NACIONALNA STRATEGIJA

ODRŽIVOG KORIŠĆENJA PRIRODNIH RESURSA I DOBARA

("Sl. glasnik RS", br. 33/2012)

DEO PRVI

1. UVOD

Zakonom o zaštiti životne sredine ("Službeni glasnik RS", br. 135/04, 36/09, 36/09 - dr. zakoni, 72/09 - dr. zakon i 43/11 - US) uređuje se integralni sistem zaštite životne sredine kojim se obezbeđuje ostvarivanje prava čoveka na život i razvoj u zdravoj životnoj sredini i uravnotežen odnos privrednog razvoja i životne sredine u Republici Srbiji, a upravljanje prirodnim vrednostima ostvaruje se planiranjem održivog korišćenja i očuvanja njihovog kvaliteta i raznovrsnosti.

Prema Zakonu o planiranju i izgradnji ("Službeni glasnik RS", br. 72/09, 81/09 - ispravka, 64/10 - US i 24/11), Strategija prostornog razvoja Republike zamenjena je dokumentom Prostorni plan Republike Srbije, koji se bavi prostorom kao resursom. Ovim planom utvrđeno je integralno korišćenje prostora sa aspekta njegovog ekonomskog, socijalnog, ekološkog i institucionalnog razvoja.

Komplementarno, harmonizovano i integralno, sa ova dva dokumenta se uokviruje strateško planiranje održivog korišćenja prirodnih resursa i dobara.

Nacionalna strategija održivog korišćenja prirodnih resursa i dobara (u daljem tekstu: Nacionalna strategija) se sastoji od tri dela:

DEO PRVI sadrži uvodna razmatranja sa osnovnim informacijama o pravnom osnovu i razlozima za donošenje dokumenta, strukturi dokumenta i procesu pripreme, značaju i vezi sa drugim strateškim dokumentima. Date su definicije prirodnih resursa i prirodnih dobara, podela prirodnih resursa, a definisani su i glavni, osnovni ciljevi Nacionalne strategije, uz naglašen značaj koordinisanog međusektorskog upravljanja prirodnim resursima. Navedene su skraćenice i izrazi koji se koriste u tekstu, kao i definicije. Načela održivog razvoja u nacionalnoj politici upravljanja prirodnim resursima i dobrima su takođe sadržana u prvom delu dokumenta.

DEO DRUGI obuhvata strateška opredeljenja i Aneks, koji je odštampan uz ovu strategiju i čini njen sastavni deo. U Aneksu su sadržani podaci koji se odnose na analizu stanja i dosadašnjeg stepena istraženosti prirodnih resursa i dobara po vrstama, prostornom rasporedu, raznovrsnosti, obimu i kvalitetu, proceni uticaja njihovog korišćenja na životnu sredinu, bilansne kategorije (prostorne i vremenske funkcije, količine, kvalitet, ugroženost, obnovljivost, strateške rezerve i sl.) i predviđanje trendova promene stanja. Osnovni, drugi deo dokumenta se sastoji od sedam odeljaka, u kojima se definišu okviri za održivo korišćenje za ključne prirodne resurse: mineralne resurse (metalične, nemetalične i fosilna goriva); obnovljive izvore energije; šumske resurse; zaštićena područja, biodiverzitet, geodiverzitet i predeoni diverzitet; riblje resurse; vodne resurse i zemljište. U ovom delu razmatrani su načini vrednovanja i uslovi održivog korišćenja prirodnih resursa i dobara, ekološko-prostorna osnova o potencijalima prirodnih resursa i dobara, uslovi za postepenu supstituciju prirodnih resursa, kao i smernice za dalja istraživanja u oblasti pojedinačnih prirodnih resursa i dobara i za potrebe planiranja, odnosno donošenje planova i programa. Za svaki prirodni resurs prikazani su ustaljeni načini upravljanja, dat je strateški, zakonski i institucionalni okvir, definisani ciljevi (opšti i specifični) i izazovi za njihovo održivo korišćenje za narednu dekadu, kao i mere za ostvarivanje ciljeva.

DEO TREĆI predstavlja završni deo i odnosi se na socio-ekonomsku i plansko razvojnu analizu strateških prioriteta istraživanja i korišćenja prirodnih resursa. Ovaj deo sadrži dve glave, od kojih se jedna odnosi na ekonomske i socijalne uticaje Nacionalne strategije, a druga na realizaciju Nacionalne strategije. U ovom delu razmatrani su ekonomski efekti iskorišćenja prirodnih resursa i ekonomski ciljevi i izazovi njihovog održivog korišćenja. U zaključnim poglavljima dati su potencijalni uticaji Nacionalne strategije na društvenu i ekonomsku sferu, kao i verovatni troškovi, izvori finansiranja i izazovi koji se postavljaju pred realizaciju Nacionalne strategije.

Proces pripreme Nacionalne strategije započeo je Zaključkom Vlade 05 broj 353-3935/2006 o usvajanju Informacije o izradi Nacionalne strategije održivog korišćenja prirodnih resursa i dobara od 29. juna 2006. godine, kojim je zaduženo ministarstvo nadležno za životnu sredinu da koordinira izradu Nacionalne strategije, i ostala nadležna ministarstava da učestvuju u njenoj izradi, uz korišćenje tehničke pomoći Evropske agencije za rekonstrukciju u okviru produžetka ECBP projekta, koja je trajala do kraja maja 2007. godine.

Prva objedinjena radna verzija Nacionalne strategije (2007) poslužila je kao osnov za dobijanje podrške Švedske agencije za međunarodnu razvojnu saradnju - Side, odnosno Agencije za zaštitu životne sredine Kraljevine Švedske, i odobrenje projekta (krajem 2009. godine) pod nazivom "Završetak izrade Nacionalne strategije održivog korišćenja prirodnih resursa i dobara", koji je započeo aprila 2010. godine.

Nacionalna strategija održivog korišćenja prirodnih resursa i dobara se navodi kao jedan od najznačajnijih strateških dokumenata u: Nacionalnoj strategiji Srbije za pristupanje EU (2005), Nacionalnom programu za integraciju Srbije u EU (2008, 2009), Nacionalnim Milenijumskim ciljevima razvoja (2006), Nacionalnoj strategiji održivog razvoja (2008), Nacionalnom programu zaštite životne sredine (2010), Strategiji uvođenja čistije proizvodnje u Republici Srbiji (2009), Strategiji upravljanja otpadom (2003, 2010), Strategiji naučnog i tehnološkog razvoja (2010), Nacionalnoj strategiji za aproksimaciju u oblasti životne sredine (2011) i drugim strateškim dokumentima.

Nacionalna strategija održivog razvoja definiše održivi razvoj kao ciljno orijentisan, dugoročan, neprekidan, sveobuhvatan i sinergetski proces koji utiče na sve aspekte života (ekonomski, socijalni, ekološki i institucionalni) na svim nivoima.

Nacionalna strategija održivog razvoja nije obuhvatila održivo korišćenje prirodnih resursa i horizontalnu prioritizaciju oslonaca održivog razvoja, tako da nema preklapanja između ove i Nacionalne strategije održivog korišćenja prirodnih resursa i dobara.

Saglasno Zakonu o zaštiti životne sredine prirodni resursi su obnovljive ili neobnovljive geološke, hidrološke i biološke vrednosti, koje se direktno ili indirektno, mogu koristiti ili upotrebiti, a imaju realnu ili potencijalnu ekonomsku vrednost, a prirodna dobra su: zaštićena prirodna dobra i javna prirodna dobra.

Prirodni resursi obezbeđuju pet osnovnih funkcija:

1) funkciju izvora (proizvodnja obnovljivih i neobnovljivih resursa, biomase, itd.);

2) funkciju primaoca (apsorbcija otpadnih tokova, kao što su otpad i zagađujuće materije);

3) funkciju kruženja (globalni ciklusi kruženja materije, obnavljanje biomase);

4) informacionu funkciju (genski fondovi, model ili prototip tehničkih sistema);

5) rekreativnu i druge funkcije (zadovoljenje obrazovnih, duhovnih, estetskih, kulturnih, turističkih, zdravstvenih potreba ljudi).

Glavni, osnovni ciljevi koji su postavljeni da se ostvare ovom Nacionalnom strategijom su:

1) usmeravanje na i obezbeđivanje uslova za održivo korišćenje prirodnih resursa i dobara, stvaranjem osnove za postavljanje planova, programa i osnova za svaki pojedinačni prirodni resurs ili dobro;

2) redukovanje negativnog uticaja korišćenja resursa na ekonomiju i životnu sredinu, ustanovljavanjem osnovnih indikatora koje treba pratiti;

3) doprinos usmeravanju razvoja ka održivoj proizvodnji (kroz manje i efikasnije korišćenje prirodnih resursa) i potrošnji (promeni ustaljenih načina potrošnje), kao i ozelenjavanju javnih nabavki.

Nacionalna strategija održivog korišćenja prirodnih resursa i dobara razvijena je na bazi međunarodnih dokumenata (Plan primene zaključaka sa Samita o održivom razvoju u Johanesburgu, 2002 - Poglavlje IV se odnosi na: Zaštitu i upravljanje prirodnim resursima kao osnove za ekonomski i socijalni razvoj, UNEP Strateški dokumenti o održivoj proizvodnji i potrošnji), a posebno imajući u vidu usklađivanje sa zakonodavstvom Evropske unije u procesu približavanja EU oslanja se na Komunikaciju u susret Tematskoj strategiji o održivom korišćenju prirodnih resursa COM (2003) 572 i ostale tematske strategije i propise EU (uključujući ali se ne ograničavajući na Kardifski integracioni proces, Akcioni plan za tehnologije u skladu sa zahtevima životne sredine, Integralnu politiku za proizvode, upravljanje hemikalijama, obrazovanje). Ustanovljeni osnovni ciljevi Nacionalne strategije se uklapaju i u ciljeve strateškog dokumenta Evropa 2020 (COM (2010) 2020), u segmentu obezbeđivanja održivog rasta i obezbeđivanju uslova za manje gubitaka usled neodrživog korišćenja prirodnih resursa.

Prirodni resursi se mogu podeliti na obnovljive i neobnovljive (Tabela 1.1). Ovi se dalje dele na neiscrpive i iscrpive resurse.

Tabela 1.1. Klasifikacija prirodnih resursa - EC COM (2003) 572

- Prostor treba posmatrati kao ključni sveobuhvatni resurs za one koji su dati u tabeli

- Zemljište je obnovljivi resurs samo dugoročno posmatrano

	Neiscrpivi resursi	Iscrpivi resursi
Obnovljivi resursi	Dispergovani resursi (toka): solarna energija, vetar, plima i oseka, talasi, padavine Akumulirajući resursi: vazduh, okeani	Biološki resursi: šume, riblji fond, biomasa Akumulirajući resursi: površinske vode, izdani, zemljište
Neobnovljivi resursi	Resursi koji se mogu reciklirati povratiti (zavisno od disperzije): metali, minerali, (zemljište, tlo)	Resursi koji su neobnovljivi i resursi koji se ne mogu ponovo iskoristiti: fosilna goriva: nafta, gas, ugalj

Na korišćenje prirodnih resursa utiču brojne praktične politike koje obuhvataju više sektora: politike vezane za vode, biodivezitet, zaštitu zemljišta, urbanu životnu sredinu, ekonomsku politiku, fiskalnu politiku, transport, poljoprivredu, energetiku i minerale tj. mineralnu politiku. Strategija održivog korišćenja prirodnih resursa i dobara kreira dugoročni okvir praktične politike više sektora, a za održivo korišćenje prirodnih resursa. Ona analizira trenutnu osnovu prirodnih resursa Republike Srbije, načine upravljanja prirodnim resursima i niz ciljeva i instrumenata praktične politike za realizaciju u narednoj dekadi i nakon toga.

Nacionalna strategija u svom fokusu ima i povećanje efikasnosti korišćenja resursa (samim tim i smanjenje intenziteta njihovog korišćenja) i smanjenje uticaja na životnu sredinu ekonomskog korišćenja resursa. Ukratko, ona je usredsređena na pronalaženje opcija praktične politike za odvajanje trenda ekonomskog razvoja i još šire, razvoja uopšte, od trenda korišćenja resursa i uticaja na životnu sredinu. Nacionalna strategija uspostavlja vezu između korišćenja resursa i negativnog uticaja korišćenja resursa na životnu sredinu i utvrđuje gde je potrebno preduzeti određene akcije u cilju prevazilaženja problema. Cilj Nacionalne strategije je unapređenje održivog ekonomskog razvoja efikasnim korišćenjem prirodnih resursa uz istovremeno smanjenje negativnih uticaja po životnu sredinu. Kada je to izvodljivo, Nacionalna strategija se bavi i pronalaženjem načina za korišćenje pojedinačnih prirodnih resursa, od obezbeđivanja do višestrukog korišćenja za proizvodnju/druge namene i povratka u životnu sredinu.

Stvaranje otpada i upravljanje otpadom je nesumnjivo u vezi sa načinom kako koristimo resurse - ekstenzivno stvaranje otpada je simptom neefikasnog korišćenja resursa. Osnove Tematske strategije EU o održivom korišćenju prirodnih resursa su postavljene na tvrdnji da adekvatno upravljanje otpadom smanjuje pritisak na prirodne resurse i redukuje zagađenje u vezi sa ekstrakcijom i preradom istih.

Prirodna bogatstva su državna imovina, čije se korišćenje sprovodi pod uslovima i na način predviđen zakonom. Uspostavljanje najboljeg mogućeg okvira za upravljanje prirodnim resursima treba da bude vođeno karakteristikama tih resursa, brojem i prirodom aktera zainteresovanih za njihovu eksploataciju (održivo korišćenje) kao i institucionalnim okvirom. U celom procesu izgradnje najboljeg okvira za korišćenje prirodnih resursa ne sme se zaboraviti da su vlasnička prava vezana za prirodne resurse zapravo isprepletene grupe prava koje se tiču prava upravljanja, prava isključenja i prava otuđenja. Oni akteri koji upražnjavaju ova prava određuju koji akteri će imati pravo pristupa dobru i pravo korišćenja dobra. Budući da je obično moguće koristiti prirodne resurse na višestruke načine, koji su često među sobom isključivi, donošenje odluke o njihovom korišćenju nužno zahteva izvesne nagodbe, i skoro uvek se dešava u situaciji kada postoje suprotstavljeni različiti interesi i ciljevi. Upravljanje prirodnim resursima zahteva donošenje odluka i korišćenje alata koji nužno imaju i političku dimenziju. U tranzicionim uslovima i pri stopama siromaštva koje još uvek nisu na dovoljno niskom nivou, pored efikasnosti, dobro upravljanje prirodnim resursima bi trebalo da obezbedi i odgovarajuće distributivne efekte, odnosno da doprinosi smanjenju siromaštva, regionalnih dispariteta i smanjenju zagađenja životne sredine.

Mogućnost da se tačno proceni kapacitet pojedinačnog resursa, najefikasniji način njegove alokacije, i spremnost da se donesu mere u slučaju pogoršanja kvaliteta resursa ili njegovog iscrpljivanja su verovatno od suštinskog značaja za efikasnost upravljanja, i treba da budu praćeni (u slučaju neobnovljivih izvora) određivanjem optimalnog nivoa eksploatacije, alokacijom odgovarajućeg dela prinosa od eksploatacije prirodnog resursa u druge vidove kapitala da bi se sprečilo ukupno smanjenje kapitala i odgovarajućim merama za sprečavanje ili nadoknadu negativnih eksternalija posebno onih koji se tiču negativnog uticaja na životnu sredinu. Neophodno je izvršiti detaljnu analizu zainteresovanih strana sa aspekta njihovih interesa u pogledu eksploatacije pojedinih prirodnih resursa, identifikacije dobitnika i gubitnika kako pri tekućim politikama eksploatacije prirodnih resursa tako i pri alternativnim politikama, njihovim sposobnostima da donose odluke, koriste resurse, traže alternative. Neophodno je ustanoviti koordinisano, međusektorsko upravljanje prirodnim resursima, decentralizovano u najvećoj mogućoj meri i uz maksimalno uključenje javnosti kako bi se ostvarila kako željena efikasnost tako i željeni distributivni efekti korišćenja prirodnih resursa. Primena modernih alata kao što je na primer strateška procena uticaja na životnu sredinu (Zakon o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu, "Službeni glasnik RS", br. 135/04 i 88/10) je svakako jedan od načina da se postigne ovaj cilj. Takođe, osnaživanje siromašnijeg stanovništva i manje razvijenih regiona da upravljaju prirodnim resursima na odgovarajući način, na primer putem boljeg pristupa informacijama, sudstvu ili učestvovanju u mehanizmima odlučivanja putem uključivanja javnosti u najranije faze odlučivanja ili na druge odgovarajuće načine, ključno doprinosi da distributivni efekti budu maksimalni i u pogledu smanjenja siromaštva i ravnomernog regionalnog razvoja.

2. SKRAĆENICE, IZRAZI I DEFINICIJE KOJE SE KORISTE U TEKSTU

ABS-CBD	Režim pristupa i raspodele dobiti Konvencije o biološkoj raznovrsnosti (Access and Benefit Sharing - Convention on Biological Diversity)
AP	Autonomna Pokrajina
ASCI	Područja od posebne važnosti za zaštitu prirode (Areas of Special Conservation Importance)
BDP	Bruto društveni proizvod
BPK	Biološka potrošnja kiseonika
CBD	Konvencija o biološkom diverzitetu (Convention on Biological Diversity)
CDM	Mehanizam čistog razvoja (Clean Development Mechanism)
CITES	Konvencija o međunarodnoj trgovini ugroženim vrstama divlje flore i faune (Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora)
CSI	Centralni set indikatora za životnu sredinu Evropske agencije za životnu sredinu (EEA Core Set of Environmental Indicators)
DPSIR	Pokretački faktori, pritisci, stanje, uticaji i reakcije (Driving forces, Pressures, State, Impact, Responses)
ECBP	Projekat "Program izgradnje kapaciteta u oblasti životne sredine" (Environmental Capacity Building Programme 2003, u okviru CARDS 2003)
ECNC	Evropski centar za zaštitu prirode (European Centre for Nature Conservation)
EEA	Evropska agencija za životnu sredinu (European Environment Agency)
EIONET	Evropska mreža za obaveštavanje i posmatranje (European Environment Information and Observatio Network)
EIFAC	Evropski savetodavni komitet za kopneno ribarstvo (European Inland Fisheries Advisory Commission)
EN	Evropska norma (European Norm)
EU	Evropska unija
EUNIS	Informacioni sistem za prirodu Evrope (European Nature Information System)
FAO	Organizacija Ujedinjenih nacija za hranu i poljoprivredu (Food and Agriculture Organization of the United Nations)
GeolISS	Geološki informacioni sistem
GIS	Geografski informacioni sistem
GPP	Zelene javne nabavke (Green Public Procurement)
RHMZ	Republički hidrometeorološki zavod Srbije
HACCP	Analiza opasnosti i kritične kontrolne tačke (Hazard Analysis Critical Control Point)
IBA	Međunarodno značajno područje za ptice (Important Bird Area)
IGCP	Međunarodni program za geonauku (International Geoscience Programme)
IPA	Međunarodno značajno biljno područje (Important Plant Area)
IUCN	Međunarodna unija za zaštitu prirode (International Union for Conservation of Nature)
IUGS	Međunarodna unija geoloških nauka (International Union of Geological Sciences)
JORC	Zajednički komitet za bilansne, odnosno eksploatacione rezerve (The Joint Ore Reserves Committee)
LCA	Analiza životnog ciklusa (Life Cycle Assessment)
MAB	UNESCO program "Čovek i Biosfera" (Man and Biosphere)
MDK	Maksimalna dozvoljena koncentracija
NBIS	Nacionalni informacioni sistem za biodiverzitet (National Biodiversity Information System)
NBK	Najverovatniji broj kolonija
OFFWAT	Regulatorna kancelarija za vode (Office for Water Regulative)
PBA	Međunarodno značajno područje za dnevne leptire (Prime Butterfly Area)
PEEN	Pan-evropska ekološka mreža (Pan-European Ecological Network)
ProGEO	Evropska asocijacija za konzervaciju geološkog nasleđa (The European Association for the Conservation of the Geological Heritage)
RS	Republika Srbija
RZS	Republički zavod za statistiku
SEBI	Sistem indikatora za biodiverzitet Evropske agencije za životnu sredinu (Streamlining European 2010 Biodiversity Indicators)
SGS	Statistički godišnjak Srbije CORINE - Coordination of information on the Environment
SZO	Svetska zdravstvena organizacija
UNDP	Program Ujedinjenih nacija za razvoj (United Nations Development Programme)
UNEP	Program Ujedinjenih nacija za životnu sredinu (United Nations Environment Programme)
UNESCO	Organizacija Ujedinjenih nacija za obrazovanje, nauku i kulturu (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization)
WDPA	Svetska baza podataka o zaštićenim područjima (World Database on Protected Areas)
WWF	Svetski fond za zaštitu prirode (World Wide Fund for nature)
EK	Evropska komisija
EPS	Javno preduzeće "Elektroprivreda Srbije"
EU	Evropska unija
MHE	Male hidroelektrane
OIE	Obnovljivi izvori energije

Merne jedinice

Mld t ili 109 t - milijardi tona
Mt ili 106 - miliona tona
Mm3 - miliona kubnih metara
103 t - hiljada tona
m3/s - metar kubni u sekundi
- za sadržaj korisnih komponenti:
% - sadržaj u procentima
g/t - gram po toni
g/m3 - gram po kubnom metru
- za proizvodnju:
Mt/god - miliona tona po godini
t/god - tona po godini
GW - gigavat
GWh - gigavat-čas
GJ - gigadžul
Mtoe - miliona tona ekvivalentne nafte
m2 - metar kvadratni
MW - megavat
MWh - megavat-čas
Toe - tona ekvivalentne nafte
t EN - tona ekvivalentne nafte koja ima kaloričnu moć 41868 GJ
m3 - kubni metar, jedinica zapremine
ha - hektar, jedinica površine, jednako 10 000 m2
ar - ar, jedinica površine, jednako 100 m2

Definicije

Adaptivno upravljanje (adaptive management) predstavlja interaktivni proces donošenja optimalnih odluka u prisustvu neizvesnosti, sa ciljem smanjenja neizvesnosti tokom vremena putem sistema monitoringa. Ovim sistemom upravljanja se samim procesom donošenja odluka i sprovođenja mera, aktivnim ili pasivnim putem, usvajaju nova saznanja za dalje dugoročno unapređenje samog procesa, pa se sistem adaptivnog upravljanja koristi ne samo za promene sistema već i za učenje o sistemu.

Autohtona vrsta/podvrsta/populacija jeste ona koja se nalazi u prirodi u određenom području ili državi u okviru svog poznatog prirodnog rasprostranjenja.

Bilansne rezerve su utvrđene (istražene) mase mineralnih sirovina u ležištu ili delu ležišta (kategorija A, B i C1), koje se postojećim tehnikama i tehnologijama eksploatacije i prerade mogu ekonomično i racionalno koristiti.

Biodiverzitet (biološki diverzitet) jeste raznovrsnost organizama u okviru vrste, među vrstama i među ekosistemima i obuhvata ukupnu raznovrsnost gena, vrsta i ekosistema na lokalnom, nacionalnom, regionalnom i globalnom nivou.

Biološki resursi su genetički resursi, organizmi ili njihovi delovi, populacije ili bilo koja druga biotička komponenta ekosistema, koja ima aktuelnu ili potencijalnu vrednost za čovečanstvo.

Biom je veća klimatski i geografski definisana teritorija ili akvatorija, koja obuhvata slične ekosisteme i predele. Fiziografski slični i funkcionalno međusobno povezani ekosistemi obrazuju veće regionalne celine, označene kao biom.

Crvena lista ugroženih vrsta predstavlja inventar statusa ugroženosti vrsta/podvrsta u okviru posmatranog prostora (na globalnom nivou ili unutar određene države ili teritorije).

Crvene knjige su specijalizovane publikacije sa naučnim podacima o ugroženim taksonima, koje predstavljaju osnovu za preduzimanje mera i pravljenje programa njihove zaštite i zaštite njihovih staništa.

Degradirana sredina jeste izmenjena i kultivisana sredina čiji su biodiverzitet, geodiverzitet i/ili predeoni diverzitet, produktivnost i kvalitet/vrednost suštinski smanjeni.

Domaća ili gajena vrsta/podvrsta jeste ona vrsta/podvrsta na čiji je genotip uticao čovek radi svojih potreba.

Ekološki koridor jeste putanja, veza ili prolaz koji obezbeđuje upotpunjavanje životnih ciklusa ili nesmetane seobe, odnosno protoke gena.

Ekološka mreža je skup funkcionalno povezanih ili prostorno bliskih ekološki značajnih područja, koja biogeografskom zastupljenošću i reprezentativnošću značajno doprinose očuvanju biološke raznovrsnosti, uključujući i ekološki značajna područja Evropske unije NATURA 2000.

Ekološki značajna područja Evropske unije NATURA 2000 čine posebna područja za očuvanje staništa i vrsta i područja posebne zaštite za očuvanje staništa određenih vrsta ptica, u skladu sa propisima Evropske unije o zaštiti staništa i zaštiti ptica.

Ekološki značajna područja su delovi ekološke mreže značajni za očuvanje vrsta, određenih tipova staništa i staništa određenih vrsta od značaja za Republiku Srbiju, u skladu sa opšteprihvaćenim pravilima međunarodnog prava i potvrđenim međunarodnim ugovorima.

Ekonomska geologija je posebna naučna disciplina, zasnovana na kompleksnom geološko-ekonomskom ocenjivanju ležišta mineralnih sirovina, uz sagledavanje tehničko-tehnološko-ekonomskih i drugih uslova osvajanja ležišta.

Ekosistem jeste dinamični kompleks zajednica biljaka, gljiva, životinja i mikroorganizama i njihovog abiotičkog okruženja, koji predstavlja interaktivnu ekološku celinu (jedinicu).

Ekosistemske usluge (usluge snabdevanja, regulacione, podržavajuće i kulturne usluge) predstavljaju dobra koja ljudima obezbeđuje živa priroda (biosfera). Usluge snabdevanja obezbeđuju nastanak i obnavljanje prirodnih resursa (hrana, voda, ogrev, biohemijski produkti i genetički resursi). Regulacione usluge utiču na klimu, hidrološke procese (prečišćavanje voda i tretman otpada, regulacija erozije i sl.), a procesi kruženja materije pripadaju podržavajućim uslugama. Kulturne usluge uključuju duhovni i estetski doživljaj predela/prostora, rekreaciju i različite vidove turizma (uključujući zdravstveni, seoski i eko turizam i dr.) uz mogućnosti formalne i neformalne edukacije.

Eksploatacione rezerve (definicija prema literaturi) su: bilansne rezerve od kojih su oduzeti eksploatacioni (projektni) gubici, odnosno to su praktično geološke rezerve umanjene za rudarskim projektom predviđene gubitke pri eksploataciji ležišta.

Emerald mreža predstavlja ekološku mrežu za zaštitu divlje flore i faune i njihovih staništa u Evropi, koja je ustanovljena u okviru Bernske konvencije; u praksi, predstavlja de facto ekstenziju principa zaštite u okviru mreže NATURA 2000 za evropske države koje nisu članice Evropske unije.

Emisija jeste ispuštanje i isticanje zagađujućih materija u gasovitom, tečnom i čvrstom agregatnom stanju ili emisije energije iz izvora zagađivanja u životnu sredinu.

Endemit (endemična vrsta/podvrsta) jeste takson koji naseljava određeno ograničeno područje (određeno stanište, region ili teritoriju određene države), van koga nije prisutan.

Ex situ mere očuvanja predstavljaju mere očuvanja komponenti biodiverziteta (genetskog materijala, organizama, populacija) izvan njihovog prirodnog okruženja, odnosno komponenti geodiverziteta izvan njihovog mesta nastanka.

Fragmentisanost predstavlja stanje povećanih izgleda da određeni takson bude istrebljen, kao posledica činjenice da se većina jedinki taksona nalazi u malim i relativno izolovanim subpopulacijama.

Genetički resursi predstavljaju genetički materijal koji ima aktuelnu ili potencijalnu vrednost za čovečanstvo.

Geodiverzitet (geološka raznovrsnost) jeste prisustvo ili rasprostranjenost raznovrsnih elemenata i oblika geološke građe, geoloških struktura i procesa, geohronoloških jedinica, stena i minerala različitog sastava i načina postanka i raznovrsnih paleoekosistema menjanih u prostoru pod uticajem unutrašnjih i spoljašnih geodinamičkih činilaca tokom geološkog vremena.

Geološke rezerve (definicija prema literaturi) su rezerve mineralnih sirovina (tj. sveukupna količina mineralne sirovine) u samom ležištu (rudnom telu, bloku), bez uzimanja u obzir gubitaka i razblaženja koja nastaju u toku eksploatacije.

Geološki resursi obuhvataju: prostor sa svojim geološkim, ambijentalnim i drugim karakteristikama, mineralne resurse, resurse podzemnih voda i geotermalne resurse.

Geološko-ekonomska ocena sintetizovano prikazuje sve prirodne i vrednosne pokazatelje osvajanja mineralne sirovine do njenog pojavljivanja na tržištu.

Geonasleđe obuhvata sve geološke, geomorfološke, pedološke i posebne arheološke vrednosti nastale tokom formiranja litosfere, njenog morfološkog uobličavanja i međuzavisnosti prirode i ljudskih kultura, koje predstavljaju ukupnu geološku raznovrsnost i imaju naučni značaj za proučavanje razvoja Zemlje.

Geopark jeste područje od posebnog značaja za proučavanje razvoja Zemljine kore, koje ima izražen skup raznovrsnih pojava i procesa geodiverziteta nacionalnog ili međunarodnog značaja.

Granična vrednost emisije je najviši dozvoljeni nivo zagađujuće materije u nekom medijumu, utvrđen na osnovu naučnih saznanja, kako bi se izbegle, sprečile ili smanjile štetne posledice po zdravlje ljudi i/ili životnu sredinu i koja se ne sme preći kada se jednom dostigne.

In situ mere očuvanja predstavljaju mere očuvanja ekosistema i prirodnih staništa i održavanja vitalnih populacija vrsta/podvrsta u svom prirodnom okruženju, odnosno u slučaju domaćih vrsta u okruženju u kome su se razvile njihove karakteristike, odnosno komponente geodiverziteta na mestu njihovog nastanka.

Industrijske rezerve se dobijaju kada se od eksploatacionih rezervi odbiju tehnološkim projektom predviđeni gubici u pripremi i preradi (obradi) mineralne sirovine.

Introdukovana vrsta/podvrsta jeste ona vrsta/podvrsta koja se aklimatizovala i razmnožava se u prirodi, pošto je voljnom ili nevoljnom delatnošću čoveka uneta na prostore na kojima se prirodnim putem ne bi rasprostranila.

Invazivna vrsta jeste ona vrsta koja negativno utiče, ekološki ili ekonomski, na staništa/bioregione u koje je uneta i remeti normalno funkcionisanje autohtonih ekosistema.

Iščezla vrsta/podvrsta (u skladu sa IUCN definicijom) jeste takson čije jedinke nisu uspešno registrovane u okviru opsežnih istraživanja na području njegovog poznatog i/ili očekivanog staništa, u odgovarajućem vremenskom okviru (dnevnom, sezonskom ili godišnjem) i na celokupnoj teritoriji njegovog istorijskog rasprostranjenja.

Izdanačke šume su šume postale pretežno iz izdanaka i izbojaka iz panja.

Karakterizacija predela podrazumeva klasifikaciju i opis predela, sa ciljem da se izdvoje tipovi predela (landscape character type) i područja (landscape character area) koja se razlikuju po svom karakteru, bez iznošenja bilo kakvog stava o njihovom kvalitetu, a procena treba da odgovara nameni i ciljevima u odnosu na koje se formira.

Kulturni predeli su predeli kombinovanog delovanja prirode i čoveka, a mogu biti ruralna i urbana područja značajne predeone, estetske i kulturno-istorijske vrednosti koja su se tokom vremena razvijala kao rezultat interakcije prirode, prirodnih potencijala područja i tradicionalnog načina života lokalnog stanovništva.

Ležište mineralne sirovine je deo Zemljine kore koji sadrži prostorno ograničenu koncentraciju (akumulaciju) mineralne sirovine, koja je po količini, kvalitetu, ceni i drugim uslovima pogodna za praktično korišćenje - eksploataciju. Prema agregatnom stanju u kome se pojavljuje korisna mineralna sirovina, ležišta se dele u tri osnovne grupe, a to su: ležišta gasovitih mineralnih sirovina, ležišta tečnih mineralnih sirovina i ležišta čvrstih mineralnih sirovina.

Migratorna vrsta/podvrsta (u kontekstu Bonske konvencije) jeste onaj takson kod koga znatni deo celokupne populacije, ili bilo kog geografski izdvojenog dela populacije, ciklično i predvidljivo prelazi jednu ili više nacionalnih državnih granica.

Mineralne sirovine su koncentracije mineralnih materija, organskog i neorganskog porekla, koje se pri određenom stepenu razvoja tehnike i tehnologije mogu ekonomično koristiti, bilo u prirodnom stanju ili nakon odgovarajuće prerade. Obuhvataju sve vrste uglja i uljnih glinaca (škriljaca), ugljovodonike u tečnom i gasovitom stanju (nafta i gas) i ostale prirodne gasove, radioaktivne mineralne sirovine, metalične mineralne sirovine, uključujući plemenite i retke metale, nemetalične mineralne sirovine, uključujući i sirovine za dobijanje građevinskih materijala, drago i poludrago kamenje, sve vrste soli i sonih voda, podzemne vode iz kojih se dobijaju korisne mineralne sirovine i geotermalna energija, podzemne vode vezane za rudarsku tehnologiju i gasovi koji se sa njima javljaju i tehnogene mineralne sirovine.

Mineralni resursi su neobnovljivi geološki resursi u takvom obliku i sa takvim kvalitetom i količinom da postoje racionalni izgledi za njihovu moguću ekonomičnu eksploataciju, ali su u vreme izveštavanja neeksploatabilni. Mineralni resursi obuhvataju: resurse fosilnih goriva, metalične i nemetalične mineralne resurse. Mineralni resursi su prema rastućoj geološkoj proučenosti i pouzdanosti izdvojeni u klase: pretpostavljeni, indicirani i izmereni.

Monitoring jeste plansko, sistemsko i kontinualno praćenje stanja prirode, odnosno delova biološke, geološke i predeone raznovrsnosti, kao deo celovitog sistema praćenja stanja elemenata životne sredine u prostoru i vremenu.

NATURA 2000 je ekološka mreža zaštićenih područja, uspostavljena od strane Evropske unije u cilju zaštite elemenata biodiverziteta i značajnih staništa na njenoj teritoriji.

Nivo zagađujuće materije u vazduhu je koncentracija zagađujuće materije u vazduhu ili njeno taloženje na površini u određenom vremenskom periodu, kojim se izražava kvalitet vazduha.

Obnovljivi izvori energije su izvori energije koji se nalaze u prirodi i obnavljaju se u celosti ili delimično, posebno energija vodotokova, vetra, neakumulirana sunčeva energija, biomasa, geotermalna energija i dr.

Ostalo šumsko zemljište obuhvata zemljište pokriveno krunama šumskog drveća do 10 % površine koja na tom staništu mogu da dostignu visinu preko 5 m u doba zrelosti za seču, zatim zemljište pokriveno krunama drveća preko 10 % površine koja na tom staništu ne mogu da dostignu visinu preko 5 m u doba zrelosti za seču, kao i zemljište pokriveno makijama i žbunjem. Pod kategorijom ostalo šumsko zemljište ne smatraju se površine sa drvećem, makijama, šikarama, šibljacima i žbunjem manje od 0,5 ha ili širine do 20 m, kao ni zemljište koje se prevashodno koristi za poljoprivrednu proizvodnju. Minimalna veličina kontinualne površine šume ili ostalog šumskog zemljišta mora da iznosi 0,5 ha (kvadrat 71x71m, ili odgovarajuća površina). Površine na kojima postoji izvestan šumski pokrivač, ali koje u isto vreme ne zadovoljavaju kriterijume za šumu ili ostalo šumsko zemljište razvrstavaju se u neku drugu kategoriju korišćenja zemljišta.

PEST analiza se koristi za strategijsku analizu okruženja resursa/dobra i to: političkog, ekonomskog, socijalnog i tehnološkog.

Predeo označava određeno područje, onako kako ga ljudi vide i dožive, čiji je karakter rezultat delovanja i interakcije prirodnih i/ili ljudskih faktora.

Predeona raznovrsnost je strukturiranost prostora nastala u interakciji (međudejstvu) prirodnih i/ili stvorenih predeonih elemenata određenih bioloških, klimatskih, geoloških, geomorfoloških, pedoloških, hidroloških, kulturno-istorijskih i socioloških obeležja.

Predeoni element je najmanja, relativno homogena ekološka jedinica strukture predela, bilo prirodnog ili antropogenog porekla.

Prirodna dobra su: zaštićena prirodna dobra i javna prirodna dobra.

Prirodne sastojine visokog porekla - šume visokog oblika gajenja, koje su nastale pretežno iz semena, kao i veštački podignute šume i kulture u kojima su stabla približno jednake visine i starosti.

Prirodne vrednosti su prirodna bogatstva koja čine: vazduh, voda, zemljište, šume, geološki resursi, biljni i životinjski svet.

Prirodni predeli su predeli u kojima je stepen modifikacije minimalan, biofizička struktura većinom prirodnog porekla (resursi sredine), a postoje i elementi koji su posledica prirodnih poremećaja i zanemarljivo malog čovekovog uticaja.

Prirodni resursi su obnovljive ili neobnovljive geološke, hidrološke i biološke vrednosti, koje se direktno ili indirektno mogu koristiti ili upotrebiti, a imaju realnu ili potencijalnu ekonomsku vrednost.

Reintrodukcija jeste mera očuvanja vrste/podvrste putem veštačkog unošenja očuvanih delova populacije na prostore iz kojih je iščezla.

Relikt jeste takson ili zajednica koja predstavlja ostatak nekadašnje flore, faune ili ekosistema i čije je današnje rasprostranjenje ili vezanost za određena staništa i komplekse ekoloških uslova uže nego što je to bilo u ranijim geoklimatskim fazama.

Resursi podzemnih voda su obnovljivi geološki resursi koji obuhvataju sve vrste podzemnih voda (pitke, mineralne i termalne) bez obzira na njihov kvalitet i temperaturu.

Rezerve mineralnih sirovina predstavljaju geološki utvrđene količine mineralnih resursa u nekom ležištu za koje je dokazano da se pri određenim tehničkim, tehnološkim, ekonomskim i ekološkim uslovima mogu eksploatisati, a koje su prema rastućoj geološkoj proučenosti i pouzdanosti izdvojene u klase: verovatne i dokazane.

Sanacija, odnosno remedijacija jeste proces čišćenja ili korišćenja drugih metoda za uklanjanje zagađenja, ili unapređenje drugih nepovoljnih karakteristika na određenoj lokaciji do nivoa koji je bezbedan/povoljan za buduće korišćenje.

Slatine su zaslanjena, slabo produktivna zemljišta, koja se privredno mogu intenzivnije koristiti samo jačim agrotehničkim merama ili pošumljavanjem. Slatine pokrivene prirodnom vegetacijom su tipovi staništa prioritetni za zaštitu prirode prema nacionalnim i međunarodnim propisima.

Stanište jeste prostor ili mesto na kojem se u prirodi može naći neki organizam ili populacija, odnosno posebna sredina u kojoj živi određeni organizam, sa ukupnim kompleksom flore, faune, zemljišta i klimatskih uslova na koje je ta vrsta/podvrsta/populacija adaptirana.

Subendemit (subendemična vrsta/podvrsta) označava vrstu/podvrstu koja je rasprostranjena i izvan teritorije za koju se endemizmom vezuje.

SWOT analiza predstavlja kombinovani prikaz kojim se istražuju sadašnje stanje (pozicija) resursa/dobra i uticaji internih i eksternih faktora na njega. Ona omogućava da se uoče pozitivni i negativni faktori koji utiču na ostvarenje opredeljenja.

Šuma obuhvata sve inventurne jedinice površine veće od 0,5 ha, obrasle šumskim drvećem čije krune pokrivaju više od 10% površine, pri čemu drveće mora biti u mogućnosti da dostigne minimum 5 m visine u doba zrelosti za seču. Može obuhvatiti i zatvorene formacije šuma gde drveće sa različitom spratovnošću pokriva veći deo sastojine ili otvorene formacije šuma sa neprekidnim vegetacionim pokrivačem u kome krune drveća pokrivaju više od 10 % površine. Kategoriji šuma pripadaju i mlade prirodne sastojine i sve veštački podignute sastojine koje treba da dostignu pokrivenost krunama više od 10 % površine i visinu stabala preko 5 m, kao i delovi šume koji su delovanjem čoveka ili nekog drugog prirodnog činioca trenutno uništeni, ali se očekuje da će biti prevedeni u šumu (sečine, požarišta, itd.). Isto tako, šumom se smatraju šumski rasadnici i semenske plantaže koji predstavljaju integralni deo šume, šumski putevi, sečišta, protivpožarne proseke i druge manje čistine u okviru šume, zatim šume u nacionalnim parkovima, rezervatima prirode i drugim zaštićenim objektima od posebnog ekološkog, naučnog, istorijskog, kulturnog ili duhovnog značaja, te vetrozaštitni i poljozaštitni pojasevi sa drvećem, površinom većom od 0,5 ha i širinom većom od 20 m. Pod šumom nije obuhvaćeno zemljište koje se prevashodno koristi za poljoprivrednu proizvodnju. Šumski put koji predstavlja integralni deo šume klasifikuje se kao šuma, dok se javna saobraćajnica kroz šumu kategoriše kao urbano zemljište.

Takson jeste uslovni termin koji označava vrstu ili niže taksonomske nivoe, uključujući i oblike koji još nisu formalno opisani.

Tehnogeni mineralni resursi predstavljaju deo mineralnih resursa nastalih u procesu eksploatacije, pripreme i prerade primarnih mineralnih sirovina, kao i sekundarnih koncentracija, a nalaze se u rudničkim i flotacijskim odlagalištima, pepelištima, deponijama metalurške šljake i drugim deponijama.

Tipovi predela su kategorije predela čija je jedinstvenost i kvalitet određen ekološkim, strukturnim, fiziognomskim, istorijskim, socio-ekonomskim i estetskim obeležjima.

Ugroženi takson jeste svaka vrsta/podvrsta koja se suočava sa vrlo visokom verovatnoćom da će iščeznuti u prirodnim uslovima u bliskoj budućnosti.

Vanbilansne rezerve (kategorija A, B i C1) su rezerve mineralnih sirovina u ležištu ili delu ležišta koje se postojećom tehnikom i tehnologijom eksploatacije i prerade ne mogu ekonomično i racionalno koristiti. U okviru ove klase se (prema literaturi) izdvajaju uslovno-bilansne rezerve, koje su bliske bilansnim rezervama, ali pojedini parametri ne dozvoljavaju da se datim uslovima (na dan ocene) mogu rentabilno koristiti.

Vetroelektrana je objekat za proizvodnju električne energije iz energije vetra, sa jednom ili više proizvodnih jedinica - turbina.

Zagađujuća materija jeste svaka materija (uneta direktno ili indirektno od strane čoveka u neki medijum) prisutna u nekom medijumu, koja ima štetne efekte po zdravlje ljudi i životnu sredinu u celini.

Životna sredina jeste skup prirodnih i stvorenih vrednosti čiji kompleksni međusobni odnosi čine okruženje, odnosno prostor i uslove za život.

3. NAČELA ODRŽIVOG RAZVOJA U NACIONALNOJ POLITICI UPRAVLJANJA PRIRODNIM RESURSIMA I DOBRIMA

Održivi ekonomski, društveni razvoj, kao i napredak u unapređivanju životne sredine Republike Srbije zavise od raspoloživosti prirodnih resursa. Fizička nedovoljnost i iscrpljivanje prirodnih resursa dovode u pitanje perspektive budućeg razvoja i održivosti razvoja. To je naročito izraženo u slučaju mnogih obnovljivih resursa, kao što su: čista voda, riblji fond, predeli koji se prekomerno iskorišćavaju (preko kapaciteta obnovljivosti), gubitak biodiverziteta, prirodnih staništa i predela koji se koriste bez jasnog instrumenta planiranja, zaštite i upravljanja. Podjednako važan je i način na koji se resursi koriste (vrsta eksploatacije, prerada, efikasnost iskorišćavanja i odlaganje otpada) - nepropisno privredno korišćenje prirodnih resursa može da umanji kvalitet životne sredine, da negativno utiče na ekosisteme i zdravlje ljudi. U suštini, uticaj koji na životnu sredinu ima korišćenje neobnovljivih resursa, kao što su rude metala i fosilna goriva, izaziva veću zabrinutost nego njihova eventualna nedovoljnost. Na primer, daleko veći problem danas zbog korišćenja fosilnih goriva čine gasovi koji izazivaju efekat staklene bašte, nego iscrpljivanje preostalih rezervi.

