STRATEGIJA PRISTUPAČNOSTI GRADA NOVOG SADA (2012-2018. GODINE) ("Sl. list Grada Novog Sada", br. 21/2012)

Način funkcionisanja, podela odgovornosti i pravila komunikacije u okviru tima za pristupačnost date su u šemama broj 1. i 2.

Šema br. 1: Izbor i način rada tima za pristupačnost

Pojedini članovi gradskog tima su predstavnici/ce međunarodnih instituta i strukovnih organizacija koje se bave temom pristupačnosti, i u skladu sa tim imaju pristup najnovijim informacijama iz te oblasti.

Zahvaljujemo se svima koji su na bilo koji način doprineli izradi strategije pristupačnosti Grada Novog Sada, uz nadu da će se realizacijom postavljenih ciljeva, u značajnoj meri poboljšati kvalitet života svih građana/ki.

1. UVOD

1.1. Rezime strategije

Početak izrade Strategije pristupačnosti Grada Novog Sada za period od 2012. do 2018. godine započet je krajem 2010. godine, formalnim imenovanjem Tima za pristupačnost (šema br. 1). Tim je imenovan od strane Odbora za osobe sa invaliditetom kao stručnog radnog tela Gradonačelnika Grada Novog Sada. Definisana je šema rada tima (šema br. 2.) i dobijen je mandat da se izradi lokalna strategija pristupačnosti u saradnji sa predstavnicima relevantnih javnih preduzeća, ustanova, organizacija civilnog društva i zainteresovanim pojedincima/kama.

Završetak izrade strategije planiran je do kraja 2011. godine, a njeno formalno usvajanje od strane Skupštine Grada Novog Sada planirano je krajem 2011. godine i početkom 2012. godine u zavisnosti od programa rada Skupštine Grada.

Izradu strategije pristupačnosti Grada Novog Sada 2012-2018. Grad Novi Sad finansijski je podržao kroz konkurse dve Gradske uprave: Gradske uprave za socijalnu i dečju zaštitu i Gradske uprava za zaštitu životne sredine.

Šema br. 2: Sektorske grupe i pravila komunikacije unutar tima za pristupačnost

Organizovani su sastanci tima na kojima su definisane tri ključne sektorske grupe odnosno, tri najvažnije oblasti strategije (videti šemu br. 2).:

1. Sektorska grupa: Javne površine i javni prevoz

2. Sektorska grupa: Objekti namenjeni javnom korišćenju

3. Sektorska grupa: Informacije i komunikacije

Horizontalna tema koja je obrađivana u svakoj grupi je: pristupačnost usluga/ma.

Strategija obuhvata celokupnu teritoriju Grada Novog Sada i urađena je za period od 7 godina (2012-2018). Izrada akcionog plana strategije i početak njene realizacije kroz godišnje planove Gradskih uprava i nadležnih subjekata, očekuje se tokom 2012. godine.

Tokom zasebnog rada po definisanim strateškim grupama, identifikovani su i analizirani svi problemi sa aspekta pristupačnosti, korišćenjem metode SWOT analize. Na osnovu tako identifikovanih problema pristupilo se definisanju i razrađivanju strateških ciljeva po grupama.

Tokom rada po grupama data je mogućnost da se u rad svake grupe uključi što širi krug zainteresovanih institucija, organizacija i građana/ki sa teritorije Grada. Na taj način ostvarena je javnost rada, široka participativnost u procesu izrade plana i konsezus šire javnosti oko identifikovanih problema i predloženih ciljeva za njihovo rešavanje.

Završetkom teksta strategije građanima/kama, i uopšte široj javnosti, data je mogućnost javnog uvida u sadržaj i tekst strategije pre zvaničnog usvajanja strategije u Skupštini Grada.

1.2. Analiza konteksta

Pre početka izrade strategije pristupačnosti i formulisanja njenih konkretnih strateških pravaca, ciljeva i zadataka bilo je značajno analizirati širi (opšti) kontekst u kojem će se data strategija doneti i sprovoditi.

U tom smislu, posebnu pažnju obratili smo na one parametre koje imaju značajan uticaj na pristupačnost grada. To su: istorijat dosadašnjeg rada na pristupačnosti grada i njegove osnovne karakteristike; geografski i saobraćajni položaj grada; klima; aktuelni politički kontekst; postojeća pravna regulativa (nacionalna i lokalna); aktuelni demografski trendovi - obrazovne, nacionalne, verske i druge razlike među stanovništvom; starost stanovništva; projekcije rasta stanovništva; urbanistički parametri grada (karakteristike urbanog prostora); stanje u oblasti privrednog sektora i slično.

ISTORIJAT DOSADAŠNJEG RADA NA PRISTUPAČNOSTI - Aktuelno postojanje različitih vrsta barijera u okruženju diskriminiše veoma veliki broj korisnika javnog prostora kao što su osobe sa invaliditetom, stari, roditelji sa decom, trudnice i drugi, uskraćujući im na taj način pristup osnovnim javnim službama kao što su: škole, pošte, banke, domovi zdravlja, bolnice i slično, uključujući i javni prevoz.

Takvo stanje je posledica društvenog pristupa prema osobama sa invaliditetom i starima kojima je pristupačnost neophodna za svakodnevno funkcionisanje. Na pitanje invalidnosti se i dalje gleda kroz tzv. medicinski model kroz koji se osobe sa invaliditetom štite smeštanjem u institucije, čime se izoluju iz društva. Na taj način u društvu se ne gradi svest o potrebi za pristupačnim okruženjem, budući da osobe sa invaliditetom nisu vidljive u javnosti.

Krajem 20. veka, pitanje invalidnosti u našoj zemlji počinje da se posmatra kroz socijalni model i iz perspektive ljudskih prava, sa težištem na jednake mogućnosti i socijalnu inkluziju. Trenutna situacija je takva da je izgrađeno okruženje uglavnom nepristupačno osobama sa teškoćama u kretanju (invaliditet, trudnoća, starost i drugo).

Pristup većini objekata javnih službi obezbeđen je preko stepenica bez rampi i gelendera, vozila javnog saobraćaja su stara i teško pristupačna osobama sa teškoćama u kretanju, a službe za podršku, kao što su personalna asistencija ili rehabilitacione službe, potrebne na individualnom nivou da bi omogućile ličnu mobilnost, postoje samo sporadično i uvek uz podršku međunarodnih donatora.1

Uporedo sa velikim demografskim promenama u zemlji (počev od devedesetih godina prošlog veka) u svim našim većim gradovima, i to uglavnom u užim centrima, počelo je da se u manjoj meri vodi računa o potrebama osoba sa invaliditetom. Razvojem demokratije u zemlji rasla je i svest o tome da je javno okruženje nedovoljno pristupačno i da je neophodno da se to menja.

Novi Sad je u tom smislu bio jedan od prvih gradova u Republici Srbiji koji je započeo rad na stvaranju pristupačnijeg grada i okruženja uopšte. Tokom 2001. godine, na inicijativu prvoformiranog Odbora za uklanjanje arhitektonskih barijera i različitih gradskih organizacija osoba sa invaliditetom, rađeni su tehnički projekti i obarani su ivičnjaci na glavnim raskrsnicama i glavnim pravcima u strogom centru grada (Bulevar Mihajla Pupina - od Varadinskog mosta do Srpskog narodnog pozorišta). Ovaj Odbor je sa prekidima funkcionisao do 2006. godine.

Tokom 2006. godine došlo je do promena u Odboru za uklanjanje arhitektonskih barijera i formiran je novi tim - Tim za uklanjanje arhitektonskih barijera koji je oformljen u okviru Odbora za brigu o osobama sa invaliditetom Grada Novog Sada. Tim je takođe, kao i prethodni Odbor, sa prekidima u radu uzrokovanih lokalnim političkim promenama funkcionisao do 2010. godine kada je formiran sadašnji Tim za pristupačnost Grada Novog Sada.

___________
1 Korišćeni izvor: Slobodno kretanje osoba sa invaliditetom - nepristupačno pravo, 2006., Disability Monitor Initiative, South East Europe.

OSNOVNE KARAKTERISTIKE - Karakteristike svih dosadašnjih intervencija koje su preduzimane u Gradu Novom Sadu u periodu od 2001. do 2010. godine su:

- Pojam "pristupačnosti" se i dalje pogrešno shvata samo kao "pristupačnost za osobe sa invaliditetom", umesto kao "mogućnost samostalnog i jednakog učešća za SVE". Kao posledicu takvog pristupa u praksi se vrlo često pojavljuju "specijalna rešenja" bazirana na potrebama osoba sa invaliditetom (dizajn za osobe sa invaliditetom), umesto na potrebama svakog potencijalnog korisnika/cu (koncept "dizajn za sve");

- Kao posledicu takvog shvatanja pojma pristupačnosti imali smo vrlo slabe rezultate u praksi, nedovoljnu zainteresovanost donosilaca odluka i šire populacije za stvaranje pristupačnog grada, pogrešan pristup rešavanju pitanja nepristupačnosti javnog prostora i pogrešna rešenja u praksi;

- Opšta i stručna javnost nije dovoljno osvešćena kada je u pitanju različitost populacije u smislu poznavanja zahteva i potreba različitih korisničkih grupa (stari, osobe sa invaliditetom, osobe sa trajnim zdravstvenim poteškoćama i slično). Proces planiranja i projektovanja javnog okruženja orijentisan je na "prosečnog korisnika/cu", dok obrazovni programi na fakultetima ne poznaju i ne uvode pojam pristupačnosti i koncept "dizajn za sve";

- Proces planiranja javnog okruženja je uglavnom "zatvorenog tipa", tj. ne postoji tzv. participativno planiranje. Krajnji korisnici/ce različitih grupa (na primer, stari ili osobe sa invaliditetom) ne učestvuju aktivno u procesu planiranja javnog okruženja, a njihovi predstavnici/ce se ne konsultuju;

- Navedene karakteristične grupe stanovništva do sada nisu bile obuhvaćene različitim studijama na nivou grada, niti su statistički praćene, iako bi različite potrebe i zahtevi morali da se odslikavaju na sam proces planiranja. Dakle, pitanje pristupačnosti javnog prostora i usluga još uvek nije sastavni deo opšteg sistema planiranja na nivou grada, jer se stručna javnost time bavi samo onda kada se to od njih zahteva (npr. pritisak građana, medija, organizacija i slično);

- Sve dosadašnje intervencije su se svodile samo na poboljšanje pristupa pojedinim pešačkim prelazima i uvođenje zvučnih signala za osobe oštećenog vida na signalisanim raskrsnicama dok druge potrebne aktivnosti nisu na uzimane u obzir (pristupačnost informacija, komunikacija, proizvoda i/ili usluga) - tj. i dalje nije ostvaren tzv. "lanac pristupačnosti";

- Postojeća zakonska regulativa u vezi sa pristupačnošću se ne poštuje u dovoljnoj meri, a ne postoje ni sankcije za one koji se toga ne pridržavaju;

- Postoje brojni problemi u sektoru izgradnje koji se ogledaju u nemoći države i lokalne samouprave da se izbori sa nelegalnom gradnjom i uklanjanjem nelegalno sagrađenih objekata. U skladu sa tim problemima, vrlo često se mogu pronaći objekti koji nisu sagrađeni u skladu sa standardima pristupačnosti.

Uzroci takvog stanja u prethodnih 10 godina dobrim delom leže u veoma niskom nivou svesti i neinformisanosti donosilaca odluka i građana uopšte. Takođe, tu su i nedovoljno jasno regulisani propisi, zastarelost istih i nepoštovanje aktuelnih tehničkih standarda za projektovanje. Sa druge strane, postoji i vrlo veliko neznanje i nepostojanje multidisciplinarnog i sistematskog pristupa rešavanju tog pitanja.

Istovremeno, u Srbiji postoji samo nekolicina stručnjaka koji se bave tim pitanjem, ali čak ni oni nisu u mogućnosti da upotrebe svoje teorijsko znanje u društvenom kontekstu u kome je neophodno promeniti skoro svaki segment. Bez obzira na postojanje afirmativnih mera u zakonodavstvu Republike Srbije (Zakon o planiranju i izgradnji, Zakon o sprečavanju diskriminacije osoba sa invaliditetom), u gradu do sada nisu izgrađeni resursi za kontrolu i razvoj u oblasti pristupačnosti. Šira javnost još uvek nije shvatila poentu i suštinu potpunog učešća svih građana/ki, pa se i dalje radi neplanski i stihijski, uz nepotrebno trošenje ljudske snage, vremena i novca.

GEOGRAFSKI I SAOBRAĆAJNI POLOŽAJ GRADA - Gradsko područje Novog Sada nalazi se u središnjem delu Vojvodine na nadmorskoj visini od 72 do 80 m. Obuhvata nizijske predele u južnoj Bačkoj i brdovite delove Fruške gore u severnom Sremu. Geografski položaj opštine izuzetno je povoljan kako u fizičko-geografskom tako i u saobraćajnom pogledu. Novi Sad je raskrsnica glavnih kopnenih i vodenih puteva u Vojvodini. Preko teritorije opštine prolazi niz magistralnih puteva i železničkih pruga, od kojih neki imaju i međunarodni značaj.

Grad leži na levoj obali Dunava, na 1255 kilometru njegovog toka i na ušću u Dunav jednog od magistralnih kanala Dunav-Tisa-Dunav. Nalazi se na istočnom turističkom pravcu koji povezuje severnu, centralnu i zapadnu Evropu sa Jadranskim, Egejskim i Crnim morem. Značaj ovog pravca, a time i Novog Sada, povećavaju koridor VII (reka Dunav) i koridor X (Centralna Evropa - Crno i Egejsko more) koji neposredno tangiraju ovaj prostor. Grad Novi Sad leži i na evropskom magistralnom pravcu E-75 koji je "žila kucavica" za prostor južne, centralne i istočne Evrope. Sem toga, ova saobraćajna raskrsnica se nalazi na oko 50 kilometara i od međunarodnog puta E-70 koji povezuje zapadnu sa istočnom Evropom. Neophodno je napomenuti da je naš grad i veliki železnički čvor i luka rečnog i kanalskog saobraćaja, što daje kompletnu sliku o povoljnosti turističko-geografskog položaja.

Novi Sad zauzima površinu od 69917,2 ha (~699 km2) i sastoji se iz dve gradske opštine: Gradska opština Novi Sad i Gradska opština Petrovaradin. Opština Novi Sad se prostire na 11 katastarskih opština, a opština Petrovaradin na četiri. Područja gradskih opština čine naseljena mesta, odnosno područja katastarskih opština koja ulaze u njihov sastav. Katastarske opštine su: Begeč, Budisava, Bukovac, Čenej, Futog, Kać, Kisač, Kovilj, Ledinci, Novi Sad - grad, Petrovaradin, Rumenka, Sremska Kamenica, Stepanovićevo, Veternik i Stari Ledinci.

KLIMA - Klima u Novom Sadu prelazi iz umereno-kontinentalne u kontinentalnu, tako da grad ima sva četiri godišnja doba. Preko jeseni i zime zna duvati hladan vetar košava, koji obično traje od tri do sedam dana. Košava može tokom zime da stvori nanose i smetove snega tokom vejavica i mećava. Prosečna temperatura vazduha u gradu je 10,9°C, srednja temperatura u januaru je -1°C, dok je u julu 21,6°C. Godišnje padne prosečno 578 mm padavina, a broj dana sa padavinama je 122.

POLITIČKI KONTEKST - Grad Novi Sad je teritorijalna jedinica u kojoj građani ostvaruju lokalnu samoupravu u skladu sa Ustavom, zakonom i Statutom Grada. Grad ima svojstvo pravnog lica. Organi Grada su: Skupština, Gradonačelnik Grada Novog Sada, Gradsko veće Grada Novog Sada i gradske uprave. Gradonačelnik i Gradsko veće su izvršni organi Grada. Skupština Grada ima 78 odbornika koji se biraju na četiri godine, po postupku i na način utvrđen zakonom. Stranke koje vrše vlast u Gradu nakon lokalnih parlamentarnih izbora održanih 2008. godine su: Demokratska stranka, Liga socijaldemokrata Vojvodine, Srpski pokret obnove i Savez vojvođanskih Mađara.

PRAVNI KONTEKST - Postoji niz pravnih akata koji se odnose na pristupačnost:

Slobodno kretanje2 predstavlja jedno je od osnovnih ljudskih prava garantovanih Univerzalnom deklaracijom o pravima čoveka, međunarodnim paktovima o građanskim i političkim pravima i slobodama, ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima.

Ravnopravnost (u smislu prava na pristupačno okruženje i slobodno kretanje) je garantovana i pravnim aktima Republike Srbije:

- Ustav Republike Srbije ("Službeni glasnik RS", br. 83/2006 i 98/2006);

- Zakon o sprečavanju diskriminacije osoba sa invaliditetom ("Službeni glasnik RS", br. 33/2006);

- Član 33. toga zakona propisuje obaveznu primenu standarda pristupačnosti kod gradnje novih javnih objekata);

- Zakon o planiranju i izgradnji ("Službeni glasnik RS", br. 72/2009, 81/2009 - ispravak, 64/2010 - odluka US i 24/2011);

- Zakon o zabrani diskriminacije ("Službeni glasnik RS", br. 22/2009);

- Zakon o slobodnom pristupu informacijama od javnog značaja ("Službeni glasnik RS", br. 120/2004, 54/2007, 104/2009 i 36/2010);

Pravilnik o uslovima za planiranje i projektovanje objekata u vezi sa nesmetanim kretanjem dece, starih, hendikepiranih i invalidnih lica ("Službeni glasnik RS", br. 18/97) - ovo je Podzakonski akt Zakona o izgradnji ("Službeni glasnik RS", br. 44/95, 24/96, 16/97 i 43/2001), koji je prestao da važi 2003. godine.

Postojanje pristupačnog fizičkog okruženja i javnog prevoza, je takođe i jedno od osnovnih načela na kojima počiva Međunarodna konvencija UN o pravima osoba sa invaliditetom (član 3.). Republika Srbija je usvojila Konvenciju 2009. godine čime je ona postala obavezujuća za naše zakonodavstvo.

___________
2 Vidi rečnik karakterističnih pojmova.

DEMOGRAFSKE KARAKTERISTIKE - Demografske karakteristike Grada Novog Sada veoma su značajne za pitanje pristupačnosti. Tako na primer, stalnim rastom broja stanovnika grada raste i broj osoba sa invaliditetom ili starih osoba koje žive i rade u tom gradu. Imajući to u vidu, povećavaju se zahtevi koje oni postavljaju pred okruženje u smislu njegove funkcionalnosti. Ukoliko se raznorodnost stanovništva ne uzme u obzir prilikom planiranja grada stvoriće se objektivni rizik da određene grupe budu diskriminisane, odnosno, da se nekoj drugoj grupi daje veća prednost u smislu mogućnosti korišćenja javnog prostora, proizvoda ili usluga.

