuvanje i valorizovanje nacionalnog identiteta, zasnovanog na posebnosti teritorije Republike Srbije koja treba da bude medijski podržana i promovisana u inostranstvu.

Prostorna saradnja na transnacionalnom nivou odvijaće se i dalje u cilju:

- ostvarivanja uravnoteženog regionalnog razvoja i teritorijalne integracije, kao i povećanja kohezije, stabilnosti i konkurentnosti područja saradnje; oblasti podrške iskazane su preko četiri prioriteta sa definisanim merama u okviru svakog od njih: 1. razvijanje inovativnih pristupa i preduzetništva, 2. zaštita i unapređivanje životne sredine, 3. poboljšanje pristupačnosti, 4. razvijanje transnacionalne saradnje radi uspostavljanja oblasti održivog razvoja - Program saradnje u JIE do 2013. godine;

- jačanja saradnje na polju nauke, obrazovanja, kulture, javne administracije, sporta, zdravstva, ekonomije i životne sredine - Jadranski program do 2012. godine;

- unapređivanja upravljanja prirodnim resursima, zaštite životne sredine i održivog razvoja - Karpatska konvencija;

- definisanja nacionalnih prioriteta u okviru Zajedničke sveobuhvatne strategije za zemlje dunavskog sliva, u saglasnosti sa stubovima: saradnja u oblasti saobraćaja, energetike i elektronskih komunikacija, životne sredine i održivog ekonomskog razvoja.

Prostorna integracija na interregionalnom nivou odvijaće se i dalje ostvarivanjem različitih programa saradnje lokalne inicijative - gradova i opština. Strateški ciljevi, prioriteti i mere programa i tehnička pomoć prekogranične saradnje Republike Srbije definisane su IPA instrumentom do 2013. godine. Osim toga, sa boljim podsticajem odvijaće se realizacija ciljeva i programa evroregionalne saradnje i bilateralne saradnje lokalne samouprave pograničnih područja. Neke od potencijalnih oblasti transgranične (prekogranične) saradnje su:

- intenziviranje saradnje pograničnih gradova sa formiranjem zajedničkih informacionih sistema u planiranju prostora i otvaranje mogućnosti zajedničkog korišćenja objekata javnih službi, kao i zajedničke izgradnje komunalnih objekata, sa jačanjem urbano-ruralnog partnerstva;

- zajedničko sprovođenje akcija u sprečavanju pojave rizika od elementarnih nepogoda u pograničnom području;

- razvijanje saradnje u transgraničnom zapošljavanju;

- povećavanje dostupnosti pograničnih prostora ostvarivanjem modernizacije saobraćajnica i osavremenjivanjem graničnih prelaza.

Pored prekograničnog okvira saradnje, teme koje su od zajedničkog interesa za prostornu saradnju Republike Srbije sa svakom od susednih zemalja moguće je preciznije definisati i kroz bilateralne aktivnosti. Te teme, definisane i našim i planskim dokumentima susednih zemalja, pretežno se odnose na izgradnju objekata infrastrukture, uređivanje i zaštitu vodenih tokova, zaštitu prirode, stvaranje mogućnosti za povezivanje pograničnih prostora preko kulturne saradnje i saradnje građana (uključujući i pomaganje u održavanju i izgradnji srpskih objekata kulture na područjima koja su naseljena Srbima), unapređivanje održivog razvoja i sl, kao i na izradu zajedničkih prekograničnih prostornih planova i regionalnih programa, a svode se na sledeće konkretne planske akcije:

- veze sa Mađarskom: dovršavanje kraka Koridora X kroz Republiku Srbiju do Horgoša; jače ekonomsko povezivanje sa regionom Južne velike ravnice (oblasti Bač-Kiškun, Bekeš i Čongrad) kroz formulisanje zajedničkih mera za podsticanje investiranja, ekonomski razvoj i harmonizaciju tržišta rada i obuke; saradnja na unapređivanju vodnog saobraćaja, zaštiti i valorizaciji reke Dunav; zajedničko uređivanje, zaštita i valorizacija reke Tise (odbrana od poplava, agrotehničke mere, turizam); saradnja na sprovođenju Okvirne direktive o vodama;

- veze sa Rumunijom: povezivanje Koridora X (preko rute Beograd-Vršac) sa planiranim trasama autoputa duž Koridora IV (Nadlak-Arad-Temišvar-Lugož-Deva-Sibiju-Pitešti-Bukurešt-Fetešti-Černavoda-Konstanca i Lugož-Karansebaš-Drobeta-Turnu Severin-Krajova-Kalafat), kao i na planirani pravac autoputa Temišvar-Stamora Moravica (povezivanjem na ove pravce dostupniji bi bili i aerodromi u Temišvaru i Karansebešu, kao i terminal u Temišvaru); povezivanje Koridora X na planiranu trasu pruge za brzine do 160 km/h duž Koridora IV (Arad-Temišvar-Karansebaš-Drobeta-Turn Severin-Krajova-Kalafat), kao i na planiranu trasu Temišvar-Stamora Moravica (to je naročito važno, jer se ispituje opravdanost izgradnje pruge za brzine do 250 km/h na delu Koridora IV od Arada preko Bukurešta do Konstance); modernizacija graničnih prelaza; održavanje i unapređivanje plovnog puta Dunav, kao i razvoj infrastrukture u funkciji vodnog saobraćaja na Dunavu; održavanje i unapređivanje plovidbe na Begejskom kanalu; održavanje i sprovođenje mera zaštite Đerdapskog jezera; objedinjavanje zaštite kulturnih i prirodnih celina duž Đerdapa i Tamiša; jače funkcionalno povezivanje sa Temišvarom, Rešicom i Turnu Severinom; saradnja na unapređivanju vodnog saobraćaja, zaštiti i valorizaciji reke Dunav;

- veze sa Bugarskom - unapređivanje kapaciteta za zajedničko planiranje, rešavanje problema i razvoj (uspostavljanje veza i umrežavanje na institucionalnom, poslovnom i obrazovnom nivou, održivi razvoj kroz efikasniju upotrebu regionalnih resursa, aktivnosti "ljudi ljudima"- direktna saradnja); povezivanje gasovodnih sistema (potpisan je Memorandum, kojim bi Republika Srbija obezbedila alternativni pravac snabdevanja gasom, pored gasovoda iz Mađarske); otvaranje vazdušnog saobraćaja između Sofije i Beograda (inicijativa Bugarske); povezivanje putne infrastrukture (izgradnja autoputa Niš-bugarska granica, izgradnja putne saobraćajnice koja povezuje Koridor X sa Koridorom IV - preko rute Paraćin-Zaječar; izgradnja, odnosno modernizacija, putne saobraćajnice koja će povezati Koridor X sa Koridorom VIII), kao i modernizacija graničnih prelaza; podsticanje ekonomske saradnje i uzajamnih investicija; razvoj održivog turizma - zaštita prirode (Stara planina, Vlasina i Krajište);

- veze sa Makedonijom - nadovezivanje na primarnu nacionalnu razvojnu osu Kumanovo-Skoplje-Veles-Negotino (Kavadarci)-Demir Kapija-Valandovo-Đevđelija sa proglašenom Slobodnom (ekonomskom) zonom Skoplja; odnosno nadovezivanje na Koridor VIII; izgradnja dalekovoda od 400kV koji bi iz Republike Srbije išao preko Skoplja za Albaniju; nadovezivanje na mrežu autoputeva (završetak autoputa na Koridoru X); povezivanje preko AP Kosovo i Metohija (ruta koja povezuje Crnu Goru sa Makedonijom preko Prištine); zajedničko planiranje održivog razvoja Nacionalnog parka Šar planina;

- veze sa Albanijom (preko AP Kosovo i Metohija) - razvijanje saradnje na planu zaštite prirodnog dobra Prokletije; modernizacija graničnih prelaza; infrastrukturno povezivanje;

- veze sa Crnom Gorom - izgradnja autoputa Beograd-Južni Jadran; izgradnja autoputskog pravca Niš - Priština - Andrijevica - Podgorica; izgradnja brzih saobraćajnica (iz Pljevalja ka Prijepolju, iz Bijelog Polja ka Prijepolju, iz Rožaja ka Kosovskoj Mitrovici); rekonstrukcija pruge Beograd-Bar; izgradnja dodatnih graničnih prelaza; povezivanje sa tri planirana razvojna koridora u Crnoj Gori: Bar - Podgorica - Mateševo - Andrijevica - Berane - Boljari, Risan - Grahovo - Nikšić - Šavnik - Žabljak - Pljevlja i Rožaje - Berane - Bijelo Polje - Pljevlja; jače razvojno povezivanje jugozapadne Srbije sa Severnom Crnom Gorom (lokalni ekonomski razvoj, očuvanje i valorizacija prirodnog i kulturnog nasleđa, turizam); saradnja u okviru dve prekogranične razvojne zone: Berane, Andrijevica, Rožaje, Plav - Peć, Kosovska Mitrovica (saobraćajna integracija, privredna saradnja u oblasti industrije, turizma i trgovine, kulturna saradnja, saradnja u oblasti zaštite životne sredine) i Pljevlja, Bijelo Polje - Prijepolje, Priboj/Nova Varoš (saobraćajna integracija, energetska distributivna infrastruktura, privredna saradnja u oblasti industrije i trgovine, kulturna saradnja); izgradnja dva gasovoda: Niš - Priština - Berane - Podgorica - Bar i Užice - Prijepolje - Podgorica - Bar;

- veze sa Bosnom i Hercegovinom/Republikom Srpskom - bolje saobraćajno povezivanje kroz planove izgradnje autoputa Modriča - Bijeljina - Republika Srbija, brzog puta Lukavica - Pale - Sokolac - Rogatica - Višegrad - Republika Srbija, železničke pruge Šamac - Bijeljina - Republika Srbija, vodni transport Savom i izgradnju novih mostova na Drini; transgranična saradnja duž Drine u okviru dve veće celine: Romanija - Zlatibor - Durmitor i Osat - Tara sa ciljem razvoja turizma i saobraćaja; povezivanje sa dve primarne razvojne ose: Novi Grad - Prijedor - Banjaluka - Gradiška - Prnjavor - Brod - Derventa - Doboj - Modriča - Šamac - Bijeljina i Bijeljina - Zvornik - Istočno Sarajevo - Lukavica - Pale - Višegrad - Foča - Gacko - Trebinje (sa mogućnošću produženja pruge uskog koloseka od Šargana preko Višegrada do Sarajeva u funkciji turizma); zajedničko uređivanje, zaštita i valorizacija reke Drine;

- veze sa Hrvatskom - saradnja u kontekstu razvoja Podunavlja; povezivanje zaštićenih prirodnih dobara Kopački rit i Gornje Podunavlje; bolje infrastrukturno povezivanje; unapređivanje vodnog transporta Savom i sprovođenje mera zaštite; međudržavni sporazum između Republike Srbije i Republike Hrvatske "Sporazum o plovidbi i plovnim putevima na unutrašnjim vodama i njihovom tehničkom održavanju", potpisan 2009. godine.