U kontekstu prirodnih resursa, podrazumeva se da korišćenje prirodnih resursa na održiv način znači osiguranje njihove raspoloživosti u budućnosti i smanjenje uticaja njihovog korišćenja na životnu sredinu. Prema tome, održivo korišćenje i upravljanje prirodnim resursima (obnovljivim i neobnovljivim) zahteva primenu tri ključna načela:

1) korišćenje obnovljivih resursa ne sme da pređe stopu njihovog obnavljanja/regeneracije;

2) korišćenje neobnovljivih resursa ne sme da pređe stopu po kojoj se razvijaju zamene za te resurse (korišćenje treba da se ograniči na stepen na kojem se mogu zameniti fizički ili funkcionalno ekvivalentnim obnovljivim resursima ili na kojem se potrošnja može kompenzovati povećanjem produktivnosti obnovljivih ili neobnovljivih resursa);

3) količina materija koje se ispuštaju u životnu sredinu (zagađenje) ne sme da pređe kapacitet transformacije zagađujućih materija u neškodljive ili manje škodljive po živi svet.

Pored toga, usvojen je niz konkretnih principa kojima se rukovodio proces izrade Nacionalne strategije. Oni obuhvataju:

1) održivi razvoj (posmatran kroz međugeneracijsku pravičnost, unutargeneracijsku pravičnost i kapacitet životne sredine) predstavlja glavno načelo koje usmerava razvoj Nacionalne strategije održivog korišćenja prirodnih resursa i dobara. Načelo održivog razvoja je definisano na Konferenciji Ujedinjenih nacija o životnoj sredini i razvoju, održanoj u Rio de Žaneiru 1992. godine, a razrađeno Johanesburškim planom implementacije koji je bio rezultat Samita o održivom razvoju 2002. godine. Održivi razvoj je razvoj koji zadovoljava potrebe sadašnje generacije bez ugrožavanja potreba budućih generacija za život u okviru kapaciteta životne sredine. Održivi razvoj ostvaruje se donošenjem i sprovođenjem odluka kojima se obezbeđuje usklađenost interesa zaštite životne sredine i interesa ekonomskog razvoja;

2) zasnovanost na znanju - radi postavljanja i uključivanja analize životnog ciklusa (LCA) (life cycle assessment - LCA) u verifikaciju efikasnog korišćenja prirodnog resursa i održivog toka/kretanja materijala;

3) princip promocije i primene analize životnog ciklusa - Ocenjivanje životnog ciklusa se može definisati kao metoda koja proučava aspekte životne sredine i potencijalni uticaj nekog proizvoda/usluga ili sistema na životnu sredinu, od ekstrakcije sirovine kroz proizvodnju, korišćenje i odlaganje. Rezultat studije LCA jeste postavljanje profila životne sredine koji izražava efikasnost ukupnog sistema životnog ciklusa i pojedinačnih faza životnog ciklusa;

4) princip efikasnog korišćenja resursa zahteva maksimalnu efikasnost u korišćenju resursa i smanjenje gubitaka u fazama izdvajanja, prerade, proizvodnje, korišćenja i odlaganja tokom životnog ciklusa resursa;

5) princip očuvanja prirodnih vrednosti - Prirodne vrednosti koriste se pod uslovima i na način kojima se obezbeđuje očuvanje vrednosti geodiverziteta, biodiverziteta, zaštićenih prirodnih dobara i predela. Obnovljivi prirodni resursi koriste se pod uslovima koji obezbeđuju njihovu trajnu i efikasnu obnovu i stalno unapređivanje kvaliteta;

6) princip ograničenog korišćenja i supstitucije - Neobnovljivi prirodni resursi koriste se pod uslovima koji obezbeđuju njihovo dugoročno ekonomično i razumno korišćenje, uključujući ograničavanje korišćenja strateških ili retkih prirodnih resursa i supstituciju drugim raspoloživim resursima, uključujući obezbeđenje i ograničenje izvoza reciklabilnih resursa, kompozitnih ili veštačkih materijala. Načelo supstitucije se posebno odnosi na supstituciju fosilnih goriva i neobnovljivih izvora energije obnovljivim materijalima i materijalima/energijom dobijenom iz otpada;

7) princip javnog dobra - Prirodni resursi i dobra se smatraju javnim dobrima od opšteg interesa, ne mogu se otuđivati i prodavati već se samo mogu davati na korišćenje i staranje pod određenim (održivim) uslovima;

8) princip transparentnosti - Ugovori u vezi sa dobitima od korišćenja, odnosno eksploatacije prirodnih resursa i sve druge informacije iz oblasti eksploatacije prirodnih resursa koje su od značaja za životnu sredinu i njeno očuvanje treba da su transparentni i dostupni javnosti;

9) princip uključivanja javnosti u procese donošenja odluka putem boljeg pristupa informacijama, sudstvu ili učestvovanju u mehanizmima odlučivanja u postupku donošenja odluka o strateškoj proceni uticaja planova i programa na životnu sredinu, proceni uticaja projekata čija realizacija može dovesti do zagađivanja životne sredine ili predstavlja rizik po životnu sredinu i zdravlje ljudi;

10) princip podizanja javne svesti ističe značaj edukacije javnosti i zainteresovanih strana, uključujući zaposlene, za bolje razumevanje pitanja održivog razvoja i promenu ustaljenih načina javne potrošnje;

11) princip zelene javne nabavke, engl. Green Public Procurement - GPP (princip "ozelenjavanja" javnih nabavki) ističe značaj izbora proizvoda, servisa i usluga koji manje zagađuju životnu sredinu, čime se doprinosi ekonomiji zasnovanoj na efikasnijem korišćenju resursa i stimulišu eko-inovacije - Cilj Komunikacije EK "Javne nabavke za bolju životnu sredinu" (COM (2008) 400, publikovana jula 2008. godine) je da formira uputstva kako da se redukuje negativan uticaj na životnu sredinu prouzrokovan javnom potrošnjom i kako da se koriste GPP da bi se stimulisale inovacije u tehnologijama, proizvodima i uslugama, u funkciji zaštite životne sredine. Evropska komisija je jula 2010. godine stavila na raspolaganje razvijene GPP kriterijume za 8 grupa proizvoda;

12) princip partnerstva u svim fazama formiranja strateških i akcionih planova ističe značaj partnerstva svih zainteresovanih strana, uključujući udruženja i građane;

13) princip povećane vrednosti resursa na tržištu - lokalne zajednice mogu da vrednuju svoje resurse više od njihove cene na tržištu, radi obezbeđenja socijalne koristi i očuvanja koristi za buduće generacije;

14) princip upotrebe tehnologija prihvatljivih za životnu sredinu - ističe značaj promocije eko-inovacija i korišćenje tehnologija prihvatljivih za životnu sredinu, u skladu sa ETAP (The Environmental Technologies Action Plan), koji je EK usvojila 2004. godine;

15) princip oslanjanja na postojeće politike i strategije - ističe značaj uzimanja u obzir postojećih politika i strategija (nacionalnih, EK, pan-evropskih i globalnih), gde god je to moguće;

16) princip praćenja izmena međunarodnih dokumenata - ističe značaj praćenja izmena i dopuna relevantnih međunarodnih ugovora koje je zemlja ratifikovala, odnosno kojima teži u procesu EU integracije, i dinamičko prilagođavanje i sprovođenje istih u zemlji;

17) princip dobre zakonodavne i institucionalne prakse - ističe značaj sprovođenja zakona i odgovornosti institucija za sprovođenje;

18) princip orijentisanosti na rezultate - ističe značaj sprovođenja ove strategije i pozitivnih pomaka u smeru opredeljenih opštih i posebnih ciljeva;

19) princip sanacije i remedijacije - ističe značaj utvrđivanja i sprovođenja odgovornosti za stanje životne sredine, i sanacije, odnosno remedijacije životne sredine (svih relevantnih medijuma životne sredine) posle učinjene štete (u skladu sa EC Environmental liability Directive 2004/35/EC, 2006/21/EC);

20) načelo prevencije - delotvorne politike zaštite životne sredine pokazuju da je prevencija zagađenja efikasnija od primene rešenja "na kraju cevi". Ovo načelo treba primeniti za predviđanje i pripremu u slučaju degradacije životne sredine usled neodrživog (praksa) korišćenja prirodnih resursa;

21) načelo predostrožnosti predviđa da treba izbegavati politike ili aktivnosti koje predstavljaju opasnost po životnu sredinu ili zdravlje ljudi, ukoliko neki uzročno-posledični odnosi nisu naučno potpuno potvrđeni, pa se, prema tome, ne mogu isključiti potencijalno značajni negativni uticaji;

22) princip "neka cena bude prava" - razvoj i implementacija instrumenata koji treba da obezbede da se korišćenje prirodnih resursa i uticaji na životnu sredinu reflektuju u ceni;

23) princip korekcije tržišta zahteva nadoknadu za spoljne ekološke i društvene troškove;

24) načelo "zagađivač plaća" je jedno od ključnih načela koje je usmeravalo razvoj Nacionalne strategije. Zagađivač plaća naknadu za zagađivanje životne sredine kada svojim aktivnostima prouzrokuje ili može prouzrokovati opterećenje životne sredine, odnosno ako proizvodi, koristi ili stavlja u promet sirovinu, poluproizvod ili proizvod koji sadrži štetne materije po životnu sredinu. Zagađivač, u skladu sa propisima, snosi ukupne troškove nastale ugrožavanjem životne sredine koji uključuju troškove rizika po životnu sredinu i troškove uklanjanja štete nanete životnoj sredini. Internalizacija štete nastale usled zagađenja daje veliki podsticaj, posebno industriji, da smanji i spreči zagađenje;

25) načelo supsidijarnosti se zalaže za decentralizaciju odlučivanja do najnižeg mogućeg nivoa. Nadležnosti i odgovornosti treba da se sve više prenose sa centralnog nivoa na regionalni i lokalni nivo. Međutim, Vlada ima glavnu odgovornost za stvaranje zakonskog okvira, okvira za politiku i sprovođenje koji omogućava da se njeni jasno izraženi ciljevi ostvare.

DEO DRUGI

I. NEOBNOVLJIVI RESURSI

4. MINERALNI RESURSI - OKVIR ZA ODRŽIVO KORIŠĆENJE

U skladu sa definicijom pojma mineralni resursi, odnosno uz postojanje činjenice da su im neke osobenosti poznate sa veoma promenljivim stepenom pouzdanosti, ali da se veruje da se mogu ekonomično eksploatisati, ovi resursi su osnov za regionalno planiranje traganja za ležištima mineralnih sirovina i utvrđivanje njihovih rezervi, a time i za regionalno planiranje razvoja rudarske industrije. U okviru mineralnih resursa se izdvajaju različite kategorije rezervi, što u osnovi i proizilazi iz opšte prihvaćene generalne relacije iz međunarodnih standarda: Exploration Results → Mineral Resources ↔ Ore Reserves. Pri tome, pojmu Mineral Resources u određenom stepenu odgovaraju naše geološke rezerve, a pojmu Ore Reserves naše bilansne, odnosno eksploatacione rezerve.

Delom Nacionalne strategije održivog korišćenja prirodnih resursa i dobara, koji se odnosi na mineralne resurse, obuhvaćeni su metalični, nemetalični i energetski resursi (fosilna goriva), kako oni u eksploataciji, tako i oni čija je eksploatacija potencijalno moguća.

Cilj ovog dela Nacionalne strategije je da se na osnovu sveobuhvatne analize i dosadašnjeg stepena istraženosti mineralnih resursa (po vrstama, prostornom rasporedu, obimu i kvalitetu), a uvažavajući osnovne pravce razvoja države, daju smernice za dalja istraživanja u oblasti pojedinačnih mineralnih resursa i razrade principi njihovog održivog korišćenja.

Mineralne sirovine predstavljaju osnovu na kojoj se planira razvoj svakog savremenog društva. Značaj geoloških istraživanja i otkrivanja novih ležišta mineralnih sirovina je ogroman, jer sa otkrivanjem novih ekonomski isplativih ležišta jača rudarski sektor, a samim tim i industrija i ostale grane privrede. Izuzetno je važna saradnja između vladinih institucija i kompanija koje ulažu značajna materijalna sredstva u procese geoloških istraživanja i eksploatacije mineralnih resursa.

Primena novih zakona iz oblasti rudarstva i geologije, kao i oblasti javno-privatnog partnerstva i koncesija treba da obezbedi:

1) stvaranje bogatstva za lokalne zajednice i Republiku Srbiju u celini, kroz razvoj i održivu eksploataciju ekonomski isplativih ležišta mineralnih sirovina;

2) transfer u Republiku Srbiju čitavog spektra znanja i tehnologija modernih geoloških istraživanja i upravljanja rudarskim projektima.

Republika Srbija ima solidan geološki potencijal za istraživanje i pronalazak novih ležišta mineralnih sirovina, ali samo po sebi to nije dovoljno da bi se privukle privatne investicije, a naročito one koje bi dolazile od velikih globalnih rudarskih kompanija.

Veliki broj drugih faktora ima značajan uticaj na donošenje odluke o ulaganju u geološka istraživanja i razvoj ležišta, od kojih su najvažnije:

1) stabilan politički ambijent;

2) povoljna zakonska i podzakonska regulativa za obavljanje aktivnosti iz oblasti mineralnih resursa;

3) međunarodno konkurentan i stabilan režim poreza i naknada za korišćenje mineralnih sirovina;

4) fer i nepristrasna regulativa stranih i domaćih, državnih i privatnih ulaganja, koja priznaje značaj nagrađivanja investitora koji je preuzeo rizik;

5) poštovanje značaja ugovornog odnosa strana potpisnica i obaveza koje proizilaze iz tog odnosa; i

6) transparentnost pri donošenju odluka uz minimizovanje političke ili administrativne diskrecije.

Novi zakonski okvir iz oblasti rudarstva i geoloških istraživanja definisan je 2011. godine donošenjem Zakona o rudarstvu i geološkim istraživanjima ("Službeni glasnik RS", broj 88/11).

Pored rada na promeni zakonske regulative, važno je nastaviti sa podizanjem kapaciteta administrativnog aparata koji će omogućiti da se namera promenjene zakonske regulative efikasno i efektno sprovede u delo. Novim zakonom se definiše funkcionisanje i uloga Geološkog zavoda Srbije, kao posebne organizacije koja vrši stručne poslove u oblasti geoloških istraživanja.

Pri korišćenju mineralnih resursa, veoma je važno sledeće:

1) pravna sigurnost odobrenja za istraživanje i eksploataciju je najbitniji faktor prilikom donošenja odluke o ulaganju u geološka istraživanja i rudarstvo. To ulaganje samo po sebi veoma je tehnički rizično i stoga je apsolutni minimum koji država treba da omogući da bi olakšala donošenje ovakve odluke, zakonom garantovana pravna sigurnost izdatog odobrenja za istraživanje u cilju obezbeđenja svih uslova za njegovu realizaciju, odnosno odobrenja za eksploataciju;

2) primena zakona mora da bude transparentna, uz minimalnu ili nikakvu upotrebu administrativne diskrecije;

3) novim Zakonom o rudarstvu i geološkim istraživanjima, nosiocu odobrenja za istraživanje i/ili eksploataciju je omogućen slobodan prenos prava na drugo privredno društvo, odnosno drugo pravno lice i preduzetnika, u skladu sa uslovima propisanim ovim zakonom i podzakonskim propisima donesenim na osnovu ovoga zakona, uz saglasnost organa koji izdaje odobrenja;

4) naknade za korišćenje mineralnih sirovina predstavljaju iznos koji nosilac eksploatacije ostvaruje od iskorišćenih ili prodatih mineralnih sirovina, određen na osnovu prihoda ostvarenog od prodaje neprerađene mineralne sirovine ili prihoda ostvarenog od prodaje tehnološki prerađene mineralne sirovine. Visinu i način plaćanja naknade za korišćenje mineralnih sirovina određuje Vlada;

5) novim Zakonom o rudarstvu i geološkim istraživanjima, Odobrenjem za izvođenje primenjenih geoloških istraživanja mineralnih i drugih geoloških resursa određuje se istražni rok u dužini do tri godine, uz mogućnost produženja istražnog roka dva puta u kontinuitetu, pri čemu dužina svakog od produženih istražnih rokova može biti do dve godine. Zahtev za produženje istražnog roka, podnosi se najkasnije 30 dana pre isteka istražnog roka određenog odobrenjem za istraživanje, pod uslovom da je izvršeno najmanje 75% od projektom planiranog obima istražnih radova. Nosilac istraživanja je u obavezi da u zahtevu za produženje istražnog roka, površinu istražnog prostora smanji saglasno dobijenim rezultatima, a najmanje za 25% u odnosu na prethodno odobrenu površinu. Visina naknade za primenjena geološka istraživanja određuje se u zavisnosti od vrste mineralnih i drugih geoloških resursa, stepena istraženosti terena, procenjene rudne potencijalnosti istražnog prostora i sl. Visina naknade se određuje u odgovarajućoj dinarskoj vrednosti, a najviše do 10.000 dinara, po kvadratnom kilometru istražnog prostora.

Tekući prioritetni projekti geoloških istraživanja u Republici Srbiji su:

1) Projekti izrade geološke karte Srbije razmere 1: 50 000 (rok za završetak projekta je kraj 2025. godine);

2) Projekti izrade hidrogeološke karte Srbije razmere 1: 100 000 (rok za završetak projekta je kraj 2020. godine);

3) Projekti izrade inženjerskogeološke karte Srbije razmere 1: 100 000 (rok za završetak projekta je kraj 2020. godine);

4) Projekti geoloških istraživanja uglja na teritoriji Srbije (rok za završetak projekta je kraj 2020. godine);

5) Studija potencijalnosti ugljenosnog karbona u Karpato-balkanskoj oblasti istočne Srbije (rok za završetak projekta je kraj 2014. godine);

6) Projekat geoloških istraživanja nafte i gasa na teritoriji Srbije (rok za završetak projekta je kraj 2019. godine);

7) Projekat: Prognozno-metalogenetska i geološko-ekonomska ocena resursa i rezervi metaličnih mineralnih sirovina Srbije (rok za završetak projekta je kraj 2011. godine);

8) Projekat: Geološki informacioni sistem Srbije - GeolISS (rok za završetak projekta je kraj 2011. godine);

9) Projekti istraživanja retkih elemenata Srbije sa ocenom mineralne potencijalnosti (rok za završetak projekta je kraj 2013. godine);

10) Projekti mineragenetskih proučavanja, istraživanja i utvrđivanja potencijalnosti područja u pogledu nemetaličnih mineralnih sirovina (rok za završetak projekta je kraj 2013. godine);

11) Projekat geoloških istraživanja litijuma i bora (Jadarski basen) (rok za završetak projekta je kraj 2014. godine);

12) Projekat geoloških istraživanja epitermalnih ležišta zlata i pratećih metala u Timočkom-magmatskom kompleksu (TMK: Čoka Kuruga) (rok za završetak projekta je kraj 2014. godine);

13) Projekti geoloških istraživanja rudnih pojava i ležišta bakra, olova, cinka, zlata i pratećih asocijacija metala (rok za završetak projekta je kraj 2014. godine);

14) Projekat geoloških istraživanja rudnih pojava i ležišta fosfata na teritoriji jugoistočne Srbije (rok za završetak projekta je kraj 2014. godine).

Prioritetan projekat iz oblasti geoloških istraživanja podzemnih voda je projekat pod nazivom: "Istraživanje, optimalno korišćenje i održivo upravljanje podzemnim vodnim resursima Srbije", sa podprojektima: "Ocena rezervi regionalnih izvorišta podzemnih voda za vodosnabdevanje-regulacija izdani i povećanje kapaciteta"; "Zaštita podzemnih vodnih resursa"; "Monitorig podzemnih vodnih resursa; Ocena geotermalnih resursa i resursa mineralnih voda" (rok za završetak projekta je kraj 2013. godine).

U Aneksu (poglavlje 1) dato je postojeće stanje mineralnih resursa, procena rezervi, obezbeđenost i uticaj njihovog korišćenja na životnu sredinu i zdravlje ljudi.

4.1. Postojeći strateški, pravni i institucionalni okvir korišćenja mineralnih resursa

4.1.1. Relevantne sektorske strategije i planovi

Državne strategije i planovi, koji se odnose na mineralne resurse generalno se mogu podeliti na dve grupe: (1) direktne ili sektorske i (2) indirektne ili vansektorske.

Direktne (sektorske) strategije i planovi nisu do sada urađeni u potrebnom obimu značajnom za strateško usmeravanje i planiranje geoloških istraživanja, eksploatacije i korišćenja metaličnih, nemetaličnih i energetskih mineralnih resursa Republike Srbije. Usvojena je Strategija razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine ("Službeni glasnik RS", broj 44/05), kao i prateći Program ostvarivanja ove strategije za period 2007-2012. godine, koji se odnose pre svega na energetske mineralne resurse, a u toku je donošenje Strategije upravljanja mineralnim resursima Republike Srbije do 2030. godine.

Indirektne (vansektorske) strategije i planovi obuhvataju ona dokumenta koja su indirektno značajna za mineralne resurse i aktivnosti u mineralnom sektoru, i to su: Zakon o prostornom planu Republike Srbije od 2010. do 2020. godine ("Službeni glasnik RS", broj 88/10), Nacionalna strategija održivog razvoja ("Službeni glasnik RS", broj 57/08), Nacionalni program zaštite životne sredine ("Službeni glasnik RS", broj 12/10), Strategija i politika razvoja industrije Republike Srbije od 2011. do 2020. godine ("Službeni glasnik RS", broj 55/11), Strategija upravljanja otpadom za period 2010-2019. godina ("Službeni glasnik RS", broj 29/10), Strategija razvoja poljoprivrede u Republici Srbiji ("Službeni glasnik RS", broj 78/05), Vodoprivredna osnova Republike Srbije ("Službeni glasnik RS", broj 11/02), Nacionalna strategija zapošljavanja za period 2011-2020. godine ("Službeni glasnik RS", broj 37/11) i strategija zaštite životne sredine i održivog razvoja AP Vojvodine, kao i druge strategije koje posredno mogu imati uticaja. U toku je izrada strategije upravljanja vodama na teritoriji Republike Srbije i plana upravljanja vodama za sliv reke Dunav, koji će biti doneti 2012. godine.

4.1.2. Zakonski okvir

Zakonski okvir za oblasti rudarstva i geoloških istraživanja do 2011. godine bio je definisan Zakonom o geološkim istraživanjima iz 1995. godine, Zakonom o utvrđivanju i razvrstavanju rezervi mineralnih sirovina i prikazivanju podataka geoloških istraživanja iz 1998. godine, Zakonom o rudarstvu iz 1995. godine i Zakonom o izmenama i dopunama zakona o rudarstvu iz 2006. i 2009. godine, kao i brojnim podzakonskim aktima.

Novim Zakonom o rudarstvu i geološkim istraživanjima uređuju se mere i aktivnosti mineralne politike i način njenog ostvarivanja, uslovi i način izvođenja geoloških istraživanja mineralnih i drugih geoloških resursa, istraživanja geološke sredine, kao i geološka istraživanja radi prostornog i urbanističkog planiranja, projektovanja, izgradnje objekata i sanacije terena, način klasifikacije resursa i rezervi mineralnih sirovina i podzemnih voda, eksploatacija rezervi mineralnih sirovina i geotermalnih resursa, izgradnja, korišćenje i održavanje rudarskih objekata, postrojenja, mašina i uređaja, izvođenje rudarskih radova, upravljanje rudarskim otpadom, postupci sanacije i rekultivacije napuštenih rudarskih objekata, kao i nadzor nad sprovođenjem zakona. Mineralni resursi, resursi podzemnih voda, geotermalni resursi, kao i drugi geološki resursi su prirodno dobro u državnoj svojini i mogu se koristiti pod uslovima i na način utvrđen ovim zakonom.

Zakonom o rudarstvu i geološkim istraživanjima iz 2011. godine obrazovan je Geološki zavod Srbije, kao posebna organizacija, sa svojstvom pravnog lica. Geološki zavod Srbije obavlja osnovna geološka istraživanja utvrđena dugoročnim programom razvoja osnovnih geoloških istraživanja, odnosno godišnjim programom izvođenja osnovnih geoloških istraživanja.

Zakonski okvir iz oblasti zaštite životne sredine, značajan za korišćenje mineralnih resursa, čine: Zakon o zaštiti životne sredine, Zakon o proceni uticaja na životnu sredinu ("Službeni glasnik RS", br. 135/04 i 36/09), Zakon o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu, Zakon o integrisanom sprečavanju i kontroli zagađivanja životne sredine ("Službeni glasnik RS", broj 135/04), Zakon o zaštiti vazduha ("Službeni glasnik RS", broj 36/09), kao i veći broj uredbi i pravilnika. Navedeni zakoni su u značajnoj meri usaglašeni sa Direktivama EU. Među pravilnicima kao podzakonskim aktima sa praktičnog aspekta posebno se izdvajaju: Pravilnik o sadržini studije o proceni uticaja na životnu sredinu ("Službeni glasnik RS", broj 69/05) i Pravilnik o radu tehničke komisije za ocenu studije o proceni uticaja za životnu sredinu ("Službeni glasnik RS", broj 69/05).

Zakonski okviri iz ostalih oblasti, bitni i za mineralne resurse, obuhvataju: Zakon o stranim ulaganjima ("Službeni list SRJ", br. 3/02 i 5/03 i "Službeni list SCG", broj 1/03 - Ustavna povelja), Zakon o energetici ("Službeni glasnik RS", br. 84/04, 57/11 - dr. zakon i 80/11), Zakon o planiranju i izgradnji, Zakona o zaštiti prirode ("Službeni glasnik RS", br. 36/09, 88/10 i 91/10 - ispravka), Zakon o vodama ("Službeni glasnik RS", broj 30/10), Zakon o poljoprivrednom zemljištu ("Službeni glasnik RS", br. 62/06, 65/08 - dr. zakon i 41/09), Zakon o javno - privatnom partnerstvu i koncesijama ("Službeni glasnik RS", broj 88/11), Zakon o lokalnoj samoupravi ("Službeni glasnik RS", broj 129/07), Zakon o bezbednosti i zdravlju na radu ("Službeni glasnik RS", broj 101/05) i dr., kao i veliki broj pravilnika.

4.1.3. Institucionalni okvir

Prema Zakonu o ministarstvima ("Službeni glasnik RS", broj 16/11) nadležnost nad problematikom mineralnih resursa u Republici Srbiji je najvećim delom podeljena između ministarstva nadležnog za rudarstvo, životnu sredinu i prostorno planiranje i Ministarstva za infrastrukturu i energetiku, a jednim manjim delom pripada ministarstvu nadležnom za poljoprivredu, vodoprivredu i šumarstvo.

Ministarstvo životne sredine, rudarstva i prostornog planiranja obavlja poslove državne uprave koji se odnose na sistem zaštite i održivog razvoja prirodnih bogatstava, odnosno resursa, kao i izradu bilansa rezervi podzemnih voda, normativa i standarda za izradu geoloških karata. Takođe, ovo ministarstvo obavlja poslove koji se odnose na rudarstvo, strategiju i politiku razvoja rudarstva, izradu bilansa mineralnih sirovina, geološka istraživanja koja se odnose na eksploataciju mineralnih sirovina, izradu programa istražnih radova u oblasti osnovnih geoloških istraživanja koja se odnose na održivo korišćenje resursa, izradu godišnjih i srednjoročnih programa detaljnih istražnih radova u oblasti geoloških istraživanja koja se odnose na eksploataciju mineralnih sirovina i obezbeđivanje materijalnih i drugih uslova za realizaciju tih programa.

Ministarstvo za infrastrukturu i energetiku obavlja poslove državne uprave koji se odnose na: energetiku, energetski bilans Republike Srbije; naftnu i gasnu privredu; bezbedan cevovodni transport gasovitih i tečnih ugljovodonika; nuklearna energetska postrojenja čija je namena proizvodnja električne, odnosno toplotne energije, proizvodnju, korišćenje i odlaganje radioaktivnih materijala u tim objektima; preduzimanje mera radi obezbeđivanja uslova za funkcionisanje javnih preduzeća u oblastima za koje je ministarstvo obrazovano; nadzor u oblastima iz delokruga ministarstva, kao i druge poslove određene zakonom.

Ministarstvo poljoprivrede, trgovine, šumarstva i vodoprivrede ima nadležnost oko regulisanja višenamenskog korišćenja voda, sprovođenja mera zaštite voda, uređenja vodnih režima, praćenja i održavanja režima voda koji čine i presecaju granicu Republike Srbije, kao i prava eksploatacije peska i šljunka u aluvijalnim sedimentima vodotokova ili u njihovom priobalju.

Odredbom člana 57. stav 3, člana 102. tačka 10. i člana 103. Zakona o zaštiti prirode ("Službeni glasnik RS", br. 36/09, 88/10 i 91/10 - ispravka), određeno je da organizacije za zaštitu prirode utvrđuju uslove i mere zaštite prirode i prirodnih vrednosti u postupku izrade i sprovođenja prostornih i urbanističkih planova, projektne dokumentacije, osnova (šumskih, lovnih, ribolovnih, vodoprivrednih i dr.), programa i strategija u svim delatnostima koje utiču na prirodu.

Poslove zaštite prirode i prirodnih dobara koja se nalaze na teritoriji Republike Srbije obavlja Zavod za zaštitu prirode Srbije. Poslove zaštite prirode i prirodnih dobara koja se celom svojom površinom nalaze na teritoriji Autonomne pokrajine Vojvodine, obavlja Pokrajinski zavod za zaštitu prirode.

Zakonom o utvrđivanju nadležnosti AP Vojvodine nadležnosti iz oblasti geoloških istraživanja i rudarstva povereni su Pokrajini (Pokrajinskom sekretarijatu za energetiku i mineralne sirovine), kada se ove delatnosti obavljaju na području Vojvodine.

Republička Agencija za privatizaciju i ministarstvo nadležno za privredu su glavne institucije koje se bave pitanjima privatizacije preduzeća mineralnog sektora i rudarske industrije.

Pri gradu Beogradu postoji Sekretarijat za zaštitu životne sredine, koji na nivou grada ima nadležnost praćenja stanja mineralnih resursa, njihove eksploatacije i korišćenja, pored ostalih nadležnosti iz oblasti zaštite životne sredine. Opština, odnosno grad i grad Beograd izdaju odobrenja za izradu geotehničkih, inženjesrko-geoloških i hidrogeoloških podloga, kao osnova za stambenu i drugu infrastrukturnu izgradnju. Na području opština postoje odeljenja za zaštitu životne sredine koja su zadužena za ova pitanja na lokalnom opštinskom nivou.

Jedno od najvažnijih preduzeća u Srbiji je JP "Elektroprivreda Srbije" (EPS), koje rukovodi sektorom iskopavanja i prerade uglja, u cilju proizvodnje električne energije. U oblasti podzemne eksploatacije uglja iz JP "Elektroprivrede Srbije" (EPS) izdvojeno JP PEU "Rembas" Resavica - u restruktuiranju. RTB Bor je najveći rudarsko-topioničarski kompleks, koji objedinjuje geološka istraživanja za eksploataciju i preradu ruda bakra i pratećih metala.

U prethodnom periodu završen je proces vlasničke transformacije jednog od velikih privrednih sistema u oblasti nafte i gasa - Naftne industrije Srbije (NIS-a). NIS a.d. Novi Sad je privatizovano (51:49) po osnovu Zakona o potvrđivanju Sporazuma između Vlade Republike Srbije i Vlade Ruske Federacije o saradnji u oblasti naftne i gasne privrede ("Službeni glasnik RS - Međunarodni ugovori", broj 83/08). Tehnološka modernizacija postojećih energetskih izvora/objekata i gradnja novih, uključujući i uvođenje energetskih efikasnijih i ekološki prihvatljivijih tehnologija, u sektoru nafte će se realizovati kroz tehnološku modernizaciju rafinerija, izgradnju novog transportnog pravca/izvora snabdevanja, uvođenje sistema za praćenje i mera za zaštitu životne sredine.

4.1.4. Informacioni sistem

Geološki informacioni sistem Srbije (GeolISS-a) predstavlja osnovu za sagledavanje geoloških resursa Republike Srbije, sprovođenje svih vrsta aktivnosti u oblasti geološkog planiranja, odlučivanja i projektovanja geoloških istražnih radova, ostvarivanje globalne geokomunikacije i komercijalizacije geoloških informacija. GeolISS je formiran kao posebna ArcGIS ekstenzija u potpunosti prilagođena radu korisnika kako u smislu ažuriranja sistema novim podacima tako i blagovremenog pribavljanja potrebnih informacija o geološkim resursima Republike Srbije. Kroz GeolISS će tako i u budućnosti biti integrisano preko 2/3 svih projekata koje finansira Ministarstvo životne sredine, rudarstva i prostornog planiranja.

U sklopu GeolISS-a je formirana baza podataka Fonda geološke dokumentacije Ministarstva životne sredine i prostornog planiranja (FoDiB). Veoma bogat fondovski materijal predstavlja dragocene rezultate geoloških istraživanja bivšeg jugoslovenskog prostora za period poslednjih 50 godina. Fond geološke dokumentacije raspolaže sa preko 5 000 dokumenata (izveštaja, elaborata i karata opšte i specijalne namene), obrađenih i sređenih podataka po mestu i vrsti istraživanja, u klasičnom, štampanom obliku. Tokom 2009. i 2010. godine uneti su osnovni podaci za preko 3500 izveštaja, elaborata ili studija o rezultatima geoloških istraživanja. Kroz formu FoDiB aplikacije su uneti osnovni podaci o fondovskim dokumentima kao što su: naziv dokumenta, registarski broj i tip dokumenta, mesto i godina izrade, opština i okrug, naziv lista i razmera, tip istraživanja, signatura discipline, lokalnost i hronološki broj, kratak rezime izvedenih istraživanja, izvođač radova, autori, mesto arhiviranja i datum zapisa.

U okviru Geološkog informacionog sistema je urađena namenska aplikacija za vođenje katastra istražnih i eksploatacionih polja podzemnih voda Republike Srbije koja sadrži sve informacije koje se odnose na nosioca istraživanja i/ili eksploatacije kao i vrste i količine podzemne vode koja se istražuje i/ili eksploatiše, datum izdavanja odobrenja, datum isticanja odobrenja itd.

GeolISS predstavlja otvoren sistem koji sa uspostavljenjem WEB aplikacije omogućava ON LINE pristup određenim geološkim informacijama i rezultatima istraživanja. Nastavak razvoja Web aplikacije će se odvijati kroz definisanje javnog komercijalnog ili neograničenog pristupa na globalnoj mreži, odnosno internetu, čime će se komercijalizovati, a tako i povećati upotrebna vrednost Geološkog informacionog sistema - GeolISS-a.

Pored toga, tokom 2009. i 2010. godine izvršeno je skeniranje i georeferenciranje svih listova Osnovne geološke karte (OGK) razmere 1: 100.000, skeniranje i georeferenciranje svih radnih listova geološke karte razmere 1:25.000 na osnovu kojih je urađena Osnovna geološka karta. U toku je realizacija projekta digitalizacije Osnovne geološke karte - OGK 1:100.000 (vektorizovano 18 listova), dok se svi listovi Geološke karte Srbije 1:50.000 i Hidrogeološke i Inženjerskogeološke karte 1:100.000 vektorizuju tokom konkretne izrade ili prilikom finalizacije karte i uvode u GeolISS.

U okviru Geološkog informacionog sistema je formiran geološki rečnik, koji predstavlja semantički preciziran i hijerarhijski uređen niz termina i pojmova, sa primarnom ulogom kontrole validnosti unosa podataka. Svaki termin ili pojam u okviru njega sadrži opšteprihvaćenu definiciju ili određenje, podgrupu, grupu i nadgrupu kojoj pripada, odnosno iz čega se izvodi. Urađena je aplikacija za prikaz rečnika na Web, izvršen je prevod na engleski jezik. Geološki termini su u najvećoj meri usklađeni sa terminologijom evropskih zemalja.

Informacioni sistem sa podacima o istražnim prostorima, eksploatacionim prostorima i osnovnim podacima o eksploataciji po pojedinačnim aktivnim ležištima formiran je pri Ministarstvu rudarstva i energetike kroz ranije delimično realizovan projekat Kompjuterizovani informacioni sistem za geološka istraživanja i rudarstvo (CIS GEM), i zatim uz aktivno učešće japanske agencije JICA, i podršku Vlade Norveške, a u međuvremenu se dopunjava aktuelnim podacima iz navedenih kategorija. Deo strukture baze podataka je preuzet od strane Pokrajinskog sekretarijata za energetiku i mineralne sirovine i dalje se razvija.

Vodni informacioni sistem uspostavljen je 2009. godine. U toku je razvoj VIS-a i popunjavanje baza podataka. Podloga za VIS je geoprostorna baza zasnovana na topografskim kartama 1:25000. VIS prostorna baza podataka ima sledeće module: organizacija upravljanja, površinske i podzemne vode, objekti i sistemi korišćenja voda, zaštita od voda, monitoring kvaliteta i količina voda, akcidenti, eksploatacija peska i šljunka, erozija, melioracije itd.

4.2. Izazovi i ciljevi za održivo korišćenje neobnovljivih mineralnih resursa

4.2.1. Izazovi

Nije izvršena harmonizacija podzakonskih akata za rudarstvo i geologiju sa evropskim ili svetskim rešenjima, u prvom redu Pravilnika o klasifikaciji i kategorizaciji rezervi čvrstih mineralnih sirovina i vođenju evidencije o njima ("Službeni list SRJ", broj 53/79), kao jednog od najznačajnijih podzakonskih akata, koji ima direktan uticaj na potencijalna ulaganja u istraživanje i eksploataciju mineralnih sirovina.

Nedovoljno poštovanje zakonskih odredbi odražava se kroz nedostatak adekvatnih planskih i urbanističkih dokumenata sa potrebnim geološkim osnovama od interesa za državu, počev od regionalnih prostornih planova do planova detaljne regulacije (naročito važno pri izgradnji infrastrukturnih i drugih kapitalnih objekata).

Neusklađenost značenja pojedine stručne terminologije iz oblasti rudarstva, ekonomije, zaštite životne sredine i drugih oblasti naročito u pogledu berzanskih i drugih izveštavanja o resursima i rezervama mineralnih sirovina dovodi do otežane komunikacije između domaćih i stranih stručnjaka, što stvara nesigurnost kod potencijalnih investitora.

Nedovoljna je primena postojećih propisa, naročito u pogledu eksploatacije pojedinih mineralnih sirovina, što često prouzrokuje odsustvo naplate naknade za njihovo korišćenje.

Pri otvaranju i radu rudarskih objekata neophodno je striktno poštovati i primenjivati uslove zaštite prirode i životne sredine i najbolje dostupne tehnike i tehnologije zaštite životne sredine, uključujući i davanje posebne pažnje zaštiti podzemnih voda i sukcesivnoj i potpunoj rekultivaciji terena po završetku rudarskih radova, kako bi se izbegla trajna degradacija zemljišta ili vodotokova, odnosno uticaj na vizuelni izgled predela.

U nacionalnim parkovima i drugim zaštićenim područjima ležišta mineralnih sirovina će se koristiti i razvijati u skladu sa usaglašenom politikom zaštite prirodnih dobara i mineralnom politikom, dok će eventualno otvaranje novih ležišta mineralnih sirovina zahtevati dodatna istraživanja i usaglašavanja relevantnih politika. Tehnička i biološka rekultivacija i remedijacija su obaveza svih pravnih lica koja učestvuju u procesu geoloških istraživanja i eksploatacije mineralnih sirovina. Do 2020. godine je obavezna rekultivacija svih rudnika u nacionalnim parkovima i drugim zaštićenim područjima, u skladu sa zakonom.

U tom smislu potrebno je naglasiti:

1) potrebu izrade studije o mogućnostima supstitucije kamena za putogradnju sekundarnim sirovinama (građevinski otpad, šljaka, elektrofilterski pepeo, gips...);

2) potrebu formiranja informacione baze o sekundarnim sirovinama koje mogu da posluže za supstituciju kamena kod putogradnje (npr. elektrofilterski pepeo i šljaka);

3) usled korišćenja zastarele tehnologije eksploatacije i prerade javlja se nepovoljan uticaj na životnu sredinu;

4) neka ležišta se nalaze unutar ili u zoni neposrednog uticaja na zaštićena prirodna dobra;

5) nepotpuna kontrola eksploatacije mineralnih sirovina i nedostatak sprovođenja mera rekultivacije;

6) visok je stepen degradiranosti i zagađenosti životne sredine (zemljište, voda, vazduh) u užoj i široj okolini do nedavno aktivnih ili još uvek aktivnih rudnika i postrojenja pripreme i primarne prerade rude, nepravilno odlaganje jalovine, kao i nesprovođenje procesa rekultivacije na površinskim kopovima gde je završena eksploatacija;

7) mala zainteresovanost lokalne zajednice, zbog nepovoljnih efekata na životnu sredinu i saobraćajnice, što do skora nije bilo kompenzovano odgovarajućom raspodelom prihoda od naknade za korišćenje mineralnih sirovina - rudarske rente.

4.2.2. Strateški ciljevi

Strateški ciljevi podrazumevaju opšte i specifične ciljeve, koji će u daljem tekstu biti posebno navedeni i opisani.

4.2.2.1. Opšti ciljevi

Prvi opšti cilj održivog korišćenja mineralnih resursa Republike Srbije je uravnoteženost između korišćenja resursa, ekonomskih/privrednih interesa, društvenih interesa i interesa zaštite životne sredine.

Drugi opšti cilj održivog korišćenja mineralnih resursa jeste smanjenje uticaja na životnu sredinu, usled načina eksploatacije mineralnih sirovina i njihove prerade, otklanjanje posledica dosadašnjih zagađenja (istorijskih) i drugih oblika štetnog uticaja usled eksploatacije i povećanje efikasnosti korišćenja raspoloživih i novootkrivenih mineralnih resursa.

Pod ekonomskim/privrednim interesima podrazumeva se racionalna eksploatacija postojećih rezervi (sa odsustvom "raubovanja" ležišta), priprema, prerada i korišćenje mineralnih sirovina, njihova zaštita, kao i sanacija degradiranih područja u cilju povećanja dodatne vrednosti kapitala.

Osnovni interes zaštite životne sredine je smanjenje, otklanjanje ili eliminisanje postojećih negativnih uticaja na prirodno okruženje/životnu sredinu.

Društveni interes se ogleda u korišćenju mineralnih sirovina u partnerstvu svih učesnika u procesu geoloških istraživanja, eksploatacije i prerade, uz striktno poštovanje zakonskih propisa.

Kompletna analiza i projekcija uslova održivog korišćenja mineralnih resursa Republike Srbije (u periodu posle 2025. godine) pokazuje potrebu obimnog, složenog i multidisciplinarnog rada u tri pravca koji podrazumevaju: (a) maksimalno efikasno iskorišćenje raspoloživih mineralnih resursa uz smanjenje gubitaka tokom njihovog životnog ciklusa primenom efikasnih tehnologija, ponovnim korišćenjem, ponovnom preradom i reciklažom; (b) smanjenje uticaja korišćenja mineralnih resursa na životnu sedinu i (v) način obezbeđenja deficitarnih mineralnih resursa potrebnih privredi Republike Srbije.