Prostor Novog Sada je kroz istoriju uvek bio privlačan za naseljavanje zbog svog geografskog položaja. Broj stanovnika je u posleratnom periodu konstantan, s tim što je povremeno bio veoma intezivan, pri čemu je na porast stanovništva znatnije uticao mehanički priliv nego prirodni priraštaj. Najintezivniji demografski rast Novi Sad je ostvario u periodu od 1961. do 1971. godine kada je ostvaren porast stanovništva za oko 37%. Najveći deo doseljenog stanovništva grada potiče sa područja Vojvodine (56,2%), zatim sa područja Bosne i Hercegovine (15,3%) i uže Srbije (11,7%).

Prema popisu stanovništva iz 2002. godine, u naselju Novi Sad živelo je 299.294 stanovnika (što je činilo 14,7% populacije pokrajine), što predstavlja najveći grad i opštinu u Vojvodini. Od navedenog popisa stanovništva (2002. godine) do sredine 2009. godine Novi Sad (Grad) je zabeležio povećanje broja stanovnika za 22,9%.

Katastarska opština	Ukupno popisana lica	Ukupan broj stanovnika	Broj lica u inostranstvu	Ukupan broj domaćinstava	Ukupan broj stanova
Grad Novi Sad	359.951	335.701	5.394	126.906	163.128
Novi Sad	325.232	301.968	4.693	115.294	147.217
Begeč	3.361	3.310	37	1.063	1.282
Budisava	3.697	3.633	61	1.195	1.274
Veternik	17.540	16.895	561	5.140	5.811
Kać	11.923	11.612	230	3.461	3.670
Kisač	5.344	5.220	108	1.807	2.040
Kovilj	5.453	5.389	50	1.713	2.010
Novi Sad	242.803	221.854	3.031	89.264	118.762
Rumenka	6.580	6.444	113	2.014	2.126
Stepanovićevo	2.035	2.012	9	658	802
Futog	18.872	18.269	391	5.499	5.683
Čenej	2.143	2.095	9	705	865
Neraspoređeno	5.481	5.235	93	2.775	2.892
Petrovaradin	34.719	33.733	701	11.612	15.911
Bukovac	3.997	3.907	85	1.153	1.386
Ledinci	1.903	1.871	16	638	1.041
Petrovaradin	14.689	14.298	254	5.068	6.176
Sremska Kamenica	12.425	11.967	333	4.084	6.400
Stari Ledinci	935	931	4	324	557
Neraspoređeno	770	759	9	345	351

Tabela br. 1: Broj stanovnika Grada Novog Sada
(Izvor: Republički zavod za statistiku - preliminarni rezultati popisa 2011. godine)

Prema prvim podacima popisa u Republici Srbiji koji je sproveden 2011. godine, od strane Republičkog zavoda za statistiku, Novi Sad ima ukupno 359.951 stanovnika (Tabela 1.), koji žive u ukupno 126.906 domaćinstava i 163.128 stanova. Imajući to u vidu, Grad Novi Sad je jedan od retkih gradova u Srbiji koji beleži rast broja stanovnika, uključujući rast broja domaćinstava i stanova.

Osnovni razlog sve veće koncentracije stanovništva na ovom području je nagli razvoj grada Novog Sada, koji predstavlja najznačajnije gradsko naselje i gravitacioni centar Vojvodine. Brz rast Novog Sada je uslovljen sa jedne strane izuzetno povoljnim položajem, a sa druge strane činjenicom da u svojoj blizini ne postoji grad sličnog položaja, koji bi ugrožavao njegovo gravitaciono područje.

STRUKTURA STANOVNIŠTVA PREMA STAROSTI - Struktura stanovništva utiče na niz demografskih procesa, jer su pojedine starosne grupe nosioci nekih procesa i karakteristika. Tako na primer, mlađe sredovečno stanovništvo obavlja reprodukciju populacije, dok sredovečno stanovništvo obavlja sve privredne i uslužne aktivnosti, a staro stanovništvo nije sposobno za rad i predstavlja izdržavanu kategoriju.

Sa aspekta pristupačnosti ovi podaci su veoma značajni jer stari ljudi sa >65 godina imaju značajno redukovanu mobilnost i vrlo specifične zahteve prilikom kretanja, korišćenja javnog prevoza i/ili javnih objekata.

U Gradu Novom Sadu je popisom iz 2002. godine zabeleženo 46.511 lica mlađih od 15 godina starosti, dok je stanovništvo staro od 65 i više godina bilo 40.968, što čini oko 13,7% starih od ukupnog broja stanovnika. Sedam godina kasnije, 2009. godine broj lica mlađih od 15 godina porastao je na 51.169 stanovnika, dok je broj stanovnika u kategoriji 65+ porastao na 53.612 lica i time je udeo starih u ukupnoj populaciji (13,9%) bio veći od udela mladog stanovništva.

Imajući u vidu gore navedeno, vrlo je interesantna projekcija stanovništva Grada Novog Sada do 2034. godine. Udeo starih u ukupnom broju stanovnika se enormno povećava, sa 40 godina u 2009. na čak 49 godina u 2034. godini, sa tendancijom daljeg rasta (Grafik br. 1). To predstavlja zabrinjavajući faktor na koji se mora obratiti posebna pažnja kada govorimo o strategiji pristupačnosti, jer će biti neophodno adaptirati javno okruženje kako bi stare osobe mogle adekvatno da funkcionišu.

Grafik br. 1: Prosečna starost stanovništva grada, sa projekcijom do 2034. godine

OSOBE SA INVALIDITETOM - Tačan broj osoba sa invaliditetom u ukupnoj strukturi stanovništva Novog Sada nije poznat, jer podatke o tome ne poseduje niti ažurira nijedna ustanova u gradu. Međutim, preporuka Svetske zdravstvene organizacije (WHO) u pogledu procenjivanja broja osoba sa invaliditetom jeste da čine oko 10% od ukupne populacije.

Imajući u vidu tu preporuku, procenjuje se da broj stanovnika sa nekom vrstom invaliditeta na teritoriji Grada Novog Sada iznosi oko 36.000 stanovnika. Precizniji podaci u vezi sa tim parametrom biće poznati nakon završnih rezultata popisa 2011. godine.

ETNIČKA STRUKTURA STANOVNIŠTVA GRADA - Autonomna Pokrajina Vojvodina je jedan od etnički najheterogenijih delova sveta. Takva etnička složenost manifestuje se i na samog Gradu Novom Sadu u velikom broju nacionalnosti, njihovoj brojnosti i učešću u ukupnom gradskom stanovništvu.

Etnička pripadnost	Grad
	Broj	Udeo u ukupnom stanovništvu (%)
Srbi	225.995	75,51
Crnogorci	5.040	1,68
Jugosloveni	9.514	3,18
Albanci	299	0,10
Bošnjaci	59	0,02
Bugari	141	0,05
Bunjevci	229	0,08
Vlasi	13	0,00
Goranci	358	0,12
Mađari	15.687	5,24
Makedonci	1.144	0,38
Muslimani	1.015	0,34
Nemci	410	0,14
Romi	1.740	0,58
Rumuni	860	0,29
Rusi	272	0,09
Rusini	2.032	0,68
Slovaci	7.230	2,42
Slovenci	443	0,15
Ukrajinci	482	0,16
Hrvati	6.263	2,09
Česi	175	0,06
Ostali	1.133	0,38
Neopredeljeni	10.903	3,64
Regionalna pripadnost	3.568	1,19
Nepoznato	4.289	1,43
Ukupno	299.294	100

Tabela br. 2: Etnička pripadnost stanovnika Novog Sada
(Popis 2002.)

Uže gradsko jezgro je uglavnom naseljeno Srbima (prema popisu iz 2002. godine). Opština Novi Sad je imala 298.139 stanovnika, od kojih je: Srba (75,51%), Mađara (5,24%), Jugoslovena (3,18%), Slovaka (2,42%), Hrvata (2,09%), Crnogoraca (1,68%) i ostalih. U većini mesta Srbi su većina, osim u Kisaču gde Slovaci čine većinu.

Sa aspekta pristupačnosti ti podaci su veoma značajni u smislu pristupačnosti informacija i informisanja stanovnika, budući da su na teritoriji grada u upotrebi različiti jezici i različita pisma. Najčešće su to: srpski, mađarski, slovački, rusinski, ali i drugi jezici i druga pisma.

OBRAZOVNA STRUKTURA STANOVNIŠTVA - Obrazovna struktura stanovništva ima veoma veliki značaj s obzirom na uticaj koji ima na prirodno i migraciono kretanje stanovništva, kao i na određene strukture stanovništva koje se izučavaju u demografiji.

Pismenost - Popisom stanovništva iz 2002. godine ustanovljeno je da nepismenih i danas ima među mladima, na osnovu čega se može zaključiti da sva deca nisu obuhvaćena obaveznim školovanjem, posebno deca u zabačenim seoskim naseljima, kao i u romskim naseljima. U Novom Sadu (Grad) popisom stanovništva iz 2002. godine, evidentirano je ukupno 1,4% nepismenog stanovništva. Imajući to u vidu važno je napomenuti da postoje značajne razlike u pogledu kvaliteta pismenosti, kao i činjenica da deo stanovnika koji su popisom smatrani pismenima, u stvari ne zadovoljava određene kriterijume, jer je deo stanovništva pismenost stekao na posebnim kursevima, odnosno završili su nekoliko razreda osnovne škole i kasnije svoju pismenost nisu koristili. Najveći broj evidentiranih nepismenih lica činile su žene, na osnovu čega se može konstatovati da je nepismenost kod ženskog dela populacije i dalje daleko veća nego kod muškaraca. Od ukupnog broja nepismenih lica u opštini žene su činile 80,8% stanovništva, a muškarci 19,2%.

Školska sprema - Školska sprema je jedan od pokazatelja opšteg razvoja grada, jer dobra kvalifikaciona struktura stanovništva jedan je od najznačajnijih faktora koji doprinose bržem razvoju privrednih i neprivrednih funkcija.

Grafik br. 2: Školska sprema stanovništva Novog Sada
(popis 2002.)

Sa druge strane, ispitivanjem strukture stanovništva prema školskoj spremi, dobijaju se podaci u kojoj meri se ispunjava školska obaveza ali i kakvim školskim kvalifikacijama raspolažu pojedine kategorije stanovništva.

U obrazovnoj strukturi stanovništva starijeg od 15 godina u Novom Sadu (Grad), završena srednja škola je najčešći vid obrazovanja, potom sledi osnovna škola, visoko obrazovanje, pa lica sa završenom višom školom.

Od ukupnog broja lica starijih od 15 godina čak 56,1% je imalo završenu srednju školu, 18,5% završenu osnovnu školu, a 12,5% završen fakultet. Najmanje stanovništva je imalo završeno 1-3 razreda osnovne škole (0,7%).

URBANISTIČKI PARAMETRI - Najznačajniji kriterijumi koji određuju kvalitet i racionalnost namene stanovanja su: broj i površina stanova, gustina stanovanja, indeks izgrađenosti, učešće poslovnog u ukupno izgrađenom prostoru.

Analizom broja i površine stanova zaključeno je da postoji značajan višak stanova u odnosu na broj domaćinstava na teritoriji grada Novog Sada, koji je nastao u poslednjih desetak godina. Samo u poslednjih sedam godina izgrađeno je oko 33.000 stanova, preko 1.000.000 m2 stambenog prostora, dok je u prethodne 32 godine izgrađeno 48.000 stanova. U odnosu na broj stanovnika, odnosno domaćinstava, postoji višak od preko 23.700 stanova.

	Prosečna veličina stana (m2)		Površina stana po stanovniku (m2/st)
	2002.	2009.	2002.	2009.
Grad Novi Sad	59,9	54,7	20,4	24,2
Novi Sad (naselje)	58	52,6	19,8	23,7
Petrovaradin	66,7	72,0	22,4	20,4
Sremska Kamenica	93,8	91,8	32,9	30,0

Tabela br. 3: Veličina stana na nivou grada i naselja u 2009. godini
(Izvor: JKP Informatika)

Tendencija smanjenja prosečne veličine stana na teritoriji grada, prisutna u poslednjih desetak godina, rezultat je niza faktora (najviše ekonomskih) i izražena je naročito u Novom Sadu. Važno je naglasiti da je prosečna površina stana u gradu pala ispod planske veličine od 60 m2, utvrđene još Prostornim planom Grada Novog Sada iz 1974. godine.

Površina stana po stanovniku se takođe na ukupnom nivou smanjuje. Posmatrajući naselja pojedinačno, u naseljima na sremskoj strani ovaj pokazatelj je takođe u opadanju, međutim u Novom Sadu on raste, što je zapravo posledica ukupnog viška stanova u odnosu na broj stanovnika odnosno domaćinstava.

Ukupna gustina stanovanja3, za teritoriju grada Novog Sada iznosi 25 st/ha. U samom naselju Novi Sad gustina je nešto viša od ukupne - 33 st/ha, dok su gustine na sremskoj strani grada znatno manje: Petrovaradin 8 st/ha i Sremska Kamenica 10 st/ha.

Očekivano, značajna povećanja gustine stanovanja evidentirana su u zonama obnove i rekonstrukcije objekata. To ukazuje na promenu načina i povećanu racionalnost u korišćenju pojedinih gradskih područja.

Na ukupnom području grada indeks izgrađenosti je 0,1 (uže gradsko područje - 0,13), na teritoriji naselja Novi Sad iznosi 0,12, Petrovaradina 0,03 i Sremske Kamenice 0,04.

U poređenju sa podacima iz 2000. godine, indeks izgrađenosti povećao se u svim delovima u kojima je u toku rekonstrukcija, kao i u delovima gde se dalje razvija porodična izgradnja (severno gradsko područje, delovi Sremske Kamenice i Petrovaradina, delovi Telepa i Adica sa Veterničkom rampom).

Kriterijum učešća poslovnog u ukupno izgrađenom prostoru je od velike važnosti za planiranje i predstavlja kriterijum za utvrđivanje gradske politike. Na području Limana i Novog naselja, gde je učešće nestambenih sadržaja bilo izuzetno nisko, došlo je do poboljšanja u proteklom periodu. Više čisto poslovnih objekata izgrađeno je i u zoni uz Bulevar oslobođenja. Na najvećem delu gradskog prostora učešće nestambenih namena se smanjilo u odnosu na presek rađen pre deset godina, što je rezultat izgradnje skoro isključivo stambenih objekata (sa određenim učešćem poslovnog prostora u prizemljima) na svim prostorima rekonstrukcije.

Dodatne analize podataka pokazale su da prosečno domaćinstvo u gradu, a na osnovu broja prijavljenih članova domaćinstva, u delovima grada sa starijim višeporodičnim stanovanjem, po jednom stanu ima oko 2,4 stanovnika, a u delovima grada koji obuhvataju i zone rekonstrukcije u jednom stanu u proseku ima 1,8 stanovnika. Podaci sa popisa stanovništva 2002. godine govore da je prosečna veličina domaćinstva na teritoriji grada Novog Sada bila 2,8 stanovnika.

___________
3 Gustina stanovanja iskazana u odnosu na neto površinu urbanističkih blokova.

TURIZAM - Demografski razvoj grada ima veoma veliki uticaj na turističku industriju Novog Sada. S tim u vezi, budući razvoj Novog Sada kao turističke destinacije je u veoma tesnoj vezi sa povećanjem pristupačnosti javnog prostora, saobraćaja i javnih objekata. Kako raste ukupan broj stanovnika grada tako raste i broj starih kao i osoba s invaliditetom. Sa druge strane, iz godine u godinu, Novi Sad beleži sve veći broj stranih turista, među kojima je i sve veći broj starih ili osoba sa invaliditetom. Imajući to u vidu, neophodno je da turističke destinacije prilagode svoju ponudu i potrebama različitih grupa korisnika.

Stvaranje i projektovanje pristupačnog, prostranog i udobnog okruženja treba posmatrati kao znak kvaliteta, što će putovanja i odmor učiniti prijatnijim i ugodnijim, ne samo za starije i osobe s invaliditetom. Pristupačno odredište ispuniće želje turista, kao što su komfor, ušteda vremena i manje stresa. Uvođenjem koncepta "Turizma planiranog za sve" kao kriterijuma kvaliteta i komfora postići će se porast interesovanja za rekreaciju i oporavak Svaki gost i turista imaće na kraju koristi od ovog koncepta.4

Novi Sad kao turistička destinacija pozicioniran je na Dunavu, sa Tvrđavom iz XVII veka, u blizini Fruške gore sa 17 kulturno-istorijski važnih manastira, sa salašima u neposrednoj okolini, atraktivnim starim gradskim jezgrom, mnogobrojnim muzejima i prestižnim Novosadskim sajmom, a kao domaćin brojnih svetski poznatih festivala i manifestacija, Grad Novi Sad poseduje svu potrebnu raznolikost ponude neophodnu jednom savremenom turističkom centru koji želi i može da ostvari zapaženije mesto na turističkoj mapi sveta.

Počev od 2006. godine, Novi Sad je član Evropskih gradova turizma (Europian Cities Tourism). Od turističkih objekata Novi Sad trenutno raspolaže sa: 35 kategorisana objekta od čega su 23 hotela (od 1 do 5 zvezdica) i 25 nekategorisanih objekata (prenoćišta) uključujući i 9 hostela. Ukupan broj ležajeva je 3500.

____________
4 Gustina stanovanja iskazana u odnosu na neto površinu urbanističkih blokova.

Grafik br. 3: Broj kategorisanih turističkih objekata
(Izvor: TONS)

Kada se govori o objektima turističke infrastrukture (smeštaj, ugostiteljstvo) i turističkoj ponudi/uslugama (ponude turističkih agencija, ponuda institucija kulture, festivali i sl.) onda pre svega govorimo o interesima privatnog sektora da investira u infrastrukturu i ponudu za sve zainteresovane korisnike i klijente.

Ovde izuzimamo muzeje, galerije, pozorišta, bioskope i mesta kulturnih dešavanja koji su deo turističke ponude (proizvoda) a u nadležnosti su Grada Novog Sada i AP Vojvodine.

Uopšteno, objekti turističke infrastrukture kao i turistička ponuda u Novom Sadu u najvećem obimu nisu prilagođeni svim potencijalnim korisnicima. U tom kontekstu se po nedopustivom nivou nepristupačnosti izdvaja Petrovaradinska tvrđava kao najznačajnija turistička atrakcija Grada.

Prema podacima Republičkog zavoda za statistiku Novi Sad beleži stalni rast broja turista. Tako je tokom 2011. godine, na primer, boravilo ukupno 106.433 turista, što je povećanje od 15%, u odnosu na 2010. godinu. Od toga je 43.422 domaća (+4%) i 63.011 stranih turista (+24%). Ostvareno je i ukupno 213.542 noćenja, što je više za 27% u odnosu na 2010. godinu, od čega su čak 142.623 noćenja ostvarili strani turisti (+42%).

Na pristanu u Novom Sadu, u 2011. godini, prema poslednjim procenama kompanija koje servisiraju turiste, pristalo je 400 brodova, sa ukupno 45.250 putnika, i to pretežno starih (seniora). Uz to, Poljoprivredni sajam svake godine ima oko 300.000 posetilaca, dok muzički festival EXIT okupi 150.000, od čega značajan deo takođe čine stranci.