Strateški prioriteti do 2014. godine, među definisanim planskim merama koje se odnose na iniciranje i dalju afirmaciju postojeće međunarodne saradnje, izdvojeni su prema svom značaju u cilju uspešne realizacije prostornih integracionih procesa Republike Srbije u šire evropsko okruženje u prvom implementacionom periodu. Ti prioriteti su:

- realizacija usvojenih programa za prekograničnu i transnacionalnu saradnju (programi prekogranične saradnje IPA CBC, Transnacionalni program saradnje Jugoistočna Evropa - SEE, odobreni projekti u okviru međunarodne razvojne pomoći i IPA fonda u vezi sa infrastrukturnim koridorima, rečnim tokovima, životnom sredinom i sl) i aktivno učešće u izradi Zajedničke sveobuhvatne strategije za zemlje dunavskog sliva (EU Danube Strategy);

- definisanje institucionalnih nadležnosti regionalne i lokalne samouprave u procesu međunarodne prostorne saradnje sa aktiviranjem formiranih službi na svim nižim teritorijalnim nivoima Republike Srbije, posebno njenih pograničnih delova;

- sprovođenje akcija u vezi sa razvojem informaciono-komunikacionih tehnologija; potrebno je, pored zvaničnog priključivanja mreži ESPON, ostvariti mogućnost implementacije direktive INSPIRE, a time i usklađivanje prostornih indikatora sa međunarodnim standardima i trendovima;

- institucionalna saradnja na nacionalnom nivou sa susednim državama radi usaglašavanja strateških prostorno-razvojnih prioriteta (jačanje saobraćajnih veza, energetska infrastruktura, zaštita i valorizacija prekograničnih zaštićenih/turističkih područja i sl);

- podržavanje samoinicijativnih asocijacija - pograničnih regiona i interregionalnih lokalnih samouprava u daljem procesu saradnje (evroregioni i saradnja gradova i opština);

- pripreme za definisanje projekata sva tri vida teritorijalne saradnje (prekogranični, transnacionalni, interregionalni) za naredni budžetski period EU (2014-2020).

Mere i instrumenti realizacije definisanih planskih akcija koje se odnose na prostornu saradnju Republike Srbije sa neposrednim i širim evropskim okruženjem biće detaljnije razrađene u okviru posebnog dokumenta - Programa implementacije Prostornog plana Republike Srbije od 2010. do 2020. godine.

Organizacione mere su:

- aktivnosti na realizaciji usvojenih programa za prekograničnu i transnacionalnu saradnju;

- definisanje institucionalnih nadležnosti i formiranje odgovarajućih službi na regionalnom i lokalnom nivou;

- informisanost i edukacija svih učesnika i građana pograničnih oblasti u cilju definisanja projekata za prekograničnu saradnju u skladu sa IPA programom i evroregionalnom saradnjom;

- sprovođenje svih aktivnosti na razvoju informaciono-komunikacionih tehnologija.

Pravne mere obuhvataju poštovanje važećih zakona, strategija i planskih dokumenata, kao i usklađivanje nacionalnog zakonodavstva i propisa sa zakonodavstvom EU (AS), evropskim propisima, normativima i standardima.

Ključni akteri u procesu realizacije prostorne integracije Republike Srbije su:

- Vlada i ministarstva;

- Republička agencija za prostorno planiranje;

- Stalna konferencija gradova i opština - nacionalna asocijacija lokalnih vlasti;

- lokalna samouprava - partneri u projektima;

- i druge nadležne institucije Republike Srbije i javna preduzeća (JP "Putevi Srbije"; JP "Železnice Srbije", JVP "Srbijavode", Direkcija za unutrašnje plovne puteve "Plovput", kao i nadležne komisije za zaštitu reka i regulisanje plovidbe i dr);

- privatno preduzetništvo, dijaspora, udruženja;

spoljne asocijacije i institucije (Evropska Unija, Savet Evrope, Regionalni savet za saradnju, UNESCO, Kancelarija UNDP u RS, Kancelarija UN Habitat u RS, UNEP - Program UN za životnu sredinu, WWF-Svetski fond za zaštitu prirode).

VII KA OSTVARENJU PLANA

1. Mere i instrumenti za sprovođenje plana

Sprovođenje ovog prostornog plana, odnosno ostvarenje planskih rešenja, naročito onih koja predstavljaju strateške prioritete do 2014. godine, zahteva preciziranje obaveza i daljih aktivnosti u postplanskom periodu. Ovo se odnosi pre svega na dalju plansku razradu kao i na primenu planskih rešenja, propozicija i normi iz ovog prostornog plana kod drugih strateških i prostornih i sektorskih planskih dokumenata na nivou regiona, oblasti i opština. U tom smislu primena ovog plana počinje odmah posle njegovog usvajanja i utvrđivanja posebnim zakonom.

Da bi se uspostavio sistem vertikalne koordinacije između ovog prostornog plana, kao osnovnog strateškog dokumenta i drugih strateških planova koji se tiču prostornog razvoja Republike Srbije, u završnom delu ovog plana je obrađen:

- deo koji se odnosi na obaveze i smernice za plansku razradu u opštim i sektorskim planovima, strategijama i programima na regionalnom i oblasnom nivou i prioritete u izradi, u svemu prema Zakonu o planiranju i izgradnji, Zakonu o regionalnom razvoju i drugim zakonima;

- deo koji će da precizira osnovne norme za primenu kod planiranja gradova i opština;

- deo koji će da precizira obaveze i smernice za izradu Programa implementacije Prostornog plana Republike Srbije od 2010. do 2020. godine, odnosno planskih rešenja koja predstavljaju strateške prioritete do 2014. godine;

- da uspostavi sistem horizontalne koordinacije i međuuticajnih veza između ovog prostornog plana kao osnovnog strateškog dokumenta i drugih strategija koje se tiču prostornog razvoja Republike Srbije.

Ovim će se omogućiti sprovođenje: prostornog razvoja kao procesa koji se stalno odvija na teritoriji Republike Srbije koristeći njene resurse; prostornog planiranja kao aktivnosti i odgovornosti javnog sektora za unapređenje prostornog razvoja države, regiona ili opštine; prostornog plana kao akta opšteg značaja kojim javni sektor koordinira i usaglašava ekonomski i socijalni razvoj sa fizičkim, ekološkim i kulturnim kapacitetima određene teritorije, biti praktično rastumačen radi njihove primene u sistemu institucija na svim nivoima upravljanja i u privatnom sektoru. To istovremeno podrazumeva da aktivnosti svakog nivoa upravljanja moraju da budu i vertikalno i horizontalno međusobno usklađene odgovarajućim instrumentima u ostvarivanju planiranog prostornog razvoja Republike Srbije utvrđenog Prostornim planom Republike Srbije od 2010. do 2020. godine.

1.1. Obaveze i smernice za plansku razradu

Planska razrada ovog prostornog plana sprovodiće se:

- direktnim putem, kroz izradu strateško-razvojnih planskih dokumenata čije je donošenje u nadležnosti Republike Srbije i Autonomne pokrajine Vojvodine, i to regionalnih prostornih planova i prostornih planova područja posebne namene;

- indirektnim putem, kroz izradu razvojnih i regulatornih planskih dokumenata čije je donošenje u nadležnosti jedinica lokalne samouprave, i to prostornih planova jedinica lokalne samouprave i urbanističkih planova.

Planska razrada Prostornog plana Republike Srbije od 2010. do 2020. godine utvrđuje obavezu izrade regionalnih prostornih planova za područja svih regiona odnosno oblasti u Republici Srbiji, i to kao prioritetnu aktivnost koju je potrebno sprovesti do kraja 2012. godine, odnosno pre isteka prvog perioda implementacije ovog prostornog plana do 2014. godine. U izradi regionalnih prostornih planova prioritet imaju regioni i oblasti:

- za koje je već u toku izrada regionalnog prostornog plana na osnovu odluke Vlade Republike Srbije ili za čiju izradu su sprovedene pripremne aktivnosti i istraživanja, od strane Republičke agencije za prostorno planiranje;

- čiji je stepen razvijenosti ispod 75% republičkog proseka društvenog bruto proizvoda po glavi stanovnika i u kojima je demografski pad u periodu od popisa 1971. godine do 2010. godine veći od 50%,

- u kojima su osnovane i počele sa radom regionalne razvojne agencije i oblasne asocijacije (u skladu sa Zakonom o regionalnom razvoju) i u kojima je kroz odgovarajuće međunarodne projekte počela saradnja i obezbeđen deo finansijskih sredstava.

U skladu sa postavljenim obavezama i prioritetima, do kraja 2012. godine potrebno je doneti regionalne prostorne planove za:

- Pčinjsku i Jablaničku oblast;

- Borsku i Zaječarsku oblast;

- Topličku, Nišavsku i Pirotsku oblast;

- Podunavsku i Braničevsku oblast;

- Šumadijsku, Pomoravsku, Rašku i Rasinsku oblast;

- Mačvansku i Kolubarsku oblast;

- Zlatiborsku i Moravičku oblast.

U skladu sa posebnim nadležnostima biće urađeni, odnosno inovirani regionalni prostorni planovi za AP Vojvodinu i Region Beograd. Za AP Kosovo i Metohija radiće se dokument u vidu strategije prostorne integracije srpskih enklava kao okvir za izradu prostornih planova srpskih opština.