4.2.2.2. Specifični ciljevi

Detaljnija analiza i razrada navedenih opštih ciljeva omogućila je definisanje niza specifičnih ciljeva u oblasti metaličnih, nemetaličnih i energetskih mineralnih resursa po kojima su razrađeni pojedinačni podciljevi, koji podrazumevaju da je potrebno:

1) pripremiti strateška dokumenta bitna za realizaciju politike održivog korišćenja mineralnih resursa:

(1) definisanje mineralno-sirovinske politike odnosno mineralne politike,

(2) definisanje strategije upravljanja mineralno-sirovinskim kompleksom,

(3) jasno definisanje odnosa države prema rudnom blagu,

(4) geološko-ekonomska ocena rudnog blaga;

2) pripremiti savremenu zakonodavno-pravnu regulativu u oblasti mineralnih resursa:

(1) definisanje savremene zakonodavno-pravne regulative u mineralnom sektoru prema iskustvima razvijenih zemalja (Australija, Kanada...) i shodno zakonodavstvu EU,

(2) dodatno definisanje uslova i načina dobijanja koncesija na mineralne sirovine, geološka istraživanja i eksploataciju (u potpunosti usklađeno sa standardima EU), kao i funkcionalnog poslovnog okruženja za privlačenje stranih investicija u mineralni sektor,

(3) definisanje savremene poreske politike u skladu sa pozitivnim svetskim iskustvima i standardima EU, u cilju stimulisanja ulaganja u mineralno-sirovinski kompleks Republike Srbije;

3) pripremiti geološko-ekonomsko praćenje stanja mineralnih resursa:

(1) aktuelizovana savremena geološko-ekonomska ocena postojećeg stanja mineralnih resursa,

(2) definisanje strateških mineralnih resursa,

(3) definisanje, izrada i permanentna aktuelizacija geološko-ekonomskih karata mineralnih resursa Republike Srbije kao osnova za strateško i privredno planiranje i održivo korišćenje mineralnih resursa;

4) pripremiti savremena geološka proučavanja mineralnih resursa:

(1) permanentna integralna obrada raspoloživih podataka geoloških istraživanja mineralnih resursa (od strane stručnih kadrova osposobljenih za savremene trendove tehnološkog razvoja geologije), kroz odgovarajuće geološke modele kao osnova za programiranje, planiranje i realizaciju geoloških istraživanja i pronalaženje i utvrđivanje novih rezervi mineralnih resursa,

(2) naučno-aplikativna proučavanja mineralno-sirovinskog kompleksa Republike Srbije u cilju efikasnijeg, efektivnijeg, racionalnijeg i kompleksnijeg održivog korišćenja mineralno-sirovinske baze i transformacije postojećih mineralnih potencijala u proizvodne elemente,

(3) aktuelizovana prognozna ocena potencijalnosti mineralnih resursa na području Republike Srbije,

(4) definisanje i izrada metalogenetskih/mineragenetskih i drugih specijalističkih karata kao osnova za ocenu potencijalnosti i planiranje, projektovanje i realizaciju geoloških istraživanja;

5) pripremiti menadžment mineralnih resursa:

(1) menadžment mineralnim resursima u cilju obezbeđenja održivog korišćenja,

(2) definisanje kratkoročne, srednjoročne i dugoročne strategije razvoja mineralno-sirovinske baze,

(3) definisanje strategije upravljanja tehnogenim mineralnim resursima,

(4) definisanje menadžmenta kvalitetom u mineralnom sektoru i usklađivanje sa standardima, tehnologijama i propisima EU,

(5) kompleksno i multidisciplinarno povezivanje menadžmenta mineralnim resursima sa menadžmentom životne sredine, menadžmentom prostora, menadžmentom otpada, menadžmentom voda i dr.,

(6) menadžment malim ležištima mineralnih sirovina,

(7) kompleksno iskorišćenje mineralnih sirovina savremenim tehnologijama,

(8) kompleksno iskorišćenje ležišta mineralnih sirovina,

(9) promena ponašanja u načinu potrošnje mineralnih sirovina,

(10) efikasnije sprečavanje ilegalne eksploatacije ležišta mineralnih sirovina,

(11) ispitivanje validnosti zaostalih mineralnih sirovina u jalovištima i deponijama aktivnih i zatvorenih rudnika sa ekonomskog aspekta i aspekta zaštite životne sredine,

(12) supstitucija neobnovljivih mineralnih resursa obnovljivim resursima i/ili međusobna supstitucija mineralnih resursa, i po tom osnovu smanjeno korišćenje pojedinačnog mineralnog resursa u proizvodnji i potrošnji (dematerijalizacija),

(13) definisanje marketing strategije za predočavanje široj javnosti mesta, uloge, kao i privrednog, strateškog, ekonomskog i razvojnog značaja mineralnih resursa Republike Srbije sa naglašavanjem geoekološkog aspekta neobnovljivih mineralnih resursa,

(14) geoedukacija i razvijanje javne svesti o opštem značaju mineralnih resursa i pojedinim problemima i otvorenim pitanjima mineralnog sektora;

6) pripremiti menadžment geoloških istraživanja mineralnih resursa:

(1) aktuelizovana ocena stepena geološke istraženosti mineralnih resursa u postojećim tržišnim uslovima,

(2) definisanje kratkoročne, srednjoročne i dugoročne strategije geoloških istraživanja mineralnih resursa,

(3) definisanje načina finansiranja geoloških istraživanja (strateških) mineralnih resursa,

(4) definisanje ekonomskih instrumenata za efikasnije i efektivnije istraživanje i održivo korišćenje mineralnih resursa,

(5) definisanje menadžmenta ljudskim resursima u oblasti geoloških istraživanja,

(6) menadžment geološkim istraživanjima u cilju obezbeđenja novih rezervi mineralnih resursa;

7) pripremiti geoekološke aspekte korišćenja mineralnih resursa:

(1) geoekološka ocena mineralnih resursa,

(2) geoekološki monitoring mineralnih resursa,

(3) definisanje, izrada i permanentna aktuelizacija specijalističkih geoekoloških karata,

(4) definisanje mera i postupaka prevencije i kontrole zagađenja usled prisustva i iskorišćenja mineralnih resursa,

(5) smanjenje negativnog uticaja procesa i načina eksploatacije i pripreme mineralnih resursa na životnu sredinu,

(6) smanjenje negativnog uticaja od ireverzibilne promene prostora usled eksploatacije i pripreme mineralnih resursa,

(7) integracija politike zaštite životne sredine u sektorsku politiku mineralnih sirovina,

(8) očuvanje i zaštita mineralnih resursa u zonama nacionalnih parkova i zaštićenih područja,

(9) primena čistijih (environmental friendly) tehnologija korišćenja mineralnih resursa,

(10) menadžment otpadnim materijama nastalim pri eksploataciji, pripremi i preradi mineralnih sirovina;

8) pripremiti privredno-razvojno održivo korišćenje mineralnih resursa:

(1) obezbeđenje privrede potrebnim mineralnim resursima ili njihovim supstitutima,

(2) definisanje održivog učešća mineralnog sektora u povećanju bruto nacionalnog dohotka,

(3) definisanje tržišnog mesta i uloge mineralnih resursa u razvoju pojedinih privrednih grana,

(4) definisanje uslova za zdravu tržišnu konkurenciju u svim delovima mineralnog sektora,

(5) definisanje potrebih mineralnih resursa (po vrsti, obimu, količini i ceni) u cilju realizacije krupnih strateških privredno-razvojnih projekata, naročito u delu razvoja putne infrastrukture,

(6) definisanje programa za razvoj malih i srednjih preduzeća iz oblasti geoloških istraživanja i aktivnosti vezanih sa korišćenjem mineralnih resursa,

(7) definisanje strateških uslova stimulisanja izvoza proizvoda višeg stepena tehnološke obrade mineralnih resursa,

(8) definisanje i uređenje tržišta mineralnih sirovina,

(9) definisanje specifičnosti mesta i uloge mineralnih resursa u procesu tranzicije, privatizaciji i restrukturiranju u mineralnom sektoru;

9) pružanje pouzdanih, potpunih, istinitih i pravovremenih informacija o mineralnim resursima zainteresovanim subjektima:

(1) informacije o utvrđenim bilansnim i eksploatacionim rezervama (za aktivna i neaktivna ležišta u formalno-pravnom smislu),

(2) informacije o odobrenim istražnim prostorima,

(3) informacije o zatraženim, a neodobrenim istražnim prostorima,

(4) informacije o područjima potencijalnih ležišta mineralnih sirovina,

(5) informacije o eksploataciji na pojedinim eksploatacionim poljima,

(6) informacije o obimu, vrsti, kvalitetu i asortimanu proizvodnje,

(7) informacije o osnovnim finansijskim pokazateljima poslovanja,

(8) informacije o osnovnim problemima: tehnološkim, zaštiti životne sredine, odnosu s lokalnim stanovništvom,

(9) informacije o recikliranju otpadnih materija,

(10) definisanje i izrada celovitog geoinformacionog sistema baze podataka o postojećim i novootkrivenim ležištima i pojavama mineralnih resursa;

10) obezbeđenje organizaciono-institucionalnih preduslova za održivo korišćenje mineralnih resursa:

(1) definisanje nadležnosti nad mineralnim resursima u jednom ministarstvu u cilju koordinacije i kvalitetnog strateškog upravljanja,

(2) eliminisanje institucionalnog preklapanja,

(3) unapređenje horizontalne koordinacije između Ministarstva životne sredine, rudarstva i prostornog planiranja, Ministarstva za infrastrukturu i energetiku i Ministarstva poljoprivrede, trgovine, šumarstva i vodoprivrede,

(4) jačanje institucionalnih kapaciteta u pogledu uticaja korišćenja resursa, uštede energije i sirovina na životnu sredinu,

(5) svrsishodno obrazovanje kadrova sposobnih da prate savremene trendove u geologiji i rudarstvu, zaštiti životne sredine i dr.

11) unapređenje tehnološkog stanja i proizvodnih mogućnosti kapaciteta za eksploataciju, pripremu i preradu mineralnih resursa:

(1) definisanje strateških okvira za obnovu, funkcionalnu revitalizaciju i tehnološko unapređenje postojećih proizvodnih kapaciteta za eksploataciju, pripremu i preradu mineralnih resursa,

(2) uvođenje čistijih tehnologija u procese eksploatacije, pripreme i prerade mineralnih sirovina,

(3) racionalno gazdovanje na postojećim i novootkrivenim ležištima,

(4) uvođenje dopunskih metoda (zavodnjavanje, utiskivanje CO2 i primena polimera),

(5) aktivna primena razradnog bušenja u cilju ostvarenja većeg stepena iskorišćenja (bušenje horizontalnih i koso usmerenih bušotina).

12) monitoring održivog korišćenja mineralnih resursa:

(1) definisanje i praćenje kompletnog seta indikatora održivog korišćenja mineralnih resursa u skladu sa savremenim razvojnim trendovima,

(2) obezbeđenje odgovarajućeg stepena dostupnosti informacija o mineralnim resursima Republike Srbije, njihovom održivom korišćenju i učešću u integralnom sistemu zaštite životne sredine.

13) aktivno uključivanje nosioca prava na istraživanje i eksploataciju mineralnih sirovina (i/ili koncesionara) u upravljanje životnom sredinom:

(1) aktivno uključenje svih nosioca prava na istraživanje i eksploataciju mineralnih sirovina (koncesionara) u integralno upravljanje životnom sredinom,

(2) identifikacija problema na osnovu sopstvenih opažanja, Studije uticaja na životnu sredinu, pritužbi stanovništva i inspekcijskih nalaza,

(3) veliki koncesionari se mogu samostalno uključivati, dok se mali mogu udruživati (uz pomoć državnih organa). Sprovođenje ove mere je bitan element uspostavljanja poverenja.

14) eliminisanje ili maksimalno moguće smanjivanje negativnih uticaja na životnu sredinu prilikom korišćenja resursa:

(1) potpuna primena principa "zagađivač plaća",

(2) priprema planova delovanja u vanrednim situacijama i planova zatvaranja pogona za eksploataciju, pripremu i preradu ruda, kao mera sprečavanja značajnih rizika od havarijskog zagađenja,

(3) primena osiguranja od šteta u životnoj sredini na postrojenja za preradu minerala koja predstavljaju značajan rizik od havarijskog zagađenja,

(4) uvođenje poreza na istovar otpada iz rudnika,

(5) podizanje i diferenciranje poreza za istraživanja i vađenje minerala,

(6) uvođenje pristupa životnog veka u analizama troškova i koristi u poslovima prerade eksploatisanih minerala,

(7) uvođenje redovnog monitoringa i analize uticaja na životnu sredinu usled eksploatacije mineralnih sirovina, posebno kvaliteta vazduha, kvaliteta vode, nivoa buke, kvaliteta zemljišta, zaštićenih područja i zdravlja ljudi,

(8) izgradnja ili renoviranje industrijskih postrojenja za preradu otpadnih voda, saniranje cevovoda i kolektora, unapređenje tehnologije u delatnostima vađenja i prerade minerala,

(9) uvođenje pristupa životnog veka u analizama u odnosu na zahteve standarda (familija ISO 14000 ili EMAS).

15) povećanje efikasnosti u preradi minerala i smanjenje gubitaka minerala i disipacije u životnu sredinu:

(1) povećanje korišćenja tehnogenih resursa metala i gasa,

(2) povećanje korišćenja otpada i reciklaže metala,

(3) povećanje dodate vrednosti u preradi bakra stimulišući proizvodnju i izvoz savremenih proizvoda od bakra.

16) rekultivacija svih lokacija degradiranih eksploatacijama mineralnih sirovina:

(1) remedijacija zemljišta i voda kontaminiranih ranijim i sadašnjim eksploatacijama ruda,

(2) otklanjanje posledica izvršenih zagađenja vezanih za eksploataciju posebno Cu, Zn-Pb, Sb, lignita i nafte,

(3) rekultivacija zemljišta i prečišćavanje otpadnih voda, degradiranih otpadom nastalih prilikom istraživanja i proizvodnje nafte i gasa u AP Vojvodini, i uvođenje sistema upravljanja otpadom u oblasti rudarstva,

(4) smanjenje uticaja na životnu sredinu od procesa eksploatacije i prerade rude bakra uvođenjem savremenih i čistijih tehnologija i instalacija za smanjenje zagađenja,

(5) uvođenje jasnih i savremenih pravila za utvrđivanje lokacija, projektovanje, izgradnju, upravljanje i zatvaranje bazena flotacijskih jalovišta,

(6) adekvatna primena jasnih pravila finansijske odgovornosti za životnu sredinu u privatizaciji postrojenja za eksploataciju, pripremu i preradu ruda;

17) uvođenje zadržavanja i skladištenja ugljenika;

18) smanjenje uticaja na životnu sredinu od eksploatacije lignita na otvorenim površinskim kopovima (i eventualno budućoj podzemnoj eksploataciji) i dosledno sprovođenje procedure njihovog redovnog zatvaranja, sanacije i rekultivacije;

19) smanjenje uticaja na životnu sredinu od kamenoloma uvođenjem novih tehnologija eksploatacije i sprovođenje obavezne rekultivacije;

20) smanjenje i najstroža kontrola eventualne eksploatacije i prerade azbesta, zatvaranje napuštenih kopova, njihova sanacija i rekultivacija;

21) donošenje regulative kojim se metalni otpad, građevinski otpad i otpad uopšte tretira kao resurs.

4.3. Mere za ostvarivanje održivog korišćenja mineralnih resursa

Na politiku održivog korišćenja mineralnih resursa utiču dve vrste faktora: (a) interni i (b) eksterni. Interni faktori obuhvataju one koji su vezani za elemente politike o mineralnim resursima - mineralna politika i energetska politika Republike Srbije, a eksterni faktori oni koji obuhvataju uticaj privredne politike, fiskalne politike, uvozno-izvozne politike, saobraćajne politike, politike životne sredine, očuvanja prirode, zaštite zemljišta, politike razvoja malih i srednjih preduzeća, politike ravnomernog regionalnog razvoja, politike zapošljavanja, itd.

Za ostvarivanje postavljenih ciljeva održivog korišćenja mineralnih resursa Republike Srbije i otklanjanje dosadašnjih nedostataka u upravljanju resursima, ali i pratećim uticajima na životnu sredinu predlažu se sledeće mere:

1) Uspostavljanje međusobnog poverenja, razumevanja, komunikacije, kooperacije i koordinacije među svim zainteresovanim stranama/učesnicima (ministarstva, inspekcije, privrednici, pokrajine, jedinice lokalne samouprave, stanovništvo, udruženja i dr.)

Dosadašnja praksa pokazuje nedovoljnu komunikacijsku povezanost zainteresovanih strana što je prepreka za pokretanje konstruktivnih predloga i rešenja. Osim toga prisutna je i hijerarhijska neusklađenost, jer svaka od nadležnih organizacija/jedinica prvenstveno štiti svoje interese, bez dovoljnog sagledavanja celine problema. Uspostavljanje poverenja je preduslov za uspešnu realizaciju potrebnih mera i aktivnosti. Posebno, treba se osloniti na održivi razvoj lokalne zajednice, i deo nadoknada usmeriti lokalnoj zajednici.

Inicijatori, glavni organizatori i odgovorni za sprovođenje ove mere su ministarstva nadležna za rudarstvo i energetiku i zaštitu životne sredine, na državnom nivou, a na nivou pokrajina nadležni su sekretarijati.

2) Usklađivanje zakonskih i podzakonskih akata (dopuna postojećih i donošenje novih)

Zakonski i podzakonski akti, prema kojima se uređuju geološka istraživanja, eksploatacija, priprema, prerada i korišćenje mineralnih sirovina, nisu usaglašeni u dovoljnoj meri da bi se efikasno sprovela Nacionalna strategija i zato je neophodna izmena postojećih i donošenje novih podzakonskih akata na osnovu Zakona o rudarstvu i geološkim istraživanjima iz 2011. godine.

Organizatori i nosioci realizacije ove mere su Narodna skupština Republike Srbije i ministarstava nadležna za rudarstvo i energetiku, zaštitu životne sredine, poljoprivredu, šumarstvo i vodoprivredu, nadležni pokrajinski sekretarijati i druge relevantne institucije.

3) Pružanje pouzdanih, potpunih, istinitih i pravovremenih informacija o mineralnim resursima

Informacije o mineralnim resursima (i rezervama), npr. u pogledu lokacija, procenjenih količina, kvaliteta, i dr., moraju biti sistematski prikupljene, jednoobrazno i kvalitetno-stručno obrađene (postojeći bilansi), verifikovane i distribuirane zainteresovanim stranama. Organizator i nosilac realizacije ove kompletne mere su ministarstva nadležna za geologiju, rudarstvo, energetiku, vodoprivredu, privredu i zaštitu životne sredine na državnom nivou, a na nivou pokrajina nadležni sekretarijati.

4) Pravilan/zakonit tok procesa eksploatacije i privođenje konačnoj nameni svih aktivnih (legalnih) i napuštenih (nesaniranih) eksploatacionih polja

Tok procesa eksploatacije, završetak eksploatacije i zatvaranje eksploatacionih polja, sanacija prostora i njihovo privođenje budućoj nameni je aktuelan problem koji zahteva kvalitetna rešenja. Dosadašnja nedovoljna pažnja prema prirodnom okruženju i zaštiti životne sredine rezultirala je stanjem u kome su površinski kopovi i jalovišta u eksploatacionim poljima postali sinonim za devastiran prostor i narušen krajolik sa otežanim i skupim perspektivama za sanaciju. Nastalo stanje nije održivo za bivše i sadašnje, kao i potencijalne korisnike i/ili koncesionare, ali i državu, pokrajine, lokalne samoupravu, inspekcijske službe, nevladine organizacije i zato se moraju pronaći adekvatna, u praksi proverena rešenja. U tom cilju potrebno je uvesti finansiranje putem zatvorenih fondova ili bankarskih garancija, koji su sastavni deo odobrenja/koncesije za eksploataciju i "proizvodnu sanaciju" uz obavezno povezivanje sa veličinom saniranog prostora, po principu da sanirane površine smanjuju veličinu fonda ili bankarske garancije.

Pored toga pri osmišljavanju buduće namene eksploatacionih polja naročito se mora voditi računa o projektovanoj nameni istog u okviru vremenskog faktora, jer eksploatacija, tj. korišćenje eksploatacionih polja traje do nekoliko desetina godina.

Nosioci aktivnosti na realizaciji ove mere su: koncesionari i privredni subjekti - nosioci prava na eksploataciju mineralnih sirovina. Organizatori su ministarstva nadležna za rudarstvo i energetiku u saradnji sa ministarstvima nadležnim za privredu i kapitalne investicije na državnom nivou, odnosno nadležni sekretarijati na nivou pokrajina. Kontrola: nadležne inspekcijske službe (geološka, rudarska, građevinska, zaštita životne sredine).

5) Uspostavljanje ravnopravnog statusa mineralnih i ostalih prirodnih resursa i njihova zaštita

Zaštita mineralnih resursa strateški bitnih za razvoj države/pokrajine/opštine mora se vršiti sa istim pristupom i odnosom kao što se vrši zaštita šumskih, poljoprivrednih, vodenih i drugih resursa, što sada nije slučaj.

Cilj ove mere je promena dosadašnje prakse i uspostavljanje ravnopravnog tretmana mineralnih sirovina sa drugim prirodnim resursima, naročito kod donošenja odluka o budućoj nameni prostora, za koji su vezana ležišta mineralnih sirovina, što je direktan doprinos racionalnosti korišćenja prostora i postojećih prirodnih resursa kao celine. Polazni argument je vezan za nužnost korišćenja mineralnih sirovina i neophodnost eksploatacije kako bi se zadovoljile određene potrebe privrede i društvene zajednice u celini. Dosadašnji propusti da se mineralni resursi "prostorno" identifikuju, rezervišu i ravnopravno razmatraju po svim relevantnim kriterijumima, uključujući i minimalni uticaj na životnu sredinu, kao i uklapanje u okolni prostor, utiču da se stvori mogućnost, da se čak i strateški resursi, obezvrede nekompatibilnom namenom prostora.

Ekstremna posledica takvog stanja je i ilegalna eksploatacija, koja za razliku od legalne, sigurno ima višestruko nepovoljniji i dalekosežniji negativan uticaj, kako na sam resurs tako i na životnu sredinu.

Operativni nosioci realizacije ove mere su: ministarstva nadležna za rudarstvo i energetiku u saradnji sa ministarstvima nadležnim za zaštitu životne sredine, privredu i kapitalne investicije na državnom nivou i nadležni organi pokrajina i lokalne samouprave.

6) Efikasan nadzor i efektivno sprovođenje zakonskih (kaznenih) mera

Za sprovođenje strateških i operativnih mera i rešenja naročito je važna kontrola, odnosno nadzor. Ukoliko nadzor nije odgovarajući, posledice mogu biti velike i na terenu i u sferi društvenog kapitala. U javnosti se često ne razlikuje eksploatacija mineralnih sirovina kakva bi mogla i trebala biti od eksploatacije kakva je danas, zbog prisutnih slučajeva kršenja zakonske regulative i neprimenjivanja dobrih iskustva iz višegodišnje prakse.

Nosioci: inspekcijske službe (geološki, rudarski, zaštita životne sredine, finansijska, građevinska, poreska, vodoprivredna, poljoprivredna) svih nadležnih ministarstava na najvišem, državnom nivou, odnosno nadležnih pokrajinskih sekretarijata i lokalne samouprave na nižim nivoima.

7) Aktivno uključivanje nosioca prava na istraživanje i eksploataciju mineralnih sirovina (i/ili koncesionara) u upravljanje životnom sredinom

Za popravljanje i unapređenje sadašnjeg nezadovoljavajućeg stanja vrlo je bitno aktivno uključenje svih nosioca prava na geološka istraživanja i eksploataciju mineralnih sirovina (koncesionara) u integralno upravljanje životnom sredinom. Njihovo aktivno uključivanje podrazumeva identifikaciju problema na osnovu sopstvenih opažanja, Studije uticaja na životnu sredinu, pritužbi stanovništva i inspekcijskih nalaza.

Koncesionari se mogu uključivati samostalno saglasno odredbama Zakona o javno-privatnom partnerstvu i koncesijama. Ovim zakonom se uređuju: uslovi i način izrade, predlaganja i odobravanja projekata javno-privatnog partnerstva, odnosno uslovi i način davanja koncesije, predmet koncesije, subjekti nadležni, odnosno ovlašćeni za postupak davanja koncesije, prestanak koncesije i dr.

Organizatori i nosioci realizacije ove mere su privredni subjekti sa pravom na geološko istraživanje i eksploataciju mineralnih sirovina (koncesionari) na teritoriji Republike Srbije u saradnji sa organima lokalne samouprave.

8) Uvođenje društveno odgovornog poslovanja od strane nosioca prava na istraživanje i eksploataciju mineralnih sirovina (koncesionari)

Uvođenje društveno odgovornog poslovanja podrazumeva stalno nastojanje nosioca prava na istraživanje i eksploataciju mineralnih sirovina, domaćih i stranih, za kvalitetnim, pravednim i odgovornim odnosom prema društvenoj zajednici i životnoj sredini/prirodnom okruženju. Ovo podrazumeva i uvažavanje prigovora i protesta iz lokalnih zajednica, deljenje dobiti u odnosu koji će lokalnu zajednicu učiniti partnerom, a ne protivnikom, transparentno poslovanje, aktivno uključivanje u rad strukovnih udruženja, promovisanje struke itd.

Organizatori i nosioci: koncesionari u saradnji sa organima lokalne samouprave.

9) Podsticanje reciklaže

U cilju smanjenja konstantno rastućih potreba za mineralnim sirovinama, što istovremeno znači i potrebu za novim odlagalištima (jalovištima), koji su potencijalno i najveći zagađivači životne sredine, izuzetno je važno podsticati nosioce prava na eksploataciju mineralnih sirovina (koncesionare) da svoju privrednu delatnost prošire i na recikliranje svih vrsta "mineralnih otpada" (flotacijska jalovišta, pepelišta, šljačišta, građevinski otpad).

U Republici Srbiji je neophodno doneti zakonske propise kojima se elektrofiltarski pepeo, šljaka, metalni otpad, građevinski otpad i određene vrste drugog otpada tretira kao sekundarna sirovina. Neophodno je razvijati tehnologije njegovog iskorišćenja i definisati obavezni procentualni obim njegovog daljeg korišćenja, na način koji je prijateljski po životnu sredinu (na bazi analize životnog ciklusa).

Nosioci mere: koncesionari i nadležni državni i pokrajinski organi.

10) Sprečavanje ilegalne eksploatacije

Ilegalna eksploatacija predstavlja neprihvatljiv način eksploatacije ležišta mineralnih sirovina, kako sa strateškog, administrativno-pravnog i upravljačkog aspekta uređenosti države i privrednih aktivnosti, tako i zbog nekontrolisane eksploatacije samog resursa, neselektivnosti, neracionalnosti i niza drugih pratećih problema koje takvu eksploataciju prate, posebno u delu negativnih uticaja na životnu sredinu. Ova eksploatacija i njeni "proizvodi" svojim delovanjem veoma negativno deluju na postojeće uslove na tržištu mineralnih resursa.

Nadzor i izricanje kaznenih mera je u nadležnosti odgovarajućih (rudarskih) inspekcijskih službi Ministarstva životne sredine, rudarstva i prostornog planiranja i Pokrajinskog sekretarijata za energetiku i mineralne sirovine, Ministarstva unutrašnjih poslova, ali bez uključenja svih aktera, a pre svega efikasnijeg rada sudova, neće se efikasno iskoreniti.

Poseban problem predstavlja tzv. "polulegalna" eksploatacija, koja se obično vrši prilikom izgradnje raznih građevinskih objekata, kada se vade i veće količine šljunka, peska, tehničko-građevinskog kamena, opekarskih sirovina, koje predstavljaju mineralne sirovine, a tako se ne tretiraju, ali se zatim i prodaju. Građevinari na taj način istovremeno sa izgradnjom objekata, za koju imaju dozvole, obavljaju i eksploataciju mineralne sirovine, iako nemaju zakonski osnov, a to im nije ni delatnost. Na takvu dopunsku delatnost, i po tom osnovu ostvaren profit, ne plaćaju poreze i naknade, dok su legalni nosioci prava za eksploataciju obavezni da u celosti sprovedu zakonsku proceduru i da na kraju plaćaju i naknadu za korišćenje mineralnih sirovina.

Nosioci aktivnosti: Ministarstvo životne sredine, rudarstva i prostornog planiranja, Ministarstvo unutrašnjih poslova na državnom nivou, nadležni sekretarijati na pokrajinskim nivoima i odgovarajuće inspekcijske službe nadležnih ministarstava i sekretarijata i lokalnih samouprava.

11) Reforma regulatornih instrumenata u oblasti životne sredine:

(1) glavni instrument za delotvornu realizaciju krajnjih ciljeva politike vezanih za smanjenje degradacije životne sredine je bolja primena principa "zagađivač plaća". Problemi zagađenja usled eksploatacije, pripreme i prerade ruda prouzrokovanog postojećim radovima treba obuhvatiti potpunom primenom principa "zagađivač plaća";

(2) neophodno je bolje sprovođenje propisa o zaštiti životne sredine kako bi se unapredilo poštovanje standarda vezanih za životnu sredinu u procesima eksploatacije, pripreme i prerade ruda;

(3) priprema i realizacija planova sanacije na lokacijama područja ugroženih od eksploatacije, pripreme i prerade ruda;

(4) priprema planova delovanja u vanrednim situacijama i planova zatvaranja odgovarajućih pogona za eksploataciju, pripremu i preradu ruda, kao mera otklanjanja značajnih rizika od havarijskog zagađenja;

(5) uvođenje jasnih pravila za utvrđivanje novih lokacija, projektovanje, izgradnju, upravljanje i zatvaranje bazena flotacijskih jalovišta;

(6) šira primena revizija stanja životne sredine i sistema za upravljanje životnom sredinom u radovima na eksploataciji, pripremi i preradi ruda;

(7) primena osiguranja od šteta po životnu sredinu na postrojenja za preradu minerala koja predstavljaju značajan rizik od havarijskog zagađenja;

(8) unapređenje ambijentalnog praćenja životne sredine na lokacijama ugroženih područja pogođenih radovima na eksploataciji, pripremi i preradi ruda;

(9) zakonom urediti postepeno procentualno povećanje upotrebe recikliranog agregata (peska i šljunka) u skladu sa izgradnjom kapaciteta za reciklažu.

12) Institucionalne reforme:

(1) eliminisanje institucionalnog preklapanja;

(2) unapređenje horizontalne koordinacije između Ministarstva životne sredine, rudarstva i prostornog planiranja, Ministarstva za infrastrukturu i energetiku i Ministarstva poljoprivrede, trgovine, šumarstva i vodoprivrede;

(3) jačanje institucionalnih kapaciteta u pogledu uticaja korišćenja mineralnih resursa na životnu sredinu.

13) Investicije u infrastrukturu:

(1) rekultivacija zemljišta degradiranog radovima na eksploataciji, pripremi i preradi ruda;

(2) izgradnja ili renoviranje industrijskih postrojenja za preradu otpadnih voda iz procesa eksploatacije, pripreme i prerade ruda;

(3) saniranje cevovoda i kolektora;

(4) rekonstrukcija brana za jalovinu;

(5) izgradnja drenažnih tunela;

(6) unapređenje efikasnosti elektrotaložnika;

(7) unapređenje tehnologije u delatnostima vađenja i prerade minerala.

14) Investicije u obrazovanje kadrova, sposobnih da prate savremene trendove razvoja u geologiji, rudarstvu, zaštiti životne sredine Nosioci: Rudarsko-geološki fakultet (za geologiju, rudarstvo), fakulteti zaštite životne sredine (za životnu sredinu), ministarstvo zaduženo za nauku i tehnološki razvoj, privredni subjekti.

II. OBNOVLJIVI RESURSI

5. OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE - OKVIR ZA ODRŽIVO KORIŠĆENJE

Energija iz obnovljivih izvora je energija proizvedena iz nefosilnih obnovljivih izvora kao što su: vodotokovi, biomasa, vetar, sunce, biogas, deponijski gas, gas iz pogona za preradu kanalizacionih voda i izvora geotermalne energije.

Korišćenje ovih izvora značajno doprinosi efikasnijem korišćenju sopstvenih potencijala u proizvodnji energije, smanjenju emisija "gasova staklene bašte", smanjenju uvoza fosilnih goriva, razvoju lokalne industrije i otvaranju novih radnih mesta.

Neracionalno korišćenje fosilnih izvora, obezbeđenje sopstvene energetske nezavisnosti kao i nove tehnologije primene, ističu sve više u prvi plan korišćenje ovih resursa.

5.1. Postojeći strateški, pravni i institucionalni okvir

Okvirni zakoni u Republici Srbiji u oblasti održivog korišćenja prirodnih resursa, uključujući energetiku, jesu: Zakon o energetici i Zakon o zaštiti životne sredine, a ostali relevantni propisi iz oblasti zaštite životne sredine su: Zakon o proceni uticaja na životnu sredinu, Zakon o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu i Zakon o potvrđivanju konvencije o proceni uticaja na životnu sredinu u prekograničnom kontekstu ("Službeni glasnik RS", broj 102/07).

Strategija razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine prepoznaje prioritet racionalne upotrebe kvalitetnih energenata i povećanja energetske efikasnosti u proizvodnji, distribuciji i korišćenju energije kod krajnjih korisnika energetskih usluga, a posebno prepoznaje prioritet korišćenja obnovljivih izvora energije i novih energetski efikasnijih i ekološki prihvatljivih energetskih tehnologija i uređaja/opreme za korišćenje energije. I Strategija privrednog razvoja Srbije 2006-2012. takođe prepoznaje selektivno korišćenje OIE kao jedan od prioriteta energetike sa ciljem smanjenja uvozne zavisnosti, smanjenja uticaja na životnu sredinu, angažovanja domaće industrije i zapošljavanja lokalnog stanovništva. Oba dokumenta definišu potrebu uvođenja podsticajnih instrumenata za veće korišćenje OIE, što je posebno propisano naknadnim zakonskim i podzakonskim aktima. Najzad, značajna je i doneta Strategija uvođenja čistije proizvodnje u Republici Srbiji ("Službeni glasnik RS", broj 17/09), kao i strateški dokumenti koji uređuju prostorno planiranje.

Sa ciljem sprovođenja energetske politike i realizacije Strategije razvoja energetike do 2015. godine, Vlada Republike Srbije je donela Uredbu o utvrđivanju Programa ostvarivanja strategije razvoja energetike Republike Srbije od 2007. do 2012. godine ("Službeni glasnik RS", br. 17/07, 73/07, 99/09 i 27/10). Ovaj dokument postavlja prioritete u pogledu modernizacije i rehabilitacije postojećih i izgradnje novih hidroelektrana kapaciteta preko 10 MW i sagledava postojeće uslove i prepreke za korišćenje OIE u Republici Srbiji, te utvrđuje mere koje treba sprovesti sa ciljem unapređenja uslova za korišćenje OIE. Naglašeno je da se za ostvarivanje strateškog cilja povećanja korišćenja obnovljivih izvora energije, kako električne, tako i toplotne, mora oslanjati na one energetske izvore koji imaju najveći potencijal, a to su: biomasa, mali vodotokovi, kao i energija vetra, geotermalna energija i solarna energija za proizvodnju toplotne energije.

Zakonom o energetici iz 2004. godine započet je proces reformi energetskog sektora sa ciljem obezbeđenja preduslova za razvoj i efikasniji rad svih subjekata koji obavljaju energetske delatnosti, kao i usaglašavanje sa propisima Evropske unije. Uveo je kategorije povlašćenih proizvođača električne, odnosno toplotne energije koji, između ostalog, u procesu proizvodnje energije koriste OIE. Povlašćeni proizvođači imaju pravo na subvencije, poreske, carinske i druge olakšice.

Zakon o energetici iz 2004. godine (kao ni drugi relevantni zakoni) nije prepoznao u dovoljnoj meri kategorije biogoriva, koje se koriste kao gorivo u saobraćaju, te ne postoje potrebni okviri za njihovo korišćenje, odnosno za primenu Direktive 2003/30/EK. I pored ove činjenice, do sada su usvojeni standardi SCS EN 14214 i SCS EN 14213 koji propisuju karakteristike metil estra masnih kiselina, koji se koriste za dizel motore, odnosno kao ulja za loženje i kojima su praktično evropski standardi EN 14214 i EN 14213 uvedeni u sistem srpskih standarda. Pored toga, u maju 2006. godine donet je Pravilnik o tehničkim i drugim zahtevima za tečna goriva bioporekla ("Službeni list SCG", broj 23/06), tečna goriva koja se proizvode iz biomase, kojim su propisani tehnički i drugi zahtevi koje moraju da ispune tečna goriva bioporekla, koja se koriste kao energetska goriva i goriva za dizel motore.

U Republici Srbiji nedostaje i znatan broj standarda opreme i postupaka za eksploataciju OIE, koji se koriste u EU, kao i propisi za projektovanje, izradu, kontrolu i montažu/ugradnju uređaja koji koriste OIE, a nedostaju i akreditovane atestne laboratorije. Procedure za dobijanje dozvola za izgradnju postrojenja koja koriste OIE su prilično složene i zahtevaju dobijanje velikog broja dozvola od raznih institucija, te predstavljaju administrativnu prepreku za delotvornije korišćenje OIE.

Novim Zakonom o energetici iz 2011. godine uređuju se ciljevi energetske politike i način njenog ostvarivanja, uslovi za pouzdanu, sigurnu i kvalitetnu isporuku energije i energenata, i uslovi za sigurno snabdevanje kupaca, uslovi za izgradnju novih energetskih objekata, uslovi i način obavljanja energetskih delatnosti, način organizovanja i funkcionisanja tržišta električne energije i prirodnog gasa, prava i obaveze učesnika na tržištu, zaštita kupaca energije i energenata, način, uslovi i podsticaji za proizvodnju energije iz obnovljivih izvora i kombinovane proizvodnje električne i toplotne energije, prava i dužnosti državnih organa, položaj, način finansiranja, poslovi i druga pitanja od značaja za rad Agencije za energetiku Republike Srbije u izvršavanju ovog zakona, kao i nadzor nad sprovođenjem ovog zakona.

Zakonom o energetici (2011) je predviđeno da Vlada (do 31. decembra 2012. godine), na predlog ministarstva nadležnog za energetiku, donese Nacionalni akcioni plan kojim se utvrđuju ciljevi za korišćenje obnovljivih izvora energije za period od najmanje 10 godina, koji se utvrđuju na osnovu ekonomskih mogućnosti i obaveza Republike Srbije preuzetih ratifikovanim međunarodnim sporazumima.

Prema Zakonu o energetici iz 2011. godine, povlašćeni proizvođači toplotne energije su proizvođači koji u procesu proizvodnje toplotne energije koriste obnovljive izvore energije i pri tome ispunjavaju uslove u pogledu energetske efikasnosti. Nadležni organ jedinice lokalne samouprave, grada, odnosno grada Beograda propisuje uslove za sticanje statusa povlašćenog proizvođača toplotne energije, kriterijume za sticanje ispunjenosti tih uslova i utvrđuje način i postupak sticanja tog statusa.

Prema ovom zakonu Vlada propisuje obavezan udeo biogoriva u sektoru saobraćaja i mere za njegovo dostizanje. Vlada na predlog ministarstava nadležnih za poslove energetike i životne sredine određuje kriterijume za održivu proizvodnju biogoriva.

U toku je izrada Nacrta zakona o racionalnoj upotrebi energije. Donošenjem ovog zakona i pratećih podzakonskih akata propisaće se standardi potrošnje energije, uvesti princip upravljanja (gazdovanja) energijom (energetski menadžment), uvesti obaveza sprovođenja energetskih revizija, podsticajne i druge mere za povećanje energetske efikasnosti i racionalnu potrošnju energije.

Zakonom o ratifikaciji Ugovora o osnivanju Energetske zajednice između Evropske zajednice i Republike Albanije, Republike Bugarske, Bosne i Hercegovine, Republike Hrvatske, Bivše Jugoslovenske Republike Makedonije, Republike Crne Gore, Rumunije, Republike Srbije i Privremene Misije Ujedinjenih nacija na Kosovu u skladu sa Rezolucijom 1244 Saveta bezbednosti Ujedinjenih nacija ("Službeni glasnik RS", broj 62/06) uspostavljen je jedinstveni pravni okvir za trgovinu električnom energijom i prirodnim gasom u jugoistočnoj Evropi i EU. Ratifikacijom ovog Ugovora Republika Srbija prihvatila je obavezu većeg korišćenja obnovljivih izvora energija (OIE) u skladu sa Direktivama EU: 2001/77/EK, 2003/30/EK, 2009/28/EK. Direktiva 2001/77/EK podstiče povećanje udela obnovljivih izvora energije u proizvodnji električne energije na internom tržištu električne energije i stvaranje osnove za budući okvir EU u toj oblasti. Direktiva 2003/30/EK promoviše korišćenje biogoriva ili drugih goriva iz obnovljivih izvora kao zamene za dizel ili motorne benzine za potrebe transporta, čime se doprinosi krajnjim ciljevima, kao što su ispunjenje preuzetih obaveza u vezi sa klimatskim promenama, ekološki prihvatljiva sigurnost u snabdevanju i promovisanje obnovljivih izvora energije. Najnoviji dokument, Direktiva 2009/28/EK promoviše korišćenje energije iz obnovljivih izvora, utvrđuje zajednički okvir za promovisanje tako proizvedene energije i ukida Direktive 2001/77/EK i 2003/30/EK. Ovom direktivom su postavljeni obavezujući nacionalni ciljevi za ukupno učešće energije iz obnovljivih izvora u finalnoj potrošnji energije, kao i za učešće obnovljivih izvora u saobraćaju: najmanje 20% učešća energije iz obnovljivih izvora u finalnoj potrošnji energije u EU i 10% učešća energije iz obnovljivih izvora u potrošnji energije za saobraćaj do 2020. godine. Osim toga, ustanovljeni su i kriterijumi održivosti za biogoriva i tečna biogoriva.

Akcioni plan za biomasu za Republiku Srbiju donet je 2010. godine u skladu sa obavezama iz Ugovora o energetskoj zajednici i u skladu sa Direktivom 2009/28/EK. Nove ciljeve u skladu sa Direktivom 2009/28/EK Republika Srbija će definisati 2012. godine.

Da bi unapredila korišćenje obnovljivih izvora energije Republika Srbija u januaru 2009. godine postala je članica Međunarodne agencije za obnovljivu energiju i time stekla uslove za korišćenje prenosa tehnologije i finansijskog savetovanja iz oblasti OIE. U cilju povećanja korišćenja obnovljivih izvora energije, Vlada je 2009. godine usvojila Uredbu o uslovima za sticanje povlašćenog proizvođača električne energije i kriterijumima za ocenu ispunjenosti tih uslova ("Službeni glasnik RS", broj 72/09), kao i Uredbu o merama podsticaja za proizvodnju električne energije korišćenjem obnovljivih izvora energije i kombinovanom proizvodnjom toplotne i električne energije ("Službeni glasnik RS", broj 99/09). Navedene uredbe podstiču, a može se reći i da neposredno omogućavaju praktično korišćenje obnovljivih izvora energije u Republici Srbiji.

U okviru Sekretarijata energetske zajednice osnovana je Radna grupa za obnovljive izvore energije, kao i Radna grupa za energetsku efikasnost, koja je sagledala mogućnost uključenja acquis communautaire o energetskoj efikasnosti u Ugovor, i identifikovala tri direktive koje potpisnice Ugovora treba da primene: Direktiva 2002/91/EK o energetskoj efikasnosti zgrada, Direktiva 2006/32/EK o energetskoj efikasnosti pri krajnjoj potrošnji energije i energentskim uslugama, i Direktiva 92/75/EZ o energetskom označavanju kućnih uređaja i druge direktive kojima se sprovodi energetsko označavanje kućnih uređaja. U skladu sa tim, Savet ministara EU je u decembru 2009. godine doneo Odluku o primeni pomenutih uputstava od strane potpisnica Ugovora. Pomenuta radna grupa učestvovala je u pripremi Prvog akcionog plana za energetsku efikasnost Republike Srbije, koji je Vlada donela juna 2010. godine za period 2010-2012. godine, a sa ciljem uštede finalne energije od 1,5% (i najmanje 9% u devetoj godini primene). Energetska efikasnost se može obezbediti i upotrebom obnovljivih izvora energije, te je i stoga značajno pomenuti ovu oblast.

Pored ministarstva zaduženog za energetiku, za primenu navedenog okvira nadležni su i: ministarstvo zaduženo za životnu sredinu i izgradnju (donošenjem novog Zakona o planiranju i izgradnji 2009. godine uvedena je energetska efikasnost u zgradarstvo i energetska sertifikacija objekata), Agencija za energetsku efikasnost i Agencija za energetiku Republike Srbije, kao i regionalni centri za energetsku efikasnost, lokalne samouprave i udruženja koja deluju u ovom sektoru.

5.2. Postojeća infrastruktura

Broj izgrađenih objekata za eksploataciju OIE u Republici Srbiji i njihova godišnja proizvodnja gotovo su zanemarljivi a tehničko tehnološke karakteristike do sada ugrađene opreme daleko su lošije od karakteristika slične opreme koja se danas koristi u EU. Izuzetak predstavljaju postrojenja za proizvodnju paleta koja koriste biomasu, a primetan je značajan interes investitora pogotovo u pogledu izgradnje malih hidroelektrana. Značajnu prepreku predstavlja složena procedura za izgradnju objekata za eksploataciju OIE.