Grafik br. 4: Broj turista koji su došli brodom
(Izvor: TONS)

Imajući u vidu sve navedeno, strategija pristupačnosti trebala bi da uzme u obzir pristupačnost Petrovaradinske tvrđave, svih muzeja, galerija i drugih mesta kulturnih i turističkih dešavanja koja su u nadležnosti Grada Novog Sada i AP Vojvodine uz preporuku turističkoj privredi da prilagodi svu turističku infrastrukturu i razvije turističku ponudu i usluge za sve.

2. VIZIJA, MISIJA I PRINCIPI

2.1. Vizija grada u oblasti pristupačnosti

Novi Sad je grad koji teži jednakosti i ravnopravnosti svih svojih građana i građanki, bez obzira na bilo kakve razlike među njima, a kroz puno poštovanje svih garantovanih ljudskih prava. On teži tome da bude uzor ostalima, bezbedan za sve svoje stanovnike, funkcionalan i održiv u socio-ekonomskom smislu.

U skladu sa takvim težnjama svih građana i građanki Novog Sada definisana je i Vizija Grada u oblasti pristupačnosti:

Novi Sad je grad u kojem se poštuju sve ljudske različitosti i u kojem svaka osoba bez obzira na svoje fizičke, senzorne, intelektualne, psihičke sposobnosti i/ili godine starosti, ima jednaku mogućnost da koristi bilo koji njegov deo i da samostalno i aktivno učestvuje u svim segmentima društveno-ekonomskog života.

2.2. Misija grada u oblasti pristupačnosti

Misija Grada Novog Sada u oblasti pristupačnosti definisana je kao:

Novi Sad kontinuirano povećava kvalitet života svih svojih građana i građanki obezbeđujući svima samostalnost i jednak pristup svim javnim sadržajima, informacijama, proizvodima i uslugama koje se nude u gradu.

2.3. Principi na kojima počiva strategija

Strategija pristupačnosti Grada Novog Sada 2012-2018. zasnovana je na brojnim principima i vrednostima:

- Poštovanje različitosti i jednakosti;

- Poštovanje elemenata i načela pristupačnosti;

- Multidisciplinarni i holistički pristup u radu;

- Participativnost;

- Kontinuitet i održivost;

- Transparentnost i dostupnost.

Imajući u vidu da neki od navedenih principa i vrednosti nisu do sada bili pominjani kao takvi u gradskoj politici u narednom delu teksta strategije biće detaljnije objašnjeno njihovo značenje, u kontekstu ovog dokumenta.

Poštovanje različitosti i jednakosti

Problem u dosadašnjem procesu planiranja i osmišljavanja čovekovog okruženja nastajao je onda kada se kao osnovna mera koristila takozvana aritmetička sredina, tj. prosečna vrednost brzine, visine, težine ili snage čoveka. Kao posledicu toga, čovek je zapravo stvorio okruženje koje može da koristi uslovno rečeno, mali broj ljudi, odnosno samo ona grupa korisnika koja se može svrstati u prosek. Sa druge strane, korisnici koji se po bilo kom osnovu ne mogu svrstati u prosek, bilo da su iznad ili ispod proseka po svojim fizičkim, kognitivnim ili nekim drugim karakteristikama, nisu mogli da koriste izgrađeno okruženje ili nisu bili u potpunosti zadovoljni sa istim.

Oni koji nisu mogli nikako da koriste okruženje, informacije i/ili proizvode bili su diskriminisani i isključeni iz društvenih tokova. Korisnici koji nisu bili zadovoljni sa ponuđenim rešenjima su vremenom bili primorani da sve više redukuju sopstvene potrebe, na primer: potrebu za kretanjem ili putovanjem. Takav način planiranja pokazao je da planeri i projektanti zapravo ne poštuju različitost ljudi, i da na te razlike gledaju kao na nešto što je negativno i što otežava proces rada.

Dizajn za sve, međutim, kao nova filozofija i novi način planiranja ima polaznu osnovu upravo u ljudskoj različitosti. On razlike posmatra kao vrednosti koje mogu svima nama doprineti i obogatiti čitavo društvo kroz nova saznanja i iskustva.

Uopšteno posmatrano ljudi se razlikuju u odnosu na:

a. Godine starosti - Tokom trajanja životnog veka ljudsko telo stalno prolazi kroz promene kao logične posledice prirodnog starenja organizma, koje niko ne može da izbegne. Telo se stalno menja bilo u biološkom, odnosno fizičkom, psihičkom, kognitivnom smislu. Možemo razlikovati karakteristične periode kao što su: period do detinjstva, detinjstvo, pubertet i odraslo doba. U različitim periodima života svaki čovek funkcioniše na različit način i ima drugačije karakteristike (fizičke, senzorne...). Tako na primer, u fizičkom smislu, male bebe se u početku kreću četvoronoške, dok stari ljudi u kasnijim godinama često koriste neko pomagalo za kretanje.

b. Fizičke karakteristike - Razlike u dimenzijama kao što su visina, težina, snaga, brzina kretanja, širina ramena, veličina šaka, stopala, ali i sposobnost reakcije, motorika/pokretljivost, samo su neke od fizičkih karakteristike koje se razlikuju od osobe do osobe. Fizičke karakteristike ljudi igraju važnu ulogu u procesu planiranja, naročito kada znamo da ne postoje dva ista čoveka.

c. Senzorne karakteristike - Različiti stepen senzornih sposobnosti u pogledu vida, sluha, percepcije ili mirisa u velikoj meri određuje kakva će se rešenja ponuditi korisnicima u vezi sa informacijama u okruženju, horizontalnom ili vertikalnom signalizacijom, prostornom komunikacijom i slično.

Ukoliko okruženje nije planirano ili projektovano na adekvatan način to može izazvati svakodnevne probleme korisnika u interakciji sa okruženjem. Tako na primer, korišćenje određenih biljaka za ozelenjavanje površina može izazvati alergijske reakcije kod korisnika.

d. Intelektualne (kognitivne) karakteristike - Različit stepen inteligencije, brzina primanja i obrada informacija, sposobnost pamćenja i slično, od velikog su značaja za pravovremeno i pravilno ponašanje korisnika, orijentaciju u prostoru i/ili vremenu. Intelektualne karakteristike nisu samo posledica smanjenih mentalnih sposobnosti ili senilnosti. One vrlo često mogu biti i posledica različitih životnih uslova ili situacija kao što su privremena bolest ili povreda, stres, depresija, koncentracija korisnika u datom trenutku i slično.

e. Privremene karakteristike - Stanja koja traju jedan određeni period kao na primer, trudnoća, uganuće ili prelom ruke/noge, sezonske alergije, bolest i slično, utiču na pojavu drugačijeg ponašanja korisnika. Najčešće se ono ispoljava kao sporije kretanje, usporenu sposobnost reakcije i motorike, malaksalost u svakodnevnim aktivnostima. U pogledu saobraćaja takve promene kod korisnika mogu izazvati i promenu načina i vrste prevoza, korišćenje alternativnih pravaca kretanja i slično.

f. Demografske karakteristike - Demografske karakteristike predstavljaju razlike u kulturi, veri, običajima ili materijalnom stanju korisnika. Korisnici jednog istog okruženja mogu biti veoma različiti tako što dolaze iz različitih sredina, govore različite jezike, koriste drugačije pismo, imaju različite običaje, navike ili vrednosti. Nalaženjem ravnoteže između svih ovih razlika značilo bi veću mogućnost za učešće ljudi u društvu, veći broj migracija, geografski ravnomeran razvoj, unapređenje sektora turizma i slično.

Poštovanje svih elemenata i načela pristupačnosti

Za ostvarivanja lične mobilnosti (u smislu samostalnosti) svakog pojedinca u društvu neophodno je osigurati pristupačnost određenim elementima u okruženju.

Elementi pristupačnosti su:

a. Saobraćajna infrastruktura - Podrazumeva pristup svim sadržajima kao što su: ulice, trgovi, stajališta, stanice, različite atrakcije i slično, uključujući pristupačnost prevozu i prevoznim sredstvima;

b. Javni objekti - Podrazumeva mogućnost da se pristupi svim javnim objektima (pošte, škole, banke, sportski i objekti kulture i slično), ali i mogućnost da ih svi građani zaista koriste u svrhu za koju su namenjeni;

c. Informacije i komunikacije - Podrazumeva mogućnost da se prime, razumeju i koriste sve javne informacije (na primer: horizontalna i vertikalna signalizacija, informacije o redu vožnje, signali opasnosti i slično);

d. Usluge i proizvodi - podrazumeva da svi građani mogu da prime i da koriste sve javne usluge koje se nude (na primer: usluge koje se dobijaju u javnom prevozu, parking, usluge na putničkom terminalu i slično).

Navedeni elementi pristupačnosti ponašaju se po principu "karike u lancu", tako da ukoliko jedan od elemenata (karika) nije adekvatno osmišljen ili ne funkcioniše na adekvatan način, tada se nalazimo u situaciji u kojoj osoba ne može da funkcioniše, da se samostalno kreće, da primi određenu informaciju ili koristi uslugu/proizvod.

Šema br. 3: Ključni elementi pristupačnosti

Prilikom stvaranja izgrađenog pristupačnog okruženja trebalo bi ispoštovati određene smernice. Od ključne je važnosti da navedene smernice budu integrisane u celokupan proces planiranja i osmišljavanja okruženja.

Načela pristupačnog okruženja su:

a. Različitost korisnika - Podrazumeva da se nijedan građanin/ka ne oseća marginalizovano, to jest, svi treba da imaju mogućnost da koriste izgrađeno okruženje na jednakoj osnovi. To je naročito važno za korisnike/ce okruženja kao što su: stari ljudi, osobe sa invaliditetom ili mala deca;

b. Funkcionalnost - Podrazumeva da okruženje, odnosno elementi pristupačnosti, treba da budu dizajnirani na način da služe svrsi kojoj su namenjeni bez ikakvih problema ili poteškoća;

c. Bezbednost - Podrazumeva nepostojanje rizika za korisnike. Prema tome, svi elementi koji su deo okruženja treba da budu dizajnirani uz svest o bezbednosti (klizave podloge, izbočine/istureni delovi, naprsline ili ulegnuća na stazi, dimenzije poprečnog profila itd.);

d. Zdravlje korisnika - Pristupačno okruženje ne sme da uzrokuje zdravstvene probleme za one koji imaju određene bolesti ili alergije. Štaviše treba da promoviše zdravo korišćenje prostora i proizvoda;

e. Prepoznatljivost i razumljivost - Svi korisnici treba da budu u mogućnosti da se orijentišu bez teškoća unutar nekog datog prostora i zato je bitno sledeće:

- Jasna informacija - Upotreba simbola zajedničkih za različite države, izbegavajući upotrebu reči i skraćenica na lokalnom jeziku koje mogu da dovedu do zabune;

- Prostorni raspored - Treba da bude koherentan i funkcionalan, da bi se izbegla dezorijentisanost i konfuzija u prostoru;

f. Estetiku - Podrazumeva da pristupačno okruženje treba da zadovolji sve estetske kriterijume, pošto će ga na ovaj način svi prihvatiti.

Pored navedenih karakteristika važno je napomenuti i potrebu da pristupačno okruženje postoji u svakom delu grada jednako. Na primer, u saobraćaju je važno da svaka raskrsnica bude jednako pristupačna i u tom smislu ne postoje više ili manje važne saobraćajnice.

Pristupačno okruženje ne podrazumeva uvek jednolična/unificirana rešenja. Različita rešenja nekih problema su obično prisutna u različitim gradovima jer se u obzir uzimaju običaji i kultura stanovnika toga grada. Međutim, poželjno je ipak da rešenja budu unificirana na nivou jednog grada, jer to smanjuje zbunjivanje korisnika. Na primer, isti simboli u obeležavanju ulica ili ista zvučna informacija za sve zvučne semafore u gradu u velikoj meri će olakšati kretanje osobama sa kognitivnim problemima, odnosno slepim građanima.

Multidisciplinarnost i holistički pristup

Da bi se okruženje prilagodilo svim navedenim ljudskim različitostima neophodno je u celokupan proces planiranja uključiti što veći broj navedenih grupa (deca, mladi, stari) i sa različitim fizičkim i drugim karakteristikama (osobe sa ili bez invaliditeta). Na taj način, povećaće se stepen znanja o potrebama različitih grupa. Sa druge strane, svi će biti jednako zastupljeni i nijednoj grupi se neće dati prednost u odnosu na neku drugu grupu.

Multidisciplinarnim pristupom, a na osnovu stečenih i iskustvenih saznanja, bićemo u mogućnosti da dimenzionišemo pojedine elemente u okruženju.

Holistički pristup u osnovi podrazumeva da se svaki deo okruženja posmatra kao deo jedne celine. U tom smislu nema manje ili više važnih objekata ili javnih prostora. Svi su jednako važni, svi čine deo jedne celine i svi treba da se tretiraju jednako.

Participativnost

Princip participativnosti podrazumeva da Tim za pristupačnost prilikom svog rada na prikupljanju relevantnih informacija, analize potreba i stanja na terenu, odnosno tokom rada na izradi, ali i implementaciji strategije, aktivno uključuje sve zainteresovane predstavnike brojnih ustanova i organizacija sa teritorije grada, kao i pojedinaca. Svi oni ravnopravno mogu da učestvuju u svim aktivnostima koje je Tim organizovao kao i u radu formiranih sektorskih grupa. U tom smislu krajnji korisnici odgovorno i samostalno učestvuju u celokupnom procesu izrade i implementacije strategije.

Sa druge strane, princip participativnosti ogleda se i u viziji i misiji Grada, gde se posebno ističe pojam samostalnog učešća. Ukoliko je Grad pristupačna zajednica za sve, onda njeni građani i građanke mogu u punoj meri da ostvare učešće u političkom odlučivanju, ekonomiji, kulturnom životu i/ili slično, a u skladu sa svojim mogućnostima i na način koji odgovara njihovim kapacitetima.

Kontinuitet i održivost

Svi ciljevi, zadaci i aktivnosti koji su osmišljeni i pripremljeni za potrebe ove strategije od strane Tima za pristupačnost, urađeni su sa svešću da budu održivi u dugoročnom smislu.

Transparentnost i dostupnost

Sve zaključci, analize stanja, informacije, znanja i rezultati do kojih se došlo tokom rada na izradi strategije i njenoj implementaciji dostupni su široj javnosti u svakom trenutku. U tom smislu, omogućena je transparentnost celokupnog procesa svima. Bilo koji zainteresovani pojedinac/ka mogu u svakom trenutku da dobiju sve informacije u vezi sa strategijom.

3. ANALIZA STANJA, STRATEŠKI PRAVCI I CILJEVI

3.1. Situaciona analiza

3.1.1. Sektorska grupa 1. - javne površine i javni prevoz

Pojedine grupe korisnika/ca javnih površina i javnog prevoza kao što su to na primer: osobe sa invaliditetom (korisnici invalidskih kolica, hodalica, štaka, belog štapa, slušnog aparata i/ili drugih pomagala), mala deca, roditelji sa malom decom, trudnice, osobe sa povećanom telesnom masom, starije osobe, osobe sa privremenim oštećenjima i sl., suočavaju se sa brojnim poteškoćama prilikom svog kretanja i/ili komunikacije. Najčešće se smatra da su te grupe korisnika same uzrok tome, usled svojih smanjenih fizičkih sposobnosti i specifičnih zahteva prilikom kretanja, što je apsolutno pogrešno. Mobilnost svih korisnika a naročito tih navedenih grupa sa otežanim stepenom kretanja i/ili komunikacije, zavisi pre svega od uslova koji postoje u okruženju. Pod uslovima u okruženju podrazumevamo, (ne)postojanje određenih elemenata gradskih komunikacija za nesmetano kretanje i (ne)mogućnost korišćenja sredstava javnog prevoza. Sa druge strane, opšta mobilnost za navedene grupe učesnika u saobraćaju nije samo uspostavljanje odnosa u prostoru i vremenu, već su i značajan preduslov da bi se ostvarili društveni kontakti i samostalnost. Integracija ovih kategorija učesnika u svakodnevni život, zavisi upravo od adekvatnog planiranja, u cilju povećanja njihove mobilnosti i samostalnosti. Složenost i višestrukost problema sa kojima se suočavaju građani sa otežanim kretanjem i/ili komunikacijom, naročito su izraženi u zonama intenzivnog pešačkog i motornog saobraćaja. Kvalitet i vrsta zastora i profili pešačkih tokova, oblik i veličina ivičnjaka, nepropisno parkirana vozila, otežan prelaz preko ulica zbog velikog broja vozila, prilazi javnim objektima, stepenice, neadekvatno postavljen urbani mobilijar, nepristupačan javni prevoz i mnoge druge prepreke koje se mogu pronaći u javnom eksterijeru, svakodnevno otežavaju život velikom broju korisnika. Kada ljudi žive u jednom takvom neprilagođenom okruženju od njih se iziskuju dodatni napori kako bi se obezbedio minimum funkcionisanja. Tada za posledicu imamo pojavu pasivizacije i odricanja od vlastitih motiva, ciljeva i htenja. Stoga je društvo obavezno da obezbedi adekvatne uslove u životnom okruženju i omogući druge preduslove za ravnopravno učešće svih potencijalnih učesnika u saobraćaju, u skladu sa poštovanjem prava na slobodu kretanja.5

____________
5 Korišćen izvor: Mr Miodrag Počuč d.i.s., "Dizajn za sve kao strateški pravac za stvaranje pristupačnog okruženja", Letnja škola urbanizma, Kragujevac, 2008.

U cilju lakšeg razumevanja strategije važno je istaći šta se tačno podrazumeva pod pojmom površine javne namene: Površina javne namene označava prostor koji je određen planskim dokumentom za uređenje ili izgradnju javnih površina za koje se utvrđuje opšti interes, u skladu sa posebnim zakonom (ulice, trgovi, parkovi i dr.).

Kada se posmatraju javne površine sa aspekta pristupačnosti analizom stanja, kroz rad sektorske grupe i korišćenjem metode SWOT analize utvrđeno je sledeće:

Teritorija Grada Novog Sada je pretežno ravničarske konfiguracije (osim naselja sa sremske strane: Petrovaradin, Sremska Kamenica, Bukovac i Ledinci). Samo gradsko jezgro je locirano u ravnici što u značajnoj meri olakšava uređivanje javnih površina u skladu sa konceptom pristupačnosti. Povoljna konfiguracija terena prvenstveno olakšava funkcionisanje osoba sa slabošću ili oštećenjem lokomotornog aparata. Sa tim u vezi značajno je napomenuti i da su troškovi uređivanja javnih površina na brdovitom terenu za oko 30% veći nego u ravničarskom delu grada.