Prilikom izrade regionalnih prostornih planova i definisanja koncepcije regionalnog prostornog razvoja potrebno je metodološki i sadržajno razraditi i poštovati, u zavisnosti od specifičnosti regiona, sledeće osnovne smernice:

- teritoriju regiona/oblasti planski osposobiti za ubrzaniji prostorni razvoj radi jačanja njene konkurentnosti zasnovane na teritorijalnom potencijalu, kapacitetu i kulturnom, prirodnom i privrednom identitetu i boljoj saobraćajnoj pristupačnosti i infrastrukturnoj opremljenosti;

- planski omogućiti kooperaciju i funkcionalnu integraciju (umrežavanje) gradova i opština, uz planske mere za jačanje i obnovu urbanih centara i, naročito, regionalnih centara;

- utvrditi planske mere za ubrzaniji razvoj (za slabo razvijene oblasti) odnosno prestruktuiranje privrednih i socijalnih aktivnosti;

- postaviti planski osnov za jačanje teritorijalne kohezije u regionu/oblasti definisanjem funkcionalnih veza u okviru funkcionalnih urbanih područja, sa naglaskom na funkcionalno povezivanje grada i sela odnosno na identifikaciju razvojnih projekata za ruralno područje;

- definisati planski osnov za prekograničnu saradnju (kod graničnih oblasti) i funkcionalnu kooperaciju sa susednim opštinama, oblastima ili regionima;

- teritoriju regiona/oblasti usmeriti oko načina korišćenja zemljišta i građenja što će biti razrađeno lokalnim prostornim planovima jedinica lokalne samouprave i urbanističkim planovima;

- izdvojiti strateške prioritete odnosno projekte regionalnog značaja.

Prostorni planovi regiona biće pripremani u međusobnoj koordinaciji sa strategijama i planovima regionalnog razvoja. U planskoj razradi ovog prostornog plana utvrđuje se obaveza izrade prostornih planova područja posebne namene za prostorne celine čiju posebnost određuje jedna ili više opredeljujućih namena, aktivnosti ili funkcija u prostoru koje su od republičkog interesa, i to za:

- područje nacionalnog parka i drugo područje prirodnog dobra;

- područje nepokretnog kulturnog dobra od izuzetnog značaja izvan građevinskog područja naselja;

- područje sliva velike i srednje akumulacije i područje izvorišta vode (zone velikih prijemnika podzemne vode, veliki vodoprivredni i energetski sistemi u neposrednom sastavu velikih i srednjih akumulacija - uređaji za preradu vode, hidroelektrane i dr.);

- turističko područje;

- područje obimne površinske eksploatacije mineralnih sirovina (područje površinske eksploatacije energetskih, metaličnih ili nemetaličnih mineralnih sirovina u velikim rudarskim basenima);

- područje infrastrukturnog kompleksa, koridora ili mreže koridora međunarodne, magistralne i regionalne infrastrukture (saobraćajna, energetska, i vodoprivredna, i elektronska komunikaciona mreža i oprema); po potrebi i druga područja, odnosno objekti, za koje lokacijsku i građevinsku dozvolu izdaje nadležno ministarstvo, odnosno područja za koja nadležni organ utvrdi da postoji potreba planiranja njegovog uređenja ovom vrstom plana.

U izradi prostornih planova područja posebne namene prioritet imaju:

- područja u kojima se sprovode, ili su planirane aktivnosti od nacionalnog značaja, u skladu sa strategijama razvoja pojedinih oblasti donetim od strane Republike Srbije (saobraćaj i infrastruktura, turizam, vodoprivreda, rudarstvo i energetika i dr.);

- područja za koja nije urađena adekvatna planska dokumentacija, a na kojima je potrebno uspostaviti odgovarajući režim zaštite, ili na kojima je moguće izgraditi objekte za koje lokacijsku dozvolu i građevinsku dozvolu izdaje ministarstvo nadležno za poslove urbanizma i građevinarstva;

- područja u kojima se sprovode aktivnosti od nacionalnog značaja, a predstavljaju periferna i pogranična područja, područja u kojima su izraženi negativni demografski tokovi, ekonomski nerazvijena područja, područja u kojima je potrebno otkloniti posledice elementarnih nepogoda i dr.

Prostorni planovi posebne namene će biti pripremani u međusobnoj koordinaciji sa sektorskim planovima, strategijama i programima koji se tiču područja posebne namene, kao i sa nadležnim institucijama. U skladu sa postavljenim obavezama i prioritetima, kao i do sada sprovedenim aktivnostima na izradi prostornih planova i primeni Prostornog plana Republike Srbije ("Službeni glasnik RS", broj 13/96) od strane Republičke agencije za prostorno planiranje, potrebno je pratiti primenu i po potrebi izmeniti i dopuniti donete prostorne planove, kao i Programom implementacije Prostornog plana Republike Srbije od 2010. do 2020. godine definisati prostorne planove područja posebne namene koji će se pripremati u narednih pet godina, uz uvažavanje sledećih prioriteta (do kraja 2012. godine):

Tabela 51. Pregled planskih dokumenata za pripremu i donošenje do 2012. godine

Prilikom izrade prostornih planova područja posebne namene potrebno je, u zavisnosti od specifičnosti prostora i aktivnosti, metodološki i sadržajno primeniti sledeće osnovne smernice:

- sagledavanje ekonomske i ekološke opravdanosti i socijalne prihvatljivosti planskih rešenja, naročito u slučaju značajnih finansijskih obaveza Republike prilikom uređenja prostora i privođenja nameni;

- sagledavanje širih regionalnih aspekata razvoja područja posebne namene;

- koordinacija procesa izrade plana sa izradom sektorskih planova ili tehničke dokumentacije za pojedine objekte i sisteme, u cilju sagledavanja ekonomske, ekološke i tehničko-tehnološke opravdanosti, uklapanja planiranog razvoja aktivnosti i sistema u okruženje i povećanja učešća javnosti u fazama planiranja;

- definisanje "održivog koncepta zaštite" u planiranju područja prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara, koji pored propisivanja režima i mera zaštite treba da obezbedi njihovu prezentaciju, održivo korišćenje i povećanje atraktivnosti područja i održiv razvoj lokalnih zajednica;

- definisanje planskih rešenja na način da se inicira i omogući razvoj javno-privatnog partnerstva u uređenju i korišćenju prostora;

- definisanje planskih rešenja i instrumenata i mera implementacije kojima bi se podstakla upotreba obnovljivih izvora energije, kao i razvoj različitih vidova saobraćaja (železnički, vodni i dr);

- uvažavanje činjenice o izjednačavanju svih oblika svojine nad zemljištem, kroz povećanje stepena fleksibilnosti planskih rešenja gde je to moguće na području posebne namene, na način da plan predstavlja sistem pravila u uređenju i izgradnji na određenoj teritoriji.

Prilikom izrade prostornih planova, odnosno planske razrade Prostornog plana Republike Srbije od 2010. do 2020. godine, od posebnog je značaja planiranje načina korišćenja zemljišta, kako bi se podstaklo i usmerilo plansko korišćenje prostora na način da se postigne dovoljna fleksibilnost i koordinacija među nivoima planiranja. Regionalnim prostornim planom korišćenje zemljišta je potrebno prikazivati kao osnovnu namenu kojom su okvirno određene celine osnovnih kategorija zemljišta (poljoprivredno, šumsko, vodno i građevinsko) i koje se mogu korigovati i detaljnije odrediti kroz izradu prostornog plana jedinice lokalne samouprave i prostornog plana područja posebne namene, a na način i u skladu sa kriterijumima određenim regionalnim prostornim planom. Prostornim planovima posebne namene se posebno utvrđuju režimi, uslovi i mere zaštite, korišćenja i uređenja prostora koji se opredeljuje za posebne namene (koridor, zona, područje), dok se preostali prostor u granicama plana rešava okvirno po pitanju korišćenja zemljišta ostavljajući mogućnost lokalnoj samoupravi da precizira način korišćenja, zaštite i građenja u njemu.

Prostorni plan jedinice lokalne samouprave se neposredno usklađuje sa Prostornim planom Republike Srbije od 2010. do 2020. godine do donošenja regionalnog, odnosno prostornog plana područja posebne namene u čijem se obuhvatu nalazi teritorija ili deo teritorije jedinice lokalne samouprave.

1.2. Obaveze i smernice za program implementacije

Bliže obaveze i smernice za razradu ovog prostornog plana biće definisane Programom implementacije Prostornog plana Republike Srbije od 2010. do 2020. godine (u daljem tekstu: Program), kojim će se propisati:

- prioritetni projekti za ostvarivanje ciljeva prostornog razvoja Republike Srbije;

- dinamika izrade prioritetnih projekata;

- iznosi i izvori sredstava za finansiranje projekata;

- odgovornost za izvršenje projekata;

- kriterijumi i indikatori za praćenje promena stanja u prostoru.

Osim toga, Program će sadržati i:

- uputstva za reviziju, u skladu sa odredbama ovog prostornog plana, svih donetih strateških dokumenata na državnom nivou (strategija, planova, programa, ključnih projekata itd.);

- uputstva za reviziju, u skladu sa odredbama ovog prostornog plana, zakona i drugih propisa, koja je neophodna za potrebe ostvarivanja ovog prostornog plana;

- uputstva za izradu smernica za ostvarivanje ovog prostornog plana kroz druge dokumente razvoja i zaštite životne sredine (master planove, regionalne strategije, programe i projekte, lokalne planove razvoja i zaštite itd.);

- uputstva za prilagođavanja na regionalnom nivou za potrebe strateškog razvoja i upravljanja;

- prostorno-ekološke norme za ostvarivanje ovog prostornog plana;

- uputstva za dalji rad na scenarijima održivog (prostorno-ekološkog) razvoja, organizacije i uređenja teritorije Republike Srbije, za prilagođavanje na produženo trajanje globalne krize;

- prioritete, u oblastima: istraživačke podrške; institucionalnog i organizacionog prilagođavanja u oblasti prostornog i urbanističkog planiranja i politike zaštite životne sredine, kao i drugog strateškog istraživanja, mišljenja i upravljanja; informatičke podrške; u pogledu izrade prostornih i urbanističkih planova, kao i ključnih dokumenata u oblasti zaštite životne sredine; skup indikatora za potrebe praćenja ostvarivanja i ex post evaluacije ostvarivanja ključnih odredbi ovog prostornog plana.