U Republici Srbiji danas postoji mali, ali rastući broj proizvođača opreme za primenu obnovljivih izvora energije. U Subotici postoji Simensova fabrika vetro-generatora, koja ceo proizvodni program izvozi.

Kotlovi za biomasu takođe predstavljaju važan program domaće proizvodnje opreme za primenu obnovljivih izvora energije, što doprinosi unapređenju životne sredine i razvoju lokalne ekonomije. Istraživanja iz oblasti energetske efikasnosti posebno su podstaknuta u javnim konkursima ministarstva nadležnog za nauku, a na osnovu strateških ciljeva koje navodi Strategija naučnog i tehnološkog razvoja Republike Srbije u periodu 2010-2015. godine.

5.3. Ključni problemi i prepreke za razvoj upotrebe obnovljivih izvora energije u Srbiji

Program ostvarivanja Strategije razvoja energetike Republike Srbije do 2012. godine kao najznačajnije prepreke za povećano korišćenje obnovljivih izvora energije navodi sledeće:

1) nepostojanje jasno definisane obaveze operatera prenosnog odnosno distributivnog sistema da prioritetno priključuju proizvođače koji koriste OIE na mrežu i da obnovljivoj energiji daju prvenstvo u dispečiranju;

2) nedostatak znatnog broja standarda opreme i postupaka za eksploataciju OIE;

3) nedovoljan broj propisa za projektovanje, izradu, kontrolu i montažu/ugradnju uređaja koji koriste OIE;

4) nedovoljan broj akreditovanih atestnih laboratorija za postrojenja koja koriste OIE;

5) neekonomske cene električne energije i disparitet cena energenata.

Pored ovih najznačajnijih prepreka postoje i sledeći problemi za značajnije korišćenje obnovljivih izvora energije:

1) nepostojanje prostornih planova i nerešeni imovinsko-pravni odnosi;

2) skupi bankarski krediti za projekte korišćenja OIE;

3) nepostojanje sistema gazdovanja energijom;

4) komplikovane procedure izdavanja dozvola i saglasnosti za projekte OIE;

5) nedovoljno podsticajan poreski, carinski i drugi sistem subvencija za korišćenje OIE;

6) nedostatak regulative iz oblasti javno-privatnog partnerstva;

7) nedostatak iskustva i veština za instalaciju, korišćenje i održavanje sistema obnovljivih izvora energije;

8) malo interesovanje privrednih subjekata za korišćenje čistih tehnologija poput OIE zbog teškog privrednog ambijenta i ekonomske krize;

9) nedostatak svesti u javnosti o značaju korišćenja OIE.

Značajnu administrativnu prepreku prilikom izgradnje elektrana koje koriste obnovljive izvore energije predstavljaju i odredbe Zakona o javnim preduzećima i obavljanju delatnosti od opšteg interesa ("Službeni glasnik RS", br. 25/00, 25/02, 107/05, 108/05 - ispravka i 123/07 - dr. zakon). Po ovim zakonskim odredbama, proizvodnja električne energije je delatnost od opšteg interesa, što i u slučaju otpočinjanja proizvodnje električne energije u malim elektranama zahteva sprovođenje iste procedure, kao i za elektrane snage veće od 30 MW.

Postoje i dodatne prepreke koje se odnose na različite izvore obnovljive energije:

Biomasa

Najznačajniju prepreku za veće korišćenje biomase predstavlja nedovoljna raspoloživost i iskustvo u korišćenju opreme, kao i nepostojanje razvijenog tržišta biomase. Pored toga, zbog povećane potražnje za peletima i briketima u Evropskoj uniji, skoro sva domaća proizvodnja se izvozi. Kako je biomasa ograničen resurs, potrebno je definisati ukupne raspoložive količine biomase za proizvodnju briketa i peleta i intenzivirati korišćenje ostataka biomase u neprerađenoj formi, što je energetski i ekonomski racionalnije u odnosu na korišćenje peleta i briketa. Što se tiče korišćenja biomase za proizvodnju toplotne energije, imajući u vidu aktuelne cene energenata, ekonomski je opravdano koristiti biomasu kao zamenu za prirodni gas ili tečna goriva, naročito lož ulja, dok niske cene uglja još uvek ne motivišu investitore da prelaze sa uglja na biomasu. Proizvodnja biomase ima uticaj i na proizvodnju i cenu hrane, a postoje i drugi izazovi koji su navedeni u donetom Akcionom planu za biomasu Republike Srbije. Raspoloživost biomase treba razmotriti i sa aspekta očuvanja biodiverziteta i očuvanja plodnosti poljoprivrednog zemljišta. Iz prethodno navedenih razloga raspoloživa količina biomase mora se utvrditi sa aspekta ekološke održivosti, a u okviru međuresorne saradnje nadležnih ministarstava i pokrajinske uprave.

Male hidroelektrane

Jedna od osnovnih prepreka za intenzivniju izgradnju malih hidroelektrana u Republici Srbiji je administrativne prirode, jer investitori imaju obavezu da, pored energetske dozvole za izgradnju malih hidroelektrana instalisane snage iznad 1 MW, pribave i odgovarajuće tehničke uslove o osobinama terena radi utvrđivanja uslova za izgradnju i uslova izrade tehničke dokumentacije, dozvole od ministarstva nadležnog za poslove vodoprivrede i šumarstva, kao i od ministarstva nadležnog za poslove prostornog planiranja i uprave u čiji delokrug spadaju poslovi urbanizma. Nepostojanje definisanih naknada i standardnih procedura, kao i standardizovanih formi ugovora o korišćenju prirodnih dobara znatno usporava i otežava proces izgradnje malih hidroelektrana. To je značajan problem imajući u vidu da se veliki broj potencijalnih hidroelektrana nalazi upravo u zaštićenim zonama što praktično sprečava njihov razvoj.

Razlog koji takođe otežava intenzivniju izgradnju malih hidroelektrana je u zastarelom načinu obrade Katastra malih hidroelektrana ("Katastar malih hidroelektrana na teritoriji SR Srbije van SAP" iz 1987. godine, i "Katastar malih hidroelektrana u Autonomnoj pokrajini Vojvodini" iz 1989. godine) i neuzimanje u razmatranje uticaja promenjenih geoloških, hidroloških, meteoroloških i drugih faktora (usled efekata klimatskih promena), koji su od velikog značaja za izgradnju malih hidroelektrana. U cilju sagledavanja stvarnih potencijala lokacija za izgradnju malih hidroelektrana, potrebno je Katastar malih hidroelektrana dopuniti novim lokacijama, a postojeće lokacije ažurirati u skladu sa sadašnjim uslovima na toj lokaciji.

Solarna energija

Jedan od najvažnijih faktora koji utiče na ekonomsku opravdanost ugradnje solarnih panela za proizvodnju toplotne energije je cena električne energije. U uslovima neekonomske cene električne energije ne postoji motivisanost stanovništva da ugrađuje ovu vrstu opreme i na taj način ostvaruju uštede. Pored toga, nepostojanje standarda i kontrole kvaliteta solarnih panela koji se mogu naći na tržištu mogu negativno uticati na opredeljenje potencijalnih investitora. Najzad, fotonaponski paneli iziskuju velike površine zemljišta, te treba imati u vidu trošak upotrebe zemljišta za prehrambenu ili druge namene. Moguć izbor, međutim, predstavlja devastirano zemljište. Takođe postoji mogućnost višenamenskog korišćenja prostora, posebno javnog prostora (paneli iznad javnih garaža i drugi javni objekti većih površina).

Geotermalna energija

Lokalne samouprave, potencijalni investitori i korisnici nemaju dovoljno iskustva sa korišćenjem geotermalne energije, posebno u smislu održive upotrebe koja sprečava, odnosno razumno ograničava, nepovoljan uticaj na kvalitet vode.

Primena toplotnih pumpi omogućava upotrebu podzemnih voda niže temperature i zemljine toplote za grejanje i hlađenje stambenih, javnih i poslovnih prostora, građenih uz korišćenje visokokvalitetnih izolacionih materijala. Potrebna je trajna edukacija stanovništva u smislu upotrebe prirodnih potencijala geotermalne energije, ekonomske isplativosti primene novih tehnologija i naročito očuvanja prirodnih resursa i životne sredine.

Energija vetra

Za razliku od drugih OIE, koji imaju relativno stabilnu i predvidivu proizvodnju, kod elektrana na vetar ona je nestabilna i nepredvidiva. Zbog toga je, radi bezbednog funkcionisanja elektroenergetskog sistema, potrebno obezbediti postojanje rezervnog kapaciteta. Pored toga, promenljiva snaga elektrana na vetar tokom pogona iziskuje značajne napore i troškove pri balansiranju elektrosistema, a neophodno je obezbediti širenje/rekonstrukciju prenosnog sistema. Ovo su najznačajnije tehničke prepreke za brzu izgradnju velikih kapaciteta na vetar. Pored toga, kao i u slučaju solarne energije, vetroelektrane iziskuju velike zemljišne površine, te treba imati u vidu trošak upotrebe zemljišta za prehrambenu ili druge namene. Svakako, moguće je i kombinovati upotrebu zemljišta i to je praksa u drugim zemljama. Neophodno je imati u vidu i otpor javnosti zbog buke, vizuelnog efekta, kao i zbog uticaja na biodiverzitet, posebno ptice i druge životinje koje imaju utvrđene migratorne puteve.

5.4. Strateški ciljevi i mere za održivo korišćenje obnovljivih izvora energije

5.4.1. Strateški ciljevi:

1) povećati upotrebu obnovljivih izvora energije u Republici Srbiji, odnosno u kratkom roku, do kraja 2012. godine povećati učešće električne energije proizvedene iz OIE za 2,2%, posmatrano u odnosu na ukupnu potrošnju električne energije u 2007. godini, a da zastupljenost biogoriva i ostalih goriva iz obnovljivih izvora na tržištu iznosi najmanje 2,2% u odnosu na ukupnu potrošnju goriva u saobraćaju računato na osnovu energetskog sadržaja;

2) smanjiti uvoz fosilnih goriva, kao i gubitke u elektromreži obnavljanjem infrastrukture i izgradnjom novih kapaciteta za prihvatanje OIE;

3) povećati energetsku efikasnost kako u proizvodnji tako i u potrošnji

Dugoročno gledano, udeo obnovljive energije u ukupnoj proizvodnji energije u Republici Srbiji može biti povećan smanjivanjem udela energije iz fosilnih goriva, i to: povećanjem efikasnosti konverzije primarnih fosilnih goriva (efikasnije termoelektrane na ugalj za koje se očekuje da zamene postojeće), smanjenjem gubitaka toplote u toplanama i distributivnoj mreži, kao i putem sprovođenja mera za povećanje energetske efikasnosti u sektorima potrošnje energije (efikasnije tehnologije i uređaji, vozila sa malom potrošnjom, bolja izolacija u zgradama itd.);

4) uvesti nove tehnologije u proizvodnji energije;

Razvoj novih energetskih tehnologija se ubrzava širom sveta i može se očekivati da neke od ovih tehnologija postanu ekonomski primenjive u narednih 15 godina (kao npr. sintetička goriva zasnovana na celulozi, tehnologije zasnovane na vodoniku, gorivnim ćelijama, itd.).

5) razvoj lokalne industrije i otvaranje novih radnih mesta.

5.4.2. Predlog mera:

1) uspostavljanje efikasnog zakonodavnog okvira za održivo korišćenje obnovljivih izvora energije:

(1) donošenje jednog okvirnog zakona o obnovljivoj energiji sa odgovarajućim podzakonskim propisima, sa ciljem otklanjanja administrativnih prepreka, posebno putem pojednostavljenja procedura za izgradnju objekata za proizvodnju obnovljivih izvora energije, kao i definisanjem posebnih uslova za razvoj OIE u zaštićenim zonama,

(2) donošenje zakona o racionalnoj upotrebi energije i prateće podzakonske regulative,

- donošenje izmena i dopuna Zakona o javnim nabavkama sa ciljem uvođenja (dodatnog) kriterijuma energetske efikasnosti prilikom izbora ponuđača,

- uvođenje posebnih mera nadzora proizvodnje biomase u skladu sa preporukama Evropske komisije, posebno sa ciljem nadzora izvora biomase i sa ciljem potvrde da se dobijaju uštede u obliku smanjenja štetnog uticaja emisija gasova sa efektom staklene bašte (Direktno sagorevanje biomase može da dovede do povećanja aerozagađenja. Zbog toga, podrška treba da bude odobrena samo u slučaju kada se korišćenje biomase sprovodi u saglasnosti sa propisima o zaštiti životne sredine, odnosno kada su mere za smanjenje emisija preduzete - kotlarnice domaćinstava specijalno projektovane za sagorevanje biomase, veće kotlarnice opremljene uređajima za smanjivanje emisija, itd.). Napomena: Pored propisa EU, videti izveštaj Svetskog fonda za prirodu, Sustainability standards for bioenergy (World Wide Fund for Nature, 2006),

- na osnovu Pravilnika o proglašenju i zaštiti strogo zaštićenih i zaštićenih divljih vrsta biljaka, životinja i gljiva ("Službeni glasnik RS", broj 5/10) doneti poseban propis da se pri razmatranju mogućnosti povećanja proizvodnje biomase na zemljištima marginalnim sa aspekta poljoprivredne proizvodnje izuzmu staništa zaštićenih i strogo zaštićenih divljih biljnih i životinjskih vrsta,

- dalje usaglašavanje mera politike sektora energetike sa drugim sektorima u pogledu održivog korišćenja obnovljivih izvora energije, posebno sa sektorima zaštite životne sredine i poljoprivrede u pogledu korišćenja biomase;

2) uspostavljanje delotvornog institucionalnog i organizacionog okvira za održivo korišćenje obnovljivih izvora energije:

(1) jačanje administrativnog kapaciteta za održivo korišćenje obnovljivih izvora energije, pre svega ministarstva zaduženog za energetiku, ministarstva zaduženog za životnu sredinu, Agencije za energetsku efikasnost, Fonda za zaštitu životne sredine, kao i organa lokalnih samouprava,

(2) obezbeđenje sistema delotvornog praćenja primene mera održive upotrebe OIE jačanjem kapaciteta Saveta za održivi razvoj,

(3) razmatranje osnivanja instituta za energetiku, kao podrške državnoj upravi, zaduženog za prikupljanje, analizu i objavljivanje podataka iz oblasti energetike sa ciljem donošenja mera politike, kao i obaveštavanja poslovne zajednice i zainteresovanih organizacija i građana o stanju energetike,

(4) obezbeđivanje pristupa elektromreži u skladu sa propisima;

3) uspostavljanje efikasnih ekonomskih mera i sistema finansiranja za održivo korišćenje obnovljivih izvora energije:

(1) razmatranje svih mogućnosti za uspostavljanje efikasnih ekonomskih mera,

(2) izrada analize najboljih praksi i predloga uspostavljanja fiskalnih, carinskih i drugih podsticaja za one koji primenjuju mere energetske efikasnosti i za one koji proizvode i koriste obnovljive izvore energije,

(3) uspostavljanje sistema racionalnog gazdovanja energijom (energetski menadžment), koji je pokrenut u jedinicama lokalne samouprave Republike Srbije, i koji treba proširiti na sve javne ustanove,

(4) uspostavljanje sistema energetskih revizija u sektorima potrošnje energije,

(5) uspostavljanje "zelenog sistema" sertifikovanja za proizvode, posebno u zgradarstvu,

(6) obezbeđivanje "mekih" zajmova ili smanjenje kamata za komercijalne zajmove u oblasti obnovljivih izvora energije,

(7) obezbeđivanje uslova za korišćenje međunarodnih finansijskih mehanizama (najviše zasnovanih na Kjoto protokolu i nastavljanju održivog privrednog razvoja),

(8) delotvorno primenjivanje dodatnih mera navedenih u Akcionom planu Programa ostvarivanja strategije razvoja energetike Republike Srbije 2007-2015. godine, kao i u Akcionom planu za biomasu i Prvom akcionom planu za energetsku efikasnost Republike Srbije za period 2010-2012. godine;

4) izgradnja infrastrukture sa ciljem smanjenja negativnog uticaja na životnu sredinu u postrojenjima koja koriste obnovljive izvore energije:

(1) obezbeđenje tretmana otpadnih voda iz postrojenja koje koriste obnovljive izvore energije, pre svega osoku sa farmi kao i druge oblike biomase,

(2) iskorišćenje pepela nastalog sagorevanjem biomase kao i njegov transport i odlaganje,

(3) izgradnja ribljih staza na malim hidroelektranama,

(4) upravljanje otpadom nastalim u postrojenjima koja koriste obnovljive izvore energije npr. poluprovodnički elementi u foto-naponskim elektranama i dr.;

5) podizanje nivoa svesti i obrazovanja u pogledu povećanja energetske efikasnosti i korišćenja obnovljivih izvora energije:

(1) obrazovanje u vezi održivog korišćenja biomase u skladu sa potrebama očuvanja biodiverziteta, kao i potrebama poljoprivrede,

(2) podrška relevantnim istraživačkim i razvojnim aktivnostima,

(3) podrška dobrovoljnim aktivnostima industrije.

6. ŠUME I ŠUMSKI RESURSI - OKVIR ZA ODRŽIVO KORIŠĆENJE

Šume i šumski ekosistemi spadaju u najznačajnije bioekološke resurse i najsvestraniji su činilac obnovljivih prirodnih resursa koji, pored socio-ekonomskog značaja (kroz produkciju biomase kao osnovne sirovine mehaničke i hemijske prerade drveta), istovremeno predstavljaju najstabilnije ekosisteme od neprocenjivog značaja u zaštiti prirode i kvalitetu životne sredine. Šume su u rešavanju problema očuvanja, zaštite i unapređenja kvaliteta životne sredine nezamenljiv činilac, ne samo u regionalnim okvirima, već svojim ekosistemskim uslugama ostvaruju pozitivno globalno dejstvo na sve komponente životne sredine.

Postajemo svesni da vrednost regulatornih, kulturnih i drugih opšte korisnih funkcija šuma i šumskih ekosistema višestruko prevazilazi vrednost drvnih proizvoda.

6.1. Postojeći strateški, pravni i institucionalni okvir

6.1.1. Strateški okvir

Strategija razvoja šumarstva Republike Srbije ("Službeni glasnik RS", broj 59/06) doneta je od strane Vlade Republike Srbije 6. jula 2006. godine. Strategija definiše osnovne principe šumarskog sektora kroz: održivost razvoja šuma i šumarstva, multifunkcionalnost šuma, ruralni razvoj, javnost informacija, učešće interesnih grupa, povećanje površine i proizvodnosti šuma, gazdovanje šumama, privrženost međunarodnim obavezama i sporazumima, degradaciju šuma i procenu uticaja na životnu sredinu, očuvanje zdravstvenog stanja šuma, naučno istraživanje, obrazovanje i obuku. U Strategiji razvoja šumarstva Republike Srbije posebno mesto zauzima očuvanje i unapređenje biodiverziteta u šumskim ekosistemima. Bogatstvo biodiverziteta predstavlja nacionalno bogatstvo koje zahteva adekvatan tretman kroz sistemska rešenja za očuvanje i unapređenje biodiverzieteta šumskih područja. U poglavlju Status i briga o divljači Strategija razvoja šumarstva Republike Srbije promoviše kao cilj očuvanje, unapređenje genetskog potencijala, brojnosti i kvaliteta populacije divljači primenom odgovarajućih mera planiranja, gazdovanja i kontrole.

6.1.2. Zakonodavni okvir

Sa zakonodavne strane oblast šumarstva pokriva Zakon o šumama ("Službeni glasnik RS", broj 30/10) i Zakon o divljači i lovstvu ("Službeni glasnik RS", broj 18/10).

Divlje vrste biljaka, životinja i gljiva, odnosno vrste koje imaju poseban značaj sa ekološkog, ekosistemskog, biogeografskog, naučnog, zdravstvenog, ekonomskog i drugog aspekta za Republiku Srbiju, štite se kao strogo zaštićene divlje vrste ili zaštićene divlje vrste Pravilnikom o proglašenju i zaštiti divljih vrsta biljaka, životinja i gljiva ("Službeni glasnik RS", broj 5/10), kao i Uredbom o ustanovljavanju lovnih područja na teritoriji Republike Srbije ("Službeni glasnik RS", broj 91/11).

Kada su u pitanju strogo zaštićene vrste i njihovi razvojni oblici, njihova zaštita sprovodi se zabranom korišćenja, uništavanja i preduzimanja svih aktivnosti kojima se mogu ugroziti divlje vrste i njihova staništa, kao i preduzimanjem mera i aktivnosti na upravljanju populacijama. Zaštita zaštićenih vrsta sprovodi se ograničavanjem korišćenja, zabranom uništavanja i preduzimanja drugih aktivnosti kojima se nanosi šteta vrstama i njihovim staništima, kao i preduzimanjem mera i aktivnosti na upravljanju populacijama.

6.1.3. Institucionalni okvir

Uprava za šume, kao organ uprave u sastavu Ministarstva poljoprivrede, trgovine, šumarstva i vodoprivrede, obavlja poslove državne uprave i stručne poslove koji se odnose na: politiku šumarstva; očuvanje šuma; unapređenje i korišćenje šuma i divljači; sprovođenje mera zaštite šuma i divljači; kontrolu semena i sadnog materijala u šumarstvu, kao i druge poslove određene zakonom. Javna preduzeća "Srbijašume" i "Vojvodinašume" su organizovana na tri nivoa: generalna direkcija, šumska gazdinstva i šumske uprave.

Osnovne delatnosti javnih preduzeća su:

1) gajenje, održavanje i obnova šuma, rekonstrukcija i melioracija degradiranih šuma i šikara, proizvodnja šumskog semena i sadnog materijala i podizanje novih šuma i zasada;

2) unapređivanje i korišćenje opšte korisnih funkcija šuma;

3) proizvodnja šumskih sortimenata i korišćenje drugih šumskih proizvoda i njihov transport, korišćenje šuma za rekreaciju, uzgoj i lov divljači i drugo korišćenje šuma;

4) projektovanje, izgradnja i održavanje šumskih saobraćajnica, parkova i zelenih rekreativnih površina i drugih objekata koji služe gazdovanju šumama;

5) izrada programa, projekata i osnova gazdovanja šumama;

6) vršenje stručnih poslova u šumama sopstvenika;

7) trgovina na veliko i malo;

8) spoljnotrgovinski promet;

9) obavljanje privrednih delatnosti u inostranstvu;

10) lov i uzgoj divljači;

11) lovni i rekreativni turizam;

12) zaštita prirode;

13) ribarstvo.

Javno preduzeće "Vojvodinašume" ima iste nadležnosti kao javno preduzeće "Srbijašume" na teritoriji AP Vojvodina.

Nacionalnim parkovima upravljaju javna preduzeća, osnovana Zakonom o nacionalnim parkovima ("Službeni glasnik RS", br. 39/93, 44/93 - ispravka, 53/93, 67/93, 48/94, 101/05 - dr. zakon i 36/09 - dr. zakon) i to: Javno preduzeće Nacionalni park "Fruška gora" (25.393 ha), Javno preduzeće Nacionalni park "Tara" (19.715 ha), Javno preduzeće Nacionalni park "Kopaonik" (11.809 ha), Javno preduzeće Nacionalni park "Đerdap" (63.608 ha), i Javno preduzeće Nacionalni park "Šar planina" (39.000 ha).

6.2. Izazovi i ciljevi za održivo korišćenje resursa i ekosistemskih usluga/funkcija šuma

6.2.1. Opšti ciljevi

Opšti cilj održivog korišćenja šumskih resursa je uravnotežen odnos u korišćenju svih funkcija šuma, kojim se obezbeđuje trajna višefunkcionalnost u pružanju materijalnih dobara i drugih ekosistemskih usluga od šuma.

Šumskim resursima Republike Srbije gazduje se na principima održivog razvoja.

6.2.2. Specifični ciljevi

1) Očuvanje i unapređenje stanja šuma, šumskih ekosistema i razvoj šumarstva:

(1) izrada Nacionalnog šumarskog programa u skladu sa odlukom Ministarske Konferencije za zaštitu šuma u Evropi;

(2) uvođenje sistema sertifikacije šuma;

(3) uvođenje novih informacionih tehnologija u upravljanju šumama;

(4) sprovođenje planskog korišćenja šuma i šumskih resursa uz poštovanje principa višefunkcionalnosti i održavanja ekološke ravnoteže;

(5) izrada studije o uticajima klimatskih promena na šumske ekosisteme;

(6) povećanje kapaciteta šuma u pružanju opštekorisnih funkcija;

(7) uspostavljanje sistema kontrolisanog ostavljanja mrtvih stabala u specijalno utvrđenim šumskim zonama, u cilju unapređenja šumskog biodiverziteta i u skladu sa međunarodnim principima održivog upravljanja šumama;

(8) sprovođenje mera edukacije upravljača šumskim dobrima o značaju mrtvih stabala za očuvanje šumskog biodiverziteta;

(9) očuvanje šumskih staništa i njihovih sukcesivnih nizova, što je bitno sa aspekta funkcionalne povezanosti i adaptibilnosti šuma u uslovima praktično neprekidnih klimatskih promena;

(10) ugrađivanje aspekta klimatskih promena u sva dugoročna investiciona ulaganja (naročito u biološke radove kao što je melioracija izdanačkih i degradiranih šuma i pošumljavanje, u prvom redu kod izbora vrsta, tehnike i tehnologije izvođenja radova);

(11) definisanje optimalnog oblika gazdovanja šumama bez obzira na vlasništvo;

(12) obezbeđivanje regulatornih, institucionalnih i ekonomskih okvira u sprovođenju održivog gazdovanja šumama;

(13) uspostavljanje realnog vrednovanja šuma i šumskih ekosistema uz uvođenje sistema kvaliteta.

2) Povećanje doprinosa šumarskog sektora ekonomskom i društvenom razvoju Republike Srbije:

(1) povećanje produktivnosti racionalnim korišćenjem ukupnog proizvodnog potencijala šumskih područja, koji podrazumeva drvo, nedrvne šumske resurse i održivo korišćenje opšte korisnih funkcija šuma;

(2) stvaranje uslova za organizovanu plantažnu proizvodnju aromatičnog i lekovitog bilja;

(3) uključivanje u politiku ruralnog razvoja u skladu sa politikom razvoja EU;

(4) podizanje i održavanje optimalnog kvaliteta i gustine šumskih saobraćajnica, kao i pomoćne infrastrukture (kuće, odmorišta, itd) radi sprovođenja održivog gazdovanja šumama i obezbeđenja socijalnih i kulturnih potreba društva;

(5) razvoj modernog i jedinstvenog informacionog sistema šumarstva koji će biti kompatibilan sa informacionim i komunikacionim sistemom Evropske Unije (EFIS) unifikacijom podataka na nivou sektora šumarstva;

(6) studija prostornog rasporeda poljozaštitnih šumskih pojaseva u ugroženim područjima.

3) Unapređenje održivog korišćenja šuma i šumskih ekosistema u zaštićenim područjima i nacionalnoj ekološkoj mreži:

(1) utvrđivanje i primena nacionalnih kriterijuma i indikatora za uspostavljanje delova šumskih ekosistema kao zaštićenih prirodnih dobara u skladu sa opšte prihvaćenim međunarodnim kriterijumima i indikatorima;

(2) povećanje autohtonosti šuma i prirodne mozaičnosti staništa;

(3) gazdovanje uz poštovanje prioritetne funkcije šuma sa posebnom namenom;

(4) usklađivanje postojećih zaštićenih područja sa nacionalnim i međunarodnim kriterijumima i indikatorima;

(5) unapređenje sistema pravne i fizičke zaštite šuma u zaštićenim prirodnim dobrima uz utvrđivanje realne nadoknade vlasniku šume za uskraćeno ili ograničeno korišćenje;

(6) utvrđivanje modela finansiranja upravljanja zaštićenim područjima;

(7) unapređenje kvaliteta informisanja o značaju zaštićenih prirodnih dobara.

4) Podizanje novih 100.000 hektara šuma do 2020. godine (Prema novom Prostornom planu Republike Srbije do 2014. godine pošumljavanje treba da obuhvati 450 km2):

(1) izrada strategije pošumljavanja svih staništa primenjujući međusektorsku saradnju i participativni pristup planiranju;

(2) izrada katastra površina za pošumljavanje za prioritetna područja

(3) podizanje semenskog centra u Požegi na nivo Nacionalnog semenskog centra;

(4) organizacija rasadničke proizvodnje za realizaciju programa pošumljavanja 100 000 hektara goleti;

(5) podizanje novih šuma na nisko produktivnim pašnjacima bonitetne klase 06:07 (i svim drugim bonitetnim klasama uz promenu namene zemljišta) na površini od 33 700 hektara uz očuvanje za zaštitu prioritetnih staništa Srbije;

(6) podizanje novih šuma na površinama zahvaćenim jakom erozijom na 20 000 hektara;

(7) zaštitne šume voda na 27 000 hektara;

(8) rekultivacija jalovišta na 3 600 hektara;

(9) gradske i prigradske šume na 5000 hektara;

(10) zaštitne šume duž saobraćajnica na 2 000 hektara;

(11) protivemisione zaštitne šume na 4700 hektara;

(12) poljozaštitni pojasevi - vanšumsko zelenilo na 4 000 hektara.

5) Očuvanje, unapređenje, održivo korišćenje i valorizacija zaštitnih, socijalnih, kulturnih, zdravstvenih i regulatornih funkcija šuma i razvijanje mehanizama naplate istih:

(1) obezbeđenje zakonskih i institucionalnih okvira za korišćenje šuma i šumskih ekosistema u cilju zaštite vodnih resursa, zemljišta od erozije i infrastrukture;

(2) ekonomska valorizacija zaštitnih i drugih regulatornih funkcija šuma i utvrđivanje nadoknade za korišćenje tih funkcija;

(3) stimulisanje fundamentalnih i primenjenih istraživanja u funkciji očuvanja, unapređenja, održivog korišćenja i valorizacije zaštitnih funkcija šuma;

(4) obezbediti regulatorne, institucionalne i ekonomske mere za pomoć i podršku očuvanju i unapređenju rekreativnih i zdravstvenih (lekovitih) funkcija šuma i omogućiti njihovo održivo korišćenje u šumskim područjima koja ispunjavaju ove funkcije;

(5) obezbeđenje podrške istraživanju i analizi mogućeg obima i metoda za skladištenje ugljenika u šumama, promovisati efikasnu upotrebu bio-energije iz šuma kojima se održivo gazduje, u skladu sa Okvirnom konvencijom UN o klimatskim promenama i Kjoto protokolom, i time stvoriti uslove za konkurisanje kod međunarodnih fondova za povećanje površina pod šumama;

(6) zaštita znamenitih istorijskih i kulturnih objekata i lokaliteta na šumskom zemljištu;

(7) obezbeđenje institucionalnih i ekonomskih mera za očuvanje i unapređenje rekreativnih i zdravstvenih funkcija šuma i šumskih ekosistema;

(8) podizanje nivoa svesti o važnosti šuma i šumskih ekosistema za društvo u celini uz efikasno učešće svih interesnih grupa.

6) Obezbeđenje održivog razvoja šumarskog sektora i stvaranje najveće moguće dodatne vrednosti proizvoda šuma:

(1) utvrđivanje sistema planiranja sa primenom ekosistemskog pristupa;

(2) monitoring stanja šuma, zaštite šuma i biološke raznovrsnosti šumskih ekosistema;

(3) upotreba GIS-a u uređivanju šuma;

(4) razvoj nacionalnih kriterijuma, indikatora i smernica za višefunkcionalno gazdovanje šumama;

(5) podrška sertifikaciji šuma, šumskih ekosistema i proizvoda sakupljenih iz šuma;

(6) identifikacija i razgraničenje zemljišta za pošumljavanje i poljoprivrednu proizvodnju;

(7) maksimalno korišćenje ostalih proizvoda iz šuma uz obavezno održanje istog;

(8) podizanje zasada domaćeg oraha, crnog oraha, mečije i obične leske, divlje jabuke, divlje trešnje, oskoruše i drugih atraktivnih vrsta za prerađivačku industriju (maline, kupine, borovnice i sl.);

(9) utvrđivanje stanja šuma u privatnom vlasništvu i razvoj sistema planiranja i kontrole gazdovanja privatnim šumama;

(10) podrška udruživanju privatnih šumovlasnika i njihova edukacija u gazdovanju šumama i šumskim ekosistemima i unapređenje saradnje države i ostalih institucionalnih grupa;

(11) kreiranje zakonskih preduslova za nesmetano sprovođenje održivog gazdovanja šumama i šumskim ekosistemima;

(12) izrada sistema eksperimentalnih površina za određivanje kvota kod prikupljanja lekovitog bilja, pečurki, bobica itd. iz prirodnih ekosistema.

7) Očuvanje i unapređenje genetskog potencijala, brojnosti i kvaliteta populacija divljači primenom odgovarajućih mera planiranja, gazdovanja i kontrole:

(1) održivo gazdovanje divljači odnosno stvaranje optimalnih uslova za unapređivanje stanja autohtone divljači i reintrodukciju autohtone divljači;

(2) uvažavajući da je divlja fauna dobro od opšteg interesa u skladu sa ovom strategijom pripremiti strategiju razvoja lovstva;

(3) stvoriti pravne, institucionalne i ekonomske okvire za sprovođenje strategije lovstva.

8) Obrazovanje odgovarajućih kadrova za sektor šumarstva:

(1) izrada strategije obrazovanja kadrova u šumarstvu koja će dati osnov za uspostavljanje savremenog sistema obrazovanja u skladu sa potrebama i razvojnim pravcima struke u izmenjenim socio-ekonomskim, naučnim i tehnološkim uslovima;

(2) inoviranje i razvoj programa obrazovanja;

(3) obrazovanje i inoviranje znanja kroz stalnu obuku zaposlenih u sektoru šumarstva;

(4) osnivanje savetodavnog tela za obrazovanje i obuku u šumarstvu koje će, na osnovu izrađene strategije definisati potrebe za stručnim kadrovima.

9) Primena multidisciplinarnih istraživanja, razvoj tehnologija u šumarstvu, unapređenje kapaciteta u istraživačkim institucijama i povezivanje sa privredom:

(1) institucionalno jačanje i izgradnja postojećih istraživačkih kapaciteta u šumarstvu i lovstvu;

(2) uspostavljanje sistema kontrole realizacije i implementacije rezultata istraživanja;

(3) podrška učešću naših istraživača u međunarodnim projektnim timovima stranih naučno-istraživačkih i obrazovnih institucija.

10) Prikupljanje, analiza i razmena informacija unutar sektora šumarstva i ostalih sektora i dostupnost informacija javnosti:

(1) kreiranje institucionalnih i materijalnih preduslova za uspostavljanje sistema razmene informacija i efikasne komunikacije sa drugim sektorima i unutar sektora šumarstva u zemlji i na međunarodnom nivou Informacije o stanju resursa, merama i aktivnostima koje se sprovode na unapređenju, zaštiti i korišćenju šuma;

(2) pomoć u razvoju udruženja, kao partnera države, u informisanju javnosti o sprovođenju ciljeva šumarske politike i unapređenju stanja šuma, kao i u podizanju ekološke svesti;

(3) izrada strategije odnosa sektora šumarstva sa javnošću;

(4) izgradnja kapaciteta u nadležnom ministarstvu i profesionalnim udruženjima za informisanje javnosti o radu u sektoru šumarstva;

(5) edukacija celokupne javnosti (počev od osnovnog obrazovanja) u cilju podizanja svesti o značaju šuma i šumskih ekosistema.

11) Poboljšanje kvaliteta zdravstvenog stanja, vitalnosti šuma i šumskih ekosistema:

(1) uspostavljanje efikasnog sistema zaštite šuma i šumskih ekosistema od štetnih biotičkih i abiotičkih činilaca, bespravnih seča, protivpravnih zauzeća, bespravne gradnje i ostalih protivpravnih radnji, kao i sistema za praćenje zdravstvenog stanja i vitalnosti šuma u skladu sa UN/ECE i EU metodologijom;

(2) unapređenje sistema zaštite šuma od požara.

6.3. Ostvarivanje održivog korišćenja šumskih resursa i ekosistemskih usluga/funkcija šuma

6.3.1. Okvirne aktivnosti za sprovođenje ciljeva

Za postizanje navedenih ciljeva održivog korišćenja šumskih resursa u Strategiji razvoja šumarstva Republike Srbije, definisana su sledeća opredeljenja:

1) Vlada će onemogućiti smanjenje površine pod šumama u Republici Srbiji;

2) Vlada će podržavati i štititi sprovođenje održivog gazdovanja šumskim resursima koje podrazumeva njihovo racionalno korišćenje, povećanje, unapređenje i zaštitu uz poštovanje principa višefunkcionalnosti i održavanje ekološke ravnoteže;

3) uključivanje ciljeva i mera strategije u politiku i programe ruralnog razvoja Republike Srbije, a u skladu sa usmerenjima EU politike ruralnog razvoja;

4) ostvarivanje osnovnih opredeljenja nacionalne strategije zahteva, pre svega, definisanje optimalnog oblika upravljanja šumama, bez obzira na vlasništvo, kao i posebnih mera ekonomske politike;

5) Vlada će prilagoditi poresku politiku potrebama za unapređenje stanja šuma, aktiviranje svih potencijala šuma i razvoja sektora šumarstva, jer je za postizanje krajnjih ciljeva strategije razvoja od bitnog značaja obezbeđenje ekonomske funkcije šuma;

6) Vlada podržava razvoj sektora šumarstva tako što će obezbediti regulatorne, institucionalne i ekonomske okvire za sprovođenje održivog gazdovanja šumama, donositi odluke u korist održivog korišćenja drveta i ostalih proizvoda i usluga od šuma i time smanjiti postojeće pritiske na šume;

7) Vlada će uložiti napore u pronalaženju optimalnog nivoa decentralizacije upravljanja i gazdovanja šumama;

8) Vlada će budući zakonodavni i institucionalni okvir harmonizovati sa zahtevima Evropske unije;

9) Vlada će obezbediti aktivno učešće u međunarodnim vladinim i nevladinim organizacijama i programima, a posebno u pripremi i implementaciji globalnih rezolucija i rezolucija evropskih procesa;

10) u skladu sa strategijom i važećim propisima Vlada podržava različite oblike vlasništva nad šumom, uz obezbeđivanje jednake pravne zaštite;

11) obezbediti postepeno uvođenje sistema kvaliteta u sektor šumarstva;

12) Vlada će obezbediti organizaciono i kadrovsko jačanje institucija za sprovođenje strategije, doslednu primenu propisa iz oblasti šumarstva, uz efikasno sankcionisanje protivzakonitih radnji vezanih za šume;

13) u cilju realizacije postavljenih ciljeva strategije, Vlada i ministarstvo nadležno za šume pokrenuće aktivnosti na izradi nacionalnog šumarskog programa i akcionog plana za razvoj sektora šumarstva;

14) uspostavljanje kriterijuma i mehanizama za realno vrednovanje šuma;

15) Vlada će unaprediti komunikaciju, koordinaciju i saradnju sa ostalim šumarstvu srodnim sektorima.

6.3.2. Institucionalna odgovornost za sprovođenje ciljeva

Funkcionalni pristup upravljanja šumskim resursima ostvaruje se kroz sledeće funkcije:

1) izvršna (učestvovanje u izradi stručnih osnova u postupku pripreme predloga strateških dokumenata i propisa u ovoj oblasti, donošenje i sprovođenje planskih dokumenata uz učešće i informisanje svih interesnih grupa i javnosti);

2) nadzorna (sprovođenje inspekcijske kontrole primene propisa);

3) podrška (sprovođenje savetodavne i finansijske podrške u cilju obezbeđenja funkcija šuma i razvoja privatnog sektora, od strane države i njenih institucija);

4) vlasnička (vlasničko upravljanje i održivo gazdovanje šumama na način koji povećava njihovu vrednost i ostvaruje prihod).

Izvršnu, nadzornu i funkciju podrške ostvarivaće organ državne uprave nadležan za šumarstvo, dok će se vlasnička funkcija ostvarivati kroz aktivnosti pravnih i fizičkih lica, a prema sledećim osnovnim principima:

1) izvršna, nadzorna i funkcija podrške, institucionalno se odvajaju od gazdovanja šumama (vlasnička funkcija);

2) izrada sektorskih strateških dokumenata, odvaja se od njihove implementacije;

3) nadzor se realizuje kroz inspekcijske poslove u cilju ostvarivanja održivog gazdovanja šumama;

4) funkcionalno organizovanje nadzora zasnovano je na administrativnoj podeli Republike Srbije da bi se omogućilo upoređivanje informacija i saradnja u okviru regiona.

6.3.2.1. Uprava za šume

Uprava za šume predstavlja organ uprave u sastavu ministarstva, koji se obrazuje za izvršne poslove i sa njima povezane inspekcijske i stručne poslove. Pored navedenih poslova, Uprava za šume predstavlja sektor šumarstva Republike Srbije u međunarodnim organizacijama, procesima i koordinira međunarodnu saradnju unutar sektora.

6.3.2.2. Preduzeća za gazdovanje šumama

Vlada će radi ostvarivanja vlasničke funkcije u odnosu na gazdovanje državnim šumama pronaći optimalno institucionalno i organizaciono rešenje, rukovodeći se sledećim principima:

1) gazdovanje državnim šumama radi ostvarivanja prihoda vršiće se u skladu sa zakonskim odredbama o gazdovanju državnim šumama i drugim odgovarajućim propisima;

2) preduzeća za gazdovanje državnim šumama plaćaju odgovarajuću naknadu za korišćenje ovog resursa, a ista će se isključivo koristiti u svrhu zaštite i unapređenja šuma;

3) gazdovanje šumama radi ostvarivanja svih ostalih funkcija šuma mora biti adekvatno valorizovano;

4) preduzetništvo u šumarstvu regulisano je jedinstveno za obe vrste vlasništva nad šumom;

5) država kao vlasnik ostvaruje prihod od održivog gazdovanja šumama;

6) cene proizvoda od šuma se formiraju na tržišnim principima;

7) šumarstvo mora ostvariti konkurentnost na međunarodnom tržištu.

Vlada će, radi ostvarivanja vlasničke funkcije i ciljeva sektorske Strategije, pristupiti restrukturiranju postojećih javnih preduzeća za gazdovanje šumama.

6.3.2.3. Lokalna vlast

Aktivnosti moraju biti usmerene ka razjašnjivanju uloge lokalne samouprave u ostvarivanju ciljeva Strategije i na izgradnju ljudskih kapaciteta na lokalnom nivou. Ovo uključuje:

1) investiranje u očuvanje, unapređenje i zaštitu šuma na lokalnom nivou;

2) uključivanje planova za gazdovanje šumama u planove razvoja lokalnog područja;

3) slobodan pristup i razmenu informacija sa lokalnom samoupravom;

4) učešće u procesu ustanovljavanja i gazdovanja zaštićenim područjima.

6.3.2.4. Privatan sektor

Vlada će značajnije pomoći uključivanje privatnog sektora u razvoj šumarstva, a posebno u podizanje novih šuma i intenzivnih zasada, putem:

1) bolje savetodavne i tehničke podrške;

2) davanjem finansijske podrške i ekonomskih olakšica;

3) pojednostavljenih i transparentnih administrativnih procedura;

4) obezbeđivanja edukacije i treninga.

Biće unapređena i regulativa koja se odnosi na sprovođenje aktivnosti u privatnim šumama u cilju održivog gazdovanja, zaštite životne sredine i sprovođenja za društvo najbolje prakse u gazdovanju šumama, uz uvažavanje prava i interesa privatnih vlasnika šuma.

6.3.2.5. Udruženja

Aktivnu ulogu u propagiranju održivog razvoja sektora šumarstva imaju udruženja, što se ogleda u sledećem:

1) podizanje svesti lokalnog stanovništva za održivo korišćenje i očuvanje šuma;

2) jačanje demokratskog društva;

3) podrška aktivnom učešću u gazdovanju šumama na svim nivoima;

4) podrška pružanju savetodavnih usluga;

5) osiguranje uključivanja problema na lokalnom nivou u razvojne procese na nacionalnom nivou;

6) slobodan pristup informacijama, njihova aktivna razmena i objavljivanje.