Usvajanje pojma pristupačnosti i vrednovanje kvaliteta urbanog prostora sa aspekta lakog, jednostavnog i bezbednog pristupa različitih kategorija korisnika je tek u procesu, tako da se može konstatovati nedovoljna edukovanost kako šireg kruga ljudi, tako i predstavnika javnih gradskih institucija i javnih preduzeća (prvenstveno onih koji su zaduženi za planiranje, sprovođenje/realizaciju i kontrolu), a uz to je prisutna i neposvećenost kad je ova tema u pitanju. Jedan od uzroka ovog problema je što pristupačnost kao tema, nije bila obuhvaćena obrazovanjem čitavih starijih generacija inženjera različitih struka.

Potvrdu takvog stanja dali su i rezultati istraživanja koje je 2008. godine, sproveo Centar Živeti uspravno o tome koliko je stručna javnost upućena u temu pristupačnosti i koliko se toj temi posvećuje pažnje (vidi grafike br. 5. i 6.).

Grafik br. 5: Upućenost stručne javnosti u Novom Sadu u temu pristupačnosti
(Izvor: Centar "Živeti uspravno", 2008.)

Na osnovu rezultata tih istraživanja zaključilo se da je naša stručna javnost nedovoljno (čak slabo) informisana o pristupačnosti, te se može pretpostaviti da je ova oblast još veća nepoznanica široj javnosti (to dalje vodi pretpostavci da građani malo sudeluju ili ne sudeluju u procesu planiranja i stvaranja pristupačnog okruženja, kao i da ne znaju svoja prava).

Rezultati istraživanja pokazali su i da pristupačnost nije u dovoljnoj meri zastupljena u obrazovnom sistemu, a retko se organizuju i koriste drugi vidovi informisanja o tome.

Pitanje needukovanosti i neposvećenosti kombinovano je i sa nedostatkom normativa koji bi olakšali razumevanje i usvajanje pojma pristupačnosti gradskim institucijama, projektantima i izvođačima jasno definisali zahteve za omogućavanje pristupačnosti javnim površinama i u javnom prevozu, kao i obavezujuća tehnička rešenja iz te oblasti. Pozitivna zakonska regulativa koja je na snazi u Republici Srbiji, iako nedovoljno precizna i detaljna u nekim oblastima, ipak je dobar okvir za povećanje pristupačnosti na gradskim javnim prostorima.

Dodatan problem su i nedefinisane, nejasne i "rasute" nadležnosti u ovoj oblasti između gradskih institucija i javnih gradskih preduzeća. Nema koordinacije aktivnosti odnosno, ne postoji jedno telo koje bi se bavilo problematikom pristupačnosti i koordinisalo rad institucija. Kada je tema pristupačnosti u pitanju evidentna je i nedovoljna sinhronizovanost gradskih institucija.

Grafik br. 6: Posvećenost pažnje temi pristupačnosti u Novom Sadu
(Izvor: Centar "Živeti uspravno", 2008.)

Nesinhronizovanost institucija i inspekcijskih službi za posledicu ima zloupotrebu javnih površina, odnosno, neregularno zauzimanje javnih površina. To zauzeće bude ili trajno (spoljašnji stepenici i rampe u regulaciji ulice, ispusti na objektima i dr.), ili privremeno (urbana oprema, nepropisno parkiranje i dr.). U takvim situacijama dešava se da čitavi delovi šireg gradskog centra postaju nepristupačni jer je svaka vrsta kretanja i korišćenja prostora otežana (npr. Grbavica, Podbara). Nedovoljna posvećenost institucija koje su zadužene za kontrolu radova na uređenju, održavanju i korišćenju javnih površina koji je posledica svega već navedenog i celokupne društvene klime koja se odlikuje nedostatkom političke volje za poštovanje propisa u toj oblasti i za sprovođenje kaznene politike odnosno, nedostatak sankcija za one koji se ne pridržavaju propisanih mera, značajno je doprineo sadašnjem stanju.

Gradske institucije koje donose značajne odluke kojima utiču na oblikovanje javnih površina i način njihovog korišćenja nemaju dovoljno dobru komunikaciju sa direktnim korisnicima javnog prostora i javnog prevoza, a bez te povratne informacije ne mogu se izvršiti ni korekcije pogrešnih intervencija u prostoru.

Analiza saobraćajne infrastrukture pokazala je da većina trotoara nema oborene silaze na kolovoz. JP Zavod za izgradnju Grada, 2004. godine započeo je akciju uklanjanja arhitektonskih barijera na javnim površinama.

U sklopu te akcije počelo se sa obaranjem ivičnjaka, uglavnom u centralnoj gradskoj zoni i u tom periodu ivičnjaci su obarani u širini potrebnoj za prolaz invalidskih kolica. Poslednjih godina pri rekonstrukciji i izgradnji novih trotoara pristupa se obaranju ivičnjaka u celoj širini pešačkog prelaza, što se smatra značajno boljim rešenjem, ali zbog generalnog problema sa bahatim vlasnicima automobila, svuda su postavljani zaštitni stubići, koji predstavljaju ozbiljnu smetnju za kretanje slepih i slabovidih lica. Kao posledica još uvek velikog broja neoborenih ivičnjaka, starija i teško pokretna lica, roditelji sa malom decom u kolicima kao i lica u invalidskim kolicima često koriste biciklističke staze za kretanje. Poslednje 2-3 godine oni su posebno ugroženi zbog značajnog povećanja broja motora zapremine do V=50 cm3 koji takođe koriste biciklističke staze. Ohrabruje činjenica da novim Zakonom o bezbednosti saobraćaja po biciklističkim stazama mogu da se kreću samo bicikli.

Izgradnja staza za slepe i slabovide započeta je u poslednjoj deceniji prošlog veka. Nedostatak normativa je uočljiv je u toj oblasti, što za posledicu ima da, iako se taktilne oznake ugrađuju pri svakom uređivanju novih pešačkih površina, većina nije upotrebljiva, jer nije izvedena u skladu sa potrebama korisnika/ca.

Do sada je postavljeno nekoliko govornih semafora6 koji pomažu slepim i slabovidim osobama da pređu na drugu stranu ulice i jedan zvučni, u centralnoj zoni grada. Dosadašnja iskustva su u korist zvučnog semafora. Međutim najveći broj raskrsnica u gradu nije opremljen ovim uređajima.

Privremeno zauzeće javnih površina urbanom opremom vrši se na osnovu Odluke o uređenju grada (Sl. list grada Novog Sada, br. 39/10, 42/10 (ispravke 60/10 i 23/11)) koja se poziva na četiri pravilnika. Niti jedan od ovih dokumenata ne razmatra javnu površinu sa stanovišta obezbeđivanja pristupačnosti. U velikom broju slučajeva postavljena urbana oprema značajno ugrožava sve korisnike javnih prostora. Taktilne oznake za slepe i slabovide se ne pominju. Kao primer navodimo deo iz Pravilnika o tehničkim i drugim uslovima za privremeno postavljanje objekata i uređaja na javnim površinama: "Minimalna udaljenost letnje i zimske bašte od ivice kolovoza mora da bude 0,65 m, od javne površine određene za parkiranje vozila i biciklističke staze 0,50 m..." (što je dovoljno za prolazak samo jedne osobe i to nedovoljno komforno).

Kada su u pitanju pešačke staze i trotoari postoji i aktuelni problem ugradnje kanaleta na trotoarima koje služe za odvođenje kišnice iz oluka ali i drastične razlike u nivelaciji trotoara ispred novosagrađenih objekata.

U oblasti parkiranja postoji objektivan problem nedovoljnog broja parking mesta (usled velikog porasta broja putničkih automobila poslednjih godina) koji se preliva na kolovozne i na pešačke površine što značajno umanjuje nivo pristupačnosti i bezbednosti korišćenja javnog prostora.

Po informacijama iz JP "Parking servis" u Novom Sadu trenutno postoji 12.471 parking mesto, od čega je 1.088 u crvenoj zoni, 6.486 u plavoj zoni, a 4.897 van zone naplate parkiranja. Od tog ukupnog broja parking mesta trenutno postoji ukupno 208 obeleženih parking mesta koja su namenjena parkiranju osoba sa invaliditetom, što čini 1,7% od ukupnog broja parking mesta. Na osnovu preporučenog normativa od 1:50 broj parking mesta za osobe sa invaliditetom (tj. na svakih 50 parking mesta jedno mesto treba da je obeleženo za osobe sa invaliditetom) trebalo bi da bude ukupno oko 250 (u odnosu na sadašnji ukupan broj mesta), što ukazuje na činjenicu da u Gradu trenutno nema dovoljan broj takvih parking mesta, odnosno da trenutno nedostaje 42 parking mesta za osobe sa invaliditetom.

_____________
6 Semafor daje isključivo govornu informaciju na srpskom jeziku.

Grafik br. 7: Aktuelni broj parking mesta u Novom Sadu
(Izvor JP Parking servis, jun, 2011.)

Kada su u pitanju saobraćajne površine u Novom Sadu, počev od 2004. godine, pa do danas, izdato je 470 urbanističkih uslova koje obuhvataju saobraćajne površine i u svakom od njih je definisan uslov: "U raskrsnicama ivičnjake projektovati u skladu sa SRPS-om U.A.9.202 koji se odnosi na prostorne potrebe osoba sa invaliditetom u zgradi i okolini, a u skladu sa grafičkim prilogom". Tamo gde je to potrebno definiše se uslov da maksimalni podužni nagibi mogu biti 5%, a izuzetno 8,3%, što je u skladu sa Pravilnikom o uslovima za planiranje i projektovanje objekata u vezi sa nesmetanim kretanjem dece, starih, hendikepiranih i invalidnih lica (Sl. glasnik RS, broj 18/97). Međutim, navedeni urbanistički uslovi nisu svuda ispoštovani, budući da situacija na terenu pokazuje da su saobraćajnice u dobroj meri i dalje nepristupačne, što dovodi u pitanje kvalitet kontrole kada je u pitanju primena definisanih urbanističkih uslova.

Javni gradski i prigradski prevoz u Novom Sadu se trenutno odvija isključivo autobusima i obavlja ga JGSP "Novi Sad". Kada je u pitanju pristupačnost, javni gradski prevoz trebalo bi da predstavlja jednu od najznačajnijih karika u lancu pristupačnosti (vidi pojam "neprekidivi lanac kretanja" u rečniku pojmova).

Do 2003. godine Grad je raspolagao isključivo sa autobusima (solo i zglobni) koji nisu bili niskopodni pa samim tim nisu ni imali mogućnost da budu pristupačni svim građanima. Prvi "niskopodni" autobusi su kupljeni još 2003. godine (bez pomoćne rampe) i od tada do danas nabavljeno je ukupno 92 niskopodna autobusa, što čini 36% celokupnog voznog parka JGSP "Novi Sad", koji trenutno obuhvata ukupno 253 vozila. Samo tokom 2011. godine kupljeno je ukupno 21 niskopodno vozilo (sa ugrađenom mehaničkom rampom) od čega je 5 minibuseva. Međutim, od ukupno 92 niskopodna autobusa svega 21 ima ugrađenu mehaničku rampu i u zadovoljavajućoj meri je pristupačno, što navodi na zaključak da je samo 8,3% autobusa u potpunosti pristupačno. Prikaz trenutnih tipova niskopodnih autobusa JGSP dat je u tabeli br. 4.

Grafik br. 8: Prikaz trenutnih vrsta autobusa JGSP Novi Sad

U tabeli br. 4., prikazane su tehničke karakteristike "niskopodnih" autobusa koji se nalaze u voznom parku JGSP-a "Novi Sad" (decembar, 2011.). Iz tabele se može uočiti da visina poda gazišta varira od 290 do 355 mm, s tim da visinu od 335 mm zadovoljava najveći broj autobusa.

Kada su u pitanju stajališta na području opsluge JGSP "Novi Sad" ima ukupno 822 autobuska stajališta, a od toga 313 gradskih i 509 prigradskih. Nijedno stajalište nije prilagođeno visini poda gazišta "niskopodnih" autobusa, te bi u budućnosti trebalo predvideti njihovu rekonstrukciju i prilagođavanje novim vrstama vozila.

Železnička stanica "Novi Sad" ne ispunjava nijedan uslov pristupačnosti, kako sam objekat tako i peroni i prevozna sredstva jer je praktično nemoguće doći do peronskog prostora niti koristi ovaj vid prevoza.

Na teritoriji Grada postoji i Dispečerski centar za prevoz osoba sa invaliditetom koji raspolaže sa 3 vozila. Postojeća vozila dispečerskog centra nisu u potpunosti pristupačna, niti su adaptirana za prevoz osoba sa invaliditetom, te će u budućnosti biti neophodna njihova rekonstrukcija i/ili nabavka novih vozila.

R. br.	Marka i tip autobusa	Br. autobusa	Visina poda gazišta (mm)	Rampa za OSI	Mesto za smeštaj kolica za OSI
1	VOLVO 7000	5	330 sva vrata	NEMA	DA
2	VOLVO B7RLE	25	290 u niskopodnom delu autobusa	NEMA	DA
3	VOLVO B9L	25	335 sva vrata	NEMA	DA
4	IKARBUS IK-218	11	325 - 405 sva vrata	NEMA	DA
5	SOLARIS Urbino 12 CNG	6	320 - 340 sva vrata	IMA	DA
6	irisbus IVECO kapena 65C URBY	5	355 na II vratima	NEMA	DA
7	irisbus IVECO CROSSWAY LE	15 320 - I vrata 330 - II vrata	IMA	DA

Tabela br. 4: Prikaz trenutnih niskopodnih tipova autobusa u voznom parku JGSP Novi Sad

Taksi prevoz na teritoriji Novog Sada u najvećoj meri nije pristupačan osobama koja koriste invalidska kolica. Pojedina taksi udruženja koja rade na teritoriji grada opremljena su malim brojem vozila koja omogućavaju prevoz korisnika kolica. Ove vrste taksi vožnje tarifiraju se kao i ostale.

Pored JGSP, dispečerskog centra, pristupačnih taksi vozila postoje i privatni prevoznici koji pružaju usluge prevoza za osobe sa invaliditetom. Međutim cena prevoza je po drastično većim tarifama od onih koje nude gradski prevoznici i taksi vozila, i u tom smislu je nepristupačan većem broju građana.

Tokom 2011. godine Novi Sad je kao prvi grad u Srbiji razvio projekat "NSbike" sistem koji funkcioniše po principu "rent a bajk" koji omogućava iznajmljivanje javnih gradskih bicikala i njihovo korišćenje. Ovaj vid prevoza povećava pristupačnost grada onim građanima koji ne mogu, nemaju mogućnost ili ne žele da koriste neki drugi vid prevoza, turistima i sl. Trenutno postoji ukupno 5 stanica na 5 različitih lokacija u gradu na kojima se mogu iznajmiti ovi bicikli na sledećim lokacijama: kupalište-Štrand, SPENS, Železnička stanica, Univerzitetski kampus i Srpsko narodno pozorište). Kapacitet svake NSbajk stanice je 14 bicikala, što ukupno čini 70 bicikala koja su na raspolaganju svim građanima/kama.

Zelene površine - količina zelene površine u gradu ima značajan uticaj na zdravlje stanovnika, a naročito onih grupa koje imaju poteškoće sa disanjem npr., astmom, različitim vrstama alergija i slično. Poslednje procene, na primer, pokazuju da u Srbiji svako sedmo školsko dete i svaki deseti odrasli stanovnik Srbije boluje od astme. U cilju smanjenja zagađenosti vazduha i smanjenja bolesti disajnih organa, a prema preporukama EU svaki Grad treba da ima između 20% i 25% zelene površine, u odnosu na ukupnu površinu grada. Kada je u pitanju Grad Novi Sad, ukupna količina zelenih površina kreće se u opsegu od 5% u centru grada, do maksimalnih 15% (zavisno od oblasti grada). Ovakvi podaci navode na zaključak da je Novi Sad nepristupačan sa aspekta raspoloživosti čistog vazduha za svoje stanovnike. U narednom periodu neophodno je da se količina zelenih površina poveća za 15 do 20% u različitim delovima grada, uključujući i druge akcije koje poboljšavaju ekološku sliku grada.

Za teritoriju Grada Novog Sada do sada nije izrađen jedinstven katastar sa svim postojećim barijerama i katastar sa do sada izvršenim radovima na obezbeđivanju veće pristupačnosti. Postojanje takvog katastra omogućilo bi lakše sagledavanje problema i bilo bi veoma važna startna osnova za dalje akcije.

Sa druge strane, kada su u pitanju javne površine i javni prevoz, radi uspešne izrade i implementacije Strategije pristupačnosti, u prvom koraku, neophodno je započeti sa identifikacijom slabosti u organizaciji gradskih institucija, normativnoj regulativi, u projektovanju i izgradnji javnih površina, kao i u funkcionisanju javnog prevoza sa aspekta pristupačnosti. Markiranjem slabih tačaka trasiramo pravac izrade Strategije pristupačnosti. Neki od takvih izazova su i sprečavanje nelegalne gradnje na teritoriji grada, kontrola javnih nabavki i raspodela odgovornosti i finansijskih sredstava.

Nelegalna gradnja je sporadično uvek bila prisutna, međutim neobuzdani talas nelegalne gradnje započet 90-tih godina značajno je poremetio uspostavljenu urbanu matricu grada. Izgrađena su čitava naselja (oko 30.000 izgrađenih objekata), najčešće mimo urbanističkih planova (Adice, Mali Beograd-Veliki rit, Veternička rampa, Čardak, Sajlovo...). Regulacije saobraćajnica unutar tih nelegalnih naselja su često preuske te je onemogućen pristup vozilima JGSP u naselje (Čardak, Sajlovo), čime im javni prevoz postaje apsolutno nedostupan, a ne može se formirati ni trotoar za prostornu komunikaciju unutar naselja. Pojedini objekti, u celini ili svojim delovima, narušavaju uspostavljenu regulacionu liniju i ugrožavaju kretanje ljudi. Imajući sve to u vidu zbog nelegalne gradnje čitava ta naselja su nepristupačna, a fizičke karakteristike su im takve da će vrlo teško i u budućnosti biti pristupačna.

Javne nabavke predstavljaju odličan alat za obezbeđivanje pristupačnosti koji se do sada nije koristio i/ili kontrolisao u dovoljnoj meri. Često se dešavalo da se putem javnih nabavki nabavljaju proizvodi koji ne zadovoljavaju potrebe svih potencijalnih građana/ki.

Tipičan primer za to u prošlosti je bila nabavka javnih autobusa koji nisu niskopodni i nemaju odgovarajuću opremu (rampu). Sprovođenjem takve nabavke u startu su diskriminisane velike grupe ljudi (stari, osobe sa invaliditetom, roditelji sa decom, putnici sa prtljagom i slično).

Kada je u pitanju finansiranje, do sada nisu ustanovljeni stalni i predvidljivi izvori finansiranja aktivnosti na uklanjanju postojećih barijera i obezbeđivanju pristupačnosti, što onemogućava planiranje i realizaciju obima i dinamike radova na obezbeđivanju pristupačnosti javnih prostora i javnog prevoza. U tom smislu, važno je iskoristiti sve šanse koje se pružaju kroz aktuelni proces priključenja EU i eventualne fondove koji budu dostupni u bliskoj budućnosti (uz podršku međunarodnih strukovnih organizacija koje se bave pitanjima pristupačnosti, osoba sa invaliditetom i uopšte pitanjima ljudskih prava). Dobijanje takvih sredstava je realno budući da je pitanje pristupačnosti jedno od važnih ciljeva i vrednosti EU, koje u budućnosti mora biti postignuto.