Kratkoročni i srednjoročni prioriteti u ostvarivanju ciljeva i institucionalno-organizacionom prilagođavanju

Za većinu ciljeva koji su definisani u ovom prostornom planu, neophodna je izgradnja čvrstog pravnog poretka, kao i bolje institucionalno organizovanje u oblasti strateškog mišljenja, istraživanja i upravljanja razvojem, kao bitnih elemenata-segmenata tzv. "mekog teritorijalnog kapitala". Prioriteti (prioritetni projekti i programi) u jačanju institucionalnog sistema obuhvataju sledeće:

- u Vladi formirati interresorno telo za usklađivanje sektorskih politika prema zajedničkom strateškom okviru;

- formirati zajednički savet za regionalni i prostorni razvoj Republike Srbije;

- izvršiti analizu usklađenosti zakonodavstva sa stanovišta uvođenja prostorno-urbanističkih i ekoloških razloga, principa i kriterijuma u odlučivanje o razvoju;

- dalje usavršavanje Zakona o prostornom planiranju i izgradnji koji će adekvatno da reflektuje novije evropske trendove u prostornom i urbanističkom planiranju;

- pristupiti reviziji Zakona o regionalnom razvoju na osnovu široke društvene i profesionalne rasprave o ključnim pitanjima, mogućnostima i ograničenjima decentralizacije Republike Srbije;

- iz nacionalnih i regionalnih strateških dokumenata, izdvojiti projekte koji će biti osnova za kandidovanje i dobijanje sredstava iz evropskih pretpristupnih i drugih fondova;

- definisati projekt za bolje institucionalno pozicioniranje agencija zaduženih za pitanja razvoja, njihovo kadrovsko poboljšanje i veće korišćenje kompetentnog znanja;

- definisati projekt prilagođavanja univerzitetske i srednjoškolske nastave nacionalnim ciljevima strateškog razvoja i integrisanja u evropske prostorne strukture;

- uraditi nacionalu profesionalnu (planersku, istraživačku, statističku i dr) platformu, i na osnovu nje Republiku Srbiju priključiti ESPON-u 2007-2013;

- SKGO Republike Srbije unaprediti u pogledu podrške ostvarivanju državne politike prostornog razvoja;

- razviti sistem podrške umrežavanju opština i gradova;

- izvršiti sistematsku i rigoroznu analizu svrsishodnosti, usklađenosti sa prostorno-urbanističkim procedurama i druge usklađenosti ocene strateškog uticaja na sredinu;

- izraditi projekt o mogućnostima uvođenja "ocene teritorijalnog uticaja" (TIA/Territorial Impact Assessment) u sektorskom i međusektorskom odlučivanju, na nacionalnom i sub-nacionalnim nivoima, i uskladiti je sa primenom instrumenta "ocena strateškog uticaja na životnu sredinu" u prostornom i urbanističkom planiranju, odnosno, sa njegovim boljim proceduralnim pozicioniranjem;

- definisati projekt za širenje privatno-javnog partnerstva po pitanjima održivog prostornog razvoja;

- definisati projekt reforme javnog sektora sa stanovišta pripremanja, donošenja strateških razvojnih odluka;

- definisati projekt procene instrumenata za usmeravanja regionalnog (prostornog, teritorijalnog i sl) razvoja, a naročito za ostajanje stanovništva i privlačenje kapitala da produktivno investira u nekim područjima;

- znatno povećati izdatke za nauku, istraživanje i razvoj i njihovo učešće u BDP-u; definisati nove programe istraživanja, koji doprinose bržoj obnovi strateškog mišljenja, istraživanja i upravljanja;

- hitno urediti statistički sistem i praksu u skladu sa standardima EUROSTAT-a, prilagođen specifičnostima Republike Srbije i urediti sve druge prostorne i s njima povezane evidencije (katastar i dr).

1.3. Odnos prema dugoročnim razvojnim strategijama (nivo države i regiona)

Prostorni plan Republike Srbije od 2010. do 2020. godine je u najvećoj meri oslonjen na važeće sektorske strategije koje je usvojila Vlada. Donošenjem ovog prostornog plana utvrđen je i osnov za dalje definisanje ili redefinisanje strategija na državnom i regionalnom nivou, u onoj meri u kojoj imaju uticaj na prostorni razvoj Republike Srbije. Od posebnog značaja su nacionalne sektorske strategije u oblasti poljoprivrede, šumarstva, energetike, turizma, privrednog razvoja, regionalnog razvoja, Nacionalni program zaštite životne sredine, kao i sveobuhvatna Strategija održivog razvoja. Pored strategija u sprovođenju ovog prostornog plana od ključnog značaja su sektorski razvojni dokumenti - osnove.

U sektoru poljoprivrede, prostorni plan se sprovodi izradom poljoprivrednih osnova (nivo Republike, za teritoriju autonomne pokrajine i teritoriju jedinice lokalne samouprave) i godišnjih programa sprovođenja ovih osnova. Poljoprivredne osnove se izrađuju na osnovu principa hijerarhije i međusobne vertikalne usaglašenosti, a moraju biti usaglašene sa planskim dokumentima. Poljoprivrednim osnovama se razrađuju planske smernice za očuvanje poljoprivrednog zemljišta, stvaraju se preduslovi i dalje razrađuju planske preporuke za sprečavanje procesa depopulacije i razaranja zemljišnog prostora, izrade programa i projekata zaštite, uređenja i korišćenja poljoprivrednog zemljišta, procene ugroženosti poljoprivrednog zemljišta, procene pogodnosti za uređivanje i korišćenje poljoprivrednog zemljišta u skladu sa principima održivog razvoja, stvaranja preduslova za primenu naučno-tehnoloških dostignuća u oblasti zaštite, uređenja i korišćenja poljoprivrednog zemljišta i izrade dugoročne strategije razvoja poljoprivredne proizvodnje, u skladu sa lokalnim i ukupnim ekonomskim, socijalnim, ekološkim i kulturno-istorijskim razvojem.

U sektoru šumarstva, prostorni plan se sprovodi izradom planova razvoja šumskih područja, odnosno planova razvoja šuma u nacionalnim parkovima, za šumska područja: Južnomoravsko, Jablaničko, Nišavsko, Moravsko, Topličko, Timočko, Severnokučajsko, Južnokučajsko, Rasinsko, Donjeibarsko, Gornjeibarsko, Šumadijsko, Golijsko, Tarsko-zlatiborsko, Limsko, Podrinjsko-kolubarsko, Posavsko-podunavsko, Sremsko, Banatsko, Severnobačko, Južnobačko, Pomoravsko, Nerodimsko-lepenačko, Šarsko-podrimsko, Prokletijsko-bistričko, Ibarsko i Kosovsko. Plan razvoja šumskih područja, odnosno plan razvoja šuma u nacionalnom parku utvrđuje pravce razvoja šuma i šumarstva s planom za njegovo sprovođenje za šumsko područje, opšte smernice razvoja, ciljeve i mere za unapređivanje šuma; izveštaj o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu; načine očuvanja i jačanja opštekorisnih funkcija šuma i zaštitu šuma u skladu sa ciljevima, koncepcijom, planskim rešenjima i smernicama za sprovođenje utvrđenim ovim planom.

U sektoru lovstva i ribarstva, prostorni plan se sprovodi izradom lovnih osnova za lovno područje i program unapređenja ribarstva za ribarska područja (Ribarsko područje "Srbija - Vojvodina", Ribarsko područje "Srbija - zapad", Ribarsko područje "Srbija - jugozapad", Ribarsko područje "Srbija - jug", Ribarsko područje "Srbija", Ribarsko područje "Srbija - centar"). Lovnim osnovama za lovna područja usaglašenim sa ciljevima, koncepcijom, planskim rešenjima i smernicama za sprovođenje utvrđenim ovim planom, definišu se uslovi za preduzimanje istovremenih mera u lovištima, (koja čine lovno područje), za gajenje i unapređivanje gazdovanja sa krupnom divljači u skladu sa ekološkim i privrednim uslovima.

U sektoru vodoprivrede, prostorni plan se sprovodi Vodoprivrednom osnovom Republike Srbije, vodoprivrednim osnovama za vodna područja, planovima za upravljanje vodnim režimom, vodoprivrednim bilansom i opštim planom za odbranu od poplava. Ovim dokumentima utvrđuje se dugoročna strategija i integralni plan upravljanja vodama na teritoriji Republike Srbije, na jednom ili više vodnih područja ili delu vodnog područja, u skladu sa ciljevima, koncepcijom, planskim rešenjima i smernicama za sprovođenje utvrđenim ovim planom.

U sektoru rudarstva i energetike, prostorni plan se sprovodi izradom dugoročnih programa eksploatacije ležišta, strategijom i planovima razvoja energetike. Ovim dokumentima određuju se: dugoročni ciljevi razvoja pojedinih energetskih delatnosti u skladu sa principima održivog razvoja, prioriteti razvoja, izvori i način obezbeđivanja potrebnih količina energije, odnosno energenata, podsticajne mere za finansijska ulaganja u energetske objekte u kojima će se koristiti obnovljivi izvori energije, podsticajne mere za povećanje energetske efikasnosti, uslovi i način za obezbeđivanje zaštite prirode i životne sredine i mere za sprovođenje te zaštite i drugi elementi od značaja za ostvarivanje ciljeva energetske politike. Sektorski dokumenti iz oblasti rudarstva i energetike, će biti usaglašeni sa ciljevima, koncepcijom, planskim rešenjima i smernicama za sprovođenje utvrđenim prostornim planom.

U sektoru elektronskih komunikacija, prostorni plan se sprovodi izradom strategije razvoja elektronskih komunikacija, kojom se obezbeđuju uslovi za razvoj elektronskih komunikacija u Republici Srbiji, zaštita interesa korisnika elektronskih komunikacionih usluga, stvaranje uslova za zadovoljavanje potreba korisnika za elektronskim komunikacionim uslugama, podsticanje konkurentnosti, ekonomičnosti i efikasnosti u obavljanju delatnosti u oblasti elektronskih komunikacija. Ova strategija će biti usaglašena ciljevima, koncepcijom, planskim rešenjima i smernicama za sprovođenje utvrđenim prostornim planom.

U sektoru privrede i regionalnog razvoja, prostorni plan se sprovodi planovima i programima razvoja u kojima se predviđa izgradnja privrednih (industrijskih objekata), koji su u nadležnosti Republike za izdavanje građevinske dozvole, kao i koji podležu izdavanju integrisane dozvole, odnosno proceni uticaja na životnu sredinu. Razvojni dokumenti regionalnog razvoja (Nacionalni plan regionalnog razvoja i regionalna razvojna strategija), se usaglašavaju sa ciljevima, koncepcijom, planskim rešenjima i smernicama za sprovođenje utvrđenim prostornim planom u skladu sa zakonom.

U sektoru turizma, prostorni plan se sprovodi nacionalnom strategijom razvoja turizma i programima razvoja posebnih vidova turizma za turističke prostore (tzv. master planovi). Ovi dokumenti će biti usaglašeni sa ovim prostornim planom i drugim prostornim planovima, jer se po pravilu, turistička područja nalaze u okviru zaštićenih prirodnih dobara ili u neposrednoj blizini. Posebno je neophodno da turistički prostori i turističke regije, budu u potpunosti usaglašeni sa ciljevima, koncepcijom, planskim rešenjima i smernicama za sprovođenje utvrđenim ovim prostornim planom.