6.3.3. Praćenje i ocenjivanje ostvarivanja ciljeva

Uticaj sprovođenja aktivnosti na ostvarivanju ciljeva Nacionalne strategije meriće se korišćenjem sledećih mogućih indikatora uspeha:

1) održavanje vitalnih ekoloških usluga šuma i očuvanje biodiverziteta;

2) održivo korišćenje resursa;

3) ekonomski rast u oblasti poslova vezanih za šume i šumarstvo;

4) povećanje standarda ruralnog i urbanog stanovništva koje zavisi od šuma;

5) vidljiva primena preuzetih međunarodnih obaveza;

6) organizovano i razvijeno privatno šumarstvo;

7) modernizacija sektora državnih šuma.

Svi programi investiranja u sektor šumarstva sadržaće planove praćenja i ocene uspešnosti sektora i razviti posebne indikatore koji ukazuju na napredovanje i uticaj sektora. Rezultati ovog sektorskog praćenja i ocene uspešnosti biće objavljivani svake druge godine u vidu izveštaja o stanju sektora šumarstva.

7. ZAŠTIĆENA PODRUČJA, BIODIVERZITET, GEODIVERZITET I PREDEONI DIVERZITET - OKVIR ZA ODRŽIVO KORIŠĆENJE

7.1. Postojeći strateški, pravni i institucionalni okvir

Biodiverzitet, geodiverzitet, predeoni diverzitet i upravljanje zaštićenim područjima predstavljaju oblast u kojoj je država započela restruktuiranje strateškog, zakonskog, institucionalnog i ekonomskog okvira. Aktivnosti su najviše uslovljene procesom stabilizacije i pridruživanja Evropskoj uniji. Trenutni prioriteti predstavljaju odraz realnih potreba za rešavanjem dugotrajnih i rastućih problema u ovoj oblasti. Jedan od osam Milenijumskih razvojnih ciljeva je i obezbeđivanje održivosti životne sredine. Ovaj cilj je postao obaveza prilikom izrade nacionalnih strategija i akcionih planova i podrazumeva ugrađivanje principa održivog razvoja u nacionalne politike, zaustavljanje gubitka prirodnih resursa i podsticanje njihove revitalizacije.

7.1.1. Strateški okvir

Strateški okvir zaštite i upravljanja biološkim, geološkim i predeonim diverzitetom je definisan većim brojem direktnih (sektorskih) i indirektnih (vansektorskih) nacionalnih strategija, programa i planova. Osnovni planski dokumenti u datoj oblasti i najveći strateški značaj imaju Prostorni plan Republike Srbije od 2010. do 2020. godine, Regionalni prostorni plan AP Vojvodine (nacrt 2010), Nacionalni program zaštite životne sredine (2010) i Nacionalna strategija održivog razvoja (2008), kao i Strategija biološke raznovrsnosti Republike Srbije za period 2011-2018. godine (2011).

Centralni sektorski strateški dokument je Prostorni plan Republike Srbije od 2010. do 2020. godine, koji je kao strateške prioritete prostornog razvoja Republike Srbije do 2014. godine, po pitanju biodiverziteta, izdvojio: 1) smanjivanje gubitka biodiverziteta, 2) smanjivanje pritisaka na biodiverzitet i 3) uspostavljanje sistema zaštite i održivog korišćenja bioloških resursa. U skladu sa Prostornim planom Republike Srbije, prioritetni strateški projekti i aktivnosti zaštite, uređenja i održivog korišćenja predela, prirodnog i kulturnog nasleđa su: uspostavljanje nacionalne ekološke mreže i identifikacija područja za evropsku ekološku mrežu NATURA 2000, donošenje nacionalnih strategija u oblasti zaštite prirode, biodiverziteta i kulturne baštine, studije o predelima Republike Srbije i seta novih propisa u datoj oblasti. Kao prioritetne strateške aktivnosti do 2014. godine izdvajaju se i povećanje ukupne površine pod zaštitom do 10% teritorije Republike Srbije (odnosno 12% do 2020. godine), revizija statusa ranije proglašenih zaštićenih područja i zaštićenih vrsta divlje flore i faune, upisivanje u međunarodne liste ekološki značajnih područja, izrada prostornih i urbanističkih planova za zaštićena područja i unapređenje postojećeg Geografskog informacionog sistema (GIS) o zaštićenim i značajnim područjima. Prostorni plan je definisao i budući proces decentralizacije i regionalizacije Republike Srbije, u kome bi se preko vrednosti regionalnog i lokalnog prirodnog i kulturnog nasleđa jačala konkurentnost pojedinih opština ili regiona.

Pored navedenih dokumenata, strateški okvir je takođe definisan i Prostornim planovima područja posebne namene. Prostorni plan područja posebne namene donosi se za područje koje zbog prirodnih, kulturno-istorijskih ili ambijentalnih vrednosti, eksploatacije mineralnih sirovina, iskorišćenja turističkih potencijala, iskorišćenja hidropotencijala ili izgradnje objekata za koje građevinsku dozvolu izdaje nadležni organ, zahteva poseban režim organizacije, uređenja, korišćenja i zaštite prostora i koje je kao takvo određeno Prostornim planom Republike Srbije i Zakonom o planiranju i izgradnji.

Jedan od osnovnih instrumenata za podsticanje razvoja, uređenja, zaštite biodiverziteta i korišćenja bioloških resursa je i završetak izrade, odnosno efikasna primena već usvojenih relevantnih nacionalnih strateških dokumenata, kako sektorskih tako i vansektorskih: Nacionalnog programa za integraciju Republike Srbije u Evropsku uniju (2008, izmene i dopune 2009. godine), Nacionalne strategije održivog razvoja (2008), Prostornog plana Republike Srbije od 2010. do 2021. godine (2010), Strategije biološke raznovrsnosti Republike Srbije za period 2011-2018. godine (2011), Nacionalnog programa zaštite životne sredine (2010), Strategije razvoja poljoprivrede Republike Srbije (2005), Nacionalnog programa ruralnog razvoja 2011-2013 (2011), Strategije razvoja šumarstva Republike Srbije (2006), Programa razvoja i unapređenja stočarstva u Republici Srbiji za period 2008-2012. godine (2007) i Strategije razvoja turizma Republike Srbije (2006). Neophodna je i izrada strategije razvoja lovstva Republike Srbije, nacionalnog programa šumarstva i akcionog plana, kao i nacionalnog programa za očuvanje i održivo korišćenje genetičkih resursa u poljoprivredi.

Na osnovu osnovnih strateških dokumenata, Republika Srbija je donela i veći broj planskih dokumenata, u kojima su detaljnije definisani ciljevi, instrumenti i mere upravljanja i zaštite pojedinim elementima bioloških resursa: Akcioni plan kontrole unošenja, praćenja i suzbijanja alohtonih invazivnih vrsta u cilju implementacije Evropske strategije o suzbijanju i kontroli alohtonih invazivnih vrsta i implementacije Bernske konvencije (2007), Akcioni plan očuvanja močvarnih područja Republike Srbije u cilju implementacije Ramsarske konvencije (2006), Akcioni plan upravljanja jesetarskim vrstama u ribolovnim vodama Republike Srbije (2006), Akcioni plan upravljanja mladicom u ribolovnim vodama Republike Srbije (2006), kao i Akcione planove očuvanja mrkog medveda (Ursus arctos), vuka (Canis lupus) i risa (Lynx lynx) u Republici Srbiji (2006), u cilju implementacije Bernske konvencije. Pored navedenog, izrađen je i Prvi okvirni akcioni plan obrazovanja za zaštitu životne sredine u funkciji održivog razvoja (2008).

7.1.2. Pravni okvir

Pravni okvir zaštite i upravljanja zaštićenim područjima, biološkim, geološkim i predeonim diverzitetom je definisan nizom nacionalnih i međunarodnih pravnih akata. Osnovni principi zaštite i unapređenja prirode dati su kroz Zakon o zaštiti životne sredine i Zakon o zaštiti prirode, koji, između ostalog, obuhvataju: kriterijume i uslove za održivo korišćenje i zaštitu prirodnih resursa i očuvanje biološke, geološke i predeone raznovrsnosti, očuvanje prirodnih vrednosti i ravnoteže prirodnih ekosistema, blagovremeno sprečavanje ljudskih aktivnosti koje mogu dovesti do trajnog osiromašenja biološke, geološke i predeone raznovrsnosti, kao i poremećaja sa negativnim posledicama u prirodi, mere zaštite zaštićenih područja i nacionalnih parkova, mere remedijacije, sisteme za izdavanje ekoloških dozvola i odobrenja, monitoring u oblasti zaštite životne sredine (sistemi monitoringa i informisanja), pristup informacijama i učešće javnosti u donošenju odluka, ekonomske instrumente za zaštitu životne sredine, odgovornost za zagađenje životne sredine, nadzor i kazne. Pored toga, od upravljača zaštićenih područja se zahteva da donose planove upravljanja za period od 10 godina, kojima se određuje način sprovođenja zaštite, korišćenja i upravljanja zaštićenim područjem. Upravljač je dužan da obezbedi unutrašnji red i čuvanje zaštićenog područja u skladu sa pravilnikom o unutrašnjem redu i čuvarskoj službi koji donosi uz saglasnost nadležnog organa.

Od ostalih zakona i podzakonskih akata koji su relevantni za oblast zaštite biološkog, geološkog i predeonog diverziteta, treba izdvojiti: Zakon o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu, Zakon o proceni uticaja na životnu sredinu, Uredba o utvrđivanju liste projekata za koje je obavezna procena uticaja i liste projekata za koje se može zahtevati procena uticaja na životnu sredinu ("Službeni glasnik RS", broj 114/08), Zakon o zaštiti i održivom korišćenju ribljeg fonda ("Službeni glasnik RS", broj 36/09) sa podzakonskim aktima koji bliže uređuju ovu oblast, Zakon o planiranju i izgradnji, Pravilnik o sadržaju i načinu vođenja registra zaštićenih prirodnih dobara ("Službeni glasnik RS", broj 81/10), Pravilnik o kategorizaciji zaštićenih prirodnih dobara ("Službeni glasnik RS", broj 30/92), Pravilnik o prekograničnom prometu i trgovini zaštićenim vrstama ("Službeni glasnik RS", broj 99/09), Uredba o stavljanju pod kontrolu korišćenja i prometa divlje flore i faune ("Službeni glasnik RS", br. 31/05, 45/05 - ispravka, 22/07, 38/08, 9/10 i 69/11), Pravilnik o izgledu znaka zaštite prirode, postupku i uslovima za njegovo korišćenje ("Službeni glasnik RS", broj 84/09), Pravilnik o uslovima koje mora da ispunjava upravljač zaštićenog područja ("Službeni glasnik RS", broj 85/09), Pravilnik o proglašenju i zaštiti strogo zaštićenih i zaštićenih divljih vrsta biljaka, životinja i gljiva ("Službeni glasnik RS", br. 5/10 i 47/11), Pravilnik o odštetnom cenovniku za utvrđivanje visine naknade štete prouzrokovane nedozvoljenom radnjom u odnosu na strogo zaštićene i zaštićene divlje vrste ("Službeni glasnik RS", broj 37/10), Pravilnik o kriterijumima za izdvajanje tipova staništa, o tipovima staništa, osetljivim, ugroženim i za zaštitu prioritetnim tipovima staništa i o merama zaštite za njihovo očuvanje ("Službeni glasnik RS", broj 35/10), Pravilnik o uslovima za osnivanje banke gena divljih biljaka, životinja i gljiva, načinu rada banke gena, načinu postupanja sa biološkim materijalom, sadržini zahteva i dokumentaciji koja se podnosi uz zahtev za izdavanje dozvole za osnivanje banke gena ("Službeni glasnik RS", broj 65/10), Pravilnik o kompenzacionim merama (Službeni glasnik RS", broj 20/10) i Uredba o bližim kriterijumima, načinu obračuna i postupku naplate naknade za korišćenje zaštićenog područja ("Službeni glasnik RS", broj 43/10). Navedeni dokumenti su u nadležnosti ministarstva zaduženog za oblast životne sredine.

Neki zakoni od značaja za zaštitu i upravljanje biodiverzitetom, geodiverzitetom i predeonim diverzitetom se nalaze u nadležnosti Ministarstva poljoprivrede, trgovine, šumarstva i vodoprivrede: Zakon o poljoprivredi i ruralnom razvoju ("Službeni glasnik RS", broj 41/09), Zakon o stočarstvu ("Službeni glasnik RS", broj 41/09), Zakon o zaštiti prava oplemenjivača biljnih sorti ("Službeni glasnik RS", br. 41/09 i 88/11), Zakon o genetički modifikovanim organizmima ("Službeni glasnik RS", broj 41/09), Zakon o šumama ("Službeni glasnik RS", broj 30/10), Zakon o vodama ("Službeni glasnik RS", broj 30/10), Zakon o divljači i lovstvu ("Službeni glasnik RS", broj 18/10), Naredba o lovostaju divljači ("Službeni glasnik RS", broj 55/06), a Zakon o turizmu ("Službeni glasnik RS", br. 36/09, 88/10 i 99/11), Zakon o kulturnim dobrima ("Službeni glasnik RS", br. 71/94, 52/11 - dr. zakon i 99/11 - dr. zakon) i Zakon o regionalnom razvoju ("Službeni glasnik RS", br. 51/09 i 30/10) se nalaze u nadležnosti ministarstava zaduženih za date oblasti.

Republika Srbija je do sada potpisala i ratifikovala znatan broj međunarodnih sporazuma koji su direktno ili indirektno vezani za zaštitu biološkog, geološkog i predeonog diverziteta: Konvencija o močvarama koje su od međunarodnog značaja, naročito kao staništa ptica močvarica (Ramsarska konvencija, ratifikovana 1977. godine), Konvencija o zaštiti svetske kulturne i prirodne baštine (ratifikovana 1974. godine), Konvencija o međunarodnoj trgovini ugroženim vrstama divlje flore i faune (CITES, ratifikovana 2002. godine), Konvencija o biološkom diverzitetu (ratifikovana 2001. godine) i njen Protokol iz Kartagene (kojem je pristupljeno 2006. godine), Konvencija o očuvanju migratornih vrsta divljih životinja (Bonska konvencija, ratifikovana 2007. godine), Konvencija o očuvanju evropske divlje flore i faune i prirodnih staništa (Bernska konvencija, ratifikovana 2007. godine) sa Sporazumom o očuvanju slepih miševa u Evropi i Afričko-evroazijskim sporazumom o migratornim vrstama ptica močvarica kao pratećim dokumentima, Međunarodna konvencija za zaštitu ptica (ratifikovana 1973. godine), Okvirna konvencija o klimatskim promenama (ratifikovana 1997. godine) i njen Protokol iz Kjotoa (ratifikovan 2007. godine), Konvencija Ujedinjenih nacija o borbi protiv dezertifikacije u zemljama sa teškom sušom i/ili dezertifikacije, posebno u Africi (ratifikovana 2007. godine), Konvencija o proceni uticaja na životnu sredinu u prekograničnom kontekstu (ratifikovana 2007. godine) i njen Protokol iz Kijeva o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu (ratifikovan 2010. godine), Konvencija o zaštiti i korišćenju prekograničnih voda i međunarodnih jezera (ratifikovana 2010. godine), Konvencija o saradnji za zaštitu i održivo korišćenje reke Dunav (ratifikovana 2003. godine), Okvirna konvencija o zaštiti i održivom razvoju Karpata (Karpatska konvencija, ratifikovana 2007. godine), Međunarodni ugovor o biljnim genetičkim resursima za hranu i poljoprivredu (potpisan 1. oktobra 2002. godine, ratifikacija u pripremi) i Evropska konvencija o predelu (ratifikovana maja 2011. godine). Od velikog značaja je i Konvencija o dostupnosti informacija, učešću javnosti u donošenju odluka i pravu na pravnu zaštitu u pitanjima životne sredine (Arhuska Konvencija, ratifikovana 2009. godine), kojom su definisani principi transparentnosti i uključivanja javnosti u procese donošenja odluka u oblasti zaštite životne sredine.

U skladu sa procesom pridruživanja Republike Srbije Evropskoj uniji, od naročitog značaja su i dokumenti Evropske unije koji obrađuju pitanja zaštite i upravljanja biološkim, geološkim i predeonim diverzitetom, u prvom redu evropska Direktiva o pticama (Directive 2009/147/EC of the European Parliament and of the Council of 30 November 2009 on the conservation of wild birds) i Direktiva o staništima (Council Directive 92/43/EEC of 21 May 1992 on the conservation of natural habitats and of wild fauna and flora), u okviru kojih je definisano uspostavljanje mreže NATURA 2000.

Veliki broj odredbi navedenih međunarodnih dokumenata, pored samih zakona kojima su ti dokumenti ratifikovani, u zakonodavstvo Republike Srbije uključen je i preko Zakona o zaštiti životne sredine i Zakona o zaštiti prirode. Zakon o zaštiti prirode je takođe usklađen i sa relevantnim direktivama EU.

7.1.3. Institucionalni okvir

Ministarstvo nadležno za oblast životne sredine predstavlja centralnu instituciju za vršenje poslova državne uprave koji se odnose na sistem zaštite i upravljanja zaštićenim područjima i biološkim, geološkim i predeonim diverzitetom. Između ostalog, ministarstvo vrši inspekcijski nadzor u oblasti održivog korišćenja prirodnih bogatstava i zaštite životne sredine, radi na definisanju i sprovođenju zaštite prirodnih područja od značaja za Republiku Srbiju, određuje uslove zaštite životne sredine u planiranju prostora i izgradnji objekata, nadzire unutrašnji i prekogranični promet zaštićenih biljnih i životinjskih vrsta, definiše mere očuvanja i unapređivanja biodiverziteta, geodiverziteta, predeonog diverziteta i zaštićenih područja, kao i njihov monitoring i održivo korišćenje.

Pored ministarstva nadležnog za oblast životne sredine, određene nadležnosti u pogledu zaštite prirode ima i ministarstvo nadležno za poljoprivredu, šumarstvo i vodoprivredu, koje poslove državne uprave obavlja i preko organizacionih jedinica koje joj pripadaju, kao što su: Uprava za šume, Uprava za zaštitu bilja, Uprava za veterinu i Direkcija za nacionalno referentne laboratorije u čijem se sklopu nalazi Banka biljnih gena. Sva pitanja u vezi genetički modifikovanih organizama i implementacija Kartagena protokola o biološkoj sigurnosti se nalaze u nadležnosti ovog ministarstva. Određene nadležnosti ima i ministarstvo nadležno za ekonomska pitanja i regionalni razvoj (odgovorno za oblast industrije, integralnog planiranja razvoja turizma i komplementarnih delatnosti), ministarstvo nadležno za zdravstvo (za sprovođenje sanitarnih propisa koji se odnose na zaštitu životne sredine i biološku sigurnost), ministarstvo nadležno za nauku (stimuliše razvoj nauke i sticanje novih saznanja vezanih za zaštitu i upravljanje biološkim, geološkim i predeonim diverzitetom, i predstavlja glavni izvor finansiranja osnovnih i primenjenih istraživanja povezanih sa primenom i upravljanjem biotehnologija, kao i monitoringom), ministarstvo nadležno za infrastrukturu (za drumski, vazdušni, železnički i vodni saobraćaj), ministarstvo nadležno za rudarstvo i energetiku (za energetsku efikasnost, dozvole za eksploataciju mineralnih resursa, i obnovljive izvore energije) i druga ministarstva.

U okviru postojećih zakona, deo nadležnosti u oblasti zaštite životne sredine je decentralizovan do pokrajinskog nivoa. U 2009. godini, prema Zakonu o utvrđivanju nadležnosti Autonomne Pokrajine Vojvodine, nadležnosti Pokrajinskog sekretarijata za urbanizam, graditeljstvo i zaštitu životne sredine obuhvataju aktivnosti na zaštiti životne sredine na teritoriji AP Vojvodine, stavljanju prirodnog dobra pod zaštitu u skladu sa zakonom kojim se uređuje zaštita prirode, izradi i usvajanju programa zaštite životne sredine na teritoriji AP Vojvodine, donošenju planova i programa upravljanja prirodnim resursima i dobrima, kontroli korišćenja i zaštiti prirodnih resursa i dobara na svojoj teritoriji i vršenju kontinuiranog monitoringa i kontrole stanja životne sredine na teritoriji Pokrajine.

Oblast zaštite i upravljanja geološkim, biološkim i predeonim diverzitetom je jedna od mnogih oblasti koja je do sada ostala centralizovana na nivou države i Pokrajine, mada su neke aktivnosti vezane za institucionalni i zakonski okvir spuštene na nivo lokalne samouprave. Lokalne samouprave imaju nadležnosti koje se odnose na prostorno planiranje, zaštitu životne sredine i unapređenje životne sredine, kao i na komunalne poslove. Na lokalnom nivou, sekretarijati za zaštitu životne sredine imaju nadležnosti koje se odnose na zaštitu životne sredine, uključujući i zaštitu kvaliteta vazduha, zaštitu od buke, upravljanje komunalnim otpadom, urbano planiranje i izdavanje građevinskih dozvola za postrojenja koja nisu uključena u nacionalni nivo. Strateška procena planova i programa, procena uticaja na životnu sredinu i integrisane dozvole se takođe nalaze među njihovim institucionalnim zadacima. Pored navedenog, Zakonom o zaštiti prirode je jedinicama lokalne samouprave poveren i inspekcijski nadzor na zaštićenim područjima koja proglašava nadležni organ jedinice lokalne samouprave. Princip supsidijarnosti predstavlja decentralizaciju odlučivanja do najnižeg mogućeg nivoa, odnosno prenošenje nadležnosti i odgovornosti sa centralnog nivoa na regionalni i lokalni nivo, u skladu sa donetim zakonima. Vlada je odgovorna za uspostavljanje i sprovođenje strateškog i zakonskog okvira kojim se na svim nivoima državne uprave omogućava ostvarivanje ciljeva i obezbeđuje sistem zaštite i unapređivanja kvaliteta životne sredine.

Agencija za zaštitu životne sredine osnovana je 2004. godine i predstavlja deo ministarstva nadležnog za oblast životne sredine. Ona obavlja poslove državne uprave koji se odnose na: razvoj, usklađivanje i vođenje nacionalnog informacionog sistema zaštite životne sredine (praćenje stanja životne sredine kroz indikatore životne sredine; registar zagađujućih materija i dr.); sprovođenje državnog monitoringa kvaliteta vazduha i voda, upravljanje Nacionalnom laboratorijom, prikupljanje i objedinjavanje podataka o životnoj sredini, njihovu obradu i izradu izveštaja o stanju životne sredine i sprovođenju politike zaštite životne sredine, kao i saradnju sa Evropskom agencijom za zaštitu životne sredine (EEA) i Evropskom mrežom za informacije i posmatranje (EIONET).

Fond za zaštitu životne sredine obezbeđuje finansijska sredstva za podsticanje zaštite i unapređivanje životne sredine u Republici Srbiji i obavlja poslove upravljanja projektima i finansijskog posredovanja u oblasti očuvanja, održivog korišćenja, zaštite i unapređenja životne sredine i korišćenja obnovljivih izvora energije u skladu sa Nacionalnim programom zaštite životne sredine i drugim strateškim planovima i programima, kao i zaključenim međunarodnim ugovorima.

Zavod za zaštitu prirode Srbije, osnovan 1948. godine, i Pokrajinski zavod za zaštitu prirode, osnovan 2010. godine, su javne stručne ustanove kojima su na osnovu Zakona o zaštiti prirode poverene nadležnosti u zaštiti i unapređenju prirodne baštine Republike Srbije. Zavodi vrše stručne poslove zaštite prirodnih dobara, istraživanje i proučavanje prirodnih dobara radi stavljanja pod zaštitu, sprovođenje mera i režima zaštite, pripremanje studija za predlaganje zaštite i vrednovanje prirodnih dobara, praćenje stanja ugroženosti prirodnih dobara i predlaganje mera njihove zaštite, utvrđivanje uslova zaštite i davanje podataka o zaštićenim područjima u postupku izrade prostornih i drugih planova i drugih poslova utvrđenih propisima, proučavanje i zaštitu biološke, geološke i predeone raznovrsnosti, stručni nadzor i pružanje stručne pomoći u upravljanju i unapređenju zaštićenih prirodnih dobara. Zavod je odgovoran i za proces implementacije Emerald ekološke mreže i pripremu za uključenje u program NATURA 2000. Na osnovu Zakona o utvrđivanju nadležnosti Autonomne Pokrajine Vojvodine iz 2009. godine, AP Vojvodina, preko svojih organa, osnovala je Pokrajinski zavod za zaštitu prirode, radi obavljanja poslova zaštite prirode i prirodnih dobara koja se nalaze na teritoriji AP Vojvodine.

U Republici Srbiji još uvek ne postoji institucija u čijoj je nadležnosti isključivo predeo i održivo korišćenje predela, očuvanje i unapređenje predeonog diverziteta. Zaštita predela posebnih vrednosti kao zaštićenih područja je u nadležnosti Zavoda za zaštitu prirode. Pored toga, doprinos identifikaciji, upravljanju i zaštiti predela imaju i institucije nadležne za zaštitu kulturnog nasleđa, institucije i organi koji se bave prostornim i urbanističkim planiranjem, kao i nacionalne institucije koje se u okviru svoje delatnosti bave predelom, prvenstveno Odsek za pejzažnu arhitekturu i hortikulturu Šumarskog fakulteta Univerziteta u Beogradu. S obzirom da sve aktivnosti u prostoru imaju uticaj na predeo (veći ili manji, pozitivan ili negativan), aktivnosti po pitanju predela moraju biti sastavni deo veoma različitih institucija, koje rade na upravljanju najrazličitijim delatnostima.

U pogledu zaštite i upravljanja geodiverzitetom, pored ministarstva zaduženog za oblast životne sredine, najznačajnije nadležne institucije su: Zavod za zaštitu prirode Srbije, Pokrajinski zavod za zaštitu prirode, Nacionalni savet za geonasleđe Srbije (sa sedištem u Zavodu za zaštitu prirode Srbije) i različite naučne i stručne institucije koje se bave ovom tematikom.

Pored ministarstava, Pokrajinskog sekretarijata, Zavoda za zaštitu prirode Srbije i Pokrajinskog zavoda za zaštitu prirode, određene nadležnosti koje se odnose na zaštitu prirode imaju i javna preduzeća koja upravljaju zaštićenim područjima. Upravljanje zaštićenim područjima se sprovodi na više nivoa i od strane više različitih organizacija: ministarstava i drugih vladinih ustanova, lokalne samouprave, javnih preduzeća, udruženja i drugih entiteta, uključujući pojedince i privatna preduzeća. Ulogu upravljača zaštićenih područja u Republici Srbiji mogu vršiti javna preduzeća, kompanije, turističke organizacije, udruženja, fondacije, kao i druge organizacije u skladu sa Pravilnikom o uslovima koje mora da ispunjava upravljač zaštićenog područja. Zaštićena područja se takođe mogu ustanovljavati i od strane opštinskih i gradskih ustanova. Poslove upravljanja zaštićenim područjima trenutno vrše 32 različite institucije, odnosno 24 javnih preduzeća, 7 udruženja i privatnih preduzeća, kao i jedna crkvena organizacija. U odnosu na površinu teritorije koja im je poverena na upravljanje, najznačajniji upravljači zaštićenih područja u Republici Srbiji su preduzeća koja upravljaju nacionalnim parkovima: "Tara", "Đerdap", "Kopaonik", "Fruška gora", i "Šar planina", kao i JP "Srbijašume" i JP "Vojvodinašume". JP "Srbijašume" upravlja sa oko 44 % ukupne površine zaštićenih područja u zemlji (11 zaštićenih područja), dok JP "Vojvodinašume" upravlja sa oko 14 % površine svih zaštićenih područja, odnosno 15 zaštićenih područja.

Republika Srbija ima dugu naučno-istraživačku tradiciju u oblasti prirodnih nauka. Naučna istraživanja se obavljaju kroz aktivnosti univerziteta, instituta i drugih organizacija. Prisutni su istraživački i obrazovni programi iz oblasti ekologije i biologije, koji se kroz različite aspekte bave problematikom zaštite biodiverziteta, geodiverziteta, predeonog diverziteta i prirode uopšte.

Najznačajnije naučno-istraživačke institucije, čija su istraživanja vezana za oblast zaštite i upravljanja biološkim, geološkim i predeonim diverzitetom su: Biološki fakultet Univerziteta u Beogradu, Poljoprivredni fakultet Univerziteta u Beogradu, Šumarski fakultet Univerziteta u Beogradu, Rudarsko geološki fakultet Univerziteta u Beogradu, Geografski fakultet Univerziteta u Beogradu, Fakultet veterinarske medicine Univerziteta u Beogradu, Prirodno-matematički fakultet Univerziteta u Novom Sadu, Prirodno-matematički fakultet Univerziteta u Kragujevcu, Prirodno-matematički fakultet Univerziteta u Nišu, Poljoprivredni fakultet Univerziteta u Novom Sadu, Institut za biološka istraživanja Siniša Stanković u Beogradu, Institut za multidisciplinarna istraživanja u Beogradu, Institut za šumarstvo u Beogradu, Institut za nizijsko šumarstvo i životnu sredinu u Novom Sadu, Institut za proučavanje lekovitog bilja dr Josif Pančić, Institut za stočarstvo u Beogradu, Institut za ratarstvo i povrtarstvo u Novom Sadu, Institut za kukuruz u Zemun polju, Institut za molekularnu genetiku i genetičko inženjerstvo u Beogradu, Geografski institut Jovan Cvijić SANU i Geološki institut Srbije. Tokom poslednjih godina ojačavaju i privatni univerziteti.

Udruženja imaju veliki značaj za efikasno sprovođenje procesa upravljanja i zaštite prirodnih resursa, i to preko mobilizacije i aktivnog uključivanja javnosti i lokalnih zajednica u ove procese, kao i rada na informisanju i unapređenju svesti javnosti o značaju zaštite i održivog upravljanja prirodnim resursima. Prema podacima Centra za razvoj neprofitnog sektora - Direktorijum nevladinih organizacija (www.crnps.org.rs - prezentacija posećena 27. avgusta 2010. godine) u Republici Srbiji je prisutno preko 200 registrovanih udruženja čija je oblast ostvarivanja ciljeva vezana za zaštitu životne sredine. Veći deo organizacija je u značajnijoj meri aktivan na lokalnom nego na nacionalnom nivou. Pored domaćih, u Republici Srbiji je prisutan i veći broj međunarodnih udruženja. Međunarodne organizacije su od naročitog značaja za usklađivanje mera i inicijativa za zaštitu i upravljanje prirodnim resursima na nacionalnom i međunarodnom nivou, kao i za obezbeđivanje dodatnih izvora finansiranja aktivnosti na polju očuvanja biološkog, geološkog i predeonog diverziteta. Neke od najznačajnijih međunarodnih organizacija u Republici Srbiji su: Program Ujedinjenih nacija za životnu sredinu (United Nations Environment Programme - UNEP), Organizacija Ujedinjenih nacija za obrazovanje, nauku i kulturu (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization - UNESCO), Međunarodna unija za zaštitu prirode (International Union for Conservation of Nature - IUCN), Svetski fond za zaštitu prirode (World Wide Fund for Nature - WWF), Federacija parkova Evrope (EUROPARC Federation), Evropska asocijacija za konzervaciju geološkog nasleđa (The European Association for the Conservation of the Geological Heritage - ProGeo) i Evropski centar za zaštitu prirode (European Centre for Nature Conservation - ECNC).

7.2. Izazovi i ciljevi za održivo upravljanje zaštićenim područjima, biodiverzitetom, geodiverzitetom i predeonim diverzitetom

Osnovni cilj zaštite i održivog korišćenja prirodnog nasleđa je: očuvanje i unapređenje biološke raznovrsnosti, vrednosti geonasleđa i predela, razvoj javnih funkcija zaštićenih područja, prvenstveno u oblasti naučno-istraživačkog i obrazovnog rada, kulture, sporta i rekreacije, održivi razvoj zaštićenih područja i ostvarenje dobrobiti lokalnih zajednica kroz plansko, kontrolisano i ograničeno korišćenje prirodnih resursa i prostora kao građevinske kategorije, razvoj turizma i poljoprivrede i povezivanje i usklađivanje nacionalnog sa međunarodnim sistemom zaštite prirode.

7.2.1. Zaštićena područja

OPŠTI CILJ

Opšti cilj zaštite, upravljanja i unapređenja stanja zaštićenih područja se zasniva na uspostavljanju efikasne zaštite postojećih zaštićenih područja, povećanju ukupne površine pod zaštitom (u planskom periodu do 2020. godine do 12% teritorije Republike Srbije), uspostavljanju nacionalne ekološke mreže i identifikaciji područja za evropsku ekološku mrežu NATURA 2000, kao i izgradnji efikasnog sistema upravljanja područja koja su obuhvaćena navedenim mrežama.

SPECIFIČNI CILJEVI

1) Uspostavljanje efikasne zaštite i upravljanja postojećim zaštićenim područjima:

(1) sprovođenje nacionalne analize nedostataka u sistemu zaštićenih područja, revizije statusa, režima i granica zaštite postojećih zaštićenih područja i usklađivanje sa važećom zakonskom regulativom (7.1.1.1.);

(2) unapređenje mera (konzervacija, sanacija - revitalizacija i rekultivacija) i režima zaštite i monitoringa stanja zaštićenih područja (7.1.1.2.);

(3) uvođenje principa adaptivnog upravljanja u planove upravljanja zaštićenim područjima (7.1.1.3.);

(4) sprovođenje studija izvodljivosti u postojećim zaštićenim područjima za analizu potencijalnih mera kojima bi se obezbedio veći udeo područja sa I stepenom zaštite u zaštićenim područjima, optimizovao odnos površine i ivice zaštićenih područja, umanjila fragmentisanost fragilnih ekosistema i uspostavili adekvatni eko koridori (7.1.1.4.);

(5) unapređenje i osavremenjivanje planova upravljanja zaštićenih područja (7.1.1.5.);

(6) izrada prostornih planova područja posebne namene za veća zaštićena područja, sa prioritetom na područjima koja osim ekološke imaju i funkciju zaštite izvorišta regionalnog vodosnabdevanja i značajnih turističkih područja (7.1.1.6.);

(7) izrada urbanističkih planova za naseljena mesta i lokalitete u zaštićenim područjima na kojima je registrovana ili planirana izgradnja većeg obima (7.1.1.7.);

(8) zasnivanje informacionog sistema zaštićenih područja i njegovo povezivanje sa Nacionalnom infrastrukturom geoprostornih podataka (7.1.1.8.);

(9) sprovođenje nacionalne analize osetljivosti na klimatske promene i razvijanje i implementacija strategija za prilagođavanje upravljanja zaštićenim područjima klimatskim promenama (7.1.1.9.);

(10) usklađivanje klasifikacije zaštićenih područja sa standardima Evropske unije i klasifikacijom zaštićenih područja IUCN (7.1.1.10.);

(11) edukacija i unapređenje osposobljenosti upravljača zaštićenih područja, uspostavljanje sveobuhvatnog programa rendžerske službe u okviru zaštićenih područja i organizacija obuke za rendžere u svim oblastima (7.1.1.11.);

(12) povećanje efikasnosti zakonodavnog i institucionalnog okvira u oblasti zaštite i upravljanja zaštićenih područja (7.1.1.12.);

(13) donošenje novog zakona o nacionalnim parkovima (7.1.1.13.).

2) Povećanje površine pod zaštićenim područjima do 10 % do 2014. godine, odnosno do 12 % do 2020. godine:

(1) na osnovu nacionalne analize nedostataka u sistemu zaštićenih područja i analize osetljivosti na klimatske promene razviti nacionalni plan za proširenje sistema zaštićenih područja (7.1.2.1.);

(2) analiza i identifikacija područja od značaja za uspostavljanje režima zaštite i izrada individualnih studija zaštite identifikovanih područja (7.1.2.2.);

(3) obezbeđivanje adekvatnih privremenih mera zaštite u oblastima koje su u procesu sticanja statusa zaštite, sa prioritetom na područjima koja su naročito ugrožena ili su od istaknutog značaja (7.1.2.3.);

(4) koordinacija procesa proširenja površine pod zaštićenim područjima sa procesom uspostavljanja nacionalne ekološke mreže i relevantnih međunarodnih inicijativa zaštite (7.1.2.4.).

3) Uspostavljanje nacionalne ekološke mreže i identifikacija područja za evropsku ekološku mrežu NATURA 2000 i druge ekološke mreže:

(1) izrada nacionalnog plana za uspostavljanje nacionalne ekološke mreže (7.1.3.1.);

(2) uspostavljanje sistema zaštićenih područja u okviru nacionalne ekološke mreže na osnovu liste područja identifikovanih za Emerald ekološku mrežu (7.1.3.2.);

(3) sprovođenje identifikacije područja za evropsku ekološku mrežu NATURA 2000 i priprema neophodne dokumentacije (7.1.3.3.);

(4) izrada nacionalnog plana, identifikacija i priprema dokumentacije za uspostavljanje sistema zaštićenih područja koja će biti uključena u Pan-evropsku ekološku mrežu (7.1.3.4.);

(5) uspostavljanje efikasnog plana i sistema upravljanja transgraničnim područjima u Republici Srbiji u okviru mreže Evropski zeleni pojas (7.1.3.5.);

(6) koordiniranje procesa uspostavljanja nacionalne ekološke mreže sa prioritetima i zahtevima iz drugih međunarodnih i nacionalnih strategija i inicijativa u vezi sa zaštićenim područjima i harmonizovati ga sa interesima i propisima iz drugih oblasti, kao što su turizam, šumarstvo, rudarstvo, energetika, itd. (7.1.3.6.).

4) Uključivanje u međunarodne liste ekološki značajnih područja i primena međunarodnih propisa u vezi sa zaštićenim područjima:

(1) identifikacija područja od značaja za upisivanje u međunarodne liste i priprema studija i dokumentacije za njihovu kandidaturu: (7.1.4.1.);

(2) lista svetske kulturne i prirodne baštine (UNESCO);

(3) rezervati biosfere (UNESCO Man and Biosphere - MAB);

(4) ramsarska područja;

(5) međunarodno značajna područja za ptice (IBA);

(6) međunarodno značajna biljna područja (IPA);

(7) međunarodno značajna područja za dnevne leptire (PBA);

(8) evropska mreža geoparkova (European Geoparks Network);

(9) globalna mreža geoparkova (UNESCO Global Geoparks Network);

(10) prekogranični parkovi (EUROPARC Federation of Transboundary Protected Areas - TBPA);

(11) uspostaviti upravljanje pojedinačnim staništima i koridorima migratornih vrsta od međunarodnog značaja na teritoriji Republike Srbije u skladu sa Bonskom konvencijom (7.1.4.2.).

5) Uključivanje lokalnih zajednica i drugih zainteresovanih strana u realizaciju programa upravljanja zaštićenim područjima:

(1) uvesti adekvatne mehanizme u planove upravljanja zaštićenim područjima kojima će se obezbediti efikasno uključivanje javnosti i lokalnih zajednica u procese donošenja odluka i upravljanja (7.1.5.1.);

(2) uvesti mehanizme kojima će se omogućiti obezbeđivanje finansijske i druge koristi lokalnim zajednicama na području i u neposrednoj okolini zaštićenih područja kroz mere upravljanja i održivog korišćenja prirodnih resursa u okviru zaštićenih područja (7.1.5.2.);

(3) uključivanje lokalnog stanovništva u realizaciju mera zaštite i unapređenja zaštićenih područja koje se ostvaruju tradicionalnim vidovima korišćenja resursa (košenje, ispaša, seča trske) i očuvanje prava starosedelaca i njihovih znanja u ovoj oblasti (7.1.5.3.);

(4) obezbediti transparentnost procesa donošenja odluka i sprovođenja mera zaštite u zaštićenim područjima i mehanizme za obezbeđivanje dostupnosti informacija javnosti (7.1.5.4.);

(5) uvesti adekvatne mehanizme za unapređenje saradnje upravljača zaštićenih područja i udruženja, uključivanje udruženja u procese upravljanja zaštićenim područjima i izgradnju njihovih kapaciteta, sa prioritetom na udruženjima koja deluju u okviru lokalnih zajednica na području i u neposrednoj okolini zaštićenih područja (7.1.5.5.);

(6) razvoj mehanizama za rešavanje sukoba opštih interesa i svojinskih prava na zaštićenim područjima (npr. razmena državnih i privatnih parcela).

6) Obezbediti optimalne finansijske mehanizme i održive izvore finansiranja za upravljanje zaštićenim područjima:

(1) sprovesti finansijsku analizu zaštićenih područja na nacionalnom nivou (7.1.6.1.);

(2) razviti plan za održivo finansiranje sistema zaštićenih područja (7.1.6.2.);

(3) pripremiti smernice za razvoj finansijskih planova pojedinačnih zaštićenih područja (7.1.6.3.);

(4) pripremiti ili ažurirati finansijske planove pojedinačnih zaštićenih područja (7.1.6.4.);

(5) identifikacija potencijalnih područja za razvoj ekoturizma u zaštićenim područjima i uvođenje mera za razvoj ekoturizma u planove upravljanja zaštićenim područjima (7.1.6.5.);

(6) uvođenje poreskih olakšica za lokalno stanovništvo na području i u neposrednoj blizini zaštićenih područja za sve aktivnosti vezane za zaštitu i upravljanje zaštićenim područjima koje su usklađene sa principima održivog razvoja (7.1.6.6.);

(7) uvođenje destimulativne poreske politike za sve pojave i aktivnosti na teritoriji zaštićenih područja koje značajno utiču na degradaciju prostora i kvalitet životne sredine (7.1.6.7.);

(8) razviti smernice, kriterijume i mehanizme za kompenzaciju vlasnicima i koncesionarima šuma u okviru zaštićenih područja (7.1.6.8.).

7) Unapređivanje saradnje, edukacije, razmene iskustava i informisanja:

(1) promovisanje razmene informacija i komunikacije među upravljačima zaštićenih područja (7.1.7.1.);

(2) omogućiti upravljačima zaštićenih područja i predstavnicima drugih relevantnih javnih agencija pristup međunarodnom znanju i razmeni informacija (7.1.7.2.);

(3) unapređivanje profesionalnog i permanentnog obrazovanja kadrova u organizacijama koje upravljaju zaštićenim područjima (7.1.7.3.);

(4) podsticanje jačanja svesti kod građana, investitora i administracije na svim nivoima o značaju zaštićenih područja za očuvanje biološkog, geološkog i predeonog diverziteta (7.1.7.4.).

7.2.2. Biodiverzitet

OPŠTI CILJ

Opšti cilj zaštite i upravljanja biodiverzitetom u Republici Srbiji je obezbeđivanje očuvanja, unapređenja stanja i održivog korišćenja populacija autohtonih vrsta i zajednica na nivou koji će obezbediti njihovu dugoročnu vijabilnost.

SPECIFIČNI CILJEVI

1) Izrada nacionalnog strateškog okvira za očuvanje i održivo korišćenje biodiverziteta:

(1) inventarizacija i procena stanja komponenti biodiverziteta na nivou ekosistema, vrsta i gena, i procena njihove funkcionalne povezanosti (7.2.1.1.) (Preuzeti metode procene povoljnog stanja od EU i prilagoditi našim potrebama);

(2) primena Strategije biološke raznovrsnosti Republike Srbije za period od 2011. do 2018. godine (7.2.1.2.);

(3) formiranje nacionalne ekološke mreže (7.2.1.3.);

(4) nastaviti proces izrade nacionalnih "Crvenih knjiga" biljaka, životinja i gljiva (7.2.1.4.);

(5) donošenje zakonskog akta kojim će se regulisati očuvanje i korišćenje biljnih i životinjskih genetičkih resursa (7.2.1.5.).