3.1.2. Sektorska grupa 2. - Objekti namenjeni javnom korišćenju

Novi Sad je administrativni, obrazovni i univerzitetski, zdravstveni, trgovački, turistički i kulturni centar Pokrajine Vojvodine. Imajući to u vidu, njega odlikuje i izdvaja (u odnosu na ostale gradove u okruženju) veliki broj javnih objekata. Zbog potrebe velikog broja ljudi da svakodnevno koriste javne objekte veoma je važno da Grad svojim građanima/kama, a ujedno i svim svojim posetiocima, omogući potpuni i nesmetani pristup svim tim javnim objektima.

U kontekstu strategije pristupačnosti, a pod pojmom objekti namenjeni javnom korišćenju podrazumevamo sve one javne objekte (državne ili privatne) koji nisu namenjeni za privatno stanovanje (vidi rečnik karakterističnih pojmova). To su u osnovi objekti kao što su: pošte, banke, obdaništa, škole, domovi zdravlja, bolnice, gradski administrativni objekti (državne i gradske ustanove), pozorišta, bioskopi, restorani, kafići, galerije, muzeji, sportske hale, stadioni i slično.

Ipak, važno je napraviti razliku između zgrada u privatnom vlasništvu, objekata otvorenih za javnost kao što su kafići ili restorani, i zgrada javnih službi, kao što su bolnice ili opštine, izgrađene novcem iz javnih fondova. Oba tipa objekata treba da budu pristupačna. Međutim, ako je nekoj osobi (sa invaliditetom ili bez invaliditeta) uskraćen pristup zgradama javnih službi zbog nepristupačnosti, to onda nije samo diskriminacija, već i sprečavanje osobe da ostvari svoja osnovna ljudska prava i da dobije osnovne usluge kao što je zdravstvena nega ili obrazovanje. Štaviše, kada zgrade javnih usluga, kao što su pošte ili državne ustanove, nisu pristupačne, to ograničava sposobnost određene grupe ljudi da učestvuju u građanskim dužnostima, kao što su glasanje ili učestvovanje u javnim raspravama o zakonodavstvu7.

Nasleđeno stanje, nažalost, odražava jedan sasvim drugačiji način organizacije prostora i omogućavanja pristupa objektima koji su namenjeni javnom korišćenju. Takvi objekti koji su nasleđeni iz ranijeg perioda su teško pristupačni za neke kategorije korisnika/ca, prvenstveno iz razloga što su projektovani i građeni u periodu kada se o pristupačnosti nije vodilo dovoljno računa niti je postojala društvena svest o potrebi za stvaranjem takvih objekata. Sa druge strane, većina tih objekata izgrađena je pre stupanja na snagu propisa koji regulišu oblast pristupačnosti javnih objekata. U najvećem broju slučajeva takvi objekti imaju: monumentalna stepeništa na ulazima, vrata koja se teško otvaraju, a često su i veoma uska, uske hodnike, objekti su bez liftova, a ukoliko postoje, kabine od liftova su izuzetno male, čime je otežana vertikalna komunikacija unutar objekta. Toaleti u koje mogu da uđu osobe u kolicima su prava retkost. Enterijerska oprema, kao što je nameštaj i drugi inventar unutar objekta, je većinom tipska i dizajnirana je za takozvanu "prosečnu idealnu osobu".

_____________
7 Korišćeni izvor: Slobodno kretanje osoba sa invaliditetom - nepristupačno pravo, 2006., Disability Monitor Initiative, South East Europe.

Kategorizacija javnih objekata prikazana je u tabeli.

Javne službe gradskog, pokrajinskog i republičkog nivoa	Obuhvataju objekte koji su najvećim delom u vlasništvu Grada Novog Sada, Pokrajine Vojvodine ili Republike Srbije. To su prvenstveno objekti administrativne namene, kao što su: Gradska kuća, Skupština grada, Izvršno veće Vojvodine, Skupština AP Vojvodine, SUP (uključujući i sve šaler sale za izdavanje dokumenata), Nacionalna služba za zapošljavanje i slično.
Oblast obrazovanja	Objekti pretežno javnog ali mogu biti i privatnog vlasništva. Obuhvataju objekte iz oblasti obrazovanja kao što su: predškolske ustanove (npr. Radosno detinjstvo), osnovne i srednje škole, fakulteti, objekti učeničkog i studentskog standarda (domovi za smeštaj učenika i studenata) i sl.
Oblast zdravstva	Objekti javnog ili privatnog vlasništva. To su objekti koji su u funkciji obavljanja zdravstvene delatnosti primarnog, sekundardnog i tercijarnog nivoa. (Domovi zdravlja, ambulante, apoteke, bolnice, ordinacije i slično.)
Oblast socijalne zaštite	Javnog ili privatnog vlasništva. Obuhvataju objekte sa funkcijom socijalne zaštite kao što su: centar za socijalni rad, domovi za smeštaj starih, dnevni centri i slično.
Organi uprave, javna preduzeća, pošte	Objekti u državnom vlasništvu. To su pre svega sve vrste šalter sala namenjenih za pružanje usluga i komunikaciju i rad sa građanstvom.
Oblast sporta	Objekti koji su javnog ili privatnog vlasništva a koji su namenjeni za razvoj sporta, organizaciju i održavanje sportskih manifestacija - SPENS, stadioni, igrališta rekreativnog karaktera, sale, fitnes centri i slično.
Oblast kulture	Najvećim delom su javnog vlasništva i obuhvataju sve objekte iz oblasti kulture - Srpsko narodno pozorište, Pozorište mladih, Novosadsko pozorište, Bioskopi, Kulturni centri i slično.
Ostali poslovni objekti za javno korišćenje	Najvećim delom u privatnom vlasništvu - trgovačko poslovni centri, prodavnice, marketi i slično.
Oblast ugostiteljstva	Najvećim delom u privatnom vlasništvu. Obuhvataju objekte kao što su restorani, hoteli, hosteli, prenoćišta i sl.
Oblast trgovine	Najvećim delom u privatnom vlasništvu. Obuhvataju objekte kao što su prodavnice, marketi i sl.

Tabela br. 5. Kategorizacija javnih objekata

U trenutku pisanja strategije u Novom Sadu je vrlo mali broj objekata za koje se može reći da su pristupačni. Razloge takvom stanju treba tražiti u nepoštovanju aktuelnih propisa za izgradnju i nedostatku svesti o standardima pristupačnosti i pitanjima koja se, generalno, tiču osoba sa invaliditetom, starih, male dece i slično.

U prethodnih nekoliko godina (počev od 2000. godine) učinjen je značajan napredak u toj oblasti, prvenstveno iz razloga što je porasla svest javnosti o problemu nepristupačnosti. Kako je pitanje pristupačnosti dobilo političku konotaciju, donosioci odluka i šira javnost postali su senzibilniji za tu temu. U tom smislu, trenutno postoji politička volja i spremnost da se napravi pozitivna promena u oblasti obezbeđivanja pristupačnosti. Međutim, još uvek u velikoj meri, postoji "samo dobra volja" kod donosilaca odluka da se javni objekti učine pristupačnim, koja više nije dovoljna ukoliko se želi učiniti značajniji pomak u toj oblasti, dok sa druge strane i dalje nedostaje stručno znanje, iako resursi za takve promene postoje, jer Grad raspolaže sa velikim brojem JP i JKP (uključujući i brojne lokalne organizacije civilnog društva koje se zalažu za pristupačnost) a koji imaju mogućnost da iznesu promene u praksi.

Značajni pomaci u projektovanju, izgradnji i uređenju javnih objekata i prostora danas su uočljivi samo u novim trgovačkim centrima ali i na novim benziskim pumpama. Po nepisanom pravilu, to su sve novi objekti koji poštuju koncept pristupačnosti, počev od samog ulaska u objekat, mogućnosti horizontalne i vertikalne komunikacije, pristupa pultovima, liftovima, toaletima, pa sve do jasnih i nedvosmislenih oznaka unutar samog objekta.

Detaljnijom analizom konteksta i postojećeg stanja sa aspekta pristupačnosti javnih objekata u Novom Sadu, a kroz rad sektorske grupe za javne objekte i korićenjem metode SWOT analize, uočeni su i drugi značajni problemi u toj oblasti:

- Uopšteno posmatrano, postoji nizak nivo svesti među zaposlenima u formalnim gradskim strukturama (GU, JP, JKP, različite gradske službe i sl.) kada je u pitanju stvaranje pristupačnih javnih objekata, prava osoba sa invaliditetom, prava na slobodno kretanje i slično;

- Uočena je znatna needukovanost ljudskih resursa u gradskim upravama i gradskim javnim i javnokomunalnim preduzećima i službama, koja su nadležna za implementaciju standarda pristupačnosti u praksi. To se dešava iz razloga jer pojedinci koji trenutno rade na tim poslovima tokom svog školovanja nisu imali prilike da uče o ovoj temi, jer ona tada nije bila deo obrazovnih programa na fakultetima, višim i srednjim školama;

- Nadležne lokalne uprave, javna, javno-komunalna preduzeća, službe, i drugi organi, uključujući i pojedince, nisu u dovoljnoj meri upoznati sa aktuelnom zakonskom regulativom koja zahteva pristupačnost javnih objekata (Zakon o planiranju i izgradnji, Zakon o sprečavanju diskriminacije prema osobama sa invaliditeom, Konvencija o pravima osoba sa invaliditeom, i slični zakoni i podzakonski akti/pravilnici) a koje su dužni da primenjuju tokom svog svakodnevnog rada. Sa druge strane, ne postoje adekvatne sankcije za one službe ili pojedince koji se ne pridržavaju važećih zakona;

- Kao posledica prethodnih stavova, postoji površno posmatranje pojma pristupačnosti od strane nadležnih koji su zaduženi za brigu o javnim objektima. U tom smislu, pristupačnost se ne posmatra kao "kontinuitet ili neprekidivi lanac kretanja" (videti rečnik karakterističnih termina) pa u nekim objektima, na primer, postoji pristupačan ulaz, ali unutrašnjost objekta ostaje nepristupačna. Takvi objekti nemaju nikakve ili nemaju odgovarajuće liftove, pristupačne toalete, inventar i slično i samim tim su neupotrebljivi za značajan deo stanovništva. Ovde je takođe kao značajan problem uočen i nedostatak pravilnika na lokalnom nivou koji definiše i obrađuje pojam pristupačnosti, uključujući i pravilnik o inspekcijskom nadzoru;

- Uočena je i negativna pojava parcijalnog i nestručnog rešavanja problema, bez uvida u širi kontekst u kojem se obezbeđuje pristupačnost javnog objekta, i u skladu sa tim pojavljivanje tzv. "ad hoc" i "montažno-demontažnih rešenja" koja nisu trajna. Obezbeđivanje takve "delimične pristupačnosti" javnim objektima najčešće se vrši kroz različite vidove adaptacija, ali bez planskog sagledavanja pristupačnosti celokupnog objekta (inženjerski, bezbednosni, evakuacioni i ekonomski aspekt), bez sprovođenja revizije pristupačnosti, bez izrade odgovarajućih projekata, i bez adekvatnih dozvola, što za posledicu ima neadekvatna rešenja u praksi i njihovu neprimenjivost. Kao dodatna teškoća izdvaja se: neobaveštenost projektanata i neadekvatna tehnička kontrola, nedovoljna povezanost gradskih struktura u smislu definisanja nadležnosti u ovoj oblasti, nepostojanje katastra sa informacijama o pristupačnim i nepristupačnim objektima i nepostojanje neke vrste lokalne komisije za pristupačnost;

- Sa stanovišta finansijskih sredstava za primenu standarda pristupačnosti (koja trenutno ne postoje), uočava se značajan problem centralizovanosti u odlučivanju, u smislu centralizovanog donošenja odluka o tome šta su prioriteti u gradu i za šta se izdvaja novac na nivou Grada. U tom smislu, nepovoljno utiču i česte promene vlasti (političkih struktura) i različiti načini rada i pristup rešavanju problema pristupačnosti;

- Takođe, kada su u pitanju finansijska sredstva za implementaciju pristupačnosti, postoji mišljenje da su od strane Grada nedovoljno iskorišćena sredstva koja se nude iz različitih fondova EU, donacija i slično, što je segment rada kojem bi u budućnosti trebalo posvetiti veću pažnju. U tom smislu, potrebno je iskoristiti povezanost lokalnih organizacija civilnog društva sa različitim strukovnim organizacijama koje se zalažu za pristupačnost na evropskom nivou, uz korišćenje njihovog znanja i iskustva.

Detaljnija analiza pristupačnosti konkretnih objekata, po vrstama, na nivou Grada Novog Sada, data je u nastavku:

OBLAST OBRAZOVANJA

Predškolsko obrazovanje na teritoriji Grada Novog Sada obavlja se u okviru PU "Radosno detinjstvo", gde postoji ukupno 69 vrtića, centralna kuhinja i upravna zgrada za oko 16.000 korisnika. Najveći procenat novih objekata u obrazovanju izgrađen je u poslednjoj dekadi u oblasti predškolskog vaspitanja, te iz tog razloga ima najbolju (potencijalnu) mogućnost obezbeđivanja pristupa svim korisnicima.

Sa druge strane, postoji i više desetina objekata u privatnom vlasništvu (privatni vrtići) za koje u vreme pisanja ove strategije nema podataka u kojoj i kolikoj meri su ti objekti pristupačni za sve.

Osnovnoškolsko obrazovanje na teritoriji Grada Novog Sada odvija se u 38 osnovnih škola (objekata). U poslednjoj deceniji izgrađen je samo jedan osnovnoškolski objekat (u Veterniku), te je mogućnost pristupa objektima ove namene veoma svedena, s obzirom da je većina njih izgrađena pre stupanja na snagu relevantnih propisa koji regulišu ovu oblast. Prema rezultatima koje je tokom 2011. godine sproveo Vojvođanski centar za ljudska prava, od 38 osnovnih škola u gradu i u okolnim naseljima, jedino navedena škola u Veterniku ima zadovoljavajuće standardne pristupačnosti, dok sve ostale škole nažalost ne ispunjavaju ni minimalne uslove sa aspekta pristupačnosti.

Srednjoškolsko obrazovanje u Novom Sadu odvija se u 17 srednjih škola (objekata). Nažalost, veliki broj objekata srednjih škola izgrađen je pre stupanja na snagu relevantnih propisa koji regulišu pristupačnost, te je u budućnosti potrebno i njih prilagoditi adekvatnom korišćenju, a za potrebe svih potencijalnih učenika/ca.

Visoko obrazovanje odvija se na Univerzitetu u Novom Sadu i u školama strukovnih studija. Ti objekti su uglavnom građeni posle drugog svetskog rata, pa su u toj meri i nešto pristupačniji u odnosu na osnovne i srednje škole. U poslednjoj deceniji došlo je do povećanja prostornih kapaciteta visokoškolskih ustanova, ali je i dalje evidentan problem pristupa i korišćenja objekata koji su izgrađeni u prethodnom periodu. Većina visokoškolskog objekata ima pristupne rampe ali vertikalna komunikacija nije omogućena unutar svih postojećih objekata. Izuzetak su Fakultet tehničkih nauka (lift je trenutno u procesu ugradnje), Pravni fakultet (dograđen lift) i Prirodno matematički fakultet.

Objekti učeničkog i studentskog standarda su u poslednjoj deceniji povećali kapacitete. Izgrađen je novi studentski dom na Limanu, dok je određeni broj postojećih objekata rekonstruisan. U ovoj oblasti definitivno i dalje postoje mogućnosti za poboljšanje uslova pristupa i korišćenja objekata.

OBLAST ZDRAVSTVA

Na objektima u oblasti zdravstvene zaštite u Novom Sadu, u poslednjoj dekadi (2000-2010. godine), nisu izvršena nikakva značajnija poboljšanja sa aspekta pristupačnosti i korišćenja objekata za karakteristične grupe korisnika, iako je veliki broj objekata u tom periodu rekonstruisan sa različitih stanovišta (ugradnja novih liftova, instalacije, fasade i slično). U tom smislu, možemo da kažemo da projekti redovne rekonstrukcije i adaptacije, nažalost, nisu obuhvatili temu pristupačnosti. Najveći problem pristupa postoji u starim objektima Kliničkog centra Vojvodine, koji su i dalje nepristupačni, na jednom krajnje nedopustivom nivou. Prema rezultatima istraživanja koje je sproveo Vojvođanski centar za ljudska prava, samo jedan Dom zdravlja (na Limanu) je relativno pristupačan za sve korisnike.

OBLAST KULTURE

Kada su u pitanju objekti iz oblasti kulture, učinjeni su tek neki početni koraci za prilagođavanje postojećih objekata kulture za pristup i korišćenje. Međutim, uočeno je da se brojne adaptacije koje su se prethodnih godina sprovodile nisu u potpunosti ispunile zahtev pristupačnosti, na pravi način i svim potencijalnim korisnicima:

- Nedavnom rekonstrukcijom najvećeg gradskog bioskopa "Arena" nije ispunjen nijedan standard pristupačnosti;

- Pozorište mladih, je na glavnom ulazu izradilo montažno demontažnu rampu, neadekvatnog nagiba, rukohvata i materijala, dok je u unutrašnjosti objekta na stepeništu instalirana stepenišna platforma za korisnike invalidskih kolica. Problem sa postojećom platformom je taj što njena upotreba zahteva asistenciju drugog lica za upravljanje. Iako ta platforma zaista obezbeđuje pristup korisnicima kolica, ona je i problematična zbog toga što sa jedne strane onemogućava autonomiju kretanja osobe koja ulazi u zgradu, a sa druge strane nije rešeno pitanje kretanja drugih osoba sa invaliditetom (tj. sa drugim oblicima invaliditeta i drugim vrstama pomagala za kretanje) ili starih koji ne koriste invalidska kolica - dakle, nije zadovoljen uslov pristupačnosti za sve, već samo za korisnike invalidskih kolica.

Uprkos dobrim namerama te inicijative, to pozorište i dalje nije pristupačno, jer ono nema ni pristupačnog toaleta, ni šaltera za prodaju karata, niti odgovarajućeg pristupa gledalištu i sedištima za gledanje predstava. Takav nestručan način adaptacije objekata sa aspekta pristupačnosti je vrlo čest primer u Novom Sadu, ali zapravo on još više stigmatizuje osobe sa invaliditetom, jer se prave "specijalni proizvodi" za određenu grupu ljudi čime se one dodatno etiketiraju.

Pozitivan primer dobre adaptacije objekta iz oblasti kulture je primer Kulturnog centra Grada Novog Sada. Takav pristup rekonstrukciji potrebno je i u budućnosti nastaviti sa drugim objektima, a u cilju povećanja kvaliteta pristupačnosti javnih objekata, u ovoj oblasti.