U sektoru zaštićenih prirodnih dobara, biodiverziteta, očuvanja prirodnih staništa divlje flore i faune, prostorni plan se sprovodi planovima upravljanja zaštićenim područjima. Po pravilu, u okviru zaštićenih prirodnih dobara nalaze se vredni prostori sa aspekta biodiverziteta i značajni za očuvanje prirodnih staništa divlje flore i faune, za koje se posebno pripremaju prostorni planovi područja posebne namene, koji će biti usaglašeni sa ovim prostornim planom. Programi zaštita i razvoja zaštićenog prirodnog dobra će biti usaglašeni sa ciljevima, koncepcijom, planskim rešenjima i smernicama za sprovođenje utvrđenim ovim prostornim planom.

U sektoru odbrane zemlje i zaštite od elementarnih nepogoda, prostorni plan se sprovodi programima, planovima i drugim dokumentima razvoja sistema odbrane Republike Srbije u skladu sa ciljevima i zadacima odbrane i procenom bezbednosti koje su definisane u Strategiji nacionalne bezbednosti i Strategiji odbrane Republike Srbije. Razvojni dokumenti sistema odbrane usaglašavaju se sa ciljevima, koncepcijom, planskim rešenjima i smernicama za sprovođenje utvrđenim ovim prostornim planom u skladu sa zakonskom regulativom.

U sektoru civilne zaštite, prostorni plan se sprovodi programima, planovima i drugim dokumentima koji se odnose na zaštitu i spasavanje i civilnu zaštitu, u skladu sa procenama ugroženosti, potreba i mogućnosti za zaštitu i spasavanje. Ovi dokumenti se na svim nivoima usaglašavaju sa ciljevima, koncepcijom, planskim rešenjima i smernicama za sprovođenje utvrđenim ovim prostornim planom u skladu sa zakonskom regulativom.

1.4. Informaciona podrška prostornom razvoju Republike Srbije

Nivoi delovanja u cilju unapređenja informacione osnove prostornog razvoja Republike Srbije definisani su na osnovu trenutnog stanja i identifikovanih problema u oblasti informacione podrške prostornom i teritorijalnom razvoju, kao i prema specifičnostima i strukturi aktivnosti koje u periodu implementacije treba da postignu određene rezultate.

Donošenjem Zakona o planiranju i izgradnji ("Službeni glasnik RS" broj 72/09 i 81/09 - ispravka) i Zakona o državnom premeru i katastru ("Službeni glasnik RS" broj 72/09), uspostavljeni su temelji za razvoj Nacionalne infrastrukture geoprostornih podataka - NIGP. Evropska unija formuliše svoje politike u pravcu jačanja teritorijalne kohezije, koja pored ekonomske i socijalne kohezije čini osnovno polazište za kohezionu politiku uopšte. Prostorno praćenje podataka se naročito pokazalo kao potreba u sferi ostvarivanja politike životne sredine, kao i ostalih politika koje mogu imati uticaja na nju. U tom cilju Evropska unija je usvojila Direktivu 2007/2/EK (INSPIRE) za razvoj infrastrukture prostornih informacija, dok je krajem 2008. godine doneta uredba za njeno sprovođenje, čime je uspostavljen zakonski okvir za razvoj infrastrukture prostornih informacija.

Nacionalna infrastruktura geoprostornih podataka predstavlja strategiju, tehnologiju, pravila, standarde i ljudske resurse koji su potrebni za obradu, čuvanje, pristup, razmenu i optimalno korišćenje geoprostornih podataka Republike Srbije. NIGP je od opšteg interesa za Republiku Srbiju kako bi se doprinelo da se ciljevi utvrđeni zakonima što efikasnije realizuju. Republičkom geodetskom zavodu je povereno osnivanje i održavanje baze Nacionalne infrastrukture geoprostornih podataka, a zakonom se od organa državne uprave, organa lokalne samouprave, javnih preduzeća, pravnih lica kojima je povereno upravljanje geopodacima, pravnih lica koja koriste podatke i servise obuhvaćene NIGP-om, kao subjektima NIGP-a, nalaže da obezbede opise skupova geopodataka i servisa u obliku meta-podataka. U tom cilju je i obaveza Republičke agencije za prostorno planiranje uspostavljanje jedinstvenog sistema pokazatelja za prostorno planiranje u skladu sa sistemom ESPON (evropska mreža institucija koje se bave prikupljanjem informacija i pokazatelja za prostorno planiranje).

Informacioni sistem prostornog razvoja Republike Srbije temeljiće se na međusobno usklađenim i povezanim registrima geodetskih, evidencijskih i drugih podataka, usklađenih sa statističkim podacima. Prostornim planom Republike Srbije planirano je da se uređenje i korišćenje prostora zasniva na načelima održivog razvoja, postizanju ravnomernog regionalnog razvoja, usaglašenosti sa evropskim standardima i normativima u oblasti planiranja i uređenja prostora u cilju stvaranja uslova za prekograničnu i međunarodnu saradnju i uključivanje Republike Srbije u procese evropskih integracija. Samim tim je prihvaćen i koncept INSPIRE-a da se omogući stvaranje prostorne informacijske infrastrukture, koja korisnicima isporučuje integrisane prostorne informacijske usluge.

Programom implementacije Prostornog plana Republike Srbije od 2010. do 2020. godine će se propisati mere i aktivnosti za sprovođenje za period od pet godina, a na osnovu koga će se podnositi godišnji izveštaj o sprovođenju ovog prostornog plana, odnosno o problemima prostornog razvoja Republike Srbije. Tome će da prethodi utvrđivanje odgovarajućih mehanizama koordinacije, u standardizaciji modela podataka, kako bi se kreirao zajednički sklop modela iz kojih bi se mogle sprovoditi analize podataka, koordinacija i vizuelizacija, a sa ciljem da se omogući pristup aktuelnim meta-podacima u realnom vremenu.

Prioriteti u ovoj oblasti su:

- razvoj prostornog informacionog sistema u odnosu na potrebne podatke u okviru prostornog plana, kao i potrebe za međunarodnim upoređivanjem i teritorijalnom kooperacijom sa susednim područjima;

- definisanje instrumenata prostornog informacionog sistema, koji omogućavaju pripremu i praćenje izvršavanja prostornih akata u elektronskom obliku, a posebno: analize stanja i očekivana delovanja urbanog sistema, rezultate istraživanja o problemima prostornog razvoja od značaja za teritoriju države, predloge i obrasce za vođenje postupka pripreme i praćenja izvršavanja prostornih akata.

Svrha prostornog informacionog sistema, koji se uspostavlja i objedinjuje za obavljanje zadataka države i sprovođenje zadataka regiona, oblasti i opština po pitanjima uređenja prostora, uključujući pripremu i promene prostornih akata regiona, oblasti i opština je da se konstatuju promene stanja u prostoru, kao i omogućavanje da se javnost upozna sa tim.

Sprovođenje ovog sistema se odnosi na:

- strukturalno definisanje i institucionalizaciju setova razvojnih indikatora na svim prostornim nivoima, ujedno obezbeđujući njihovu komparativnu kompatibilnost sa sistemom indikatora uspostavljenim na međunarodnom nivou;

- podizanje kapaciteta u institucijama javne uprave u oblasti primene informacionih alata za generisanje indikatora razvoja i podršku višekriterijumskoj evaluaciji razvojnih efekata;

- podizanje kapaciteta za proces razvoja lako razumljivih javnih informacionih servisa o stanju razvojnih indikatora i efektima implementiranih planova, programa i projekata i drugih dokumenata;

2. Indikatori i ključni prioriteti prostornog razvoja Republike Srbije

Prostorni razvoj Republike Srbije će predstavljati trajnu i permanentnu odgovornost svih aktera koji će u njemu da učestvuju, a naročito: uprave i nadležnih institucija na svim nivoima; javnog i privatnog sektora koji će svojim aktivnostima da deluju na prostor i njegove elemente; planera, urbanista, inženjera, i dr. stručnjaka koji će svojim delovanjem da utiču na promene u prostoru odnosno na kvalitet promena na određenoj teritoriji opštine, oblasti ili regiona. U tom smislu prostorni razvoj se definiše kao sistem bitnih promena u rasporedu aktivnosti na određenoj teritoriji u okviru Republike Srbije ali i prekogranično, uz pretpostavljeno unapređenje veza i koordinaciju između ekonomskog i socijalnog razvoja, kako međusobno tako i sa prirodnim, ekološkim i kulturnim potencijalima i ograničenjima, pri tom regulišući odnos između javnog i privatnog interesa. Kod ovoga treba imati u vidu neophodnost: striktne kontrole zaštite i unapređenja javnog dobra odnosno sistema od javnog interesa; održivog korišćenja resursa i održivosti određenih aktivnosti; poštovanje onoga što predstavlja privatni interes i pravo vlasništva ukoliko ne uzurpira javno dobro i javni interes.

Prostorni razvoj Republike Srbije, zasnovan na ovom prostornom planu, će narednih deset godina, uz eventualne izmene i dopune, biti praćen od strane ministarstva nadležnog za prostorno planiranje, koje će dvogodišnje izveštavati Vladu o stanju, promenama i problemima prostornog razvoja Republike Srbije. Izveštaj će pripremati Republička agencija za prostorno planiranje a na osnovu informacionog sistema za praćenje prostornog razvoja Republike Srbije. Ovaj sistem će biti organizovan preko indikatora za monitoring prostornog razvoja Republike Srbije koji su u ovom prostornom planu prikazani kao model, a koji će biti precizirani i utvrđeni Programom implementacije Prostornog plana Republike Srbije od 2010. do 2020. godine.

2.1. Model glavnih indikatora za monitoring prostornog razvoja Republike Srbije

Izabrani indikatori, kao i čitav informacioni sistem monitoringa biće fazno ocenjivani uporedo sa izveštajima o realizaciji ovog prostornog plana, kroz tri trogodišnja perioda implementacije i konačno u finalnoj oceni postignutih rezultata na implementaciji ovog prostornog plana. Krajem tog perioda mogao bi se realno odrediti ukupan doprinos i perspektiva ovog sistema monitoringa, kao i usvojenih indikatora prostornog razvoja Republike Srbije.