2) Održavanje komponenti biodiverziteta koje predstavljaju resurse koji se eksploatišu na bilo koji način u obimu koji obezbeđuje njihovo dugoročno korišćenje bez opasnosti iscrpljivanja ili narušavanja strukturiranosti i funkcionalnosti ekosistema koje nastanjuju:

(1) dostizanje, održavanje i unapređivanje brojnosti, polne i uzrasne strukture populacija divlje flore i faune u obimu koji će obezbediti njihovu dugoročnu vijabilnost (7.2.2.1.);

(2) povećanje brojnosti populacija svih lovnih vrsta u skladu sa procenjenim kapacitetom sredine (7.2.2.2.);

(3) održanje genetičke varijabilnosti unutar populacija resursa i očuvanje njihovog ukupnog genofonda, kako divljih vrsta, tako i rasa domaćih biljaka i životinja, naročito autohtonih. Posebnu pažnju posvetiti očuvanju genofonda autohtonih sojeva mikroorganizama i gljiva (7.2.2.3.);

(4) unapređivanje stanišnih uslova, kao osnove za očuvanje i zaštitu vrsta koje predstavljaju biološke resurse, realizacijom kroz domaću legislativu usvojenih direktiva i standarda EU (7.2.2.4.);

(5) identifikacija divljih biljnih i životinjskih vrsta za koje je potrebno prioritetno izraditi akcione planove/programe zaštite (7.2.2.5.);

(6) sprovođenje programa reintrodukcije iščezlih vrsta, sa prioritetom na vrstama od naročitog značaja za efikasno funkcionisanje ekosistema i ekonomski značajnim vrstama (7.2.2.6.);

(7) sprovođenje mera ex situ i in situ zaštite (7.2.2.7.);

(8) unapređenje kapaciteta nacionalne Banke gena (7.2.2.8.);

(9) unapređenje sistema upravljanja biološkim resursima u zaštićenim prirodnim dobrima, u skladu sa propisanim režimima zaštite (7.2.2.9.);

(10) sprovođenje nacionalne analize osetljivosti na klimatske promene i uspostavljanje monitoringa uticaja klimatskih promena na biodiverzitet (7.2.2.10.).

3) Principe i kriterijume održivog korišćenja bioloških resursa integrisati u nacionalne praktične politike razvoja, sektorske praktične politike, strateška i planska dokumenta, sa ciljem horizontalne i vertikalne integracije:

(1) uspostaviti efikasnu međusektorsku saradnju sa institucijama i subjektima koji upravljaju biološkim resursima, na nivou planiranja i realizacije programa razvoja koji imaju uticaj na komponente i resurse biodiverziteta (7.2.3.1.);

(2) napraviti smernice za integraciju principa očuvanja biodiverziteta u relevantno državno zakonodavstvo, politike i strategije (7.2.3.2.);

(3) proceniti aktuelne sektorske strategije, politike, standarde i prakse relevantne za biodiverzitet i dati preporuke za integraciju principa očuvanja biodiverziteta (7.2.3.3.);

(4) razviti i promovisati smernice sa primerima najbolje prakse za očuvanje biodiverziteta za sve relevantne sektore, sa prioritetom u oblasti šumarstva, poljoprivrede, upravljanja vodnim resursima, turizma i rekreacije, prostornog planiranja, transporta, rudarstva i energetike (7.2.3.4.);

(5) obezbediti pravovremen međusektorski protok informacija (7.2.3.5.);

(6) doneti nove propise i dokumente, usklađene sa preuzetim međunarodnim obavezama, iz okvira konvencija i ugovora koje je naša zemlja potpisala i/ili ratifikovala, čime bi se u nacionalno zakonodavstvo uvele savremene koncepcije, principi i metode (7.2.3.6.);

(7) usaglašavanje aktivnosti na polju zaštite i upravljanja biodiverzitetom sa procesom regionalizacije i decentralizacije (7.2.3.7.);

(8) uvođenje ekosistemskog pristupa u oblast očuvanja biodiverziteta i korišćenja bioloških resursa (7.2.3.8.);

(9) uvesti pristup valorizacije elemenata biodiverziteta po principu ekosistemskih usluga u sve relevantne sektorske politike (7.2.3.9.);

(10) valorizacija proizvodnih sistema baziranih na korišćenju bioloških resursa (7.2.3.10.);

(11) povezivanje tradicionalnog korišćenja prostora na zaštićenim područjima sa programima ministarstva zaduženog za poljoprivredu (očuvanje starih rasa i sorti, obnova ekstenzivnog stočarstva i sl.) (7.2.3.11.);

(12) harmonizovanje potreba i interesa različitih sektora sa uspostavljanjem ciljeva zaštite i očuvanja zaštićenih područja kroz intenzivne konsultacije sa svim zainteresovanim stranama (7.2.3.12.).

4) Promocija i realizacija interdisciplinarnih istraživanja usmerenih na različite vidove očuvanja biodiverziteta, održivog korišćenja bioloških resursa i očuvanja tradicija i znanja lokalnih zajednica:

(1) utvrditi kriterijume za određivanje prioriteta u naučnim istraživanjima u oblasti zaštite i održivog korišćenja biodiverziteta (7.2.4.1.);

(2) intenziviranje istraživanja u pogledu inventarizacije i kartiranja taksona prioritetnih sa aspekta zaštite biodiverziteta i njegovog održivog korišćenja (7.2.4.2.);

(3) povećati ukupna finansijska ulaganja u istraživanja u oblasti očuvanja biodiverziteta i održivog korišćenja bioloških resursa, uz pojačano investiranje od strane državnog i privatnog sektora (7.2.4.3.);

(4) intenziviranje saradnje između naučnih institucija i lokalnih zajednica, zainteresovanih za unapređenje tehnika i tehnologija održivog korišćenja bioloških resursa (7.2.4.4.);

(5) podsticati ekonomsku valorizaciju bioloških resursa po principu ekosistemskih usluga, naročito indirektnih, kao što je stvaranje plodnog zemljišta, zaštita od erozije, regulacija poplava, prečišćavanje vode i sl. (7.2.4.5.);

(6) objediniti interese zaštite prirode, vodoprivrede, poljoprivrede i šumarstva, kao i ekonomske interese lokalnog stanovništva tokom formiranja nacionalne ekološke mreže (7.2.4.6.);

(7) obezbediti uslove za međunarodnu podršku projektima očuvanja biodiverziteta i održivog korišćenja bioloških resursa i olakšati transfer novih tehnologija (7.2.4.7.);

(8) obezbediti transfer i primenu naučnih rezultata u realnim uslovima i situacijama, od strane lokalnih zajednica i zainteresovanih grupa (7.2.4.8.).

5) Primeniti principe minimalnog otpada i minimalnog uticaja na životnu sredinu u iskorišćavanju bioloških resursa:

(1) stimulisati investiranje i razvoj ekološki prihvatljivih tehnologija u oblasti održivog korišćenja bioloških resursa kroz poreske olakšice, stimulativne fondove, niže kamatne stope i sl. (7.2.5.1.);

(2) naročito stimulisati razvoj i uvođenje tehnologija kojima se obezbeđuje supstitucija resursa uzetih iz prirode (7.2.5.2.);

(3) razvoj metoda procene uticaja antropogenih aktivnosti (uključujući posebne programe i projekte) na biodiverzitet i biološke resurse, kao i mehanizama njihove primene (7.2.5.3.).

6) Uključivanje lokalnih zajednica i drugih zainteresovanih strana u realizaciju programa očuvanja biodiverziteta i održivog korišćenja bioloških resursa:

(1) ekonomskim merama obezbediti koristi lokalnim zajednicama i zainteresovanim stranama kroz otvaranje novih radnih mesta, mogućnost dodatne zarade i sl. (7.2.6.1.);

(2) obezbediti adekvatne kompenzacije za njihovo učešće, kroz finansijsku i nefinansijsku dobit (7.2.6.2.);

(3) uspostaviti mehanizme ravnopravne raspodele dobiti od korišćenja biodiverziteta, u skladu sa režimom pristupa i raspodele dobiti Konvencije o biološkoj raznovrsnosti (ABS-CBD) (7.2.6.3.);

(4) blagovremeno formulisanje pratećih funkcija pojedinačnih elemenata ekološke mreže i usklađivanje interesa zaštite biodiverziteta sa razvojnim potrebama seoskih područja, uključujući zajedničke interese razvoja određenih vidova turizma (7.2.6.4.);

(5) uvesti adekvatne mehanizme za efikasno uključivanje javnosti i lokalnih zajednica u procese donošenja odluka i sprovođenja mera od značaja za zaštitu i upravljanje biodiverzitetom (7.2.6.5.);

(6) obezbediti transparentnost procesa donošenja odluka i sprovođenja mera u oblasti zaštite i korišćenja biodiverziteta i mehanizme za obezbeđivanje dostupnosti informacija javnosti (7.2.6.6.);

(7) uvesti adekvatne mehanizme za unapređenje saradnje državnih institucija i udruženja u oblasti zaštite i upravljanja biodiverzitetom, uključivanje udruženja u nacionalne aktivnosti u datoj oblasti i izgradnju njihovih kapaciteta (7.2.6.7.).

7) Obezbediti da korisnici bioloških resursa snose troškove za iskorišćavanje bioloških resursa:

(1) razvoj i unapređenje metoda ekonomske valorizacije komponenti biodiverziteta i uvođenje sistema valorizacije po principu ekosistemskih usluga (7.2.7.1.);

(2) uvesti takse i naknade za korišćenje svih bioloških resursa i prirodnih dobara. Stečena sredstva namenski usmeriti i koristiti za očuvanje biodiverziteta i unapređenje bioloških resursa (7.2.7.2.);

(3) kreirati i druge mehanizme za investiranje dobiti iz korišćenja bioloških resursa i prirodnih dobara (7.2.7.3.);

(4) promovisati metode za internalizaciju eksternih troškova bioloških resursa (7.2.7.4.).

8) Podizanje javne svesti o značaju očuvanja biodiverziteta i održivog korišćenja bioloških resursa:

(1) sprovođenje odgovarajućih propagandnih aktivnosti putem medija, naročito po pitanju značaja očuvanja biodiverziteta i jačanja javne svesti za poštovanje zakona koji su relevantni za zaštitu biodiverziteta, kao permanentne aktivnosti vladinog i nevladinog sektora (7.2.8.1.);

(2) unapređivanje obrazovnih programa na svim nivoima u oblasti očuvanja biodiverziteta i održivog korišćenja bioloških resursa (7.2.8.2.);

(3) saradnja na međunarodnom nivou u razmeni informacija i primeni metoda podizanja i unapređenja javne svesti u oblasti očuvanja biodiverziteta i održivog korišćenja bioloških resursa (7.2.8.3.);

(4) uvođenje i primena efikasnijih metoda komunikacije između upravljača, lokalnih zajednica i drugih zainteresovanih strana (7.2.8.4.);

(5) intenzivan rad na podizanju svesti i razvijanju ekološke kulture svih kategorija stanovništva (7.2.8.5.).

9) Jačanje nacionalnih kapaciteta, institucionalnih i ljudskih, u oblasti očuvanja biodiverziteta i racionalnog korišćenja bioloških resursa:

(1) osavremenjivanje i razvoj sistema obrazovanja i uvođenje novih obrazovnih profila (7.2.9.1.);

(2) unapređivanje profesionalnog obrazovanja kadrova u oblasti zaštite biodiverziteta i održivog korišćenja bioloških resursa (7.2.9.2.);

(3) uspostaviti sistem permanentne edukacije donosilaca odluka (7.2.9.3.);

(4) unapređenje institucionalnog okvira za sprovođenje mera i standarda u oblasti očuvanja biodiverziteta i održivog korišćenja bioloških resursa (7.2.9.4.).

10) Uspostavljanje informacionog i monitoring sistema korišćenja bioloških resursa:

(1) identifikacija i uvođenje kriterijuma i indikatora korišćenja bioloških resursa (7.2.10.1.);

(2) izrada liste indikatorskih vrsta i područja u kojima se prati stanje biodiverziteta, u skladu sa do sada identifikovanim pritiscima na biodiverzitet i ekosisteme koji su najugroženiji (7.2.10.2.);

(3) objedinjavanje, analiza podataka i kvantifikovanje trendova o stanju i statusu bioloških resursa, stanju u širem okruženju i promenama u socio-ekonomskom statusu (7.2.10.3.);

(4) uspostaviti sveobuhvatni nacionalni informacioni sistem za biodiverzitet (NBIS) u okviru Agencije za zaštitu životne sredine i uskladiti ga sa programom monitoringa biodiverziteta i korišćenja bioloških resursa primenom GIS tehnologija (7.2.10.4.);

(5) uspostaviti mehanizme za integrisanje rezultata istraživanja biodiverziteta u NBIS (7.2.10.5.).

11) Uvođenje metoda adaptivnog upravljanja u oblast zaštite biodiverziteta i održivog korišćenja bioloških resursa:

(1) definisati šeme adaptivnog upravljanja za različite tipove ekosistema (7.2.11.1.);

(2) omogućiti pristup i korišćenje adekvatnih informacija iz informacionog i monitoring sistema radi donošenja pravovremenih odluka u cilju očuvanja biodiverziteta i održivog korišćenja bioloških resursa (7.2.11.2.);

(3) uvođenje metoda adaptivnog upravljanja u sektorske politike i dokumente (7.2.11.3.).

12) Kontrola invazivnih vrsta i genetski modifikovanih organizama:

(1) uspostavljanje sistema praćenja pojave i širenja invazivnih vrsta (7.2.12.1.);

(2) izrada baze podataka o rasprostranjenju invazivnih vrsta (7.2.12.2.);

(3) razvoj metoda eradikacije invazivnih vrsta i razvoj mehanizama finansiranja i sprovođenja mera zaštite na prostorima značajnim za očuvanje biodiverziteta (7.2.12.3.);

(4) dalji razvoj sistema kontrole unosa i upotrebe genetski modifikovanih organizama (7.2.12.4.).

13) Unaprediti izvore finansiranja za upravljanje zaštićenim područjima:

(1) ojačati kapacitete Fonda za zaštitu životne sredine i povećati doprinose za projekte očuvanja biodiverziteta (7.2.13.1.);

(2) uključiti projekcije rashoda i prihoda koji potiču od očuvanja biodiverziteta (ekonomsko vrednovanje) u budžete relevantnih institucija (7.2.13.2.);

(3) ojačati kapacitete ministarstva nadležnog za oblast životne sredine i zavoda za zaštitu prirode u cilju pronalaženja sredstava za aktivnosti očuvanja biodiverziteta (7.2.13.3.).

7.2.3. Geodiverzitet

OPŠTI CILJ

Obezbeđivanje zaštite i održivog korišćenja geološke raznovrsnosti u cilju očuvanja, zaštite i unapređenja objekata geonasleđa Republike Srbije, povećanje broja zaštićenih objekata geonasleđa prema Inventaru geonasleđa Srbije, osnivanje geoparkova i uključenje u Evropsku mrežu geoparkova, širenje svesti o značaju geonasleđa i pokretanje obrazovnih programa na svim nivoima obrazovanja.

SPECIFIČNI CILJEVI

1) Razvoj nacionalnog strateškog okvira za očuvanje i održivo korišćenje geodiverziteta i zaštitu geonasleđa:

(1) procene statusa objekata geonasleđa u smislu njihove vrednosti i prepoznatljivosti kao elemenata geodiverziteta (7.3.1.1.);

(2) procene statusa, količine i moguće upotrebljivosti atraktivnih mineralnih resursa na principima održivog/trajnog korišćenja, obnovljivosti resursa, osetljivosti i ugroženosti resursa, u okvirima prostornog plana (7.3.1.2.);

(3) formulisanje Nacionalne strategije za očuvanje i održivo korišćenje geodiverziteta u Republici Srbiji, uključujući i pokazatelje za primenu (7.3.1.3.);

(4) ažuriranje Inventara objekata geonasleđa (7.3.1.4.);

(5) uspostavljanje sistema za praćenje i informisanje o geodiverzitetu i geonasleđu u Republici Srbiji kao sastavnog dela geološkog informacionog sistema (GeolISS) i njegovo povezivanje sa Nacionalnom infrastrukturom geoprostornih podataka (7.3.1.5.);

(6) uspostavljanje monitoringa pritisaka/korišćenja geodiverziteta, sa prioritetom na tržišno atraktivnim mineralnim sirovinama, uključujući podzemne vode specifičnog sastava i morfološke elemente geodiverziteta (7.3.1.6.);

(7) proceniti aktuelne sektorske strategije, politike, standarde i prakse relevantne za geodiverzitet i dati preporuke za integraciju principa očuvanja geodiverziteta (7.3.1.7.);

(8) uvesti pristup valorizacije elemenata geodiverziteta po principu ekosistemskih usluga u sve relevantne sektorske politike (7.3.1.8.).

2) Jačanje zakonskog i regulatornog okvira za očuvanje geodiverziteta/geonasleđa i njegovo usklađivanje sa relevantnim međunarodnim inicijativama:

(1) uključivanje pojma geopark kao kategorije zaštite geodiverziteta i objekata geonasleđa u relevantno nacionalno zakonodavstvo u skladu sa zakonodavstvom EU i međunarodnim inicijativama (7.3.2.1.);

(2) sprovođenje analiza stepena korišćenja mineralnih i drugih resursa u neposrednom okruženju zaštićenih dobara, propusta u vrednovanju geodiverziteta i potencijala za izdvajanje i obuhvatanje objekata geonasleđa u okviru mreže zaštićenih područja, sa prioritetom na procesu uspostavljanja nacionalne ekološke mreže (7.3.2.2.);

(3) izrada nacionalnih kriterijuma za izdvajanje geoparkova i uspostavljanje nacionalne mreže geoparkova (7.3.2.3.);

(4) širenje mreže zaštićenih područja sa izraženim vrednostima geodiverziteta kako bi se postigla zakonska zaštita najvrednijih objekata geonasleđa od nacionalnog i međunarodnog značaja, odnosno onih koji čine skup objekata predstavnika celokupnog geodiverziteta (7.3.2.4.);

(5) identifikacija objekata geonasleđa od međunarodnog značaja za upisivanje u međunarodne liste i priprema studija i dokumentacije za njihovu kandidaturu (7.3.2.5.);

(6) evropska mreža geoparkova (European Geoparks Network);

(7) globalna mreža geoparkova (UNESCO Global Geoparks Network);

(8) lista svetske kulturne i prirodne baštine (UNESCO);

(9) uvođenje i sprovođenje odgovarajućih kazni za nepoštovanje zakonskih propisa u oblasti zaštite i korišćenja geodiverziteta (7.3.2.6.);

(10) usvajanje sistema podsticaja za očuvanje ranjivih elemenata geodiverziteta i objekata geonasleđa (7.3.2.7.).

3) Integrisanje ciljeva očuvanja geodiverziteta i geonasleđa u strategije razvoja i prostornog planiranja:

(1) opisati karakteristične vrednosti geodiverziteta i objekata geonasleđa, koji su važni za proces prostornog planiranja (7.3.3.1.);

(2) definisati granice za korišćenje i/ili zabranjene antropogene aktivnosti u pogledu različitih elemenata geodiverziteta i vrsta/ tipova objekata geonasleđa (7.3.3.2.);

(3) identifikacija potencijalnih područja u okviru objekata geonasleđa za razvoj ekoturizma i uvođenje mera za razvoj održivog turizma u planove upravljanja objektima geonasleđa (7.3.3.3.).

4) Primena sistema upravljanja koji unapređuje postojeću praksu upravljanja zemljištem kako bi se zaštitile specifične vrednosti geodiverziteta i ranjivi objekti geonasleđa u svim vrstama vlasništva nad zemljištem i upotrebe zemljišta:

(1) razvijanje prakse Kodeksa upravljanja objektima geonasleđa i ponašanja posetilaca (7.3.4.1.);

(2) uvođenje procedure procene uticaja aktivnosti na geodiverzitet, a naročito na objekte geonasleđa, za sve aktivnosti od značaja za korišćenje ili konzervaciju geonasleđa (7.3.4.2.).

5) Jačanje institucionalnih kapaciteta za očuvanje geodiverziteta i geonasleđa:

(1) unapređenje kapaciteta Zavoda za zaštitu prirode Srbije i Pokrajinskog zavoda za zaštitu prirode, kao institucija nadležnih za sprovođenje i kontrolu mera očuvanja i upravljanja geodiverzitetom, uključujući i jačanje njihove uloge u koordinisanju/nadgledanju upravljanja objektima geonasleđa (7.3.5.1.);

(2) unapređenje uloge Nacionalnog saveta za geonasleđe u rešavanju pitanja očuvanja i održivog korišćenja geodiverziteta i povezivanje njegovih aktivnosti sa strukturama državne uprave osnovanim za koordinisanje i nadgledanje održivog razvoja (7.3.5.2.);

(3) obezbediti održivi izvor finansiranja mera zaštite i održivog korišćenja geodiverziteta (7.3.5.3.);

(4) izrada zahteva za minimum kvalifikacija za pravna lica zainteresovana za upravljanje/staranje objektima geonasleđa (7.3.5.4.);

(5) izrada programa razvoja kapaciteta usmerenih na opštine/lokalne samouprave (7.3.5.5.);

(6) usklađivanje politike očuvanja geodiverziteta i geonasleđa sa savremenim međunarodnim iskustvima i razvoj međunarodne saradnje u predmetnoj oblasti (7.3.5.6.);

(7) inicirati sistem permanentnog obrazovanja kod upravljača po pitanju zaštite i održivog korišćenja geodiverziteta (7.3.5.7.);

(8) povećati ukupna finansijska ulaganja u istraživanja u oblasti očuvanja i održivog korišćenja geodiverziteta, uz pojačano investiranje od strane državnog i privatnog sektora (7.3.5.8.).

6) Promovisanje geokonzervacije u kontekstu održivog razvoja:

(1) izrada i realizacija programa za edukaciju i podizanje svesti javnosti, posebno školskog uzrasta, u pogledu geonasleđa i njegovog značaja u kontekstu održivog razvoja (7.3.6.1.);

(2) inkorporiranje saznanja o istoriji prirode i razvoju Zemlje, koje otkrivaju objekti geonasleđa, u obrazovne procese (7.3.6.2.).

7) Uključivanje lokalnih zajednica i drugih zainteresovanih strana u realizaciju programa očuvanja i održivog korišćenja geodiverziteta:

(1) uvesti adekvatne mehanizme za efikasno uključivanje javnosti i lokalnih zajednica u procese donošenja odluka i sprovođenja mera od značaja za očuvanje i upravljanje geodiverzitetom i zaštitu geološkog nasleđa (7.3.7.1.);

(2) obezbediti transparentnost procesa donošenja odluka i sprovođenja mera u oblasti zaštite objekata geonasleđa i načina korišćenja geodiverziteta i mehanizme za obezbeđivanje dostupnosti informacija javnosti (7.3.7.2.);

(3) uvesti adekvatne mehanizme za unapređenje saradnje državnih institucija i udruženja u oblasti očuvanja geodiverziteta, kao i zaštite i upravljanja objektima geonasleđa, uključivanje udruženja u nacionalne aktivnosti u datoj oblasti i izgradnju njihovih kapaciteta (7.3.7.3.).

7.2.4. Predeoni diverzitet

OPŠTI CILJ

Osnovni cilj zaštite, uređenja i razvoja predela Republike Srbije su raznovrsni, visoko kvalitetni i adekvatno korišćeni predeli i fizički uređena, za život i boravak prijatna ruralna i urbana naselja i gradovi, razvijenog identiteta zasnovanog na poštovanju i afirmaciji prirodnih i kulturnih vrednosti. Sprovođenje politike prostornog razvoja, koja ima za cilj zaštitu, upravljanje i planiranje predela, kao dela evropskog nasleđa, biće omogućeno putem efikasne međunarodne saradnje utemeljene na Zakonu o potvrđivanju Evropske konvencije o predelu ("Službeni glasnik RS - Međunarodni ugovori", broj 4/11).

Na osnovu odredbi Evropske konvencije o predelu, kao opšti ciljevi mogu se izdvojiti:

1) briga o održivom razvoju (iskazana na konferenciji u Rio de Žaneiru 1992. godine) i uspostavljanje ravnoteže između očuvanja prirodnog i kulturnog nasleđa i njegovo korišćenje kao ekonomskog potencijala koji može da omogući otvaranje novih radnih mesta, a u kontekstu procvata održivog turizma;

2) zaštita, planiranje i upravljanje svim tipovima predela, bilo da su urbani, ruralni, degradirani ili oni izuzetne vrednosti, putem uvođenja odgovarajućih mera na nacionalnom nivou;

3) podsticanje javnosti da aktivno učestvuje u upravljanju i planiranju predela i unapređenje svesti javnosti o sopstvenoj odgovornosti za stanje predela, kao značajne komponente životne sredine i ljudskog okruženja, kako u urbanim tako i u ruralnim sredinama;

4) kreiranje budućih predela kao cilj od podjednakog značaja sa ciljem upravljanja, unapređenja i zaštite predela.

SPECIFIČNI CILJEVI

1) Razvoj nacionalnog strateškog okvira za očuvanje i održivo korišćenje predela:

(1) primena primera dobre prakse evropskih zemalja u oblasti predeone politike (7.4.1.1.);

(2) izrada akcionog plana zaštite i unapređenja predeonog diverziteta (7.4.1.2.);

(3) utvrđivanje metodologije na osnovu koje će se izvršiti karakterizacija predela, nacionalna klasifikacija predela i inventarizacija tipova predela, kao i procena statusa i osnovnih faktora ugrožavanja pojedinačnih predela i sveukupnog predeonog diverziteta (7.4.1.3.);

(4) sprovođenje identifikacije predela na celokupnoj teritoriji Republike Srbije, uz usaglašavanje ovog procesa sa procesom nacionalnog mapiranja staništa i uz primenu GIS tehnologija (7.4.1.4.);

(5) izrada atlasa tipova predela (7.4.1.5.);

(6) sprovođenje Nacionalne strategije u delu očuvanja i unapređenja diverziteta predela na osnovu integralnog pristupa pojedinačnim tipovima predela (7.4.1.6.);

(7) izrada integralnog programa istraživanja predela (7.4.1.7.).

2) Jačanje zakonskog i regulatornog okvira za očuvanje predeonog diverziteta:

(1) izvršiti analizu nedostataka u obuhvatanju tipova predela od značaja za očuvanje unutar mreže zaštićenih područja, kao i u okviru obaveze formiranja ekološke mreže (7.4.2.1);

(2) proširiti mrežu zaštićenih područja kako bi se postigla zakonska zaštita reprezentativnih primera diverzifikovanih tipova predela koji su od značaja za konzervaciju, usled njihovih naučnih, pejzažnih, kulturnih i drugih vrednosti (7.4.2.2);

(3) unaprediti sprovođenje kaznenih odredbi za nepoštovanje zakonskih propisa u oblasti zaštite i korišćenja predela (7.4.2.3);

(4) definisati i usvojiti sistem podsticaja za očuvanje predela (7.4.2.4).

3) Integrisanje pitanja zaštite i održivog korišćenja predela u strategije razvoja i prostornog planiranja i u resorne politike:

(1) obezbediti efikasno sprovođenje pitanja zaštite i upravljanja predelima u skladu sa Prostornim planom Republike Srbije od 2010. do 2021. godine (7.4.3.1.);

(2) integrisanje pitanja zaštite i upravljanja predelima u sve relevantne sektorske politike, sa prioritetom u oblasti prostornog i urbanističkog planiranja, kulturne, poljoprivredne, socijalne i ekonomske politike i politike zaštite životne sredine (7.4.3.2);

(3) unapređenje zaštite predeonog diverziteta kroz planove upravljanja zaštićenim područjima (7.4.3.4);

(4) usklađivanje izrade plana predela sa predlogom ekološke mreže, koncepcijom zaštite prirode i predela, planovima integralnog upravljanja slivovima reka i drugim relevantnim dokumentima (7.4.3.5).

4) Primena sistema upravljanja koji unapređuju prakse upravljanja zemljištem kako bi se zaštitio diverzitet tipova predela:

(1) integracija procesa planiranja i upravljanja predelima u regionalno i urbanističko planiranje i uvođenje novih instrumenata radi efektivnog sprovođenja politike predela (7.4.4.1);

(2) promovisanje adaptivnih sistema upravljanja korišćenjem zemljišta (7.4.4.2);

(3) razvoj najbolje prakse - Kodeksa upravljanja predelima (7.4.4.3);

(4) jačanje aspekata predeonog diverziteta u procedurama procene uticaja na životnu sredinu (7.4.4.4);

(5) uspostavljanje sistema praćenja i informisanja o predelima (7.4.4.5).

5) Restauracija degradiranih delova predela:

(1) na osnovu karakterizacije predela i definisanja tipova predela razviti nacionalni plan za obnavljanje degradiranih delova predela (7.4.5.1);

(2) primena odgovarajućih mera u cilju obnavljanja degradiranih delova predela, uključujući i mere vezane za unapređenje svesti stanovništva o značaju zaštite i održivog upravljanja predelima i unapređenje kulture življenja (7.4.5.2).

6) Jačanje institucionalnih kapaciteta za očuvanje predeonog diverziteta:

(1) uspostaviti institucionalni mehanizam za horizontalnu i vertikalnu koordinaciju između različitih zainteresovanih strana u kontekstu održivog razvoja predeonih aspekata (7.4.6.1);

(2) širenje kapaciteta institucija nadležnih u okviru svoje delatnosti za pitanje predela (zavodi za zaštitu spomenika kulture, institucije koje se na nivou državne i lokalne samouprave bave prostornim i urbanističkim planiranjem, kao i druge nacionalne institucije koje u okviru svoje delatnosti na različite načine imaju uticaja na predeo) u cilju jačanja uloge u koordinaciji i nadzoru procesa očuvanja predeonog diverziteta i efikasnijeg sprovođenja postupka karakterizacije i upravljanja predelima (7.4.6.2);

(3) izrada programa za razvoj kapaciteta u oblasti očuvanja predeonog diverziteta usmerenih na opštine/lokalne samouprave (7.4.6.3);

(4) uspostaviti sistem permanentne edukacije u relevantnim institucijama u oblasti vrednovanja predela i rada na zaštiti i upravljanju predelima (7.4.6.4);

(5) obezbediti održive izvore i mehanizme finansiranja za proces zaštite i upravljanja predelima (7.4.6.5).

7) Promovisanje podrške edukaciji i unapređenju svesti javnosti u pogledu značaja očuvanja predela u kontekstu održivog razvoja:

(1) prilagođavanje obrazovnog sistema u skladu sa strateškim usmerenjem za očuvanje predeonog diverziteta, i uspostavljanje školskog i univerzitetskog obrazovnog programa koji, u okviru različitih disciplina, obuhvata pitanja koja se bave predelom i njegovom zaštitom, upravljanjem i planiranjem (7.4.7.1);

(2) izrada programa edukacije javnosti, sa prioritetom na korisnicima zemljišta, u cilju promovisanja očuvanja predela i njihovog značaja u kontekstu održivog razvoja (7.4.7.2);

(3) promovisanje multidisciplinarne obuke osoblja lokalnih, regionalnih i državnih organa vlasti i drugih relevantnih tela iz javnog i privatnog sektora u vezi sa problemima vezanim za zaštitu i upravljanje predelima (7.4.7.3).

7.3. Ostvarivanje održivog korišćenja zaštićenih područja, biodiverziteta, geodiverziteta i predeonog diverziteta

U oblasti zaštite i korišćenja biodiverziteta, geodiverziteta i predeonog diverziteta, prioritet će predstavljati povećanje teritorije pod zaštićenim područjima, uspostavljanje nacionalne ekološke mreže i priprema za usvajanje programa zaštite NATURA 2000.

7.3.1. Indikatori za praćenje ostvarivanja održivog korišćenja zaštićenih područja, biodiverziteta, geodiverziteta i predeonog diverziteta

U okviru procesa realizacije svih predviđenih ciljeva za održivo korišćenje zaštićenih područja, biodiverziteta, geodiverziteta i predeonog diverziteta neophodno je uspostaviti efikasan mehanizam evaluacije napretka u implementaciji Nacionalne strategije, koji će obezbediti da informacije o trendovima u procesu implementacije budu dostupne svim relevantnim institucijama i javnosti. U tom cilju, biće neophodno uspostaviti sistem monitoringa efikasnosti implementacije Nacionalne strategije putem definisanja egzaktnog sistema indikatora. Izbor indikatora koji će biti uključeni u proces praćenja održivosti korišćenja zaštićenih područja, biološkog, geološkog i predeonog diverziteta treba da bude zasnovan na njihovom potencijalu da pruže jasan uvid u ostvareni napredak ka održivom korišćenju resursa, da posluže kao osnova za utvrđivanje prioriteta u planiranim aktivnostima, merama i razvoju sektorskih planova, kao i da identifikuju ključne ugrožavajuće faktore procesa održivog korišćenja resursa. Sistem indikatora treba primeniti kako za praćenje implementacije Nacionalne strategije, tako i za sve instrumente njene realizacije, kao što su akcioni planovi, programi i osnove.

Izbor indikatora za praćenje realizacije ciljeva Nacionalne strategije treba da bude zasnovan na postojećim sistemima indikatora razvijenim od strane Evropske unije, kao i na indikatorima uspostavljenim u okviru implementacije međunarodnih dokumenata koji su ratifikovani od strane Republike Srbije. Kao četiri ključna sistema indikatora u oblasti biodiverziteta, geodiverziteta i predeonog diverziteta mogu se izdvojiti Centralni set indikatora za životnu sredinu Evropske agencije za životnu sredinu, sistem indikatora SEBI 2010, sistem indikatora za praćenje implementacije Konvencije o biodiverzitetu i set metoda za procenu efikasnosti upravljanja zaštićenim područjima.

Osnovni sistem indikatora Evropske unije u oblasti zaštite životne sredine predstavlja Centralni set indikatora za životnu sredinu (EEA Core Set of Environmental Indicators - CSI, Kristensen, P. (2003). EEA core set of indicators. Technical Report, European Environment Agency). Ovaj sistem indikatora je uspostavljen od strane Evropske agencije za životnu sredinu, u cilju obezbeđivanja efikasne baze za evaluaciju i izveštavanje o stanju i trendovima u oblasti zaštite životne sredine. Indikatori su razvijeni u skladu sa DPSIR modelom (Driving forces, Pressures, State, Impact, Responses - pokretački faktori, pritisci, stanje, uticaji i reakcije), gde indikatori unutar modela ukazuju na uzročno posledične veze. Set indikatora u okviru kategorije pokretački faktori obuhvata antropogene aktivnosti koje imaju uticaj na životnu sredinu, indikatori kategorije pritisak ukazuju na posledice aktivnosti, a indikatori stanja ukazuju na postojeće stanje resursa. Indikatori u okviru kategorije uticaj ukazuju na negativne posledice pritiska na resurs, dok indikatori kategorije reakcije opisuju mere, investicije i druge aktivnosti u cilju unapređenja stanja resursa. Ovim sistemom indikatora obuhvaćene su sledeće oblasti: zagađenje vazduha, klimatske promene, voda, otpad, biodiverzitet, terestrični ekosistemi, saobraćaj, energetika, poljoprivreda, turizam i ribarstvo. Predlog liste indikatora u okviru CSI koji bi činili sistem indikatora za praćenje implementacije Nacionalne strategije dat je na Listi 7.1.

Lista 7.1 - Predlog liste odabranih indikatora za praćenje realizacije ciljeva Nacionalne strategije u oblasti biodiverziteta, geodiverziteta i predeonog diverziteta

Centralni set indikatora za životnu sredinu (EEA Core Set of Environmental Indicators - CSI)

1) Diverzitet staništa (BDIV1):

(1) stanje 10 glavnih EUNIS tipova staništa u okviru svakog biogeografskog regiona i na celoj teritoriji zemlje (BDIV1a);

(2) promene 10 glavnih EUNIS tipova staništa u okviru svakog biogeografskog regiona i na celoj teritoriji zemlje (uključujući agroekosisteme) (BDIV1b);

(3) procenat i trendovi prirodnih ekosistema u okviru svakog biogeografskog regiona i na celoj teritoriji zemlje (BDIV1c);

(4) nivo očuvanosti prirodnih tipova šuma (BDIV1d).

2) Diverzitet vrsta (BDIV2):

(1) diverzitet vrsta u odnosu na ukupnu teritoriju države (BDIV2a);

(2) diverzitet vrsta u odnosu na površinu svakog biogeografskog regiona (BDIV2b);

(3) diverzitet vrsta u odnosu na svaki od 10 glavnih EUNIS tipova staništa (BDIV2c);

(4) broj vrsta drveća koje učestvuju u sastavu šuma (BDIV2d);

(5) promene u sastavu vrsta u vlažnim staništima (BDIV2e);

(6) broj endemičnih vrsta u odnosu na površinu svakog biogeografskog regiona (BDIV2f);

(7) trendovi u okviru pojedinih grupa organizama (Carnivora, ptice grabljivice, guske, vrste od ekonomskog značaja, itd.) (BDIV2g);

(8) trendovi u okviru reprezentativnih vrsta koje su vezane za različite ekosisteme (uključujući agroekosisteme) (BDIV2h).

3) Ugrožene vrste (BDIV3):

(1) broj ugroženih taksona koji naseljavaju određeni geografski nivo (BDIV3a);

(2) broj prisutnih globalno ugroženih vrsta koje su endemične za Evropu (BDIV3b);

(3) procenat globalno ugroženih vrsta prisutnih u okviru svakog biogeografskog regiona (BDIV3c);

(4) procenat vrsta ugroženih na nivou Evrope u okviru svakog biogeografskog regiona (BDIV3d);

(5) ugrožene šumske vrste (BDIV3e).

4) Genetički diverzitet (BDIV4):

(1) stanje šumskih genetičkih resursa (BDIV4a);

(2) prisustvo divljih srodnika gajenih vrsta biljaka (BDIV4b);

(3) genetički diverzitet gajenih vrsta i sorti biljaka i životinja (BDIV4c);

(4) površina zemlje na kojoj se uzgajaju genetički modifikovane vrste gajenih biljaka (AGRI12).

5) Faktori ugrožavanja ekosistema (BDIV5/WHS14):

(1) faktori ugrožavanja na području i u neposrednoj okolini vlažnih staništa (BDIV 5a);

(2) biološki efekti štetnih supstanci na organizme (WHS 14).

6) Promene na nivou predela (BDIV6/TELC/TEU/WMF/TES/AGRI):

(1) prostorni trendovi pokrivenosti šumskim sastojinama na nivou predela (BDIV 6a);

(2) diverzitet linearnih karakteristika i diverziteta useva na poljoprivrednom zemljištu (BDIVbb);

(3) promene u teritoriji pod poljoprivrednim površinama (TELC4);

(4) diverzitet predela (TELC5);

(5) trend u širenju urbanih područja (TEU1);

(6) odstupnost stanovništvu obližnjih javnih otvorenih površina (TEU3);

(7) površina zemlje pod deponijama (WMF17);

(8) erozija zemljišta (TES1a);

(9) površina zemlje pod organskom poljoprivredom (AGRI6).

7) Introdukovane i invazivne vrste (BDIV7):

(1) procenat introdukovanih vrsta koje su postale invazivne u okviru svakog biogeografskog regiona (BDIV7a);

(2) širenje odabranih invazivnih vrsta tokom vremena (BDIV7b);

(3) introdukovane vrste drveća (BDIV7c);

(4) introdukovane vrste u slatkovodnim ekosistemima (BDIV7d).

8) Zaštita ugroženih vrsta (BDIV8):

(1) udeo vrsta koje su predviđene za zaštitu/zaštićene nekim od instrumenata Evropske unije (u skladu sa direktivama Evropske unije i Bernskom Konvencijom) u okviru globalno ugroženih vrsta (modifikovani BDIV8a);

(2) udeo vrsta koje su predviđene za zaštitu/zaštićene instrumentima Evropske unije u okviru svih registrovanih vrsta na području zemlje (modifikovani BDIV8b);

(3) udeo vrsta koje su predviđene za zaštitu/zaštićene instrumentima Evropske unije u okviru vrsta koje su prisutne samo u Evropi (modifikovani BDIV8c);

(4) napredak u implementaciji akcionih planova za globalno ugrožene vrste (BDIV8d);

(5) sredstva investirana u okviru LIFE Nature projekata na aktivnosti vezane za zaštitu vrsta i staništa (BDIV8e).

9) Obnavljanje staništa (BDIV9):

(1) ukupna površina vlažnih staništa (kao i drugih tipova ekosistema) koja su obnovljena u okviru svakog biogeografskog regiona i na celoj teritoriji zemlje (BDIV9a).

10) Zaštićena područja (BDIV10):

(1) ukupna površina zaštićenih područja u zemlji koja su proglašena na osnovu međunarodnih ugovora i inicijativa (BDIV10a);

(2) ukupna površina zaštićenih područja u zemlji koja su predviđena za zaštitu na osnovu EU direktiva (modifikovani BDIV10b);

(3) udeo područja koja su već zaštićena nacionalnom legislativom u okviru svih područja koja su predviđena za zaštitu na osnovu EU direktiva (modifikovani BDIV10c);

(4) ukupna površina zaštićenih područja koja su proglašena na osnovu nacionalne legislative (BDIV10d).

11) Diverzitet vrsta u zaštićenim područjima (BDIV11):

(1) distribucija ornitofaune u okviru zaštićenih područja i pokrivenost područjima predviđenim za zaštitu kao Specijalno zaštićena područja (Special Protection Areas - SPAs) (BDIV11a);

(2) areal vrsta od evropskog značaja ili ugroženih vrsta koje su prisutne u zaštićenim područjima (BDIV11b);

(3) trendovi u populacijama odabranih vrsta unutar i van zaštićenih područja (BDIV 11c).

12) Diverzitet staništa u zaštićenim područjima (BDIV12):

(1) procenat površine određenih tipova staništa koja se nalaze na teritoriji zaštićenih područja (modifikovani BDIV12a);

(2) promene u površini određenih tipova staništa na teritoriji zaštićenih područja (modifikovani BDIV12b);

(3) teritorija staništa od evropskog značaja koja je zahvaćena zaštićenim područjima (BDIV12c).

13) Delovanje čoveka u zaštićenim područjima (BDIV13/TELC13):

(1) procenat osnovnih tipova aktivnosti koji je registrovan na teritoriji zaštićenog područja (modifikovani BDIV13a);

(2) udeo poljoprivrednih površina u ukupnoj teritoriji zaštićenih područja (BDIV 13b);

(3) promene u zemljišnom pokrivaču u neposrednoj okolini zaštićenog područja (TELC13).

14) Biološki kvalitet akvatičnih staništa (WEC4/WEC5):

(1) fitoplankton i fitobentos (WEC4a/WEC5a);

(2) bentosni beskičmenjaci (WEC4b/WEC5b);

(3) makrofite (WEC4c/WEC5c);

(4) ribe (WEC4d/WEC5d);

(5) klasifikacija ekološkog statusa reka i jezera (WEC4e/WEC5e).

15) Uticaj šumarstva na biodiverzitet (BDIV14):

(1) prisustvo mrtvih stabala unutar područja pod šumama (BDIV14).

16) Uticaj saobraćaja na biodiverzitet (BDIV15/TELC):

(1) broj jedinki u okviru osnovnih grupa životinja koje su ubijene na saobraćajnicama, u odnosu na jedinicu dužine puteva po godini (BDIV15a);

(2) broj staza za prelazak životinja preko saobraćajnica u odnosu na jedinicu dužine ukupne infrastrukture (BDIV15b);

(3) finansijske investicije u izgradnju i održavanje staza za prelazak životinja preko saobraćajnica (BDIV15c);

(4) blizina saobraćajne infrastrukture zaštićenim područjima (TELC1a);

(5) nivo fragmentacije ekosistema i staništa saobraćajnom infrastrukturom (TELC2);

(6) površina zemlje pod saobraćajnom infrastrukturom (TELC3a).

17) Uticaj ribarstva na biodiverzitet (FISH/WEC):

(1) uticaj ribarstva na staništa i ekosisteme (FISH4a);

(2) nivo akcidentalnog hvatanja drugih organizama (ptice, sisari i sl.) u ribarstvu (FISH2f);

(3) uticaj akvakulture (WEC07).

18) Uticaj klimatskih promena na ekosisteme i biodiverzitet (CC9):

(1) dužina vegetacijske sezone (CC9a);

(2) fenologija biljaka (CC9b);

(3) feonologija životinja (npr. ptica) (CC9c);

(4) reakcije na nivou vrsta (populacija, putevi migracija, geografsko rasprostranjenje) (CC9d);

(5) reakcije na nivou ekosistema (sastav, funkcije) (CC9e);

(6) distribucija planktona (CC9f).