OBLAST SOCIJALNE ZAŠTITE

Postojeći pristup i korišćenje centra za socijalni rad i objekata u kojima se vrše usluge tog centra nisu na adekvatan način rešeni, te je potrebno njihovo značajno poboljšanje u budućnosti.

Slično kao i objekti iz oblasti kulture i centar za socijalni rad je nedavno adaptiran proširenjem postojećih kapaciteta, nadogradnjom jednog sprata, ali ta adaptacija nije ujedno i iskorišćena da bi se povećala pristupačnost celokupnog objekta. To je naročito nepovoljno kada se ima u vidu da je objekat centra za socijalni rad zapravo objekat javne službe, u kojem građani treba da imaju mogućnost da ostvare neka od elementarnih ljudskih prava.

ORGANI UPRAVE, JAVNA PREDUZEĆA, POŠTE

U ovu grupu spadaju objekti kao što su: Gradska kuća, Skupština Grada Novog Sada, Vlada AP Vojvodine, Skupština AP Vojvodine, Gradska uprava, SUP, Apelacioni i Viši sud u Novom Sadu, Nacionalna služba za zapošljavanje, Republički fond PIO, Republički zavod za zdravstveno osiguranje, Agencija za privredne registre, objekti javnih i javno komunalnih preduzeća, pošte i slično. Veliki broj službi gradskog i pokrajinskog značaja smeštene su u jednoj zgradi.

Uopšteno posmatrano, ti objekti nisu pristupačni svim korisnicima. U nekim objektima su, usled postojanja dobre volje, učinjeni samo pokušaji da se obezbedi "kakva-takva" pristupačnost i to prvenstveno osobama koja koriste invalidska kolica. Većina tih objekata ima pristupne rampe, ali gotovo nijedna od njih nije urađena u skladu sa standardima pristupačnosti (neodgovarajućeg su nagiba i dizajna). Zadovoljavajući nivo fizičke (ali ne i informacijsko-komunikacijske) pristupačnosti ima jedino novi objekat SUP na Limanu.

Objekat glavne gradske pošte nedavno je rekonstruisan, ali standard pristupačnosti za sve i dalje nije u potpunosti zadovoljen, budući da je ugrađena stepenišna platforma koju mogu da koriste isključivo korisnici invalidskih kolica.

OBLAST SPORTA (SPORTSKI KOMPLEKSI)

Najveći sportski kompleks u Gradu je "SPENS" koji sadrži veći broj zatvorenih sportskih terena, tri dvorane, klizalište, streljanu, dva bazena i adaptirane holove za sportsku namenu. U kompleksu postoji i otvoren bazen. Pristup prizemlju je relativno pristupačan i osobama u kolicima (ne postoje pragovi i stepeništa), ali su vrata nefunkcionalna, dvokrilna sa jakim šarkama, upalim otiračima, a vetrobrani su tesni. Horizontalna komunikacija unutar objekta je kroz hodnike i holove i može se smatrati zadovoljavajućom.

Vertikalne komunikacije čine veći broj klasičnih stepeništa, jedne pokretne stepenice i jedan lift koji se nalazi u okviru službenog ulaza. Sa istočne strane objekta postoji nefunkcionalna rampa za spoljni pristup prvom spratu.

Za kapacitet objekta koji može da primi više hiljada posetilaca, evidentan je nedostatak savremenih vertikalnih komunikacija za sve potencijalne korisnike tog objekta. Sagledavajući korišćenje pojedinih sportskih terena evidentan je i nedostatak adekvatnih svlačionica i toaleta koji su prilagođeni svim kategorijama korisnika. Pristup gledalištima je isključivo preko klasičnih stepeništa i apsolutno su neprilagođeni za pristup svim kategorijama korisnika, dok osobe koje su korisnici invalidskih kolica mogu da posmatraju takmičenja jedino sa nivou partera.

Gradski stadion "KARAĐORĐE" - Pristup terenu je moguć samo preko sporednih ulaza, a ne postoji mogućnost pristupa tribinama, toaletima i svlačionicama bez pomoći drugih lica.

Sportski kompleks na Slanoj bari - Pristupačno je samo prizemlje dvorane, ali ne postoje toaleti za korisnike invalidskih kolica. Na sprat i tribine se može prići samo preko klasičnih stepenica. Bazen u okviru kompleksa je nepristupačan brojnim korisnicima (stepeništa, dezobarijere, nedostatak prostornih toaleta).

Sportska hala u Futogu - Ima iste karakteristike kao i hala na Slanoj bari.

Štrand (gradsko kupalište) - Otvoreni tereni, pristup vodi i dovoljno velike kabine za presvlačenje zadovoljavaju kriterijum pristupačnosti za sve korisnike, ali toaleti ne ispunjavaju standarde za osobe sa invaliditetom.

Na teritoriji Grada postoji više otvorenih terena za fudbal, rukomet, odbojku, tenis i druge sportove koji mogu da se odvijaju na tim igralištima, ali nijedan ne zadovoljava kriterijume pristupačnosti osoba sa invaliditetom. Manji sportski tereni koje grade investitori u okviru poslovnih centara su većinom pristupačni svim korisnicima, ali i kod njih je evidentan problem sa toaletima.

Generalni problem sa svim objektima za sportske namene je nepristupačnost tribinama i nedostatak adekvatnih toaleta.

*****

Ovako veliki broj javnih objekata na teritoriji Grada Novog Sada, u budućnosti sigurno neće biti zamenjeni novim, ali će zato ti javni objekti morati neminovno da pretrpe određene promene, kako bi se prilagodili savremenoj nameni i potrebi. Osnovno pravilo koje se postavlja pred sve javne objekte u Novom Sadu je: "pristupačnost za sve korisnike". To podrazumeva da se svim prostorima u objektu može samostalno pristupiti (bez pomoći drugih lica) i da se mogu koristiti sve predviđene usluge koje se u tom prostoru obavljaju, na dostojanstven i prihvatljiv način.

Povećanjem njihove pristupačnosti za sve korisnike, može se produžiti njihov vek trajanja i povećati njihova aktuelna upotrebna vrednost. To je naročito značajno za one nasleđene objekte koji su na listi zaštićenih spomenika kulture. Upravo zbog toga, njihovoj rekonstrukciji je potrebno pristupiti veoma pažljivo, sistemski i planski, to jest, obavezno bez "ad hoc" rešenja. Sa druge strane, univerzalnog rešenja za svaki nasleđeni objekat nema, ali takođe ne postoji ni nerešiv problem.

Imajući u vidu sve navedeno, ova strategija ne postavlja pitanje da li je potrebno da svi javni objekti budu pristupačni (bez obzira na to da li su pod zaštitom ili ne), već na koji način će se to uraditi.

3.1.3. Sektorska grupa 3. - Informacije i komunikacije

Analiza pristupačnosti informacija i komunikacija (uključujući i informaciono-komunikacione tehnologije) na teritoriji Grada Novog Sada predstavljala je vrlo specifični zadatak i svojevrsni izazov za tu radnu grupu, budući da takve vrste analiza do sada nikada nisu bile rađene. Grupa je trebala da analizira sve informacije koje su od javnog značaja i namenjene su svim građanima/kama, uključujući i mogućnost da se ostvari adekvatna komunikacija sa drugim ljudima.

Ovde podrazumevamo pristup i mogućnost korišćenja javnih telefonskih govornica, oglasnih tabla, putokaza. Pristup (mestu informacije) i format svih onih informacija koje se dobijaju u javnim gradskim službama (uslužni centri za građane, šalter sale, informativne službe, SUP, call centri, lokalne radio i tv stanice), lokalni (slobodni) pristup internetu, web sadržajima (zvanična lokalna web prezentacija) i uopšte pristup i upotreba novih tehnologija; sistemi javnog uzbunjivanja i bezbednosti (pozivanje policije, hitne službe ili protivpožarne službe i sl.), turističke i druge informacije.

Značajan deo podataka za rad ove grupe ne postoji u zvaničnim telima grada. U tom smislu, pojedini zaključci do kojih se došlo analizom, bili su zapravo rezultat proste opservacije postojećeg stanja od strane članova grupe. Rezultati do kojih se došlo pokazali su da najveći deo informacija koje se nude u javnim ustanovama u gradu nije pristupačan za sve potencijalne korisnike ili nije pristupačan u meri u kojoj je to potrebno.

Najznačajniji elemenat u pogledu informacija jeste tzv. "format informacije" u kojem se ona prenosi. Svaka informacija koja se daje korisnicima nekog javnog prostora treba da bude preneta na više različitih načina, jer se tako zapravo proširuje broj korisnika koji datu informaciju može da primi. Ukoliko je neka informacija, na primer, data samo u zvučnom (audio) formatu, vrlo je verovatno da tu informaciju neće primiti veliki broj korisnika, kako onih koji možda imaju oštećenje sluha tako i onih koji su u datom trenutku možda bili zauzeti nekom aktivnošću, razgovarali sa nekim ili slušali neku muziku. Iz tog razloga je jako važno da se svaka informacija prenese u više različitih formata (npr. i zvukom i svetlosnim signalom ili pismom i simbolom).

Drugi važan elemenat informacije jeste "mesto i vreme informacije". Različite informacije zahtevaju postavljanje na različita mesta koja moraju biti dostupna za sve korisnike. Međutim, većina ključnih informacija u javnom prostoru, (na primer, u javnom prevozu, na stajalištima i autobuskim stanicama) ili u javnom objektu (na primer, u bolnicama) daje se putem zvučnog razglasa, te nisu pogodne za osobe koje imaju oštećenje sluha. Sa druge strane, manji broj informacija dat je u pisanom formatu (na oglasnim tablama) i na srpskom jeziku, što je nepovoljno za one osobe koje su slepe, imaju oštećenje vida, disleksiju ili turiste koji dolaze u grad.

Informacije i komunikacije koje se daju korisnicima u nekom javnom prostoru, javnom prevozu ili javnom objektu zapravo predstavljaju značajan elemenat koji u velikoj meri olakšava korišćenje svih fizičkih sadržaja tog prostora ili objekta i snalaženje na istom, naročito ukoliko su one date u pravom formatu i postavljene na dobrom mestu. Način postavljanja informacija je u velikoj meri uslovljen i arhitektonskim rešenjima prostora i/ili objekta. Takođe, one su od naročitog značaja za one korisnike koji ne poznaju prostor grada (npr. mala deca), imaju senzorne ili kognitivne poteškoće u razumevanju ili pripadaju kategoriji korisnika kao što su turisti, koji ne poznaju grad ili ne govore lokalni jezik.

Imajući u vidu navedene teoretske podatke, informacije i komunikacije koje se nude građanima na teritoriji Grada Novog Sada generalno (većinom) su date na jednom jeziku (srpski), jednom pismu (ćirilica/latinica), u jednom obliku (ili pismo, ili piktogram) i na jedan način (pretežno zvučna informacija). Takvim osmišljavanjem i projektovanjem informacija umanjena je mogućnost da ih različiti korisnici sa različitim stepenom znanja, iskustva ili senzorne sposobnosti jednostavno i intuitivno shvate i upotrebe.

Analizom konteksta i postojećeg stanja sa aspekta pristupačnosti informacija i komunikacija u Novom Sadu, a kroz rad sektorske grupe za informacije i korićenjem metode SWOT analize, uočeni su i drugi značajni problemi koji su vrlo slični uočenim problemima kao i u grupama za javne površine, javni prevoz i javne objekte. To su:

- Nizak nivo svesti o postojanju problema, stereotipi i predrasude prema određenim grupama stanovništva (najčešće prema sposobnostima i mogućnostima osoba sa invaliditetom, starih i slično);

- Visok nivo neinformisanosti i neujednačenog znanja od strane predstavnika javnih gradskih uprava, službi i sl., kada je u pitanju pristupačnost informacija;

- Predstavnici GU, JP; JKP i drugih gradskih službi nemaju adekvatno formalno i neformalno obrazovanje u oblasti pristupačnosti informacija;

- Nepoštovanje postojeće zakonske regulative iz ove oblasti;

- Nedovoljna povezanost/umreženost i podela nadležnosti između JP, JKP, GU i drugih gradskih službi;

- Nedovoljna iskorišćenost tehničko-tehnoloških potencijala za razvoj ove oblasti (npr.: internet, asistivna sredstva, informativno-komunikacione tehnologije - IKT).

Kao ključne pozitivne strane izdvajaju se postojanje aktuelne političke volje i spremnost lokalne zajednice za pozitivne promene, postojanje lokalnog tima za pristupačnost, motivisanost njegovih članova i povezanost sa evropskim strukovnim organizacijama, ali i mogućnost pristupanju različitim vidovima finansijske podrške kako na lokalnom, pokrajinskom, republičkom tako i na evropskom nivou (EU fondovi) za praktičnu realizaciju predloženih mera.

Detaljnija analiza informacija i komunikacija u Gradu data je u narednom delu:

Gradske telefonske (ulične) govornice, kao deo urbanog mobilijara u Novom Sadu čine značajan faktor kada su u pitanju pristup informacijama. Uvidom u njihov dizajn, mesto postavljanja, raspored u određenim delovima grada i način njihovog rada, zaključeno je da su one u potpunosti nepristupačne velikom broju osoba sa invaliditetom, ali i drugim grupama kao što su mala deca ili stari. Pre svega oni su neupotrebljivi osobama sa oštećenjem sluha (ne postoje: odgovarajući vizuelni signali, opcija pojačivača zvuka, nemogućnost video poziva i slično). Sa druge strane, mesto, raspored i način postavljanja telefonskih govornica u veoma velikom broju slučajeva ne doprinosi lakšem i jednostavnijem korišćenju od strane osoba koje su korisnici invalidskih kolica, male dece ili osoba koje su niže rastom jer su sve telefonske govornice postavljene na istom nivou i kao takve odgovaraju samo osobama sa prosečnom visinom. Do pojedinih govornica nije ni moguće doći sa invalidskim kolicima, (uključujući i roditelje sa dečijim kolicima) budući da se ispred njih nalaze različite fizičke prepreke kao npr. visoki ivičnjaci. Takav način postavljanja telefonskih govornica onemogućava korisnicima lak i jednostavan pristup (dohvat) do svih opcija i delova telefona, vizuelni pristup displeju i slično. Takođe, telefonske govornice su nepristupačne i za osobe koje su slepe, jer tasteri pored standardnih oznaka nisu urađeni i sa Brajevim pismom, ili drugom taktilnom informacijom. Kao dodatna poteškoća ovoj grupi korisnika je i nemogućnost prepoznavanja gde se tačno u prostoru nalazi govornica, kako bi mogli da je pronađu i koriste. Telefonske govornice nisu pristupačne ni za turiste koji ne znaju srpski jezik, jer softver nema opciju višejezičnog menija, niti uputstva za upotrebu istih. Na osnovu Odluke o uređenju Grada (Sl. list Grada Novog Sada, br. 39/2010, 42/2010 - ispr., 60/2010 i 23/2011) javne telefonske govornice postavljaju se na javnoj površini u skladu sa rasporedom mesta koje utvrđuje preduzeće u čijoj je nadležnosti njihovo postavljanje, a uz saglasnost Gradske uprave za komunalne poslove.

Kada je u pitanju pristupačnost informacija koje se daju na automatima za kupovinu parking karata (parkomati) ili bankomatima, problemi su isti, ili vrlo slični kao i kod telefonskih govornica u smislu da najčešće nisu postavljeni na lako dostupnom mestu i na odgovarajućoj visini. Karakteristično za kupovinu karti na automatima za parking koji nisu pristupačni je i to što se samo kupovina obavlja na osnovu prepoznavanja boje tastera. Takav način kupovine nije pristupačan za osobe koje imaju daltonizam8.

Javni objekti najčešće nisu prilagođeni samostalnom kretanju osoba s oštećenjem vida (u enterijeru), upravo zbog nedostatka odgovarajućih informacija. Objekti na svojim ulazima nemaju takozvane "reljefne mape" ili "taktilne table", koje omogućavaju osobama koje su slepe da prime informacije o tome gde se i šta nalazi u datom javnom objektu.

Kao pozitivan primer ističemo da su informativne table za osobe koje su slepe postavljene su nedavno u ulazu u Dom zdravlja "Liman". U tom domu zdravlja postavljene su ukupno četiri table - na glavnom ulazu i na svakom spratu, kod lifta.

U velikom broju javnih objekata nisu obeleženi tasteri u liftovima i nedostaju ispisani brojevi kancelarije i naziv osobe ili službe na Brajevom pismu, čime je osoba direktno zavisna od (ne)mogućnosti portira da asistira, kako bi pronašli željenu prostoriju/osobu. Takođe, nijedna oglasna tabla, u gradskim institucijama, nema pristupačne informacije za ovu ciljnu grupu. Načini obeležavanja prostorija, kancelarija, i postavljanje oglasnih tabli su na nivou jedne ustanove najčešće neunificirane (postavljaju se na različite načine, u različitim formatima i na različitim mestima), što dodatno zbunjuje korisnike tog prostora.

Malo koja javna ustanova u Novom Sadu pruža mogućnost dobijanja informacija u odgovarajućem obliku u potpunosti. Bez prisustva tumača za znakovni jezik, gluvim osobama je u velikoj meri otežan pristup informacijama. U većini slučajeva, u ovakvim ustanovama, postoji samo oglasna tabla koja, uglavnom, sadrži samo informacije koje se odnose na popunjavanje naloga za uplatu ili nekih drugih formulara. Ukoliko je potrebno dobiti neku informaciju o samoj ustanovi ili bilo čemu drugom, potrebno je obratiti se osobi na šalteru za informacije, a tamo nije moguće dobiti informaciju na znakovnom jeziku. Pružanje informacija pismenim putem odgovara malom broju gluvih osoba! Maternji jezik najvećeg broja gluvih osoba je zapravo znakovni jezik, a ne srpski govorni jezik, tako da veliki broj njih ima poteškoće sa primanjem i davanjem pismene informacije na srpskom pisanom ili govornom jeziku. Takva situacija je naročito izražena u javnim objektima koji se bave administracijom na šalterskom principu (na primer, šalter sala Grada Novog Sada, SUP, domovi zdravlja). Na primer, dobijanje informacija ili zakazivanje bilo koje usluge u objektima zdravstvenih ustanova (lekarski pregledi) ovim putem su u potpunosti nepristupačni. Neophodno je ostaviti mogućnost da se ovi centri koriste na različite načine koristeći nove tehnologije (sms, internet ili video pozivi)9.

Informacije i komunikacija u okviru rada različitih šalter službi često su vrlo komplikovane i nejasne (nedovoljno proste) za snalaženje od strane starih ljudi ili ljudi koji imaju poteškoća sa snalaženjem u prostoru, disleksijom, otežanim govorom i/ili primanjem informacija. Do brojnih šalter službi u gradu nije moguće ni doći sa aspekta pristupačnosti ljudima koji se otežano kreću i/ili koriste neko od pomagala za kretanje. Svi postojeći šalteri i poznati šalteri u gradu su postavljeni na neadekvatnoj visini i nedostupni su osobama sa nižim rastom ili korisnicima invalidskih kolica. Na taj način onemogućen je pristup informacijama i primanje usluga zbog kojih je korisnik došao u dati objekat.