Za postavljanje osnova kontinuiranog monitoringa prostornog razvoja Republike Srbije preduslov je identifikacija i specificiranje indikatora koji na prikladan i svojstven način opisuju prostorni razvoj Republike Srbije. Jedan od glavnih izazova je da se preko Programa implementacije Prostornog plana Republike Srbije od 2010. do 2020. godine dođe do ograničenog broja indikatora koji će imati veliku tematsku pokrivenost, uključujući prihvaćeno opredeljenje da indikatori budu usklađeni sa raspoloživim i dostupnim bazama podataka i usmereni ka pet osnovnih ciljeva prostornog razvoja Republike Srbije. Takvi indikatori treba da ispune određene uslove, pre svega, u pogledu kvaliteta (relevantnosti), prostorne pokrivenosti i prostornog nivoa. Važan zahtev je da izabrani indikatori budu usklađeni sa uspostavljenim indikatorima za monitoring evropskog prostora koji se razvija u okviru programa ESPON (European Spatial Planning Observatory Network).

Opis indikatora

Cilj 1: URAVNOTEŽENIJI REGIONALNI RAZVOJ I UNAPREĐENA SOCIJALNA KOHEZIJA

Održivi demografski razvoj

Gustina naseljenosti (kritična masa)

Odnos broja stanovnika i površine teritorije: G=S/P (st/km2) (S-broj stanovnika, P-površina teritorije)

Stopa salda migracija

Mehanička komponenta porasta broja stanovnika određenog područja iskazana razlikom ukupne stope rasta i stope prirodnog priraštaja M= ((St2-St1) - (R-U)) / St1 (S-broj stanovnika, R- broj rođenih, U - broj umrlih t1, t2 - početna, krajnja godina

Udeo stanovništva po velikim starosnim grupama

Udeo mlade populacije (do 14 godina starosti), sredovečne populacije (15-64 godina) i stare populacije (preko 65 godina) u ukupnom stanovništvu: S15-/S*100; S15-64/S*100; S65+/S*100 (S-broj stanovnika)

Stopa fertiliteta

Suma verovatnoće rađanja prema starosti žena između 15 i 49 godina

Unapređenje socijalne i ekonomske kohezije

Stanovništvo sa visokim obrazovanjem

Udeo stanovništva sa stečenim visokim stepenom obrazovanja u ukupnom stanovništvu iznad 15 godina starosti (%)

Udeo nezaposlenog stanovništva do 25 godina

Udeo nezaposlenih lica do 25 godina starosti u ukupnom radnoaktivnom stanovništvu

Zaposlena lica sa visokim stepenom obrazovanja

Udeo zaposlenih lica sa visokim stepenom obrazovanja u ukupnom broju zaposlenih stanovnika (%)

Zaposleni na određeno vreme (% broja zaposlenih)

Udeo zaposlenih na određeno vreme u ukupnom broju zaposlenih

Stopa zapošljavanja starijih radnika

Godišnje promene u udelu broja zaposlenih lica starosti 55-64 godina u ukupnom broju stanovnika iste starosne grupe

Broj socijalno (neprofitnih) stanova prema broju domaćinstava u programu socijalnog stanovanja

Godišnja ponuda socijalno neprofitnih stanova u odnosu na broj domaćinstava koja čine ciljnu grupu programa socijalnog stanovanja

Smanjenje socijalne isključenosti i siromaštva

Stopa aktivnosti muške/ženske populacije (15-64 godina)

Udeo radno-aktivnog muškog / ženskog stanovništva starosti 15-64 godina u ukupnom broju muškog stanovništva u istoj starosnoj grupi

Stopa zaposlenosti

Godišnje promene u učešću broja zaposlenih lica starosti 15-64 godine u ukupnom broju stanovnika iste starosne grupe

Stopa rasta broja aktivnih lica prema stopi rasta broja lica sa ličnim prihodom i izdržavanih lica

Godišnje promene udela aktivnih lica u odnosu na udeo lica sa ličnim prihodom i izdržavanih lica u ukupnom stanovništvu

Indeks "reda veličine" u visini BDP

Rang opština/regiona prema visini BDP.

"Gini index" prihoda domaćinstava

Procenat prihoda koji ostvaruje 20% najbogatijih domaćinstava u odnosu na procenat prihoda koji ostvaruje 20% najsiromašnijih domaćinstava

Regionalni indeks cena

Vrednost "potrošačke korpe" (U Espon relacijama prihvata se različito određivanje "potrošačke korpe" prema specifičnostima lokalne kulture i navika)

Broj domaćinstava koji žive ispod granice siromaštva

Broj domaćinstava čiji su prihodi ispod praga od 60% prosečnog nacionalnog prihoda

Godišnja stopa nezaposlenosti

Godišnje promene udela nezaposlenih lica (po starosti i polu) u ukupnom broju aktivnih lica

Udeo dugotrajne nezaposlenosti

Udeo lica koja su nezaposlena duže od 12 meseci (po starosti i polu), u ukupnom broju aktivnih lica

Udeo domaćinstava sa najmanje jednim nezaposlenim članom

Udeo domaćinstava sa najmanje jednim nezaposlenim članom u određenom periodu vremena u ukupnom broju domaćinstava u regionu

Uravnoteženost naseljske strukture

Indeks "reda veličine" naselja prema broju stanovnika

Rang opština/regiona prema broju stanovnika

Stepen koncentracije stanovništva regiona u primarnom centru

Udeo stanovništva regiona koji žive u najvećem gradu regiona

BDP po stanovniku u odnosu na prosek EU15

Promene u relativnom nivou razvijenosti države / regiona / glavnog grada u odnosu na prosek EU15 (BDP po stanovniku kao % proseka EU15)

Izohrona dostupnost usluga od opšteg interesa regionalnog nivoa

Udeo stanovništva regiona koje živi u vremenskim izohronama od 30/45/60 min. (autom) do javnih ustanova regionalnog značaja, npr. univerzitet, kliničko-bolnički centar). Algoritam zahteva da su podaci o broju stanovnika raspoloživi na nivou opština ili rasterskom nivou, kako bi se podaci agregirali na regionalnom nivou

Prosečno vreme putovanja do najbliža tri regionalna centra

Prosečno vreme putovanja automobilom od svakog rasterskog polja do tri najbliža regionalna centra sa više od 100 000 stanovnika. Veličina rasterskog polja trebalo bi da bude 1x1 km ili 2x2 km; rezultate sa rasterskog nivoa treba dalje agregirati do regionalnog nivoa

Demografski trendovi urbanih područja u odnosu na ruralna područja

Promena ukupnog broja stanovnika unutar područja koje je identifikovano kao urbano, u poređenju sa promenom ukupnog broja stanovnika ostalog dela regionalne teritorije (koje se smatra ruralnim)

Obim dnevnih migracija

Razlika u broju stanovnika koji rade u mestu stanovanja i broja zaposlenih koji stanuju u drugom mestu od mesta rada. Kao dopuna ili varijanta ovog pokazatelja je: % dnevnih migracija zaposlenog stanovništva u odnosu na ukupan broj lica koje obavlja delatnost

Udeo dnevnih migracija većeg radijusa

Udeo dnevnih migranata sa udaljenosti preko 45 minuta od mesta rada u ukupnom broju zaposlenih

Ravnomerna prostorna organizacija javnih službi

Dostupnost do centralnih naselja javnim prevozom (od toga: dostupnost železnicom)

Izračunava se ili vremenom putovanja ili potencijalnom dostupnosti prema infrastrukturnoj opremljenosti, indeksirano preko proseka EU29 ili EU15

Broj i udeo stanovništva koji nemaju pristup primarnoj zdravstvenoj zaštiti

Udeo lica koja nemaju osnovno zdravstveno osiguranje

Ravnomerna dostupnost infrastrukturi i informacijama

Potencijalna intermodalna dostupnost za stanovništvo

Merenje značaja naselja za aktivnosti stanovništva na osnovu vremena putovanja. Pod pretpostavkom da se atraktivnost povećava sa brojem/veličinom i smanjuje sa povećanjem vremena putovanja. Vreme putovanja predstavlja najkraće vreme putovanja putnim, železničkim ili avionskim prevozom. Vrednost indikatora se zatim standardizuje na prosek ESPON prostora (ESPON prostor = 100)

Udeo stanovništva koji živi unutar 30-minutne izohrone od železničke stanice

Broj stanovnika koji živi unutar 30-minutne izohrone oko svake železničke stanice (mereno putovanjem automobilom), kao procenat od ukupnog broja stanovnika regiona

% pokrivenosti naselja (% broja domaćinstava) mrežom javnog vodovoda

Ovaj indikator se može izračunati preko površine teritorije (ukoliko se radi o relativno kompaktno izgrađenom prostoru naselja) ili preko broja domaćinstava što je bolji pristup kod seoskih naselja koji imaju razbijenu prostornu strukturu

% pokrivenosti naselja (% broja domaćinstava) kanalizacionom mrežom

(pret.nap.)

% pokrivenosti naselja (% broja domaćinstava) elektro mrežom visoke sigurnosti snabdevanja

(pret.nap.)

Broj internet korisnika

Procenat domaćinstava koja imaju pristup internetu u ukupnom broju domaćinstava u regionu

Teritorijalno odgovorna uprava

Indeks transparetnosti korupcije

Međunarodni indeks transparetnosti korupcije

Uključenost u rad udruženja i organizacija

Udeo stanovništva koji su više od godinu dana uključeni u rad neke organizacije ili asocijacije (izvan političkih stranaka)

Cilj 2: REGIONALNA KONKURENTNOST I PRISTUPAČNOST

BDP po stanovniku

Bruto domaći proizvod/broj stanovnika regiona u istoj godini

BDP u PPP po stanovniku

Bruto domaći proizvod u PPP/broj stanovnika regiona u istoj godini

Odnos rasta BDP i rasta zaposlenosti regiona

Stopa rasta BDP/stopa rasta zaposlenosti na nivou regiona

Stopa rasta BDP po stanovniku (%)

BDPt2/St2 - BDP t1/St1)*100 (BDP - bruto domaći proizvod, S-broj stanovnika, t1,t2 - posmatrane godine)

Odnos uvoza i izvoza regiona

Ukupan uvoz / ukupan izvoz, na nivou godišnjih proseka za region

Udeo izvoza u strukturi BDP

Udeo izvoza na nivou godišnjeg proseka za region

Zaposlenost po ekonomskim delatnostima

Broj zaposlenih lica po ekonomskim aktivnostima (prema jedinstvenoj međunarodnoj klasifikaciji delatnosti)

Udeo poljoprivrede, šumarstva i ribarstva u dodatoj vrednosti regiona

Dodata vrednosti koja se ostvaruje u poljoprivredi, šumarstvu i ribarstvu / ukupna dodata vrednost *100