Sistem indikatora SEBI 2010 (Streamlining European 2010 Biodiversity Indicators) Evropske agencije za životnu sredinu:

1) brojnost i distribucija odabranih vrsta (SEBI 001);

2) promena statusa (na osnovu kategorija Crvene liste) ugroženih i/ili zaštićenih vrsta (SEBI 002);

3) status zaštite vrsta od evropskog značaja (SEBI 003);

4) trendovi u zastupljenosti odabranih bioma, ekosistema i staništa (SEBI 004);

5) status zaštite staništa od evropskog značaja (SEBI 005);

6) trendovi u pogledu genetičkog diverziteta gajenih vrsta životinja i biljaka, kao i vrsta riba i drveća od primarnog socioekonomskog značaja (SEBI 006);

7) površina teritorije države pod zaštićenim područjima ustanovljenim na osnovu nacionalne legislative (SEBI 007);

8) površina teritorije države predviđena za zaštitu na osnovu evropskih direktiva o staništima i pticama (Natura 2000 područja) (modifikovani SEBI 008);

9) suficit depozicije azota iz atmosfere (SEBI 009);

10) trendovi invazivnih alohtonih vrsta (SEBI 010);

11) prisustvo vrsta osetljivih na promene temperature, u kontekstu uticaja klimatskih promena na biodiverzitet (SEBI 011);

12) povezanost/fragmentisanost prirodnih i poluprirodnih staništa i predela (SEBI 013);

13) fragmentisanost rečnih sistema (SEBI 014);

14) količina nutrijenata u akvatičnim ekosistema (SEBI 016);

15) procenat površine šumskih ekosistema pod održivom eksploatacijom, odnos prirasta i seče u šumarstvu (SEBI 017);

16) količina mrtvih stabala očuvanih u šumskim ekosistemima (izražena u tonama ili kubnim metrima po hektaru), procenat površine šumskih ekosistema sa očuvanim mrtvim stablima (SEBI 018);

17) balans azota poreklom iz poljoprivrede (izražen u kilogramima po hektaru poljoprivrednog zemljišta) (SEBI 019);

18) površina poljoprivrednog zemljišta na kome su metode kultivacije usklađene sa principima očuvanja biodiverziteta (SEBI 020);

19) stanje populacija ekonomski značajnih vrsta riba (SEBI 021);

20) kvalitet otpadnih voda poreklom iz akvakulture (SEBI 022);

21) ekološki otisak (ecological footprint) i biokapacitet Republike Srbije (izraženi u globalnim hektarima po stanovniku) (SEBI 023);

22) broj prijava za patente zasnovanih na genetičkim resursima (SEBI 024);

23) iznos ostvarenih državnih investicija u mere, projekte i aktivnosti upravljanja biodiverzitetom (izražen preko ukupnog iznosa i preko udela u ukupnom nacionalnom budžetu) (SEBI 025);

24) stanje svesti javnosti po pitanju biodiverziteta i njegovog značaja (izražen preko procenta stanovništva koji je upoznat sa konceptom biodiverziteta, osnovnim faktorima ugrožavanja i značajem) (SEBI 026);

25) stanje svesti javnosti po pitanju predeonog diverziteta i njegovog značaja (izražen preko procenta stanovništva koji je upoznat sa konceptom predela, osnovnim faktorima ugrožavanja i značajem) (modifikovani SEBI 026).

Sistem indikatora za biodiverzitet (2010. Biodiversity Indicators) Konvencije o biodiverzitetu:

1) stanje i trendovi komponenti biodiverziteta:

(1) površina ukupne teritorije pod šumama i površina pod pojedinim tipovima šuma;

(2) "Living Planet" indeks (LPI), primenjen na nivou Republike Srbije i u okviru svakog biogeografskog regiona;

(3) "Global Wild Bird" indeks (WBI), primenjen na nivou Republike Srbije i u okviru svakog biogeografskog regiona;

(4) površina teritorije države pod zaštićenim područjima;

(5) pokrivenost nacionalnog biodiverziteta zaštićenim područjima (udeo nacionalnog biodiverziteta i centara biodiverziteta koji se nalazi na područjima stavljenim pod zaštitu);

(6) efikasnost upravljanja biodiverzitetom (kompozitni indikator koji vrši procenu efikasnosti različitih aspekata upravljanja biodiverzitetom metodom skorovanja);

(7) indeks promene u statusu ugroženih vrsta (u odnosu na IUCN kategorije ugroženosti), primenjen na nivou Republike Srbije i u okviru svakog biogeografskog regiona;

(8) indeks trendova u udelu ukupnog nacionalnog biodiverziteta i geodiverziteta koji je očuvan u ex situ kolekcijama;

(9) stanje genetičkog diverziteta domaćih životinja.

2) održivo korišćenje:

(1) površina šuma za koje je dobijen sertifikat održivog upravljanja;

(2) površina šuma koje se nalaze u različitim stadijumima degradacije;

(3) površina poljoprivrednih ekosistema kojima se održivo upravlja;

(4) udeo ekonomski značajnih vrsta riba sa vijabilnim populacijama, odnosno kojima se održivo gazduje;

(5) promene u statusu ugroženih vrsta (u odnosu na IUCN kategorije ugroženosti) koje se nalaze pod režimom kontrole međunarodnog prometa (CITES);

(6) "Wild Commodities" indeks, primenjen na nivou Republike Srbije i u okviru svakog biogeografskog regiona;

(7) ekološki otisak (ecological footprint), primenjen na nivou Republike Srbije i u okviru svakog biogeografskog regiona.

3) faktori ugrožavanja biodiverziteta:

(1) depozicija azota iz atmosfere;

(2) trendovi invazivnih alohtonih vrsta.

4) integritet ekosistema i ekosistemske usluge:

(1) trofički integritet pojedinih ekosistema;

(2) indeks kvaliteta vode za biodiverzitet (Water Quality Index for Biodiversity - WQIB);

(3) učestalost kolapsa ekosistema izazvanih delovanjem čoveka (kolaps populacija ekonomskih značajnih vrsta riba, totalna erozija i/ili degradacija zemljišta, akcidenti i dr.);

(4) nivo fragmentisanosti šumskih ekosistema;

(5) nivo fragmentisanosti rečnih ekosistema i regulacije rečnog toka;

(6) zdravlje i blagostanje lokalnih zajednica koje su direktno zavisne od pojedinih ekosistemskih usluga;

(7) udeo i kvalitet prehrambenih proizvoda koji potiču iz eksploatacije biodiverziteta;

(8) broj i udeo vrsta koje se koriste za proizvodnju hrane i medicinskih proizvoda.

5) stanje tradicionalnog znanja, inovacija i praksi:

(1) stanje i trendovi bavljenja tradicionalnim delatnostima i zanatima.

6) stanje pristupa i raspodele dobiti od korišćenja biodiverziteta:

(1) stanje pristupa i raspodele dobiti od korišćenja biodiverziteta (indikator u procesu razvoja).

Metode za procenu efikasnosti upravljanja zaštićenim područjima (Svetska baza podataka o zaštićenim područjima - World Database on Protected Areas):

1) Rapid Assessment and Prioritisation of Protected Area Management (WWF);

2) Management Effectiveness Tracking Tool (World Bank/WWF Alliance);

3) Enhancing our Heritage (UNESCO / IUCN / UNF);

4) Conservation Action Planning (The Nature Conservancy - TNC).

Predlog liste indikatora za praćenje realizacije ciljeva Nacionalne strategije u oblasti geodiverziteta:

1) ukupna površina područja značajnih za zaštitu objekata geodiverziteta u zemlji koja su stavljena pod zaštitu na osnovu međunarodnih ugovora i inicijativa (Evropska mreža geoparkova, UNESCO Globalna mreža geoparkova);

2) ukupna površina područja značajnih za zaštitu objekata geodiverziteta u zemlji koja su predviđena za zaštitu na osnovu ProGEO preporuka ili EU direktiva;

3) ukupna površina područja značajnih za zaštitu geonasleđa koja su stavljena pod zaštitu na osnovu nacionalne legislative;

4) procenat površine identifikovanih područja od značaja za zaštitu geonasleđa koji se nalaze na teritoriji zaštićenih područja;

5) promene u površini identifikovanih područja od značaja za zaštitu geonasleđa na teritoriji zaštićenih područja;

6) udeo područja značajnih za zaštitu geodiverziteta i geonasleđa koja se nalaze u zadovoljavajućem stanju očuvanosti;

7) udeo jedinstvenih elemenata nacionalnog geodiverziteta koji je očuvan u ex situ kolekcijama;

8) stanje svesti javnosti po pitanju geodiverziteta i njegovog značaja (izražen preko procenta stanovništva koji je upoznat sa konceptom geodiverziteta i geonasleđa, osnovnim faktorima ugrožavanja i značajem);

9) stepen primene Kodeksa upravljanja objektima geonasleđa i pravila ponašanja posetilaca u zaštićenim dobrima;

10) procenat površine pod eksploatacijom mineralnih sirovina, unutar ili u graničnom pojasu, u odnosu na zaštićenu površinu geodiverziteta;

11) rasprostranjenost mineralne sirovine u eksploataciji unutar zaštićenog dobra;

12) stepen otkrivenosti fosilonosnih profila unutar zaštićenih dobara, a posebno objekata geonasleđa;

13) zaštićenost i kontrola ulaza u speleološkim objektima.

Napomena: u listama CSI i SEBI 2010 indikatora, klasifikacioni kodovi svakog indikatora se nalaze u zagradama; u listi Metoda za procenu efikasnosti upravljanja zaštićenim područjima, u zagradama se nalaze nazivi institucija koje su autori date metode.

U cilju ostvarivanja jednog od Milenijumskih ciljeva, zaustavljanja gubitka biodiverziteta do 2010. godine, Evropska agencija za životnu sredinu je 2005. godine uspostavila sistem indikatora SEBI 2010 (Streamlining European 2010 Biodiversity Indicators, EEA (2007), Halting the loss of biodiversity by 2010: proposal for a first set of indicators to monitor progress in Europe. EEA Technical report 11/2007). Iako je ovaj set od 26 indikatora prvenstveno usmeren na praćenje stanja biodiverziteta u Evropi, pogodan je za korišćenje i kao komplementarni sistem indikatora u drugim sektorima, kao što su poljoprivreda, šumarstvo i dr. Lista SEBI 2010 indikatora data je u Listi 7.1.

Na osmoj Konferenciji država članica Konvencije o biodiverzitetu 2006. godine, uspostavljen je sistem indikatora za biodiverzitet (2010. Biodiversity Indicators) u cilju praćenja implementacije ove Konvencije i napretka u ostvarivanju cilja da se zaustavi gubitak biodiverziteta do 2010. godine (2010 Biodiversity Indicators Partnership available at www.twentyten.net). Ova grupa se sastoji od 30 indikatora, koji pokrivaju sedam tematskih oblasti: stanje i trendovi komponenti biodiverziteta, održivo korišćenje, pretnje biodiverzitetu, integritet ekosistema i ekosistemske usluge, stanje tradicionalnog znanja, inovacija i praksi, stanje pristupa i raspodele dobiti i stanje transfera finansijskih resursa. Predloženi indikatori Konvencije o biodiverzitetu dati su u Listi 7.1.

Tokom poslednjih godina, u svetu je razvijen značajan broj metoda za procenu efikasnosti upravljanja zaštićenim područjima. Mada se metode koje pripadaju ovoj grupi međusobno razlikuju po samom procesu analize, zajedničko im je da primenjuju pristup zbirne analize većeg broja faktora koji ukazuju na efikasnost procesa upravljanja zaštićenim područjem. Predlozi metoda za procenu efikasnosti upravljanja zaštićenim područjima su do sada razvijeni od strane različitih organizacija, kao što su, između ostalih, Svetski fond za zaštitu prirode, Svetska banka i nacionalne institucije pojedinih zemalja. Najopsežnija integralna baza podataka za ovu grupu metoda razvijena je u okviru Svetske baze podataka o zaštićenim područjima (World Database on Protected Areas - WDPA), koja predstavlja zajednički projekat Programa za životnu sredinu Ujedinjenih nacija (UNEP) i Međunarodne unije za zaštitu prirode (IUCN). Predlog metoda za procenu efikasnosti upravljanja zaštićenim područjima koje bi bile uključene u sistem indikatora za praćenje implementacije Nacionalne strategije dat je u Listi 7.1. Mada navedeni sistemi indikatora detaljno pokrivaju oblast zaštite i upravljanja biodiverzitom i predeonim diverzitetom, pitanje praćenja upravljanja geodiverzitetom u njima nije obrađeno na adekvatan način. U tom cilju, u Listi 7.1. je dat i predlog liste potencijalnih indikatora za praćenje efikasnosti upravljanja geodiverzitetom.

8. RIBLJI RESURSI - OKVIR ZA ODRŽIVO KORIŠĆENJE

8.1. Ribolovne vode i riblje vrste: postojeći strateški i regulatorni okvir

Strateško opredeljenje zaštite i održivog korišćenja ribljeg fonda je obezbediti održivost korišćenja ribljih resursa kroz rekreativni i privredni ribolov u skladu sa prirodnom produkcijom fondova vrsta riba koje su predmet ribolova, uz istovremeno očuvanje ukupne biološke raznovrsnosti i ekosistemske celovitosti ribljeg naselja i drugih komponenti ekosistema kopnenih voda. Strateško opredeljenje akvakulture je propagacija genetički i ekosistemski pogodnog autohtonog materijala za poribljavanje ribolovno eksploatisanih ekosistema kopnenih voda i nasađivanje akvakulturnih objekata, kao i produkcija nutritivno i sanitarno odgovarajućeg konzumnog materijala ribljih vrsta i drugih akvatičnih, autohtonih vrsta ekosistema kopnenih voda značajnih kao izvora proteinske komponente ishrane stanovništva, uz obezbeđenje maksimalnog očuvanja ukupnog ekosistemskog integriteta i statusa kopnenih voda na koje se akvakulturni objekti tokom svoje proizvodne delatnosti oslanjaju.

Sa legislativne strane, oblast održivog korišćenja ribljeg fonda pokrivena je Zakonom o zaštiti i održivom korišćenju ribljeg fonda ("Službeni glasnik RS", broj 36/09) i njegovim podzakonskim aktima: Naredbom o merama zaštite ribljeg fonda ("Službeni glasnik RS", broj 84/09), Pravilnikom o načinu vođenja evidencije o ulovu ribe, kao i o izgledu i sadržini jedinstvenog obrasca evidencije ulova od strane rekreativnog ribolovca ("Službeni glasnik RS", broj 104/09); Pravilnikom o uslovima, programu i načinu polaganja stručnog ispita za ribočuvara i stručnog ispita za ribara ("Službeni glasnik RS", broj 7/10); Pravilnikom o uslovima i postupku izdavanja i oduzimanja licence za ribočuvara i načinu vođenja registra izdatih licenci za ribočuvara ("Službeni glasnik RS", broj 7/10); Pravilnikom o kategorizaciji ribolovnih voda ("Službeni glasnik RS", broj 10/12); Pravilnikom o načinu, alatima i sredstvima kojima se obavlja privredni ribolov, kao i o načinu, alatima, opremi i sredstvima kojima se obavlja rekreativni ribolov ("Službeni glasnik RS", broj 73/10); Pravilnikom o načinu obeležavanja granica ribarskog područja fonda ("Službeni glasnik RS", broj 36/09); Pravilnikom o određivanju i visini naknade štete nanete ribljem fondu ("Službeni glasnik RS", broj 84/09); Pravilnikom o sadržini obrasca dozvole za rekreativni ribolov ("Službeni glasnik RS", broj 73/10); Pravilnikom o sadržini obrasca godišnje dozvole za privredni ribolov ("Službeni glasnik RS", broj 82/09); Pravilnikom o visini troškova za izdavanje godišnje dozvole za rekreativni ribolov ("Službeni glasnik RS", broj 73/10); Pravilnikom o uslovima i načinu organizovanja ribočuvarske službe, obrascu ribočuvarske legitimacije i izgledu ribočuvarske značke ("Službeni glasnik RS", broj 7/10); Rešenjem o dopuni rešenja o određivanju ribarskih područja ("Službeni glasnik RS", broj 49/10), a prema osnovima utvrđenim zakonom doneti su i: Pravilnik o formi, sadržaju i obimu finalnog izveštaja o korišćenju ribarskog područja ("Službeni glasnik RS", broj 70/10) i Pravilnik o programu monitoringa radi praćenja stanja ribljeg fonda u ribolovnim vodama ("Službeni glasnik RS", broj 71/10). Oblast gajenja riba u akvakulturnim objektima uređena je Zakonom o stočarstvu ("Službeni glasnik RS", broj 41/09) i podzakonskim aktima. Zakon o stočarstvu utvrđuje ciljeve, subjekte i njihove organizacione oblike; odgajivačke ciljeve i sprovođenje odgajivačkih programa, kontrolu produktivnosti, očuvanje osobina i gajenje u akvakulturi, kao i uslove za obavljanje proizvodnje ribe, oplođene ikre i riblje mlađi i prava i dužnosti poljoprivrednog inspektora za akvakulturu. Podzakonski akti Zakona o stočarstvu su: Pravilnik o sadržini i formi zahteva za upis u registar organizacija uzgajivača i organizacija sa posebnim ovlašćenjima, i sadržaj i način vođenja registra ("Službeni glasnik RS", broj 67/09), Pravilnik o uslovima u pogledu objekata i opreme koji moraju biti ispunjeni od strane organizacije uzgoja i organizacija sa posebnim ovlašćenjima, kao i o uslovima u pogledu stručnog osoblja koje mora da ispunjava organizacija sa posebnim ovlašćenjima ("Službeni glasnik RS", broj 103/09), Pravilnik o tehničkim uslovima koje mora da ispunjava ribnjak ("Službeni glasnik RS", broj 27/81) i Uredba o utvrđivanju dugoročnog programa mera za sprovođenje odgajivačkog programa u Republici Srbiji za period 2010-2014. godine ("Službeni glasnik RS", broj 25/10).

Sprovođenje Zakona o zaštiti i održivom korišćenju ribljeg fonda i nadzor nad tom delatnošću vrši inspekcija zaštite životne sredine ministarstva koje je nadležno za vršenje poslova korišćenja ribe kao prirodnog resursa. Zakonom je uređeno da inspektor koji vrši poslove nadzora mora imati sedmi stepen stručne spreme, odgovarajuće radno iskustvo i položen državni ispit, a njegova zakonom određena prava, dužnosti i ovlašćenja čine okvir koji obezbeđuje sprovođenje Zakona o zaštiti i održivom korišćenju ribljeg fonda. Inspekcijska služba sada broji 12 inspektora, od čega tri u Autonomnoj pokrajini Vojvodini.

Red na ribolovnim vodama kontroliše ribočuvarska služba, čija je organizacija obaveza korisnika ribarskog područja. Zakonom je određeno da ribočuvarska služba treba da bude sastavljena od ribočuvara stručno osposobljenih i licenciranih saglasno Pravilniku o uslovima, programu i načinima polaganja stručnog ispita za ribočuvara i stručnog ispita za ribara i Pravilniku o uslovima i postupku izdavanja i oduzimanja licence za ribočuvara i načinu vođenja registra izdatih licenci za ribočuvara i da bude tehnički opremljena u skladu sa Pravilnikom o uslovima i načinu organizovanja ribočuvarske službe, obrascu ribočuvarske legitimacije i izgledu ribočuvarske značke. Pored licenciranih profesionalnih ribočuvara u radnom odnosu, korisnik ribarskog područja može da angažuje i ribočuvare - volontere koji predstavljaju pratnju ribočuvaru. Prema podacima Agencije za zaštitu životne sredine, 2006. godine bilo je 268 ribočuvara u radnom odnosu i 86 ribočuvara - volontera, a 2009. godine 253 ribočuvara u radnom odnosu i 38 ribočuvara - volontera.

Podatke o korišćenju ribljeg fonda do kojih dolaze tokom upravljanja ribarskim područjem i koji se odnose na broj izdatih dozvola za privredni i/ili rekreativni ribolov, evidenciju ulova i druge pokazatelje rada, korisnici ribarskih područja dostavljaju Agenciji za zaštitu životne sredine koja po ovlašćenjima iz Zakona o zaštiti životne sredine uspostavlja i vodi informacioni sistem zaštite životne sredine. Za poslove zaštite i održivog korišćenja ribljeg fonda nadležno je Ministarstvo životne sredine, rudarstva i prostornog planiranja, a na teritoriji AP Vojvodine Pokrajinski sekretarijat za urbanizam, graditeljstvo i zaštitu životne sredine. Poslovi akvakulture nalaze se u nadležnosti Ministarstva poljoprivrede, trgovine, šumarstva i vodoprivrede, a na teritoriji AP Vojvodine Pokrajinskog sekretarijata za poljoprivredu, šumarstvo i vodoprivredu.

Službe koje kontrolišu zdravstveno stanje životinja, veterinarske lekove, hranu za ribe i kvalitet poljoprivrednih proizvoda su u nadležstvu Ministarstva poljoprivrede, trgovine, šumarstva i vodoprivrede. Takođe, razdeo preko koga se finansira zaštita i održivo korišćenje ribljeg fonda i sredstva ostvarena od naknade za korišćenje ribarskih područja prihod su budžeta Republike Srbije, a koriste se preko Fonda za zaštitu životne sredine i Pokrajinskog budžetskog fonda za zaštitu životne sredine namenski za poslove zaštite i održivog korišćenja ribljeg fonda. Podsticajna sredstva za genetičke resurse u akvakulturi u nadležnosti su Ministarstva poljoprivrede, trgovine, šumarstva i vodoprivrede.

Osnovne mere politike zaštite i održivog korišćenja ribljeg fonda su:

1) uspostavljanje i izgradnja celovitog administrativnog okvira i odgovarajućeg institucionalnog kapaciteta koji bi obuhvatao nadležni administrativni organ i organe upravljanja fondovima vrsta riba koje su predmet ribolova (i drugih akvatičnih organizama prema definiciji iz Zakona), uključujući i administrativni organ za poslove akvakulture u delu nadležnosti koja se odnosi na poslove poribljavanja ribolovnih voda;

2) stalno poboljšanje i osavremenjavanje legislative kojom se uređuje obavljanje poslova iz oblasti zaštite i održivog korišćenja ribljeg fonda, akvakulture i zaštite ukupne životne sredine sa ekosistemskog i tehnološkog stanovišta usled obavljanja tih poslova;

3) stalno poboljšanje u implementaciji legislative delovanjem administrativnog upravljanja i nadzora rada upravljača i nosioca delatnosti u oblastima zaštite i održivog korišćenja ribljeg fonda i akvakulture, kao i drugih oblasti koje koriste zajedničke vodne resurse radi obezbeđenja održivosti ovih delatnosti kroz očuvanje dobrog stanja vodnih resursa u skaldu sa Okvirnom direktivom o vodama EU.

8.2. Uočeni problemi

Determinacija specifičnih problema predstavlja polaznu osnovu za određivanje opšteg i specifičnih ciljeva, kao i za definisanje aktivnosti čijom bi se realizacijom postiglo željeno stanje. Prepoznati su sledeći specifični problemi:

1) nepostojanje kriterijuma, normi i standarda rada administrativnih organa u pogledu brojnosti i opremljenosti dovoljne da se odgovori zadacima utvrđenim legislativom koja uređuje poslove u oblasti održivog korišćenja i zaštite ribolovnih resursa;

2) nesprovođenje postojeće legislative u pogledu metodologije izrade i sadržaja Privremenih i srednjoročnih Programa korišćenja ribarskih područja, što onemogućava meritornu procenu stanja fonda vrsta riba koje su predmet ribolova;

3) podaci o korišćenju ribarskog područja u pogledu dozvoljenog godišnjeg izlova po vrstama riba (ukupnoj dozvoljenoj žetvi) nisu korelisani sa podacima o potencijalnoj godišnjoj produkciji i stanju ribljeg resursa na tom području i ne omogućavaju adaptivno upravljanje ribarskim područjem kroz ekosistemski pristup u punom obimu, već se pokušava da se propisivanjem poribljavanja malim brojem dostupnih vrsta iz akvakulture formalno i nominalno zadovolji obaveznost održivosti korišćenja, uz dopuštanje najveće moguće žetve, umesto da se smanjenjem stope eksploatacije (žetve) resurs kroz duži period vremena dovede do boljeg stanja u odnosu na njegov potencijal;

4) veliki trend pada prirodne produkcije i ulova migratornih jesetarskih vrsta riba usled uzroka do kojih je dovelo isključivo čovekovo delovanje (prekidi migratornih puteva, uništavanje prirodnih plodišta i prelov);

5) preorijentacija ribolovnog pritiska sa nepredatorskih na predatorske vrste riba;

6) nedovoljno redovno i ažurno vođenje evidencije ulova u privrednom i rekreativnom ribolovu, usled čega su ribarstvene statistike kojima se trenutno raspolaže neprecizne i nepouzdane;

7) postojanje nedovoljne ili potpuno odsustvo usklađenosti ribolovnih režima u pograničnim rekama koje su ribolovne vode u pogledu koordinacije ribolovnog pritiska (direktno, preko broja privrednih ribara i rekreativnih ribolovaca i indirekno, preko različitih cena dozvola ili mera uputstvo upravljanja, naročito zaštitnih) i kontrole kvaliteta voda i drugih ljudskim aktivnostima izazvanih promena koje mogu da utiču na stanje ekosistema i u okviru toga, fondova pojedinih ribljih vrsta;

8) zastarelost međudržavnih ugovora koji su postojali i nesaglasnost sadašnjem stanju i perspektivama razvoja ribarstva otvorenih voda, kao i odsustvo takvih ugovora sa državama koje su u međuvremenu osnovane;

9) nejasnoća zakonskog okvira i nedostaci u obavljanju poslova kontrole unosa alohtonih i potencijalno invazivnih vrsta riba i drugih akvatičnih organizama putem akvakulture i nekorektnih poribljavanja, kao i putem drugih vektora (rečni transport) koji vode narušavanju samosvojnosti, ekosistemske celovitosti i biološke raznovrsnosti ribljeg fonda kopnenih voda;

10) neodgovarajući i siromašan asortiman materijala za poribljavanje u pogledu genetičke i specijske strukture;

11) visok intenzitet ribolovnog pritiska u blizini urbanih centara i nedovoljno korišćenje resursa u oblastima dalje od velikih centara;

12) postojanje visokog intenziteta krivolova;

13) neodgovarajući i neblagovremen rad sudskih organa u pogledu rešavanja prekršajnih i krivičnih prijava i teškoće u određivanju visine i naplate pričinjene štete po riblji fond na osnovu Pravilnika o načinu određivanja i visini naknade štete nanete ribljem fondu;

14) postojanje konflikta interesa ribarstvenog korišćenja sa nosiocima drugih vidova korišćenja vodnih resursa vezanih za višenamensko korišćenje vodenih resursa koji se ispoljavaju u vidu sukoba zainteresovanih strana i nedovoljne međuresorske saradnje i koordinacije organa korisničkog i administrativnog upravljanja i administrativnog nadzora;

15) nizak stepen znanja o biologiji/ekologiji riba među rekreativnim ribolovcima i u nezadovoljavajućoj meri razvijena svest o potrebi poštovanja elementarnih ekoloških principa;

16) unos, aklimatizacija i naturalizacija alohtonih vrsta riba i drugih akvatičnih organizama i ispoljavanje njihove invazivnosti kroz negativne biotičke, socio-ekonomske, ambijentalne i druge efekte u recipijentnim ekosistemima.

8.3. Ciljevi politike i mere koje treba preduzeti

Opšti cilj je razvoj održivog korišćenja ribljih resursa u ribolovnim vodama Republike Srbije, uz puno poštovanje ekoloških i socio-ekonomskih principa.

Korišćenje ribljih resursa treba da se odvija stopom i režimom koji će osigurati održavanje ekosistemske stabilnosti ribolovnih voda i visoke gustine korišćenih populacija radi održanja takve produkcije i prinosa (žetve) koja će obezbediti ekosistemsku stabilnost tokom dugog vremenskog perioda. Na taj način će se sačuvati uloga i funkcija fondova ribolovno značajnih vrsta riba u ekosistemu i održati njegov ukupni potencijal da ispuni potrebe sadašnjih i budućih generacija. Očekuje se da će trend korišćenja ribolovnih resursa u Republici Srbiji biti dalje povećanje rekreativnog ribolova i održavanje privrednog ribolova u ekosistemski i socio-ekonomski mogućoj meri.

Specifični ciljevi, sa neophodnim merama, za postizanje opšteg cilja su:

1) projektovanje intenziteta i načina korišćenja ribljeg fonda kao prirodnog bogatstva saglasno principu održivosti i očuvanja njegove izvorne biološke raznovrsnosti:

(1) bezrezervno sprovesti evaluaciju programa upravljanja ribarskim područjima radi dovođenja u stanje propisano važećom legislativom oblasti zaštite i održivog korišćenja ribljeg fonda, radi obezbeđenja praćenja stanja fonda ribolovno atraktivnih (ciljnih), a posebno ugroženih vrsta riba;

(2) izvršiti valorizaciju i kategorizaciju ribolovnih voda Republike Srbije sa ribarstvenog i konzervacionog stanovišta;

(3) proceniti održivost ribarstvenog korišćenja na ribarskom području kroz odnos ostvarenog godišnjeg izlova pojedinih vrsta i ekoloških kategorija riba na ribarskom području u odnosu na apsolutnu žetvu utvrđenu za te vrste riba na ribarskom području;

(4) odrediti indikatore uspešnosti upravljanja ribarskim područjem i njihov uticaj na dalju mogućnost obavljanja upravljačke delatnosti na ribarskom području;

(5) suzbiti krivolov do granice ispod 10% ukupnog ribolovnog obima;

(6) usaglasiti zakonsku regulativu iz sektora ribarstva sa regulativom koja se odnosi na zaštitu životne sredine i zaštitu prirode;

(7) sprovoditi programe poribljavanja u skladu sa ekosistemskim pristupom, na osnovu rezultata monitoringa i uz punu kontrolu inspekcijskih službi;

(8) uspostaviti saradnju svih zainteresovanih strana (zaštite prirode, hidrograđevinski sektor, elektroenergetski sektor, šumarstvo i poljoprivreda) u uslovima višenamenskog korišćenja vodenih resursa, kako bi se prekinulo sa sadašnjom praksom izolovanog upravljanja sa negativnim uticajima po riblje resurse;

(9) razraditi protokole za procenu rizika od unosa potencijalno invazivnih vrsta riba i drugih akvatičnih organizama;

(10) dosledno primeniti načela "korisnik plaća" i "zagađivač plaća";

(11) promovisati i nastojati da se vrši dosledno sprovođenje kaznene politike;

(12) naknade od korišćenja resursa usmeriti ka programima koji za cilj imaju poboljšanje stanja u ribarstvu otvorenih voda;

2) uspostavljanje sistematskog monitoringa gazdovanja ribolovnim resursima:

(1) obezbediti implementaciju zakonski uspostavljene obaveze sprovođenja monitoringa ustanovljavanjem nosioca izvršenja te obaveze i standardizovanjem procedure monitoringa saglasno tipu voda;

(2) za indikatore stanja koristiti realizaciju potencijala godišnje prirodne produkcije, ulov po jedinici napora (CPUE), broj izdatih dozvola za rekreativni i privredni ribolov i ekonomske pokazatelje rada korisnika ribarskog područja;

(3) rezultate monitoringa koristiti za definisanje ograničenja korišćenja ribljih resursa (ribolovne kvote, zabrane, limitiranje broja izdatih dozvola);

3) režim gazdovanja ribolovnim vodama uskladiti sa međunarodnim standardima:

(1) obezbediti uključenje Republike Srbije u međunarodna tela i organizacije u oblasti korišćenja ribolovnih resursa (FAO, EIFAC i dr.) i implementaciju mera i aktivnosti koje oni donose;

(2) ustanoviti i održavati komunikaciju sa međunarodnim organizacijama iz udruženja u oblasti rekreativnog ribolova;

(3) obezbediti ustanovljavanje potrebnih ili obnoviti rad postojećih međudržavnih tela koja bi rešavala pitanja iz oblasti korišćenja ribolovnih resursa u pograničnim vodama, a posebno ribolovnog korišćenja vrsta koje su konzervaciono ugrožene u tim vodama. Ta međudržavna tela davala bi predloge za izradu potrebnih međudržavnih (bilateralnih, multilateralnih i regionalnih) ugovora u oblasti korišćenja ribolovnih resursa u pograničnim vodama;

(4) odrediti nadležnosti u implementaciji obaveza preuzetih potpisanim i ratifikovnim međunarodnim ugovorima, u kontroli ispunjavanja obaveza drugih strana i u komunikaciji sa njima;

(5) aktivno učestvovati u aktivnostima u okviru primene međunarodnih konvencija koje se odnose na zaštitu migratornih vrsta, retkih i ugroženih vrsta, očuvanje biološke raznovrsnosti i promet ugroženim vrstama riba.

4) omasovljenje rekreativnog ribolova i očuvanje privrednog ribolova uz puno poštovanje granica održivosti:

(1) voditi računa o uticaju postojećih socio-ekonomskih prilika pri utvrđivanju politike cena u oblasti rekreativnog i privrednog ribolova;

(2) stvoriti mehanizme komunikacije sa učesnicima delatnosti ribarstva (privrednim ribarima i rekreativnim ribolovcima) radi obezbeđenja njihovog učešća u kreaciji i implementaciji politike i njene primene u oblasti zaštite i održivog korišćenja ribolovnih resursa;

(3) široko primenjenim podsticajnim merama i akcijama obezbediti stalnost obrazovanja odgovarajućeg ribolovnog podmlatka i odgovarajuću raznovrsnost strukture (polne i uzrasne) rekreativnih ribolovaca;

(4) usklađivati regulativu rada (radna prava i obaveze) privrednih ribolovaca kao tradicionalnog zanimanja na ovim prostorima sa njihovim realnim socio-ekonomskim karakteristikama.

5) definisanje režima gazdovanja otvorenim vodama zasnivati na naučno baziranim činjenicama putem promovisanja i davanja materijalne podrške istraživanjima koja se bave pitanjima ribarstvene biologije i socio-ekonomskim zakonomernostima u oblasti privrednog i rekreativnog ribolova;

6) edukacija, informisanje i podizanje nivoa svesti ribolovačke populacije i drugih relevantnih učesnika i činilaca:

(1) promovisati i organizovati programe i akcije usmerene ka edukaciji i informisanju ribolovačke populacije;

(2) uspostaviti saradnju sa zakonodavnim i sudskim vlastima u cilju razmene informacija i prihvatanja pozitivnih stranih iskustava u pogledu održivog korišćenja ribljih resursa;

(3) raditi na upoznavanju i prihvatanju standarda i kodeksa ponašanja ribolovaca na ribolovnim vodama;

(4) na regionalnom nivou, posebno na pograničnim vodama, raditi na uspostavljanju saradnje ribolovačkih asocijacija i međusobnoj razmeni podataka i iskustava.

8.4. Gajenje riba - uočeni problemi

Po svom karakteru, problemi koji su vezani za akvakulturu mogu se grupisati u administrativne, proizvodne, finansijske, tržišne i ekološke, a glavni su:

1) nepostojanje državnih mera podsticanja i stimulacije i neodgovarajuća poreska politika prema akvakulturnoj proizvodnji;

2) obimom, trajanjem i sadržajem neodgovarajuća procedura dobijanja dozvola za izgradnju akvakulturnih objekata;

3) gajenje riba bez postojanja katastra, evidencije i kontrole rada;

4) dominantno niska produktivnost, mali broj vrsta koje se uzgajaju, zastarelost tehnologije uzgoja i opreme, dugotrajan proizvodni ciklus i spor obrt kapitala;

5) nedostatak finansijskih sredstava i slaba dostupnost kreditiranja za rekonstrukciju zapuštenih ribnjačkih objekata (zamuljenost, obrasle makrofite, oštećeni nasipi, zapušteni dovodni i odvodni kanali, zapuštene komunikacije) i obrtna sredstva;

6) naglašen sezonski karakter tržišta;

7) slab i konvencionalan asortiman primarnih akvakulturnih proizvoda;

8) nekonkurentnost u odnosu na uvozne proizvode;

9) nepostojanje opredeljenja o okviru kojih se određuju uvozno-izvozni poslovi riba i proizvoda od riba i drugih akvakulturnih proizvoda;

10) mali obim sekundarne i tercijarne dorade primarnih akvakulturnih proizvoda;

11) neodgovarajući kvalitet vode kada su u pitanju šaranski ribnjaci i opterećenje nutrijentima od strane pastrmskih ribnjaka;

12) problemi sa ihtiofagnim pticama;

13) ispoljavanje invazivnog karaktera alohtonih vrsta riba uvedenih u akvakulturu, a odatle u ribolovne vode kao ekosisteme;

14) neprimenjivanje HACCP standarda (sistema koji obuhvata niz postupaka za kontrolu procesa i osetljivih tačaka u lancu proizvodnje hrane, a sa krajnjim ciljem da potrošač koristi namirnice u stanju i na način koji će biti bezbedan za njegovo zdravlje), odsustvo programa monitoringa rezidua i veterinarskih lekova za proizvode životinjskog porekla iz akvakulture;

15) proizvodnja materijala za poribljavanje ribolovnih voda bez evidencije porekla matica i uvažavanja potreba očuvanja autohtone biološke raznovrsnosti vrsta riba osetljivih ekosistema.

9. VODNI RESURSI - OKVIR ZA ODRŽIVO KORIŠĆENJE

Prema Zakonu o vodama vodni resursi jesu sve površinske i podzemne vode po količini i kvalitetu.

9.1. Postojeći strateški, regulatorni i institucionalni okvir

9.1.1. Strateški okvir

Uredba o utvrđivanju vodoprivredne osnove Republike Srbije ("Službeni glasnik RS", broj 11/02) je dokument kojim se utvrđuje osnovna strategija korišćenja voda, zaštite voda i zaštite od voda na teritoriji Republike Srbije i daju rešenja kojima se obezbeđuje održavanje i razvoj vodnog režima, uz najpovoljnija i najcelishodnija tehnička i finansijska rešenja za jedinstveno upravljanje vodama. Vodoprivredna osnova donosi se za planski period od 10 godina. Ovaj dokument usaglašava se sa Prostornim planom Republike Srbije, strategijom u oblasti životne sredine i drugim relevantnim domaćim planskim dokumentima, definisanih Zakonom o vodama.

Pored Vodoprivredne osnove, strateški osnov za upravljanje vodama nalazi se i u drugim dokumentima Vlade, a pre svega u:

1) Nacionalnoj strategiji privrednog razvoja Republike Srbije za period od 2006. do 2012. godine;

2) Strategiji razvoja poljoprivrede Srbije;

3) Strategija razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine.

Politika u oblasti voda uređuje se zakonima i drugim propisima.

9.1.2. Zakonski okvir

Zakon o vodama predstavlja osnovni akt kojim se obezbeđuje integralno upravljanje vodama (korišćenje i zaštita voda, zaštita od voda i razvoj vodnih resursa) na teritoriji Republike Srbije. Pored Zakona o vodama, postoji regulativa koja takođe u manjoj ili većoj meri reguliše pitanja vezana za oblast voda. To su, pre svega:

1) Zakon o zaštiti životne sredine,

2) Zakon o proceni uticaja na životnu sredinu,

3) Zakon o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu,

4) Zakon o integrisanom sprečavanju i kontroli zagađivanja životne sredine,

5) Zakon o rudarstvu i geološkim istraživanjima,

6) Zakon o državnoj upravi ("Službeni glasnik RS", br. 20/92, 6/93 - US, 48/93, 53/93, 67/93, 48/94, 49/99 i 79/05),

7) Zakon o ministarstvima ("Službeni glasnik RS", broj 16/11),

8) Zakon o javnim prihodima i javnim rashodima ("Službeni glasnik RS", br. 76/91, 41/92, 18/93, 45/94, 42/98, 54/99, 22/01 i 33/04),

9) Zakon o javnim preduzećima i obavljanju delatnosti od opšteg interesa,

10) Zakon o planiranju i izgradnji,

11) Zakon o lokalnoj samoupravi ("Službeni glasnik RS", broj 129/07),

12) Zakon o javno-privatnom partnerstvu i koncesijama ("Službeni glasnik RS", broj 88/11),

13) Zakon o komunalnim delatnostima ("Službeni glasnik RS", broj 88/11),

14) Zakon o klasifikaciji delatnosti i o registru jedinica razvrstavanja ("Službeni list SRJ", br. 31/96, 34/96, 12/98, 59/98 i 74/99),

15) Zakon o utvrđivanju nadležnosti Autonomne pokrajine Vojvodine ("Službeni glasnik RS", broj 99/09),

16) Zakon o meteorološkoj i hidrološkoj delatnosti ("Službeni glasnik RS", broj 88/10) i drugi.

Pored zakona, postoje i podzakonska akta kojima se bliže uređuju pojedina pitanja od značaja za oblast voda.

Veći broj zakona o ratifikovanim međunarodnim ugovorima u značajnoj meri treba da zakonodavno odredi međudržavnu saradnju u oblasti upravljanja vodama, na primer: Zakon o ratifikaciji Konvencije o saradnji na zaštiti i održivom korišćenju reke Dunav ("Službeni list SCG - Međunarodni ugovori", broj 4/03), Zakon o ratifikaciji Sporazuma o zaštiti voda reke Tise i njenih pritoka od zagađivanja ("Službeni list SFRJ - Međunarodni ugovori", broj 1/90), Zakon o potvrđivanju Konvencije o zaštiti i korišćenju prekograničnih vodotokova i međunarodnih jezera i amandmana na čl. 25. i 26. Konvencije o zaštiti i korišćenju prekograničnih vodotokova i međunarodnih jezera ("Službeni glasnik RS - Međunarodni ugovori", broj 1/10), Ukaz o proglašenju zakona o ratifikaciji okvirnog sporazuma o slivu reke Save, protokola o režimu plovidbe uz okvirni sporazum o slivu reke Save i sporazuma o izmenama okvirnog sporazuma o slivu reke Save i protokola o režimu plovidbe uz okvirni sporazum o slivu reke Save ("Službeni list SCG - Međunarodni ugovori", broj 12/04) i dr.

9.1.3. Institucionalni okvir

Institucionalni okvir u Republici Srbiji za obavljanje poslova u oblasti voda obuhvata: Ministarstvo poljoprivrede, trgovine, šumarstva i vodoprivrede - Republičku direkciju za vode, Ministarstvo životne sredine, rudarstva i prostornog planiranja sa Agencijom za zaštitu životne sredine, Pokrajinski sekretarijat za poljoprivredu, vodoprivredu i šumarstvo, Pokrajinski sekretarijat za urbanizam, graditeljstvo i zaštitu životne sredine, nadležne organe jedinica lokalnih samouprava i nadležna javna vodoprivredna preduzeća. Ovi nadležni organi sprovode jedinstvenu politiku u oblasti voda, uključujući i planove u oblasti međunarodne saradnje, kao i poslove koji se odnose na utvrđivanje standarda kvaliteta voda, kao i poslovanje preduzeća koja se bave vodnom delatnošću, uključujući i poslove snabdevanja vodom, sakupljanja, odvođenja i prečišćavanja otpadnih voda sistemom javne kanalizacije naselja i dr. u skladu sa propisima. Za ova preduzeća Republička direkcija za vode će izdavati licence o ispunjenosti uslova u pogledu tehničko-tehnološke, organizacione i kadrovske osposobljenosti.

Republička organizacija nadležna za hidrometeorološke poslove sprovodila je do marta 2011. godine monitoring kvaliteta i kvantiteta voda, a od tada monitoring sprovodi Agencija za zaštitu životne sredine. Monitoring kvantiteta voda sprovodi RHMZ.

Javna vodoprivredna preduzeća upravljaju vodnim objektima za uređenje vodotoka i za zaštitu od poplava na vodama I reda i vodnim objektima za odvodnjavanje, upravljaju branama sa akumulacijama, prevodnicama na kanalima i sistemima za navodnjavanje itd.

Vodnim objektima za uređenje vodotoka i zaštitu od poplava na vodama drugog reda, objektima za zaštitu od erozija i bujica, koji su u javnoj svojini, upravlja i brine jedinica lokalne samouprave na čijoj se teritoriji objekat nalazi.

9.2. Izazovi i ciljevi održivog korišćenja vodnih resursa

Cilj održivog korišćenja vodnih resursa je integralno, kompleksno, racionalno i jedinstveno korišćenje vodnih resursa na teritoriji Republike Srbije u svim sferama, kako za vodosnabdevanje stanovništva, tako i za podmirenje potreba ostalih korisnika voda, odnosno određivanje optimalne konfiguracije i parametara budućih sistema za integralno korišćenje, uređenje i zaštitu voda određenih prostora i teritorije Srbije u celini, u skladu sa Vodoprivrednom osnovom Republike Srbije.

9.2.1. Opšti ciljevi

Opšti cilj je održivo, integralno korišćenje vodnih resursa u skladu sa zahtevima životne sredine, usvojenim strateškim ciljevima i dinamikom njihove realizacije, a uz uvažavanje standarda, tehnologije i propisa EU. Opšti cilj će se realizovati:

1) donošenjem podzakonskih akata u skladu sa Zakonom o vodama i EU legislativom. U skladu sa Okvirnom direktivom o vodama, u okviru aktivnosti Međunarodne komisije za zaštitu reke Dunav, donet je Plan upravljanja vodama na slivu reke Dunav, u čijoj izradi je učestvovala i Republika Srbija 2009. godine. Plan integralnog upravljanja slivom reke Tise donet je 2010. godine, takođe u okviru aktivnosti Međunarodne komisije za zaštitu reke Dunav, a u toku je izrada Plana upravljanja na slivu reke Save, u okviru aktivnosti Međunarodne komisije za sliv reke Save;

2) izradom planske dokumentacije u oblasti voda, u skladu sa Zakonom o vodama;

3) uređivanjem oblasti finansiranja;

4) putem dostupnosti informacija o vodnim resursima.