Iako poslednjih godina postoje određeni pozitivni pomaci u pogledu informisanosti šire javnosti o specifičnim potrebama osoba sa invaliditetom, starih i male dece još uvek ne postoji dovoljno kvalitetnih emisija na lokalnim radio i tv stanicama koje bi se bavile aktuelnostima, promenama, predlozima i sugestijama sa aspekta povećanja pristupačnosti uopšte, a naročito u ovoj oblasti. Emisije na lokalnim tv stanicama najčešće nisu uopšte titlovane pa sve informativne emisije na srpskom jeziku postaju nepristupačne osobama sa oštećenjem sluha. U tom smislu svest zainteresovane, stručne i šire javnosti je još uvek vrlo nizak.

U oblasti pristupa informacija putem interneta učinjen je značajni napredak. Ova oblast je naročito korisna za osobe sa oštećenjem sluha koje na taj način imaju mogućnost da primaju i šalju informacije na srpskom ili nekom drugom govornom jeziku. Međutim, za one koji su izvorni govornici znakovnog jezika lokalni web sadržaji su potpuno nepristupačni jer nijedan od njih ne daje informacije u video formatu, na znakovnom jeziku. Grad je omogućio besplatno korišćenje bežičnog interneta ("Wi-Fi") u užem centru i drugim važnim lokacijama u gradu (univerzitetski kampus, dunavski i limanski park, štrand, međumesna autobuska stanica) što je veoma povoljno sa aspekta upotrebe interneta, naročito za domaće i strane turiste. Mišljenje je ipak da informacija o postojanju besplatnog interneta na navedenim teritorijama grada nije dovoljno vidljiva, i u tom smislu potreban je veći broj info tabli. Sa druge strane, kada je u pitanju individualno korišćenje interneta u privatnim kućama i stanovima grad je gotovo u celosti pokriven interent mrežom.

Na zvaničnoj internet adresi Grada Novog Sada (www.novisad.rs) ne postoji spisak svih zvaničnih internet adresa svih gradskih uprava i javnih preduzeća na jednom mestu (postoje samo poštanske adrese i brojevi telefona, bez svih mail adresa). Na taj način moglo bi sa jednog mesta da se pristupi svim informacijama na lokalnom nivou. Na zvaničnoj internet adresi Grada Novog Sada informacije u vezi sa internet adresama gradskih uprava, javnih preduzeća i organizacija čiji je osnivač Grad su date na haotičan i nepristupačan način. Do njih se dolazi kroz veći broj koraka (radnji). Stavljanjem na jedno mesto sa jasnim osnovnim podacima kao npr. elektronski adresar moglo bi sa jednog mesta da se pristupi svim informacijama na lokalnom nivou.

Pomoću asistivnih tehnologija osobama s oštećenjem vida (čitači) dostupna je mogućnost korišćenje računara i mobilnog telefona. Korišćenje interneta omogućava osoba ma sa oštećenjem vida pristup obrazovanju, poslovanju i informisanju10.

Čitači ekrana za računar, na srpskom jeziku, mogu da se dobiju putem Fonda za zdravstveno osiguranje, kao i svako drugo pomagalo, koje se nalazi na njihovoj ponudi.

Skoro sve državne institucije, privatna pravna lica i organizacije imaju svoju prezentaciju na internetu, a time i osnovne informacije o njihovom radu i aktivnostima. Internet prezentacije su prilično pristupačne, ali se najveći problem javlja prilikom korišćenja njihovih usluga, kao što su dobijanje izvoda iz matičnih knjiga, poreza na imovinu i preuzimanjem i ispunjavanjem određenih obrazaca i sl.. U tom smislu pružanje usluge putem interneta nisu razvijene ili uopšte ne postoje.

Uvođenjem sistema e_uprave treba obratiti pažnju na njenu pristupačnost, kako se ne bi desilo da prilikom njenog korišćenja osobe sa oštećenjem vida budu onemogućene da je koriste. Ne postoji oformljen lokalni centar koji bi pružao kompletan pristup svim oblicima usluga i informacija u vezi sa internetom, web sadržajima i novom tehnologijom.

Kada se posmatra pristupačnost postojećih sistema za javno uzbunjivanje i bezbednost (pozivanje policije, hitne službe ili protivpožarne službe i sl.) one su u najvećoj meri nepristupačno osmišljene. Jedini način da neko pozove hitnu pomoć je putem telefona, što ne odgovara velikom broju osoba. Vatrogasna služba je nedavno uvela mogućnost pozivanja njihove službe putem sms-a, što je pozitivna promena, koja treba dalje da se usavršava i nadograđuje.

Prevodilački servis za znakovni jezik, postoji u okviru Organizacije gluvih Novi Sad, ima 24 časa dežurnog administratora koji prima hitne pozive tj. sms-ove od korisnika Servisa, ali je taj proces dugotrajan i, u suštini, neadekvatan. Na primer: gluva osoba šalje sms administratoru u kom navodi npr. sledeće: "Hitna pomoć! Fruškogorska 41". Administrator poziva hitnu pomoć i kaže da je potrebno da neko dođe na navedenu adresu i da je u pitanju gluva osoba. Iz hitne pomoći obavezno pitaju o čemu se radi, pa onda administrator šalje drugi sms gluvoj osobi sa pitanjem o čemu se radi, onda gluva osoba odgovara na sms i tako u krug. Puno vremena se izgubi. Ili video poziv ili sms kao načini pozivanja hitnih službi! Imajući u vidu navedeno, ne postoji rešenje za osobe sa invaliditetom ili stare u objektima u kojima žive, rade i borave za blagovremeno i u svim mogućim situacijama upućivanje poziva za sve vrste pomoći, kada su njihovi životi ili zdravlje najozbiljnije ugroženi.

Retke su lokalne turističke agencije koje u svojim aranžmanima razmišljaju o potrebama turista sa invaliditetom. Vrlo retko se može dobiti informacija da li je željena destinacija pristupačna. Ukoliko i dobijete neku informaciju pitanje je koliko je ta informacija za vas relevantna jer je, je najčešće formirana na ličnom razumevanju pristupačnosti, a ne na standardima.

Zaključujemo da se i pored veoma važne uloge različitih medija (tv, novine, radio i slično) da se najveći napredak u oblasti pristupačnosti informacija i komunikacija za sve potencijalne korisnike može napraviti u oblasti informaciono-komunikacionih tehnologija (IKT), odnosno daljim razvojem lokalnih informatičkih usluga. Uvođenjem IKT u veoma velikoj meri može se povećati kvalitet života velikog broja ljudi. Međutim, važno je voditi računa o tome da se uvođenjem novih usluga u ovoj oblasti ne stvaraju nove barijere, kako one ne bi postale nova prepreka za osobe koje imaju različite vrste invaliditeta ili drugačijih fizičko-senzornih ili intelektualnih karakteristika.

____________
8 Daltonizam je vid delimičnog oštećenja vida koji se sastoji u nesposobnosti razlikovanja boja (crvene, zelene i plave boje). Procenjuje se da u svetu postoji 8% muškaraca i 0,5% žena sa tim poremećajem vida.
9 Zakonom o zdravstvenoj zaštiti (Sl. glasnik RS", br. 107/2005, 72/2009 - dr. zakon, 88/2010, 99/2010 i 57/2011) zagarantovana su načela zdravstvene zaštite kao što su pristupačnost, sveobuhvatnost, pravičnost, ekonomičnost, kao i prava pacijenata/pacijentkinja na dostupnost zdravstvene zaštite, informacije, obaveštavanje, slobodan izbor, privatnost i poverljivost informacija, pravo na samoodlučivanje i pristanak.
10 Prema istraživanju koje je nedavno sprovedeno, internet koristi 62,6 odsto slepih i slabovidih, od kojih je četvrtina sa potpuno oštećenim vidom. Osposobljenost slepih i slabovidih da koriste savremene tehnologije je: 56,3% učenika osnovnih škola, 65% srednjoškolaca i 92% studenata. Skoro 90% njih Internet koristi u obrazovne svrhe, 57% interesuje kulturno-informativni sadržaj, dok skoro 54% koristi socijalne mreže i druge vidove komunikacija. Osobe sa oštećenim vidom su, prema rezultatima tog istraživanja, izuzetno motivisane za korišćenje Interneta, a upotreba asistivnih tehnologija ima veoma pozitivan uticaj na njihovu društvenu integraciju.

4. STRATEŠKI PRAVCI RAZVOJA

Na osnovu izvršene analize i opisa postojećeg stanja sa aspekta pristupačnosti za svaku sektorsku grupu, definisana su tri osnovna strateška pravca razvoja, ove oblasti u Novom Sadu:

Strateški pravac razvoja - "A"

Omogućiti samostalno i slobodno korišćenje svih javnih površina i javnog prevoza za SVE građane i građanke u široj gradskoj zoni Grada Novog Sada, bez obzira na njihove fizičke sposobnosti, senzorne i intelektualne karakteristike ili godine starosti.

Strateški pravac razvoja - "B"

Obezbediti da svi građani i građanke imaju jednaku mogućnost da bez obzira na svoje fizičke sposobnosti, senzorne i intelektualne karakteristike ili godine starosti, samostalno koriste sve javne objekte u Gradu Novom Sadu, pod jednakim uslovima.

Strateški pravac razvoja - "V"

Omogućiti jednak pristup svim javnim informacijama, komunikacijama i uslugama za sve građane i građanke, bez diskriminacije po osnovu nečijeg nivoa sposobnosti ili znanja.

 

5. CILJEVI STRATEGIJE

U odnosu na prethodno definisane strateške pravce razvoja, u ovom poglavlju definisana su 4 osnovna strateška cilja, specifični ciljevi i zadaci ove strategije.

Strateški cilj 1

STVORITI USLOVE ZA PRIMENU PRISTUPAČNOSTI U GRADU NOVOM SADU, U SKLADU SA "DIZAJN ZA SVE", NA JAVNIM POVRŠINAMA, U JAVNOM PREVOZU, U JAVNIM OBJEKTIMA I U OBLASTI INFORMACIJA I KOMUNIKACIJA.

Specifični cilj 1.1.

STVORITI USLOVE ZA KONTINUIRANO UKLANJANJE SVIH POSTOJEĆIH BARIJERA, PUTEM SISTEMSKOG, PLANSKOG I MULTISEKTORSKOG RADA.

Zadaci:

1.1.1. Izraditi i usvojiti opštu gradsku odluku o pristupačnosti, u skladu sa konceptom "dizajn za sve";

1.1.2. Osmisliti i uvesti obaveznu obuku o osnovama pristupačnosti i o gradskoj odluci za pristupačnosti za zaposlene u svim GU, JP, JKP i drugim nadležnim gradskim službama, i za sva stručna lica koja učestvuju u planiranju, projektovanju i izvođenju;

1.1.3. Izraditi katastar pristupačnosti javnih površina i javnih objekata u Gradu Novom Sadu, uz obuku angažovanog osoblja za njegovu izradu i kontinuirano održavanje;

1.1.4. Izraditi analizu stanja, na osnovu parametara dobijenih iz izrađenog katastra, radi kontinuiranog uklanjanja svih postojećih barijera.

Specifični cilj 1.2.

USPOSTAVITI SISTEM KONTROLE O ISPUNJENOSTI STANDARDA PRISTUPAČNOSTI RADI SPREČAVANJA STVARANJA NOVIH BARIJERA.

Zadaci:

1.2.1. Osmisliti i izraditi kriterijume za kontrolu i monitoring u primeni standarda pristupačnosti, prilikom planiranja, projektovanja i izgradnje javnih površina, javnih objekata, javnog prevoza, informacija i usluga na nivou Grada;

1.2.2. Vršiti kontinuirani monitoring primene pravilnika o pristupačnosti, analizu urađenog i pratiti napredak/rezultate, na svim aktuelnim projektima održavanja i investicija;

1.2.3. Uvesti pojam "pristupačnosti" kao obavezan, prilikom definisanja svih gradskih konkursa, tenderskih uslova, javnih nabavki ili potpisivanja ugovora o projektovanju, izgradnji javnih površina i/ili objekata od strane grada, GU, JP i JKP;

1.2.4. Obezbediti resurse za Tim za pristupačnost grada (znanja, veštine, alate i opremu) za kontrolu i razvoj pristupačnosti na teritoriji Grada;

1.2.5. Utvrditi okvir za sankcionisanje i kažnjavanje onih pojedinaca ili pravnih lica koja se ne pridržavaju standarda pristupačnosti;

1.2.6. Razviti i realizovati program obuke nadležnih gradskih inspekcijskih službi i komunalne policije, na temu sprovođenja kontrole o ispunjenosti standarda pristupačnosti i konceptu "dizajn za sve";

Specifični cilj 1.3.

POVEĆATI NIVO SVESTI I ZNANJA ŠIRE DRUŠTVENE JAVNOSTI, INFORMISANJEM O PRISTUPAČNOSTI.

Zadaci:

1.3.1. Formirati i redovno ažurirati sajt sa svim informacijama, znanjima, zakonskom regulativom i primerima iz prakse u oblasti pristupačnosti;

1.3.2. Razviti i sprovesti program informisanja šire društvene javnosti o značaju pristupačnosti, putem kampanja, interneta, obuka i drugih javnih skupova;

1.3.3. Kontinuirano promovisati strategiju pristupačnosti Grada, njene ciljeve, zadatke i rezultate, ali i primere dobre prakse putem medijskih kampanja i organizacije javnih skupova;

1.3.4. Angažovati istaknute javne gradske ličnosti na promovisanju pristupačnog okruženja;

1.3.5. Organizovati kontinuirane radionice o pristupačnosti u predškolskim ustanovama, osnovnim i srednjim školama;

1.3.6. Obezbediti veću participativnost predstavnika/ca organizacija osoba sa invaliditetom i drugih organizacija civilnog društva u sprovođenju strategije, obukama o pristupačnosti.

Strateški cilj 2

PLANSKIM PRISTUPOM POVEĆAVATI NIVO PRISTUPAČNOSTI SVIH JAVNIH POVRŠINA I JAVNOG PREVOZA U GRADU NOVOM SADU.

Specifični cilj 2.1.

STVORITI USLOVE ZA SISTEMSKI, MULTISEKTORSKI I MULTIDISCIPLINARNI RAD U OBLASTI PRISTUPAČNOSTI JAVNIH POVRŠINA I JAVNOG PREVOZA.

Zadaci:

2.1.1. Osmisliti i redefinisati komunikacijske kanale, odgovornost i nadležnosti u oblasti pristupačnosti između JP, JKP, GU i drugih gradskih službi koje su zadužene za javne površine i javni prevoz;

2.1.2. Razviti plan i program rada, u oblasti pristupačnosti javnih površina i javnog prevoza, na nivou Grada Novog Sada između JP, JKP, GU i drugih gradskih službi;

2.1.3. Izraditi svu potrebnu plansku, projektnu, tehničku i drugu dokumentaciju za rekonstrukciju postojećih barijera na javnim površinama i u javnom prevozu.

Specifični cilj 2.2.

OBEZBEDITI PRISTUPAČNOST JAVNIH POVRŠINA I JAVNOG PREVOZA, KROZ REDOVNO ODRŽAVANJE, REKONSTRUKCIJU I NOVE INVESTICIJE, U SKLADU SA GRADSKOM ODLUKOM.

Zadaci:

2.2.1. Rekonstruisati raskrsnice i druge javne površine prema utvrđenim prioritetima na osnovu analize;

2.2.2. Rekonstruisati postojeća parking mesta namenjena osobama sa invaliditetom i povećati njihov broj u skladu sa normativima;

2.2.3. Izvršiti rekonstrukciju postojećih taktilnih staza za slepe, po gradskim zonama;

2.2.4. Rekonstruisati najmanje 50% (150) postojećih gradskih autobuskih stajališta i 10% (50) prigradskih stajališta u cilju njihovog prilagođavanja, a u skladu sa analizom:

- nivelaciono u odnosu na autobuse,

- audio, taktilno i vizuelno informisanje putnika;

2.2.5. Izvršiti rekonstrukciju postojećih niskopodnih autobusa javnog prevoza u Gradu, uvođenjem dodatne opreme koja povećavaju pristupačnost:

- audio, taktilno i vizuelno informisanje putnika u vozilima i

- automatskom opremom (rampom) za bezbedan i lak ulazak/izlazak;

2.2.6. Rekonstruisati postojeće svetlosno signalisane raskrsnice uvođenjem zvučnih semafora za osobe koje su slepe, a u skladu sa analizom;

2.2.7. Gradskom odlukom obezbediti da se deo voznog parka postojećih taksi službi opremi u skladu sa odgovarajućim standardima pristupačnosti.

Strateški cilj 3

PLANSKIM PRISTUPOM POVEĆATI NIVO PRISTUPAČNOSTI OBJEKATA ZA JAVNU UPOTREBU U GRADU NOVOM SADU.

Specifični cilj 3.1.

STVORITI USLOVE ZA SISTEMSKI, MULTISEKTORSKI I MULTIDISCIPLINARNI RAD U OBLASTI PRISTUPAČNOSTI JAVNIH OBJEKATA.

Zadaci:

3.1.1. Osmisliti i redefinisati komunikacijske kanale, odgovornost i nadležnosti u oblasti pristupačnosti između JP, JKP, GU i drugih gradskih službi koje su zadužene za javne objekte;

3.1.2. Izvršiti analizu postojećeg stanja sa aspekta pristupačnosti po grupama objekata i napraviti selekciju prioritetnih javnih objekata;

3.1.3. Razviti plan i program rada, u oblasti pristupačnosti javnih objekata, na nivou Grada Novog Sada između odgovarajućih JP, JKP, GU i drugih gradskih službi;

3.1.4. Izraditi svu potrebnu projektnu, tehničku i drugu dokumentaciju za rekonstrukciju postojećih barijera na izabranim prioritetnim javnim objektima;

3.1.5. Definisati pravni okvir na nivou Grada Novog Sada, za pribavljanje dokumentacije i subvencionisanje troškova za rekonstrukciju, u cilju poboljšanja pristupačnosti prioritetnih javnih objekata.

Specifični cilj 3.2.

POVEĆATI PRISTUPAČNOST POSTOJEĆIM JAVNIM OBJEKTIMA.

Zadaci:

3.2.1. Obezbediti fizičku pristupačnost putem rekonstrukcije po fazama u objektima:

- predškolskih ustanova;

- osnovnog, srednjeg, višeg i visokog obrazovanja;

- primarne zdravstvene zaštite;

- socijalne zaštite;

- javne administracije.

3.2.2. Kreirati stimulativne mere za povećanje pristupačnosti objekata za javno korišćenje, kao što su:

- objekti iz oblasti kulture;

- objekti iz oblasti sporta i rekreacije;

- pijace;

- groblja;

- verski i

- drugi slični objekti.

3.2.3. Kreirati stimulativne mere za povećanje pristupačnosti objekata za javno korišćenje koji nisu u državnom vlasništvu, kao što su:

- ugostiteljstvo;

- trgovina;

- turizam i

- drugi slični objekti.