Udeo tehnološki napredne prerađivačke industrije u dodatoj vrednosti regiona

Dodata vrednosti koja se ostvaruje u proizvodnji mašina, električnih aparata, elektronske opreme, saobraćajnih sredstava / ukupna dodata vrednost *100

Udeo finansijskih i poslovnih usluga u dodatoj vrednosti regiona

Dodata vrednost u finansijskim i poslovnim uslugama / ukupna dodata vrednost *100

Udeo administrativnih, obrazovnih, zdravstvenih i socijalnih usluga u dodatoj vrednosti regiona

Dodata vrednost u administraciji, obrazovanju, zdravstvu i socijalnim uslugama / ukupna dodata vrednost *100

Broj preduzeća u oblasti inovacija i razvoja

Zaposlenost u oblasti istraživanja i razvoja (% u ukupnoj zaposlenosti)

Udeo zaposlenih u oblasti istraživanja i razvoja (privatnog i javnog sektora) u ukupnoj zaposlenosti

Zaposlenost u oblasti visokih tehnologija

Udeo zaposlenih lica u proizvodnim preduzećima srednjeg i visokog tehnološkog nivoa u ukupnoj zaposlenosti regiona

Izdvajanja BDP za oblast istraživanja i razvoja

Procenat izdvajanja u istraživačke i razvojne projekte i aktivnosti u BDP regiona

Pristup širokopojasnim sistemima

Pokrivenost teritorije širokopojasnim sistemima (pristupni kapaciteti, brzina pristupa internetu)

Energetska efikasnost u industriji

Količina potrebne energije po toni proizvoda. Na više agregiranom nivou, količina potrebne energije po vrednosti proizvoda u evrima, ili BDP. (prema Eurostat: kgoe/1000€).

Obim direktnih stranih investicija po regionima

Stopa investicija

Broj multinacionalnih kompanija u regionu

Broj multinacionalnih kompanija u regionu prema Forbes 500 (Forbes 2000). Za međunarodna upoređenja koristi se broj multinacionalnih kompanija koje imaju sedište u regionu

Zaposlenost u stranim firmama u ukupnoj zaposlenosti u regionu

Udeo zaposlenih u stranim firmama lociranim u regionu u ukupnoj zaposlenosti regiona

Udeo stranih firmi u ukupnom izvozu

Učešće stranih firmi lociranih u regionu u ukupnom obimu izvoza regiona

Produktivnost rada

BDP po zaposlenom

Osnovna cena rada

Prosečna mesečna zarada po zaposlenom po godinama

Cilj 3: ODRŽIVO KORIŠĆENJE PRIRODNIH RESURSA I ZAŠTIĆENA I UNAPREĐENA ŽIVOTNA SREDINA

Korišćenje zemljišta (poljoprivreda, ribarstvo i ruralni razvoj) (CORINE)

Površina teritorije koja se koristi u svrhu poljoprivrede, ribarstva i razvoja ruralnih područja

Udeo poljoprivrednih površina pod organskom/ kontrolisanom proizvodnjom

Poljoprivredne površine koje se koriste za organsku proizvodnju ili uzgajanje kultura pod stručnim nadzorom

Kvalitet voda vodotoka (klase kvaliteta)

Klasa kvaliteta voda vodotoka u odnosu na propisanu klasu vodotoka, uzimajući u obzir režim malih i velikih voda, prosečni proticaj i slivno područje

Kvalitet podzemne vode

Iskazivanje ovog indikatora zavisi od raspoloživih podataka o sprovedenim analizama stručnih službi

Specifična potrošnja vode u naseljima (l/st/dan)

Prosečna dnevna potrošnja vode po stanovniku po naseljima, uz prikaz sezonskih oscilacija, razlika u veličini naselja i gustini naseljenosti, kao i pokrivenosti naselja javnim vodovodom

Gubici vode u mreži (%)

Odnos isporučene količine pijaće vode i potrošnje vode od strane domaćinstava i drugih korisnika.

Odnos obnovljivih i neobnovljivih izvora u ukupnoj potrošnji energije

Odnos energije proizvedene iz obnovljivih i neobnovljivih izvora energije u ukupnoj potrošnji primarne energije

Fragmentacioni indeks

Fragmentacioni indeks označava reciprocitet između povećanja fragmentiranosti prirodnih i semi-prirodnih područja u odnosu na proširenje prostora NATURA 2000 mreže. Indikator se računa na osnovu podataka NATURA 2000 i CORINE i za sada nije raspoloživ za Republiku Srbiju koja nije uključena u NATURA 2000 mrežu

Potrošnja zemljišta za saobraćajnu infrastrukturu

Udeo saobraćajnih površina (putevi i pruge, lučke zone, aerodromi) u ukupnoj površini regiona

Urbani rast - širenje urbanog područja (2000-2009-2013-2020)

Relativno povećanje urbane teritorije po desetogodišnjim periodima (CORINE baza podataka)

Udeo urbanog tkiva

Udeo naseljskih površina u ukupnoj površini regiona (CORINE baza podataka)

Udeo kultivisanih područja

Udeo izmenjenih prirodnih predela u ukupnoj površini regiona (CORINE baza podataka)

Bespravna izgradnja u zonama izvorišta

Broj bespravno podignutih stambenih objekata u zonama zaštite izvorišta

Broj i površina brownfield lokacija

Korišćenje zemljišta koje je bilo u funkciji ranijih razvojnih aktivnosti a potom napušteno i posebno površina lokacija koje su prenamenjene

Intenzitet saobraćaja prema deonicama saobraćajne mreže

Za putni saobraćaj indikator se iskazuje u prosečnom godišnjem obimu dnevnog prometa ili broju putničkih automobila (iskazano preko jediničnog vozila); za železnički saobraćaj obično se uzima broj vozova po satu; za unutrašnji vodni saobraćaj uzima se broj brodova na dan

Modalna raspodela putničkog saobraćaja

Udeo pojedinačnih vidova saobraćaja u ukupnom prometu unutar regiona: udeo tranzitnog, interregionano, intraregionalnog saobraćaja, saobraćaja koji započinje i izlazi iz regiona, kao i lokalnog saobraćaja, a po mogućstvu uzeti u obzir i nemotorizovane vidove saobraćaja (često se ovaj poslednji oblik isključuje pošto se lokalni saobraćaj najčešće isključuje iz obračuna)

Obnovljiva energija u ukupnoj proizvodnji energije

Udeo proizvedene energije iz obnovljivih izvora u ukupnoj proizvedenoj energiji

Potrošnja energije po izvorima i vrsti korisnika

Potrošnja energije prema vrsti korisnika (saobraćaj, grejanje) i vrsti izvora (električna, toplotna) za određeni period vremena

Broj i % stanovnika naselja koji su izloženi stalnom i učestalom prekomernom zagađenju vazduha

Broj stanovnika koji živi unutar zona zagađenja - prema evidencijama praćenja koncentracije, intenziteta i učestalosti zagađenja tipičnih i specifičnih zagađujućih materija. Indikator podrazumeva agregiranje dobijenih podataka na nivou regiona

Broj i % stanovnika naselja u zonama zagađenja od industrijskih/rudarskih/energetskih postrojenja

Broj stanovnika koji živi unutar zona neposrednog uticaja industrijskih postrojenja, postojećih ili mogućih zagađivača (posebno, hemijske industrije i rudarsko-energetskih objekata). Prostor je označen izolinijama prema intenzitetu i učestalosti zagađenja ili prostor oko potencijalnih izvora zagađenja. Indikator podrazumeva agregiranje dobijenih podataka na nivou regiona

Naselja i kultivisana područja potencijalno ugrožena od poplava (CORINE)

Zabeleženi slučajevi poplava naselja posmatrani uporedo sa udelom kultivisanih (izmenjenih površina)

Naselja sa rizikom od zemljotresa

Naselja (broj stanovnika) koji se nalaze u zonama potencijalne opasnosti od zemljotresa, prema seizmičkom zoniranju teritorije

Naselja sa rizikom od klizišta

Naselja (broj stanovnika) koji se nalaze u zonama potencijalne opasnosti od klizišta, prema kartama erozionih područja

Količina komunalnog otpada iz naselja regiona

Količina komunalnog otpada prema broju stanovnika naselja, agregirano na regionalnom nivou

% komunalnog otpada koji se organizovano sakuplja (% domaćinstava)

Procenat generisanog komunalnog otpada koje odnose komunalne službe ili udeo domaćinstava po naseljima (agregirano na regionalnom nivou) koja pokriva rad komunalnih službi za odnošenje otpada

Stvaranje industrijskog otpada (t/god; ha)

U okviru ovog indikatora prati se: količina proizvedenog opasnog otpada (t/god.); površina prostora koja se zauzima za jalovišta i odlagališta industrijskog otpada, uključujući i zone restriktivnog korišćenja za druge namene

% ukupne količine otpada koji se reciklira

Udeo komunalnog i industrijskog otpada koji se reciklira

Cilj 4: ZAŠTIĆENO I ODRŽIVO KORIŠĆENO PRIRODNO I KULTURNO NASLEĐE, I PREDEO

Nastajanje/razvoj prirodnih predela

Pošumljene površine, rekultivisana područja kao i prirodno regenerisani predeli u regionu

Zaštićena prirodna područja

Zaštićena prirodna područja prema vrsti i stepenu zaštite. Za teritoriju ESPON-a ovaj indikator se odnosi na prirodna područja prema NATURA 2000. (NATURA 2000 je mreža staništa na prostoru Evropske unije, koja su identifikovana prema Direktivi o zaštiti ptica (79/403/EEC) i Direktivi o prirodnim staništima (92/43/EEC)). Pošto Republika Srbija nije uključena u NATURA 2000, primenjuje se indikator o zaštićenim prirodnim područjima i područjima predloženim za zaštitu prema registru Zavoda za zaštitu prirode

Broj zaštićenih kulturnih dobara u regionu

Broj zaštićenih kulturnih dobara u regionu, prema vrsti i stepenu zaštite (površina teritorije pod zaštitom), prema registru Zavoda za zaštitu spomenika kulture

Broj lokaliteta kulturnog nasleđa predloženog za zaštitu

Broj kulturnih dobara predloženih za zaštitu u regionu, prema vrsti i stepenu zaštite (površina teritorije), prema planovima Zavoda za zaštitu spomenika kulture i prostornim planovima datog područja

Broj i površina identifikovanih predela

Indikator prati ratifikaciju Evropske konvencije o predelima (Firenca, 2000), kojoj je Republika Srbija pristupila 2007. godine