9.2.2. Specifični ciljevi

U narednom periodu potrebno je:

1) povećati stepen merenja i kontrole potrošnje vode u javnim sistemima za snabdevanje vodom radi kontrole i smanjenja gubitaka;

2) u slučaju da se pravo na posebno korišćenje voda stiče po osnovu koncesije, a ne samo vodne dozvole, detaljno definisati i kontrolisati koncesione uslove korišćenje voda;

3) poboljšati hidrološka i hidrogeološka istraživanja koja će omogućiti utvrđivanje potencijalnosti za potrebe vodosnabdevanja, kao i utvrđivanje raspoloživosti i kvaliteta površinskih i podzemnih voda, izrada bilansa, zaštita izvorišta površinskih i podzemnih voda, u skladu sa Zakonom o vodama;

4) povećati stepen priključenosti na javne sisteme za vodosnabdevanje uz obezbeđenje dodatnih količina kvalitetne vode, tako da se racionalno i optimalno koriste lokalna izvorišta sa odgovarajućom pripremom vode za piće;

5) povećati obuhvaćenost stanovništva i naselja kanalizacionom mrežom, uz obezbeđenje prečišćavanja komunalnih otpadnih voda, naročito u oblastima zaštićenih područja;

6) intenzivirati inspekcijski nadzor nad privrednim subjektima u cilju kontrole sprovođenja propisa vezanih za industrijske otpadne vode i evidentirati difuzne izvore zagađenja i uvesti ih u zakonodavni okvir;

7) intenzivirati inspekcijski nadzor realizacija obaveza merenja količina i sastava otpadnih voda;

8) uspostaviti sisteme za preuzimanje i prečišćavanje otpadnih voda sa plovila u skladu sa zakonom;

9) uspostaviti monitoring na svim vodnim telima koja su pod rizikom, ili verovatno pod rizikom, radi predlaganja i sprovođenja mera zaštite i postizanja dobrog statusa;

10) uspostaviti monitoring prioritetnih supstanci i prioritetnih hazardnih supstanci;

11) dograditi postojeće i izgraditi nove objekte i sisteme za zaštitu od poplava;

12) uspostaviti sistematske mere zaštite od erozije i bujica;

13) stimulisati i unaprediti recirkulaciju i ponovno korišćenje prečišćenih otpadnih voda;

14) uspostaviti ekonomsku cenu vode;

15) unaprediti sistem obračuna i naplate naknada za vodu u skladu sa Zakonom o vodama povećati godišnji obrt sredstava u sektoru voda odnosno obezbediti sredstva za investicione radove i mere, u projektovanom periodu, radi ostvarenja postavljenih ciljeva;

16) kontinualno i postepeno raditi na približavanju standardima Evropske unije, posebno u oblasti integralnog upravljanja vodama i zaštite životne sredine;

17) praćenje i ocena klimatskih promena i njihovih efekata na upravljanje vodnim resursima, uključujući mere prilagođavanja i ublažavanja.

Realizacija specifičnih ciljeva treba da obezbedi:

1) postizanje dobrog statusa površinskih i podzemnih voda;

2) unapređenje snabdevanja vodom;

3) smanjenje rizika od poplava vodama druge i prve kategorije, kao i kontrola erozija;

4) značajno povećanje obima investicija i poslova u oblasti voda;

5) jačanje institucionalnog okvira u oblasti voda (povećanje stručnih kapaciteta i unapređenje materijalne osnove, kao i bolja unutrašnja komunikacija institucija u oblasti voda) primenu odredbi Zakona o vodama koje se odnose na regulatornu funkciju i sistem licenciranja javnih preduzeća i drugih pravnih lica koje obavljaju poslove snabdevanja vodom za piće sistemom javnog vodovoda, sakupljanje, odvođenje i prečišćavanje otpadnih voda sistemom javne kanalizacije, sprovođenje odbrane od poplava i drugih oblika zaštite od štetnog dejstva voda, staranje o funkcionisanju vodnih objekata i sistema, održavanje regulacionih i zaštitnih objekata i pratećih uređaja na njima, održavanje melioracionih sistema za odvodnjavanje i navodnjavanje, izvođenje sanacionih radova i hitnih intervencija na zaštitnim i regulacionim objektima, praćenje stanja vodnih objekata i slično.

9.2.3. Mere

U narednom periodu potrebno je:

1) jačanje institucionalnog okvira u oblasti voda:

(1) uvođenje regulatorne funkcije, odnosno osnivanje regulatornog tela;

(2) poboljšanje unutrašnje organizacije, povećanje stručnih kapaciteta i unapređenje materijalne osnove nadležnih institucija u sektoru voda;

(3) određivanje standarda i visine cena za pružanje javnih usluga;

2) donošenje propisa, planova i drugih strateških dokumenata:

(1) donošenje podzakonskih akata u skladu sa Zakonom o vodama i ostalim zakonima u skladu sa Okvirnom direktivom o vodama (2000/60/EC) i pratećim direktivama iz ove oblasti;

(2) izrada i donošenje Strategije upravljanja vodama;

(3) donošenje Planova upravljanja vodama u skladu sa Okvirnom direktivom o vodama EU, odnosno usaglašenim zakonom;

(4) donošenje Planova odbrane od poplava u skladu sa novom direktivom u ovoj oblasti;

(5) donošenje Plana zaštite voda od zagađivanja;

(6) izrada posebnih akcionih planova;

3) primena programa mera u okviru Plana upravljanja vodama:

(1) utvrditi granične vrednosti emisije i standarda životne sredine za vode;

(2) izvršiti saniranje ili uklanjanje tačkastih i rasutih izvora zagađivanja,

(3) uspostavljanje adekvatnih graničnih vrednosti parametara relevantnih za utvrđivanje klasa površinskih voda;

(4) uklapanje u standarde Evropske unije, posebno one vezane za zaštitu životne sredine;

(5) sprovođenje monitoringa statusa voda i zaštićenih oblasti;

(6) uspostavljanje adekvatnih instrumenata za sprovođenje politike "zagađivač plaća";

4) unapređenje vodosnabdevanja i kanalisanja naselja, sa prečišćavanjem otpadnih voda:

(1) donošenje regulative za usklađivanje standarda vode za piće sa zahtevima Direktive Evropske Zajednice o vodi za piće 98/83/EC;

(2) identifikovati raspoložive resurse podzemnih voda i uspostaviti održivo korišćenje;

(3) sanacija i rekonstrukcija postojećih sistema za vodosnabdevanje;

(4) povećanje stepena priključenosti na javne sisteme za vodosnabdevanje, kroz realizaciju planiranih regionalnih i lokalnih sistema vodosnabdevanja, prema Prostornom planu Republike Srbije;

(5) smanjenje specifične potrošnje vode i gubitaka u vodovodnim sistemima;

(6) izgradnja kanalizacione mreže;

(7) izgradnja i rekonstrukcija postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda;

(8) sprovesti prečišćavanje otpadnih voda do nivoa koji odgovara graničnim vrednostima emisije, odnosno do nivoa kojim se ne narušavaju standardi kvaliteta životne sredine recipijenta;

(9) uspostaviti sistem sa referentnom cenom vode koja se utvrđuje na osnovu operativnih troškova (snabdevanja vodom za piće sistemom javnog vodovoda i sakupljanja, odvođenja i prečišćavanja otpadnih voda sistemom javne kanalizacije, kao i troškova održavanja i amortizacije pripadajućih vodnih objekata);

5) povećanje površina pod navodnjavanjem u skladu sa potrebama poljoprivrede:

(1) revitalizacija postojećih sistema za navodnjavanje i odvodnjavanje;

(2) izgradnja novih sistema za navodnjavanje i odvodnjavanje;

6) podizanje nivoa zaštite od voda (odbrana od poplava):

(1) donošenje Planova odbrane od poplava, u skladu sa novom direktivom u ovoj oblasti;

(2) završetak započetih objekata i radovi na rekonstrukciji ili izgradnji objekata prvog ranga (zaštita kaseta u kojima živi više od 20.000 stanovnika, kao i vrlo velikih i značajnih industrijskih i drugih privrednih objekata);

(3) radovi na rekonstrukciji ili izgradnji objekata drugog ranga prioriteta (zaštita prostora sa 5-20.000 stanovnika, srednjih industrijskih i drugih privrednih objekata, značajnih melioracionih sistema ili izvorišta za vodosnabdevanje);

(4) sprovođenje neinvesticionih mera zaštite od poplava, preventivnog, operativnog i regulativnog karaktera;

(5) uspostavljanje zajedničke regulacije vodotokova duž celog toka kao celine na slivu;

7) reorganizacija vodnih preduzeća:

(1) podizanje stručnih i materijalnih kapaciteta vodnih preduzeća;

(2) završetak transformacije vlasništva preduzeća, uz očuvanje njihovog mesta i funkcije u sektoru voda;

(3) uvođenje standarda i obezbeđenje licence o ispunjenosti uslova u pogledu tehničko - tehnološke opremljenosti i organizacione i kadrovske osposobljenosti vodoprivrednih preduzeća za obavljanje vodne delatnosti;

8) finansiranje:

(1) obezbeđenje odgovarajućih izvora za finansiranje u oblasti voda;

(2) obezbeđenje instrumenata za akumuliranje sredstava za podsticajno finansiranje razvojnih projekta;

(3) definisanje koncepta i modela finansiranja radova u sektoru voda;

(4) uvođenje ekonomske cene vode i usluga, uz primenu načela "korisnik plaća" i "zagađivač plaća". S tim u vezi, potrebno je obezbediti adekvatnu promenu cene vode, unaprediti sistem naknada i njihovo prikupljanje, i obezbediti akumulaciju sredstava u budžetskom fondu za vode Republike Srbije;

(5) uključenje privatnog kapitala (izrada osnove za uključenje privatnog kapitala u sektor voda, definisanje modela učešća privatnog kapitala i kontrola sprovođenja izabranih modela ulaganja) i obezbeđenje povoljnijeg kreditiranja, pa i donacija za izgradnju novih kapaciteta;

(6) poboljšanje standarda stanovništva, kao rezultat unapređenja stanja u sektoru voda;

9) ostale mere:

(1) dalji razvoj vodnog informacionog sistema;

(2) održavanje (redovno i investiciono) vodnih objekata i sistema, kao važnog segmenta u obezbeđenju njihove funkcionalnosti i efikasnosti;

(3) razvoj monitoringa mreže površinskih i podzemnih voda;

(4) sistematsko praćenje i kontrola izvršenja predviđenih radova i mera u sektoru voda;

(5) ostale aktivnosti od značaja za održivo korišćenje i zaštitu voda kao prirodnog bogatstva i resursa, uključujući mere adaptacija na klimatske promene.

9.2.4. Indikatori održivog korišćenja vodnih resursa

Imajući u vidu trenutno stanje u sektoru voda, kao i potrebu komparacije sa indikatorima stanja u drugim zemljama, predlaže se praćenje sledećih indikatora stanja:

1) procenat stanovništva priključenog na javni vodovod;

2) potrošnja vode po stanovniku (ukupna godišnja potrošnja po stanovniku vode za piće i druge potrebe stanovništva, industrije, uključujući i vodu za hlađenje i navodnjavanje);

3) procenat stanovništva priključenog na javnu kanalizaciju i postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda, sa primarnim, sekundarnim i tercijarnim tretmanom;

4) praćenje razvoja izgradnje započetih objekata regionalnog značaja za snabdevanje vodom (regionalni vodovodi, akumulacije, i dr.) i kanalisanje, odnosno uređaja za prečišćavanje otpadnih voda;

5) procenat učešća investicija u sektoru voda u bruto društvenom proizvodu (BDP) u državi.

9.2.5. Razvoj infrastrukture za buduće održivo korišćenje voda

Razvoj infrastrukture za buduće održivo korišćenje voda do donošenja Strategije upravljanja vodama i Planova upravljanja vodama sa programom mera realizovaće se u skladu sa Prostornim planom Republike Srbije i Vodoprivrednom osnovom Republike Srbije.

Razvoj vodosnabdevanja

Iz aktuelnog stanja proističe da se u narednom periodu mora uložiti dosta napora u rešavanje pitanja snabdevanja vodom, kako u pogledu povećanja kapaciteta izvorišta i vodovodnih sistema, tako i sa stanovišta poboljšanja kvaliteta vode koja se isporučuje korisnicima. Projekcije buduće potrošnje vode za piće zasnivaju se na pretpostavkama i ocenama demografskih i ekonomskih kretanja (prosečna godišnja stopa demografskog rasta 0,408%, prosečna godišnja stopa povećanja priključenosti stanovništva na javno vodosnabdevanje 1,27% do 0,85%, rast bruto društvenog proizvoda po godišnjoj stopi 5%, smanjenje potrošnje i gubitaka).

Rezultati dobijeni na bazi navedenih pretpostavki (Tabela 9.1) pokazuju da je zahvatanje vode za potrebe snabdevanja vodom stanovništva na teritoriji Republike Srbije bez Kosova i Metohije do 2015. godine potrebno povećati za oko 7%, odnosno do 2030. godine za oko 30%.

Tabela 9.1. Buduće zahvatanje vode za vodosnabdevanje (106 m3/god)

Područje	Aktuelno	Projekcija
Područje	2005	2015	2030
ukupno Srbija (bez Kosova i Metohije)	735	790	955
Vojvodina	180	200	230
centralna Srbija	555	590	725

Razvoj snabdevanja vodom industrije

Očekivani porast industrijske proizvodnje u našoj zemlji pratiće određeno povećanje potrošnje vode. Ovaj proces mora biti kontrolisan obaveznim smanjivanjem specifične potrošnje vode po jedinici proizvoda kroz uvođenje savremenih tehnologija, sistema za recirkulaciju i manjim negativnim uticajem na životnu sredinu. Kako ovo zahteva viši nivo ekonomskog razvoja društva, masovniju zamenu tehnologija i primenu mera štednje vode realno je očekivati tek posle 2015. godine. Racionalizacija potrošnje vode u industriji obezbeđuje se i odgovarajućom pravnom regulativom i njenim sprovođenjem. S obzirom na značaj ovih mera, potrebno je ubrzati aktivnosti na ovom planu.

Procena potrošnje vode u industriji i rudarstvu, uključujući i termoenergetske komplekse koji koriste za hlađenje recirkulacione sisteme, izvršena je na bazi prosečne stope, odnosno indeksa rasta potrošnje vode u privredi (stopa 2,9% godišnje, odnosno indeks 133 do 2015. godine i 204 do 2030. godine), kojim se uzimaju u obzir smanjenje gubitaka i korišćenje tehnologija sa manjom specifičnom potrošnjom vode.

Procenjuje se da će potrošnja vode u prerađivačkoj industriji i za potrebe vađenja rude i kamena iznositi 2015. godine 250 miliona m3, odnosno 2030. godine 390 miliona m3.

Pored prethodnih mera, značajno je i da buduća zahvatanja vode za potrebe industrije budu, gde god je to moguće, orijentisana na površinske vode, uz obezbeđenu kontrolu zahvaćenih i ispuštenih količina i kvaliteta vode.

Razvoj navodnjavanja

Prognoza razvoja navodnjavanja data je za dva preseka: 2015. i 2030. godina (Tabela 9.2) na osnovu podataka o resursima i mogućnostima razvoja poljoprivrede na pojedinim područjima. Za vremenski period do 2015. godine predviđa se rehabilitacija postojećih sistema za navodnjavanje na površini od 60.000 ha, kao i izgradnja novih na 60.000 ha. Do 2030. godine predviđena je izgradnja novih sistema za navodnjavanje na još 112.500 ha, što bi značilo da bi se tada pod sistemima našlo preko 270.000 ha.

Tabela 9.2. Predlog razvoja navodnjavanja u narednom periodu

Područje	Predlog razvoja sistema za navodnjavanje i potrebne količine vode
	2015.		2030.
	hektara	106 m3/god	hektara	106 m3/god
Vojvodina	40.000 (131.000*)	327*	80.000 (211.000*)	527*
Centralna Srbija	20.000 (28.000*)	70*	32.500 (60.500*)	151*
Ukupno	60.000 (159.000*)	397*	112.500 (271.500*)	678*

*uključujući postojeće

Moguća izvorišta vode za navodnjavanje su :

1) rečne vode (Dunav, Sava, Kolubara, Tisa, Tamiš, Timok, Južna, Zapadna i Velika Morava i druge reke);

2) regionalni višenamenski hidrosistemi za navodnjavanje (HS DTD, HS "Severna Bačka", HS "Srem", HS "Banat", HS "Negotinska nizija", HS "Mačva") sa svojim podsistemima;

3) akumulacije (višenamenske i one za navodnjavanje);

4) kanalska mreža za odvodnjavanje projektovana za dvonamensko korišćenje.

Buduće korišćenje hidroenergetskog potencijala

Ukupan preostali, tehnički iskoristiv hidroenergetski potencijal u Republici Srbiji iznosi oko 7 000 GWh, što predstavlja oko 8,6 % potrošnje finalne energije u 2003. godini.

Na mogućnosti iskorišćenja najvećeg dela preostalog tehničkog hidropotencijala presudan uticaj imaju neenergetski kriterijumi, koji su vezani za višenamensko korišćenje voda i dogovore o podeli hidropotencijala sa susednim državama. Pri tome treba imati u vidu da Strategija razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine, kroz utvrđenih pet prioriteta, ne predviđa izgradnju novih hidroenergetskih objekata značajnijeg kapaciteta, osim malih i mini hidroelektrana, koje su svrstane u grupu objekata sa "posebnim prioritetom". Za ove projekte postoji mogućnost sticanja tzv. "zelenog" sertifikata za električnu energiju. Povećano korišćenje novih i obnovljivih izvora energije i dodatna proizvodnja "zelene" električne energije, od oko 300 GWh iz serije malih HE (150 objekata), sa mogućim angažovanjem domaće industrije i stranog kapitala, predstavljaće okosnicu razvoja energetike do 2015. godine (videti poglavlje 5. Nacionalne strategije).

Buduće korišćenje voda za hlađenje

U zavisnosti od scenarija razvoja, u Strategiji razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine predviđa se završetak gradnje TE "Kolubara B" ili izgradnja nove TE slične snage, koja bi koristila lignit iz basena "Kolubara", "Kostolac" i, eventualno, sa teritorije Kosova i Metohije. Izgradnja ovih objekata, kao i kombinovanih gasno-parnih postrojenja, vršila bi se primenom novih modela ulaganja i vlasništva (privatna/zajednička - državna). Novi kapaciteti moraju uključivati savremene tehnološke procese, u okviru kojih je i primena principa recirkulacije pri korišćenju vode za hlađenje. Na taj način se postiže značajna ušteda ovog dragocenog resursa.

Akumulacije

Uspešan razvoj adekvatnog korišćenja vodnih resursa je i korišćenje voda iz akumulacija. Ovaj vid vodnih objekta je značajan u oblasti voda, jer se time omogućava najčešće višenamensko korišćenje voda za: snabdevanje vodom naselja i industrije, navodnjavanje, za zaštitu od velikih voda i poplava prijemom poplavnog talasa u rezervnom prostoru akumulacije, za korišćenje hidropotencijala nizvodno od brane, ukoliko je to moguće, kontrolisano oplemenjivanje voda itd.

U vezi s tim javlja se potreba utvrđivanja prioriteta u pogledu obezbeđivanja sredstava za održavanje i rekonstrukciju postojećih brana i akumulacija, završetak izgradnje započetih i planiranje novih u skladu sa planovima i strategijom.

10. ZEMLJIŠNI RESURSI - OKVIR ZA ODRŽIVO KORIŠĆENJE

Zemljište kao prirodno dobro treba posmatrati kao neobnovljivi resurs, pošto se za njegovo formiranje i obnavljanje na geološkoj podlozi utroše hiljade godina, dok period njegove degradacije ili gubitka ponekad može biti izrazito kratak i meri se sekundama ili minutama, npr. u slučaju erozije ili pri nekim drugim prirodnim ili antropogenim akcidentima. U suštini, kao jedan polidisperzan, dinamički sistem, vitalan za sve čovekove aktivnosti, ono omogućava i održavanje globalnog ekosistema, pošto ima veliki ekološki uticaj na ostale elemente životne sredine, među kojima su podzemne i površinske vode, zatim na zdravlje ljudi i zdravstvenu ispravnost hrane. Preko proizvodnje i skladištenja biomase, zemljište predstavlja važan izvor ugljenika, utiče na transformaciju biljnih hraniva, omogućava održavanje ukupnog biodiverziteta na zemlji, a, inače, predstavlja prostor za sve čovekove aktivnosti, među koje spadaju i aktivnosti vezane za snabdevanje organskim i mineralnim sirovinama, i, svakako najvažnije, proizvodnju hrane. Stoga pitanje očuvanja zemljišnog resursa, nije samo akademsko pitanje, već obaveza čoveka prema prirodi i obaveza društva u celini.

10.1. Postojeći strateški, pravni i institucionalni okvir

Republika Srbija, kao deo evropskog i svetskog ekosistema, treba da obrati posebnu pažnju pitanjima koja se odnose na pravilno korišćenje zemljišta i da se regulatornim mehanizmima uklopi u tekuće ekološke trendove. Upotrebna vrednost zemljišta za biljnu proizvodnju (njegova nezagađenost) predstavlja veoma važno ekonomsko pitanje sa svim implikacijama društveno-ekonomskog razvoja Republike Srbije.

Zakon o poljoprivrednom zemljištu i Zakon o zaštiti životne sredine u velikoj meri regulišu pitanja zaštite zemljišta, i nadalje ih treba dosledno sprovoditi, do donošenja nove zakonske regulative. Oni su dobra osnova za mere koje treba preduzimati radi očuvanja zemljišta. Međutim, ni jedan od postojećih dokumenata ne daje strategiju dugoročnog očuvanja zemljišta, tako da bi Nacionalna strategija održivog korišćenja prirodnih resursa i dobara mogla da zadovolji planove budućih aktivnosti radi njegovog trajnog očuvanja.

Zakon o zaštiti životne sredine definiše zaštitu zemljišta i njegovo održivo korišćenje. Zaštita zemljišta ostvaruje se merama sistemskog praćenja kvaliteta zemljišta, praćenjem indikatora za ocenu rizika od degradacije zemljišta, kao i sprovođenjem remedijacionih programa za otklanjanje posledica kontaminacije i degradacije zemljišnog prostora, bilo da se oni dešavaju prirodno ili da su uzrokovani ljudskim aktivnostima. Na osnovu Zakona o zaštiti životne sredine pravno i fizičko lice koje degradira životnu sredinu dužno je da izvrši remedijaciju ili na drugi način sanira degradiranu životnu sredinu, u skladu sa projektima sanacije i remedijacije.

Uredbom o programu sistemskog praćenja kvaliteta zemljišta, indikatorima za ocenu rizika od degradacije zemljišta i metodologije za izradu remedijacionih programa ("Službeni glasnik RS", broj 88/10) obezbeđena je zaštita zemljišta na bazi prevencije degradacije kroz identifikaciju područja pod rizikom od degradacije, bilo da se degradacija dešava prirodno ili je uzrokovana ljudskim aktivnostima. Uredba daje osnov za identifikaciju i upravljanje kontaminiranim lokacijama na području Republike Srbije. Inventar kontaminiranih lokacija predstavlja sastavni deo informacionog sistema zaštite životne sredine koji vodi Agencija za zaštitu životne sredine. Određivanje prioriteta za sanaciju i remedijaciju vrši se na osnovu Uredbe o utvrđivanju kriterijuma za određivanje statusa ugrožene životne sredine i prioriteta za sanaciju i remedijaciju ("Službeni glasnik RS", broj 22/10).

10.1.1. Instrumenti za postizanje ciljeva održivog korišćenja zemljišta kao neobnovljivog prirodnog resursa:

1) jedan od najvažnijih instrumenata za postizanje ciljeva održivog korišćenja zemljišta Republike Srbije, kao neobnovljivog prirodnog resursa, je usklađivanje postojećih zakonskih propisa sa aktuelnim propisima EU o korišćenju zemljišta i zaštiti životne sredine. Ovaj obiman posao još nije završen, kako bi pravna akta naše zemlje bila instrument koji nadalje treba da uskladi razvoj Republike Srbije na bazi održivog razvoja prema evropskim standardima;

2) Ministarstvo poljoprivrede, trgovine, šumarstva i vodoprivrede - Uprava za poljoprivredno zemljište obavlja poslove državne uprave koji se odnose na strategiju i politiku razvoja poljoprivrede, mere zemljišne politike u poljoprivredi, zaštitu i korišćenje poljoprivrednog zemljišta, kao i upravljanje poljoprivrednim zemljištem u državnoj svojini, odnosno uređenje i korišćenje poljoprivrednog zemljišta u Republici Srbiji;

Ministarstvo životne sredine, rudarstva i prostornog planiranja obavlja poslove državne uprave koji se odnose na sistem zaštite i održivog korišćenja prirodnih resursa, a Agencija za zaštitu životne sredine, kao organ uprave u sastavu Ministarstva, obavlja poslove koji se odnose na razvoj, usklađivanje i vođenje nacionalnog informacionog sistema zaštite životne sredine;

3) rad nadležnih državnih institucija trebalo bi razvijati na osnovu formirane baze podataka o svim pitanjima vezanim za zemljišta, što je predviđeno Zakonom o poljoprivrednom zemljištu kao Informacioni sistem o poljoprivrednom zemljištu. Baza podataka bi bila rezultat dosadašnjih istraživanja u ovoj oblasti, ali i stalnog monitoringa za koji bi bile zadužene određene, već postojeće stručne institucije koje se bave pitanjima korišćenja i kontrole kvaliteta zemljišta. U tom smislu trebalo bi planirati fondove kojima bi se nadalje finansirala sistematska istraživanja kontrole kvaliteta i plodnosti zemljišta, zatim, tehnički osavremeniti ove institucije prvenstveno radi dobijanja analitičkih podataka koji su prihvatljivi za EU standarde, a vezani su pre svega za različite tipove zagađenja zemljišta;

4) rad svih institucija koje se na neki način bave zemljištem trebalo bi povezati sa institucijama koje se bave iskorišćavanjem ostalih prirodnih resursa iz zemljišta (energenti, rude i sl.) i uskladiti ih sa njihovim radom. Takođe, potrebno je povezati rad ove institucije sa ostalim centrima gde se uspostavlja monitoring životne sredine radi sagledavanja celokupnog stanja u našem ekosistemu;

5) pored potrebe za jačanjem društvene svesti o zemljištu kao važnom činiocu ekosistema, potrebno je omogućiti usavršavanje stručnih kadrova, koji će prvenstveno uticati na dugoročno planiranje zaštite ovog prirodnog resursa - veza sa STAR projektom Svetske Banke (STAR Projekat: Projekat reforme poljoprivrede u tranziciji), koji je predviđao reformu savetodavnih poljoprivrednih službi u Republici Srbiji. Oni bi bili nosioci sprovođenja politike u oblasti zaštite životne sredine vezene za zemljište, a time bi bili odgovorni za trajni monitoring, inspekciju, kontrolu projekata, davanje različitih dozvola za korišćenje zemljišta, kao i za preduzimanje zakonskih mera neophodnih da se degradacija zemljišta što više umanji;

6) ostvariti saradnju sa sličnim stručnim institucijama u Evropi i svetu, radi razmene podataka, saradnje na projektima i usavršavanju kadrova.

10.2. Izazovi i ciljevi održivog korišćenja zemljišta kao prirodnog resursa

U okviru praćenja produkcione sposobnosti i zagađenosti zemljišta, potrebno je obaviti određen broj aktivnosti kojima se teži njegovom boljem i uređenijem iskorišćavanju u okvirima održivog razvoja poljoprivrede i ekosistema u celini. Ovo se posebno odnosi na zemljišta koja imaju neka produkciona ograničenja (izražena kiselost, alkalnost, nizak nivo organske materije, loša fizičko hemijska svojstva, nizak sadržaj hraniva i sl.), ili se na njima odvija neki od navedenih procesa koji dovodi do njihove degradacije. Smanjenjem ekonomske moći zemlje, odsustvom ili ne sprovođenjem postojeće regulative za uređenje i gazdovanje zemljištem, u proteklom periodu ovi problemi su narasli.

Ciljevi održivog korišćenja zemljišta u Republici Srbiji su sledeći:

1) Smanjiti trajni gubitak zemljišta na što je moguće manju meru

Mada su gubici zemljišta neminovnost i posledica razvoja zemlje, treba težiti da se trajni gubitak zemljišta uskladi sa stvarnim potrebama društva, a da se zaštita i korišćenje zemljišta regulišu Zakonom o zaštiti zemljišta. Za urbanizaciju i razvoj infrastrukture pre svega treba koristiti zemljišta niže bonitetske klase, a prioriteti razvoja u urbanim sredinama treba da budu vezani za rekonstrukciju postojećih objekata i obnavljanje aktivnosti na ranije zahvaćenim površinama.

Ovo je bitan elemenat očuvanja životne sredine, prirode i predela u uslovima daljeg intenzivnog ekonomskog razvoja. Dalji trajni gubitak zemljišta treba sprečiti preko stalne kontrole, planskog upravljanja, sprovođenjem mera zaštite propisanih pravnim aktima, prostornim i urbanističkim planovima, kao i realizacijom obaveze korisnika da se zemljište posle upotrebe vrati prvobitnoj nameni ili da se po završetku svih aktivnosti njegova svojstva poboljšaju. Prema Zakonu o zaštiti životne sredine, pravno ili fizičko lice koje degradira životnu sredinu dužno je da izvrši remedijaciju ili na drugi način sanira degradiranu životnu sredinu, u skladu sa projektima sanacije i remedijacije.

Ovu kontrolu vrše resorna ministarstvima (Ministarstvo životne sredine, rudarstva i prostornog planiranja i Ministarstvo poljoprivrede, trgovine, šumarstva i vodoprivrede) preko svojih službi. Trend ovakvog namenskog gubitka zemljišta bi nadalje trebalo preciznije evidentirati, pošto je on pri sadašnjem stepenu ekonomskog razvoja objektivno nizak, a vrlo značajno utiče na način upotrebe zemljišta.

2) Smanjiti kiselost poljoprivrednog zemljišta

S obzirom da je izrazita kiselost zemljišta jedan od faktora koji dovodi do ukupnog smanjenja kvaliteta i plodnosti zemljišta, a samim tim i do značajnog smanjenja ekonomske dobiti sa eksploatisanih površina, neutralizaciju pH vrednosti zemljišta (kalcifikaciju) treba uvesti kao stratešku meliorativnu meru u zaštiti i unapređenju produkcione sposobnosti poljoprivrednih zemljišta.

Ovo bi trebalo realizovati preduzimanjem niza stimulativnih mera preko Uprave za poljoprivredno zemljište i Pokrajinskog sekretarijata za poljoprivredu, šumarstvo i vodoprivredu (Ministarstvo poljoprivrede, trgovine, šumarstva i vodoprivrede), kako u privatnom sektoru, tako i kod zemljišta u državnoj svojini. Do 2009. godine ovim merama obuhvaćeno oko 70.000 ha obradivih zemljišta, sa godišnjim nivoom od 4500-7000 ha, ali obim realizacije ovih mera ni izdaleka ne zadovoljava potrebe popravke kiselih zemljišta Republike Srbije, pa bi godišnje kalcifikaciju trebalo obaviti bar na 15000 ha. Kalcifikaciju zemljišta treba obaviti u saradnji sa stručnim službama, a poželjno je da se kombinuje sa primenom organskih đubriva, čime će se ostvariti bolji rezultati u popravci pH vrednosti zemljišta.

3) Održati sadržaj humusa i sprečiti gubitke organskog poljoprivrednog zemljišta

Da bi se u dugoročnoj strategiji očuvanja organske materije zemljišta moglo kvalifikovano raspravljati, neophodno je da istraživanja vezana za uticaj klimatskih faktora na zemljišnu organsku materiju budu sistematizovana, i da se sprovedu na nivou Republike Srbije. Tek na bazi ovih podataka, mogla bi se praviti strategija održavanja zemljišne organske materije uz primenu agrotehničkih mera, koje imaju za cilj očuvanje organske materije.

Mere očuvanja organskog kompleksa zemljišta trebalo bi sprovoditi sistematski, po načelima koja se sprovode u razvijenim zemljama EU. Ova dugoročna strategija očuvanja organske materije prvenstveno podrazumeva stimulisanje primene organskih đubriva, zatim, zaoravanje žetvenih ostataka (sankcionisati njihovo spaljivanje), a u skladu sa ekonomskim mogućnostima zemlje, planirati i subvencionisano gajenje biljaka radi zelenišnog đubriva po završetku žetve, kao i uvođenje obaveze periodičnog unosa organskih đubriva na parcelama gde se gaje voćarsko vinogradarske kulture.

Ovo bi prvenstveno bilo u nadležnosti Uprave za poljoprivredna zemljišta i Pokrajinskog sekretarijata nadležnog za zemljište (Ministarstvo poljoprivrede, trgovine, šumarstva i vodoprivrede), a u skladu sa ekonomskim mogućnostima Republike Srbije. Ove postupke bi pre svega trebalo sprovoditi na parcelama koje se obrađuju, a posebno na onim koje se navodnjavaju, ali i na parcelama gde je godišnji nivo padavina visok ili izrazito nizak.

4) Smanjiti eroziju poljoprivrednog zemljišta

S obzirom da erozija zemljišta može i u našim uslovima da dovede do trajnog gubitka zemljišta (vodna erozija), potrebno je svake godine preduzimati protiverozione biološke mere na najmanje 4 % novih površina od ukupnih površina napadnutih, podložnih ili ugroženih erozijom prema Zakonu o poljoprivrednom zemljištu.

Istovremeno, treba nastaviti sa projektom podizanja protiverozionih vetrozaštitinih pojaseva koji je započet u 2009. godini u AP Vojvodini i koji je zahvatio investicije na godišnjem nivou od 250.000 eura, a koji finansira Pokrajinski sekretarijat za poljoprivredu, šumarstvo i vodoprivredu.

5) Sprečiti alkalizaciju i/ili sekundarno zaslanjivanje zemljišta

Pošto strateška dokumenta očuvanja prirodnih celina predviđaju očuvanje biodiveziteta na slanim zemljištima Republike Srbije, mere koje ona predlažu treba da budu lokalizovane samo na najzaslanjenijim tipovima zemljišta (solončaci i solonjeci), koja nemaju agrotehnički potencijal, ili je njihova meliorativna popravka vrlo skupa, odnosno na staništima koja su prioritetna za zaštitu.

Ostale alkalne površine treba podvrgnuti meliorativnim merama popravke, što je i do sada činjeno u manjem obimu, ili bi za njih trebalo planirati izbor biljnih vrsta tolerantnih na prisutnu alkalnost, a koje mogu ostvariti određenu ekonomsku dobit i unaprediti poljoprivrednu proizvodnju.

Isto tako, radi smanjenja dalje alkalizacije zemljišta, treba uvesti obaveznu meru kontrole kvaliteta vode koja se koristi za navodnjavanje, što bi bila nadležnost Poljoprivredne inspekcije u okviru Ministarstva poljoprivrede, trgovine, šumarstva i vodoprivrede, a preko uređenja zemljišta (aktivnosti Uprave za zemljište - Ministarstvo poljoprivrede, trgovine, šumarstva i vodoprivrede). Treba sprovesti određene hidromeliorativne mere, radi regulacije vodno-vazdušnog režima hidromorfnih zemljišta, posebno u slučajevima koji bi vodili ka njihovom zaslanjivanju.

6) Rekultivacija postojećih degradiranih zemljišta

Rekultivacija postojećih degradiranih zemljišta na prostorima Republike Srbije uzrokovana aktivnošću čoveka odnosi se na terene koji su po kriterijuma zaštite životne sredine devastirani. Ovo je posebno značajno za zone koje bi se mogle označiti kao crne ekološke tačke (površinski kopovi uglja, rudarski baseni, pepelišta i okruženja drugih industrijskih zona) uz dalje uspostavljanje stalne kontrole nad prisutnim korisnicima koji mogu da degradiraju ili zagade zemljište. Pošto ovi prioriteti zaštite životne sredine zahtevaju značajna materijalna sredstva, cilj mera rekultivacije je da se ova zemljišta (deposoli) prevedu bar do nivoa koji bi se mogli tretirati kao ekološki uređeni sistemi, mada postojeći zakon obavezuje korisnike da im oni vrate i proizvodnu funkciju.

Pri planiranom iskorišćavanju mineralnih sirovina, od korisnika se zahteva primena novih tehnologija, kojima bi se prvenstveno umanjila degradacija zemljišta (selektivno odlaganje jalovina pri iskopu uglja i metala) i smanjilo širenje i emisija polutanata u životnu sredinu (tehnologija malovodnog transporta pepela i šljake kod pepelišta, uvođenje eko filtera na industrijska postrojenja), pogotovo u zonama gde oni delom uslovljavaju i migraciju stanovništva.

Pored primene standardnih rekultivacionih mera, na postojećim jalovištima rudnika metala, potrebno je primeniti postupke remedijacije da bi se dobili uslovi za razvoj ne samo metalofilnih biljaka, već i drugih biljnih vrsta. Ključne aktivnosti vezane za sanaciju ovih crnih ekoloških tačaka trebalo bi da realizuju Ministarstvo životne sredine, rudarstva i prostornog planiranja, kao i Uprava za zemljište ili Pokrajinski sekretarijat nadležan za zemljište.

7) Uređenje poljoprivrednog zemljišta

Pošto je poljoprivreda u Republici Srbiji još uvek glavni pokretač ruralnog razvoja i najvažniji korisnik zemljišta, potrebno je u narednom periodu povećati njegovu produkcionu sposobnost (bonitet zemljišta). Pored ukupnog povećanja biljne proizvodnje, koja treba da teži nivou biljne proizvodnje razvijenih zemalja, što praktično znači prosečnom povećanju prinosa od bar 30% za naredni period od 10 godina (realno moguće povećanje ide i do 50-80% uz primenu najsavremenije agrotehnike kod nekih kultura, nekih tipova zemljišta i sl.), ovim merama bi se direktno uticalo i na smanjenje siromaštva stanovišta, migracione procese i tenzije u sferi socijalnih problema.

Unapređenje poljoprivrednog zemljišta odnosi se i na komasaciju. Sa postojećom prosečnom veličinom gazdinstva u Republici Srbiji od 2.5 ha samo njihov mali broj ima preduslove da mogu biti konkurentni. Stvaranje strukture komercijalnih gazdinstava koja će odgovarati potrebama moderne tržišne ekonomije nameće se kao prioritetni strateški cilj. Sve mogućnosti koje vode ka ukrupnjavanju porodičnih komercijalnih gazdinstva, a naročito formiranje programa komasacije, moraju biti stimulisane merama agrarne politike.

Ukrupnjavanje zemljišnog poseda može da bude uspešan instrument u razvoju sela, i sam razvoj poljoprivrede je područje u kome isti igra važnu ulogu. Proces ukrupnjavanja može da olakša stvaranje aranžmana vezanih za konkurentnu poljoprivrednu proizvodnju, omogućavajući poljoprivrednicima da imaju gazdinstva sa manje parcela koje su veće i bolje formirane i da povećaju veličinu njihovih gazdinstava. Zbog ekstenzivne prirode rasparčanosti i sve veće važnosti seoskog područja u nepoljoprivredne svrhe, ukrupnjavanje zemljišta postalo je sve važniji instrumenat strategija i projekata da bi si poboljšao kvalitet života na selu, kroz poboljšanje upravljanja prirodnim resursima i očuvanje životne sredine, kroz obezbeđivanje infrastrukture i uslužnih delatnosti, pružanjem šansi za zaposlenje i stvaranjem uslova za bolji život u selima.

Prema analiziranom stanju i potencijalima, zemljišta Republike Srbije pružaju dobru osnovu za razvoj intenzivne, visoko akumulativne poljoprivrede. U okviru održivog razvoja, uz primenu najsavremenije agrotehnike i uz potpunu primenu agrohemikalija, naša poljoprivreda još uvek nije podložna nekim agrotehničkim ograničenjima, kao što je to zabrana ili značajno smanjenje primene herbicida, sredstava za zaštitu biljaka, mineralnih đubriva i sl. Pored toga, svi meliorativni postupci popravke zemljišta, kao što su mere smanjenja kiselosti zemljišta, hidromeliorativne mere, unos organske materije, navodnjavanje i sl. povećali bi njihovu produkcionu sposobnost, ali bi uticali i na poboljšanje samog kvaliteta zemljišta, preko popravke vodno-vazdušnih osobina, očuvanja organske materije, povećanja njegove biogenosti i sl.

Uporedo sa svim planiranim merama povećanja producione sposobnosti naših zemljišta, uvođenjem kontrole plodnosti zemljišta (prema Zakonu o poljoprivrednom zemljištu), kontrolisao bi se unos mineralnih đubriva, sprečavalo zagađenje zemljišta i podzemnih voda, a uz uštede, dobijali bi se proizvodi zadovljavajućeg zdravstveno bezbednog stanja.

8) Podrška razvoju organske poljoprivredne proizvodnje

Razvoj organske poljoprivrede u Republici Srbiji bi mogao da bude značajan faktor ekonomskog razvoja poljoprivrede. U razvijenim zemljama EU ove površine danas zahvataju oko 5% od ukupnih poljoprivrednih površina, ali potrebe za ovako dobijenim proizvodima daleko prevazilaze produkcione sposobnosti EU zemalja. Prema iskustvima nekih novih članica EU (npr. Rumunija), ovaj vid proizvodnje zemljama donosi značajnu dobit, pa se ove površine šire. Stoga i u Republici Srbiji treba nastojati da se preko uspostavljanja sistema sertifikacije i akreditacije po EU standardima da podrška izvozu ovih proizvoda. Postojeće i planirane mere podrške i promocije ovakve proizvodnje treba da se nastave kroz primenu Nacionalnog programa zaštite životne sredine (2010). Detaljan paket mera koje će se primeniti potrebno je razviti u saradnji i koordinaciji Ministarstva poljoprivrede, trgovine, šumarstva i vodoprivrede i drugih relevantnih organizacija, koje već imaju slične aktivnosti u ovoj oblasti. Pored uvođenja Zakona o bezbednosti hrane, u paket ovih stimulativnih mera treba dodati podršku jačanju primene Zakona o organskoj proizvodnji i organskim proizvodima, zasnovanom na evropskim direktivama, zatim, jačanju kapaciteta institucija (Odsek za organsku proizvodnju u Ministarstvu poljoprivrede, trgovine, šumarstva i vodoprivrede), koji će, između ostalog, voditi evidenciju o parcelama pod organskom proizvodnjom ili u periodu konverzije, i koji će akreditovati nacionalno inspekcijsko telo. Uporedo treba raditi na ohrabrivanju osnivanja udruženja i organizacija organskih proizvođača i drugih interesnih grupa, koje je potrebno podržati i usmeravati u smislu primene standarda i propisa, marketinga, izvoza i pitanja bezbednosti proizvoda.

9) Uvođenje i primena Kodeksa dobre poljoprivredne prakse za održivo upravljanje zemljištem

Kao podzakonski akt Zakona o poljoprivrednom zemljištu, uvodi se Kodeks dobre poljoprivredne prakse, koji će davati smernice o održivom upravljanju i korišćenju zemljišta, i koji treba da se primenjuje u svim sektorima koji imaju potencijalni uticaj na kvalitet zemljišta. Pored poljoprivrede, sektori koji treba da primenjuju ovaj kodeks su i urbano planiranje, građevinarstvo, rudarstvo, šumarstvo. Kodeks treba da obuhvati fizičke, hemijske i biološke osobine zemljišta i da pruži informacije i savete kako izbeći štetni uticaj neodgovarajuće prakse. On takođe treba da pruži informacije o popravci degradiranih zemljišta, kao i da definiše osnovne pravce agrotehničke prakse (zaštita, obrada i sl.).

10) Podržati istraživanja i njihovu primenu u vezi mogućnosti korišćenja zemljišta na kome se nepropisno odlagao otpad

Potrebno je podržati istraživanja i njihovu primenu, a u vezi mogućnosti korišćenja zemljišta na kome se nepropisno (bez mera zaštite životne sredine) odlagao otpad, a koje ne spada u kategoriju otpadnog zemljišta.

Sledeći