Turistički kapaciteti u seoskim domaćinstvima

Broj postelja u seoskim domaćinstvima prema propisanoj kategorizaciji turističkih objekata

Broj turista i turističkih noćenja godišnje

Promene u godišnjem broju turista i turističkih noćenja u regionu

Galerijski i prodajni prostor narodne radinosti i umetničkog stvaralaštva

Godišnji broj posetilaca galerija i promet od prodaje originalnih lokalnih proizvoda

Cilj 5: PROSTORNO-FUNKCIONALNA INTEGRISANOST U OKRUŽENJE

Broj projekata po opštinama

Broj projekata u okviru međunarodne saradnje u koje je uključena najmanje jedna institucija rezident koja predstavlja opštinu

Članstvo u međunarodnim organizacijama i mrežama saradnje

Trgovinska razmena per capita sa susednim zemljama

Za poređenje regiona računa se obim uvoza i izvoza per capita svakog regiona koji ostvaruje sa regionima u susednim zemljama (hilj. evra)

Udeo trgovinskog prometa sa susednim zemljama u ukupnoj trgovini sa inostranstvom

Promet putnika i robe u rečnim lukama

Obim putničkog i robnog saobraćaja među rečnim lukama

Kontejnerski promet (u rečnim lukama)

Gustina putnih i pružnih prelaza po deonicama graničnog područja

Broj graničnih putnih prelaza / dužina granice (km); Broj graničnih pružnih prelaza/dužina granice (km)

Nedeljni broj letova do evropskih MEGA područja

Prosečan nedeljni broj povratnih letova u toku jedne godine do evropskih prestonica koja su u kategoriji MEGA područja (ESPON kategorizacija MEGA područja)

Vreme putovanja autom do MEGA i transnacionalnih FUA područja (bodovano prema značaju FUA)

Označavanje izohrona dostupnosti na primeru automobilskog prevoza: najbliže 10-60 minuta; srednje vreme - 60 (30) minuta; krajnja granica - 10h (5h) (prema ESPON)

Indikatori prostornog razvoja prikazani u ovom modelu predstavljaju merljive iskaze određenih obeležja koji omogućavaju da se prate i kontrolišu pojave i procesi u prostoru. Njihova pomoć je u merenju i analiziranju prostornih fenomena kako bi se realno i objektivno interpretirali uslovi življenja stanovništva, uslovi privređivanja i poslovanja, objasnile razlike u pogledu jednakosti i balansiranog teritorijalnog razvoja. Ove informacije nisu potrebne samo za prostorne strukture, već i za elemente koji imaju uticaj i menjaju prostornu realnost. Od prioritetnog je značaja da indikatori doprinesu pouzdanosti u ocenjivanju, objektivnosti u odlučivanju, efikasnijim načinima monitoringa. Korist indikatora vidi se u njihovoj sposobnosti da reprezentuju znatno širi kontekst i da pokažu tendenciju razvoja u okviru određene tematske oblasti i stepen ostvarenja postavljenih ciljeva. Njihova funkcija je da budu putokaz kroz beskonačni broj informacija, ali i da budu znak za pravovremeno upozoravanje, signalizirajući da se pojavljuju neki trendovi razvoja koji nisu očekivani. Zbog toga, jedan od uslova za finalni izbor indikatora je da budu prikladni po svojoj realnosti, kompleksnosti, kao i eksplicitnosti.

U kontekstu prostornog monitoringa izbor indikatora orijentisan je na postizanje dva cilja i usmeravanje na dve ciljne grupe. Prostorni indikatori moraju zadovoljiti kako zahteve analitičkog rada za sprovođenje prostornih analiza, tako i različite zahteve za ocenu razvojnih politika i procenu dostizanja strateških ciljeva prostornog razvoja Republike Srbije. Izbor glavnih indikatora usmeren je na oblast politika i grupisan je prema ciljevima i prioritetima ovog plana u pet komponenti (osnovnih ciljeva) teritorijalnog razvoja:

- uravnoteženiji regionalni razvoj i unapređenje socijalne kohezije;

- regionalna konkurentnost i pristupačnost;

- održivo korišćenje prirodnih resursa i zaštićena i unapređena životna sredina;

- zaštićeno i održivo korišćeno prirodno i kulturno nasleđe, i predeo;

- prostorno-funkcionalna integrisanost u okruženje.

Potrebno je da budući odabrani indikatori budu ažuran, pouzdan i ostvarljiv sistem koji će doprineti efikasnosti i efektivnosti planova, kao i da budu dati u iskazima koji se mogu implementirati u politike i mere za rešavanje konkretnih problema u prostoru.

To bi značilo da se za predložene indikatore oceni:

- povezanost sa ciljevima i prioritetima Prostornog plana Republike Srbije od 2010. do 2020. godine;

- sposobnost da objektivno mere;

- sposobnost da se mogu dugoročno pratiti;

- relevantnost za donošenje odluka koje se tiču organizacije, korišćenja i uređenja prostora;

- usaglašenost sa ESPON indikatorima.

Stalni monitoring prostornog razvoja, uglavnom baziran na analizama kvantitativnih indikatora, biće glavno sredstvo za kreatore politika da ocene trendove razvoja, identifikuju probleme i usaglase potrebe za akcijom. Indikatori će takođe biti od vitalnog značaja za ocenu uspešnosti određenih resornih politika za upoređenje opštih vrednosti politika i koncepata sa stvarnim stanjem i perspektivama određene teritorije, regiona i oblasti.

Jasno je, međutim, da ideja prostornog monitoringa ne može biti ostvarena ukoliko nije ispunjen uslov kompletnosti. U tom smislu monitoring funkcioniše samo ako je osmišljen kao "jedan za sve". Takav pristup treba da zadovolji oba zahteva, brz i lako dostupan pregled za operativne aktivnosti i donošenje odluka, kao i poseban/specifičan pregled za istraživačke aktivnosti u elaboriranju projekata sa vrlo određenom namenom. Prostorni monitoring i evaluacija moraju ići uporedo sa izveštavanjem po relevantnim tematskim pitanjima za prostorni razvoj Republike Srbije i njenih regiona. Sistem mora biti fleksibilan i prilagodljiv da prati promenu ciljeva u politikama i nova saznanja o određenim prostorno relevantnim pitanjima. Model jednog razrađenijeg monitoring sistema uključuje tri hijerarhijska nivoa:

- listu glavnih indikatora na vrhu sistema sa njihovom specijalnom usmeravajućom funkcijom;

- na drugom nivou, za svaku prostornu oblast treba pronaći bolje elaborirane dopunske indikatore koji bi mogli ići do višeg nivoa detaljnosti, prema potrebama njihovih korisnika koji žele da imaju uže specijalizovan uvid u datu oblast;

- na trećem nivou, bilo bi predloženo još nekoliko specifičnih indikatora u okviru svake oblasti sa vrlo detaljnim sadržajem, koji bi odgovarali vrlo određenim zahtevima pojedine oblasti.

Detaljnija razrada svakog predloženog indikatora, uključujući formiranje baze meta-podataka, biće predmet posebnog projekta indikatora prostornog razvoja Republike Srbije. Projektom će bliže da se određuju oblasti primene, izvori podataka, prostorna i vremenska pokrivenost, parametri izračunavanja, kao i moguće varijante poboljšanja indikatora. Za realizaciju ovog projekta od posebnog značaja je učešće i saradnja zvaničnih sistema praćenja podataka, u prvom redu Republičkog zavoda za statistiku, kao i Republičkog geodetskog zavoda. Programom implementacije Prostornog plana Republike Srbije od 2010. do 2020. godine biće definitivno utvrđeno i razvrstano koji indikatori će ući u primenu u prvim izveštajima monitoringa prostornog razvoja, a koje indikatore je potrebno dalje razvijati da u dogledno vreme mogu biti primenjeni.

2.2. Ključni prioriteti prostornog razvoja

Prostorni razvoj Republike Srbije zahteva jaku političku volju, dobru institucionalnu organizovanost i određena sredstva, kako bi iz pozicije 2010. godine prešao preko praga 2014. godine u pravcu ka postavljenim ciljevima. Veći broj strateških prioriteta, odnosno projekata, koji realno mogu da se ostvare do 2014. godine, ipak podrazumeva da neki od njih predstavljaju ključne prioritete bez kojih ne može ni da se zamisli uspešniji prostorni razvoj Republike Srbije na liniji približavanja standardima Evropske unije. Ključni prioriteti su odabrani prema kriterijumima efektivnosti, ostvarljivosti, značaja za prostorni razvoj regiona i kompatibilnosti sa ciljevima razvoja. Svaki od navedenih ključnih prioriteta predstavljaće doprinos približavanju jednom ili više od pet postavljenih opštih ciljeva Prostornog plana Republike Srbije od 2010. do 2020. godine. Ostvarivanje svakog od navedenih ključnih prioriteta biće u nadležnosti odgovarajućeg nivoa teritorijalne uprave ili institucionalnog sistema: države, regiona, oblasti ili lokalne samouprave, uz mogućnost da i druga rešenja budu ostvarena u periodu do 2014. godine, ukoliko nadležni nivo obezbedi potrebna sredstva. Programiranje izvršenja ključnih prioriteta obaviće se Programom implementacije Prostornog plana Republike Srbije od 2010. do 2020. godine.

Približavanje seriji od pet opštih ciljeva prostornog razvoja Republike Srbije nije moguće očekivati bez odgovarajućih politika koje će ih podržati kroz normativnu i upravnu delatnost. Radi toga izdvojeni su ključni prioriteti prostornog razvoja Republike Srbije koji, pojedinačno ili u celini, treba da otvore put ka nekom od postavljenih ciljeva. Politike će biti definisane, pravno i strateški, preko legislativnog sistema Republike Srbije i normativnog sistema na nivou AP Vojvodine, grada Beograda i pojedinih gradova i opština. Značajan doprinos u tom smislu treba da daju strategije regionalnog razvoja kao i regionalni, oblasni i lokalni prostorni planovi.

Tabela 52: Odnos ključnih prioriteta, nadležnosti i ciljeva prostornog razvoja

Termini i skraćenice koji se upotrebljavaju u ovom prostornom planu imaju sledeće značenje:

_________________
29 Nomenclature des unites territoriales statistiques
30 Opštine koje su formirane pre Zakona o teritorijalnoj organizaciji (2007) mogu imati i manje od 10.000 stanovnika, a izuzetno, kada postoje posebni prirodni, ekonomski, geografski ili istorijski razlozi, može se osnivati nova opština sa manje od 10.000 stanovnika.