Strateški cilj 4

PLANSKIM PRISTUPOM POVEĆATI NIVO PRISTUPAČNOSTI SVIH INFORMACIJA, KOMUNIKACIJA I USLUGA U GRADU NOVOM SADU.

Specifični cilj 4.1.

STVORITI USLOVE ZA SISTEMSKI, MULTISEKTORSKI I MULTIDISCIPLINARNI RAD U OBLASTI PRISTUPAČNOSTI JAVNIH INFORMACIJA I USLUGA.

Zadaci:

4.1.1. Osmisliti i redefinisati komunikacijske kanale, odgovornost i nadležnosti u oblasti pristupačnosti između JP, JKP, GU i drugih gradskih službi koje su zadužene za pružanje informacija, komunikacija i usluga;

4.1.2. Izvršiti analizu postojećeg stanja sa aspekta pristupačnosti informacija;

4.1.3. Razviti plan i program rada na osnovu analize sa ciljem pojednostavljivanja procedura, u oblasti pristupačnosti javnih informacija i komunikacija, na nivou Grada Novog Sada između odgovarajućih JP, JKP, GU i drugih gradskih službi;

4.1.4. Razviti i potencirati korišćenje komunikacijskog kanala između građana/ki i lokalne samouprave, radi povećanja pristupačnosti informacija, komunikacija i usluga.

Specifični cilj 4.2.

UNAPREDITI PRISTUPAČNOST INFORMACIJA I USLUGA KROZ REDOVNO ODRŽAVANJE, AŽURIRANJE, PRAĆENJE I INVESTIRANJE U KOMUNIKACIONE SISTEME.

Zadaci:

4.2.1. Kreiranje i objedinjavanje pristupačnih servisnih informacija Grada Novog Sada za sve građane/ke;

4.2.2. Obezbediti pristupačnost i dostupnost svih javnih dokumenata, u različitim formatima (pristupačni e_dokumenti, Brajevo pismo, jezici manjina i sl.);

4.2.3. Obezbediti pristupačnost svih informacija bez obzira na fizičke, senzorne i druge karakteristike ljudi koje se nude putem e_usluga na nivou Grada (e_uprava);

4.2.4. Obezbediti pristupačnost svih informacija i usluga koje se pružaju građanima/kama u objektima javne administracije;

4.2.5. Obezbediti adekvatan način obaveštavanja, informisanja i komunikacije svih građana/ki u hitnim slučajevima;

4.2.6. Obezbediti adekvatno postavljanje informacija i simbola/piktograma (jasno vidljivih, upotrebljivih, razumljivih) u svim javnim objektima i javnim površinama, za sve građane/ke;

4.2.7. Usavršiti i promovisati sve postojeće usluge institucija čiji je osnivač Grad Novi Sad sa aspekta pristupačnosti informacija (postojeći veb sajtovi);

4.2.8. Kreiranje novih usluga i servisa podrške u oblasti pristupačnih informacija i komunikacija (veb sadržaji, softveri, aplikacije, programi, i slično).

6. PRAĆENJE I EVALUACIJA STRATEGIJE

6.1. Aranžmani za primenu

Aranžmani za primenu Strateškog plana pristupačnosti Grada Novog Sada 2012 - 2018. godine, u osnovi obuhvataju: gradska tela i mehanizme i procedure uz koje će se osigurati uspešno sprovođenje strategije.

A. Gradska tela

U osnovi, lokalna struktura može da ima dve komponente:

I. Upravljačka struktura - organi i tela za upravljanje procesom implementacije Strateškog plana;

II. Operativna struktura - organi, organizacije i institucije koje su zadužene za realizaciju Strateškog plana, prioriteta i projekata.

TELO	ZADUŽENJE
Skupština Grada Novog Sada	Usvaja Strateški plan pristupačnosti Grada Novog Sada, akcioni plan i odgovarajući budžet, Kontroliše rad svih izvršnih tela koji su zaduženi za implementaciju strategije i akcionog plana pristupačnosti
Gradonačelnik Grada Novog Sada	Daje predlog strateškog, akcionog plana i budžeta Skupštini Grada, imenuje Tim za implementaciju Strateškog plana pristupačnosti, svojim odlukama upravlja procesom implementacije strateškog plana pristupačnosti
Gradsko veće Grada Novog Sada	U saradnji sa Timom za implementaciju strateškog plana pristupačnosti sprovodi sve zadatke i aktivnosti predviđene planom pristupačnosti, iz svoje nadležnosti
Saveti	Pružaju podršku Timu za implementaciju strategije pristupačnosti, svojim savetodavnim radom
Tim za pristupačnost	Zadužen je za implementaciju svih strategijom predviđenih aktivnosti, sprovođenje evaluacije rada i izveštavanje
Javna i javnokomunalna gradska preduzeća	Sprovode sve definisane zadatke iz strategije pristupačnosti, u okviru svojih nadležnosti

Tabela br. 6. Organi i zaduženja u procesu implementacije strategije

B. Mehanizmi i procedure

I. Protokol o sprovođenju strategije pristupačnosti - definisaće se i usvojiti jedinstven protokol o saradnji između lokalne vlasti, javnih preduzeća, institucija, nevladinih organizacija, drugih relevantnih javnih i privatnih subjekata kojim se jasno prepoznaje uloga, obaveze i odgovornost svakog od aktera u odnosu na usvojeni Strateški plan pristupačnosti. Protokol će se definisati i potpisati u roku od 6 meseci od usvajanja Strateškog plana pristupačnosti.

II. Odluka o formiranju budžetske stavke - za podršku implementaciji Strategije pristupačnosti. Takva odluka osiguraće da gradski budžet u okviru svojih realnih mogućnosti, prati i podržava strategiju, a s druge strane, obezbediće sigurna sredstva za učešće u sufinansiranju projekta kojima se aplicira kod organizacija i stranih donatora (sufinansiranje Grada je jedan od zahteva kod IPA i drugih fondova).

6.2. Resursi potrebni za implementaciju

Sredstva za realizaciju mera i aktivnosti predviđenih ovom strategijom, u osnovi, obezbediće se iz budžeta Grada Novog Sada kroz rad svojih GU, JP, JKP i drugih nadležnih službi. Sa druge strane, za realizaciju pojedinih predviđenih mera stimulisaće se i pronalaženje sredstava od donatora i međunarodnih partnera, uključujući i privatni sektor.

Sredstva (novac) za implementaciju strategije biće predviđena Akcionim planom pristupačnosti Grada Novog Sada, u skladu sa raspoloživim sredstvima Grada.

Ljudski resursi koji su potrebni za implementacju ove strategije prvenstveno će se obezbediti u okviru postojećih resursa koji već postoje u okviru gradskih GU, JP, JKP i drugih nadležnih službi. Takođe, stimulisaće se i učešće predstavnika/ca lokalnih nevladinih organizacija i pojedinaca/ki zainteresovanih za strategiju pristupačnosti.

6.3. Plan praćenja i ocena uspešnosti

Plan praćenja i ocena uspešnosti realizacije Strategije pristupačnosti Grada Novog Sada biće detaljnije obrađen izradom Akcionog plana za pristupačnost.

Praćenje i ocenu uspešnosti Strategije pristupačnosti sprovodiće Tim za pristupačnost Grada Novog Sada, realizacijom internog monitoringa. U slučaju potrebe, može se formirati i posebno telo za tu namenu.

Tim za pristupačnost Grada Novog Sada će u toku izrade Akcionog plana pristupačnosti za svaku aktivnost predvideti odgovarajuće indikatore za sve zadatke na godišnjem nivou, uključujući i odgovorne nosioce koji će biti predmet monitoringa.

Sa druge strane, svaki odgovorni nosilac određene aktivnosti biće u obavezi da realizuje interni monitoring onih aktivnosti za koju je zadužen.

Izradom Akcionog plana u oblasti pristupačnosti, biće definisani i indikatori za sve ciljeve, a na kraju svake godine uradiće se pregled realizovanog i dati odgovarajuća ocena učinka (rezultata), sa predlogom za eventualnu reviziju plana. Na osnovu tako dobijenih informacija izrađivaće se akcioni planovi za svaku narednu godinu.

U osnovi, predmet monitoringa i evaluacije podrazumevaće:

1) Praćenje procesa implementacije - da li se planirane aktivnosti sprovode i da li se resursi efektivno identifikuju i koriste;

2) Praćenje ishoda aktivnosti - kakvi su efekti/rezultati aktivnosti u odnosu na uložene resurse (novac);

3) Evaluaciju napretka u ostvarivanju svrhe (misije i strateških ciljeva Strategije pristupačnosti)

4) Evaluaciju uticaja strategije na život građana/ki.

Metode, nosioci i korišćenje rezultata procesa monitoringa, podrazumeva:

I. Metode i tehnike monitoringa i evaluacije - Za uspešno obavljanje monitoringa i evaluacije Strateškog plana pristupačnosti koristiće se standardni set alatki koji će biti definisani Akcionim planom pristupačnosti. Tim za pristupačnost će u svojim godišnjim planovima rada preciznije definisati tehnike pomoću kojih će se sprovoditi monitoring i evaluacija Strateškog plana, ujednačavati ih i prilagođavati ih za prikupljanje podataka o svim raznorodnim aktivnostima predviđenih Strateškim planom. Stručnu pomoć može im pružiti i nezavisna organizacija koju izabere Grad;

II. Nosioci procesa monitoringa i evaluacije - Koordinaciju svih aktivnosti monitoringa evaluacije sprovodiće Tim za pristupačnost Grada Novog Sada. Svi akteri u implementaciji strategije ili pojedinačnih aktivnosti su u obavezi da u skladu sa opštim indikatorima definišu specifične i obezbede njihovo merenje tokom trajanja implementacije strategije;

III. Korišćenje rezultata monitoringa i evaluacije - primarna svrha prikupljanja podataka i donošenja ocena o napretku i uspehu je provera zasnovanosti i realističnosti Strateškog plana pristupačnosti, pa s tim u vezi i korekcije ciljeva i zadataka, ukoliko je to potrebno. Monitoring izveštaji se sačinjavaju svake godine i prezentuju Skupštini Grada i javnosti na uvid i razmatranje.

6.4. Plan komunikacija

Plan komunikacije predstavljao je osnovni plan tokom izrade Strategije pristupačnosti ali će isto tako biti vrlo značajan i u fazi njene implementacije.

Ključne faze tog plana su:

I. Faza ulaska Grada u proces strateškog planiranja

• Javna prezentacija procesa planiranja, konsultacije sa građanima i intervjui i novinski članci o ulasku Grada u proces strateškog planiranja, najava procesa, isticanje ključnih razloga i očekivanih rezultata;

• Osnivanje Tima za pristupačnost, kao reprezentativnog tela sastavljenog od predstavnika relevantnih aktera u Gradu i njegovo predstavljanje javnosti;

• Formiranje sektorskih grupa u čijem sastavu su lica koja značajno mogu doprineti unapređenju svoje oblasti;

• Participativno prikupljanje podataka od svih relevantnih institucija i organa.

II. Faza izrade strateškog dokumenta

Ova faza je karakteristična po visokom učešću raznorodnih društvenih činilaca u analizi stanja, određivanju prioriteta i definisanju konkretnih zadataka. Nju je pratio i intenzivan rad na obuci lokalnih aktera za sprovođenje procesa planiranja. Forme koje su korišćene su:

• Radni sastanci Tima za pristupačnost i sektorskih grupa na donošenju Strateškog plana;

• Konsultacije sa stručnim institucijama, organizacijama i pojedincima;

• Konsultacije sa stručnim službama u Gradu;

• Medijski prilozi o procesu planiranja - Prisustvo medija radnim sastancima i upoznavanje sa fazom procesa strateškog planiranja, davanje intervjua, izjava za medije i sl.

III. Faza promocije usvojenih strateških opredeljenja

• Javna rasprava sa građanima/kama o predlogu Strateškog plana pristupačnosti i u skladu sa njom organizacija javnih debata;

• Izrada letka sa osnovnim informacijama o procesu izrade plana i njegova podela javnim institucijama u Gradu;

• Izrada logoa Tima za pristupačnost i Strateškog plana koji će se koristiti kao promotivno sredstvo na svim aktivnostima koji budu proizašli iz strategije;

• Donošenje i usvajanje Odluke o usvajanju Strateškog plana pristupačnosti na sednici Skupštini Grada Novog Sada;

• Postavljanje dokumenta Strategije na zvanični sajt Grada;

• Štampanje i distribucija usvojenog Strateškog plana pristupačnosti nosiocima javnih ovlašćenja i vlasti i svim zainteresovanim stranama u Gradu;

• Konferencija za medije, nakon usvajanja Strateškog plana, o uspostavljenim strateškim ciljevima.

IV. Faza implementacije Strateškog plana i faza praćenja napretka i ocene uspeha

• Formiranje Tima za komunikaciju sa medijima u okviru Tima za pristupačnost;

• Organizovanje Konferencije za medije o postignutim rezultatima, od strane Tima, najmanje dva puta godišnje, a po potrebi i češće;

• Izrada i prezentacija godišnjeg izveštaja o realizaciji Strateškog plana pristupačnosti;

• Strateški pravac u ovom dokumentu koji je posvećen informacijama i komunikacijama omogućava široku vidljivost strategije, ne samo kao dokumenta nego i kao procesa koji pripada svim građanima i građankama Novog Sada.

7. PRILOZI

7.1. Opis karakterističnih pojmova

U ovom delu dokumenta, data su objašnjenja pojedinih karakterističnih pojmova koja se pominju u tekstu strategije, a u cilju što lakšeg razumevanja i sprečavanja pogrešnog tumačenja. Termini su dati po azbučnom redu.

- DIZAJN ZA SVE predstavlja dizajn za ljudsku različitost, socijalnu inkluziju i jednakost11. On predstavlja stvaranje okruženja, proizvoda i servisa sa ciljem da svi, uključujući buduće generacije, rod/pol, sposobnosti ili kulturnu pozadinu, mogu uživati u participiranju i kreiranju društva, sa jednakim šansama učešća u ekonomiji, kulturi, sportu, razonodi, kao i mogućnosti da prisustvuju, koriste i razumeju bilo koji deo okruženja, sa što većom samostalnošću-nezavisnošću12.

- Cilj tog koncepta je zapravo da omogući ljudima da imaju jednake mogućnosti učešća u svim aspektima društva. On uzima u obzir sve ljude, sve njihove različitosti, potrebe i priznaje promene kroz koje svi prolazimo tokom života (na primer promene koje nastaju usled starenja čoveka).

- Dizajn za sve je intervencija u okruženju, na proizvodima ili uslugama koja svima omogućuje da učestvuju u stvaranju našeg društva, obezbeđujući mu/joj jednake mogućnosti za učešće u ekonomskim, društvenim, kulturnim i aktivnostima u slobodno vreme. Osim toga, omogućavajući svim korisnicima da samostalno pristupe okruženju, da koriste i razumeju njegove različite delove, bez obzira na uzrast, rod, sposobnosti ili kulturno poreklo. Pored toga, Dizajn za sve obezbeđuje budućim generacijama da u istoj meri uživaju u podsticajnom okruženju koje je izgrađeno vodeći računa o svima (održivost). Na taj način, može se reći da je Dizajn za sve filozofija i strategija planiranja čiji je cilj univerzalni pristup.13

___________
11 Izvor: Fondacija Dizajn za sve (Design for All Foundation), Barselona, Španija
12 Izvor: Fondacija Dizajn za sve (Design for All Foundation), Barselona, Španija
13 Izvor: Fondacija Dizajn za sve (Design for All Foundation), Barselona, Španija

- IZGRAĐENO OKRUŽENJE podrazumeva ono okruženje koje je stvorio čovek izmenom svog prirodnog okruženja, a za sopstvene potrebe. Ono obuhvata svu infrastrukturu (ulice, staze, saobraćajnice, parkove, i slično), privatne i javne objekte (pošte, škole, banke, domovi zdravlja, bolnice, tržni centri, sportske dvorane, stadioni, stambene zgrade, kuće i slično.) U tom smislu izgrađeno okruženje je ono okruženje koje je osmišljeno od strane ljudi za ljude, bilo da je javno ili privatno.

- INVALIDNOST podrazumeva da ona proističe iz interakcije osobe sa okolinskim barijerama i barijerama koje se odražavaju u stavovima zajednice a otežavaju puno i efektivno učešće osoba sa invaliditetom u društvu na osnovu jednakosti sa ostalim članovima tog društva.14 U tom smislu priznaje se uticaj okruženja na invaliditet.

______________
14 Definicija invalidnosti - Konvencija UN o pravima osoba sa invaliditetom 2006.

- INKLUZIVNO DRUŠTVO podrazumeva ono društvo u kojem svaka osoba ima jednaku šansu i uslove da na ravnopravnoj osnovi koristi sve delove izgrađenog okruženja, uključujući i proizvode i usluge, i da aktivno participira u bilo kojem segmentu tog društva, bez obzira na svoje fizičke, senzorne ili intelektualne sposobnosti, materijalni i socijalni status, rod, pol, nacionalnost, veru, jezik koji govore, godine starosti i/ili druge ljudske razlike.

- JEDNAKE MOGUĆNOSTI podrazumevaju da svaka osoba, bez obzira na svoj stepen sposobnosti, treba da ima istu mogućnost da koristi bilo koji deo izgrađenog okruženja, proizvoda i /ili usluga, korišćenjem istog ili sličnog (alternativnog) proizvoda, bez posebnih prilagođavanja ili stvaranja tzv. specijalnog proizvoda (npr. na primer, upotreba specijalnog autobusa za prevoz osoba sa invaliditetom umesto standardnog autobusa koji svi mogu da koriste).

- MEDICINSKI MODEL INVALIDNOSTI označava zastareli način društvenog pristupa rešavanju pitanja invalidnosti. On sagledava invalidnost kao problem pojedinca/ke, a koji je izazvan ili prouzrokovan bolešću, povredom ili nekim drugim oštećenjem zdravlja. Zbog toga zahteva medicinsku pomoć i negu koju pružaju profesionalci, kao što su: lekari, negovatelji, terapeuti, defektolozi i slično.

- MOBILNOST u kontekstu ove strategije podrazumeva mogućnost svake osobe da stigne od tačke A do tačke B bez prepreke. To je dakle uspostavljanje odnosa u prostoru i vremenu ali i mogućnost da ljudi ostvare društvene kontakte, samostalnost i ravnopravno učestvuju u životu zajednice.

- NEPREKIDIVI LANAC KRETANJA u kontekstu strategije, podrazumeva da osoba bez obzira na svoje fizičke, senzorne i/ili intelektualne sposobnosti ili starost, može slobodno da se kreće prvo unutar svoje kuće i da ide od tog mesta (npr. tačka A) do bilo koje zgrade ili prostora koji sama odabere (tačka B), bilo kojim prevoznim sredstvom, i da se vrati kući (tačka A), bez barijere i bez toga da bude iscrpljena.

Neprekidivi lanac kretanja se sastoji od 5 karika.

To su:

[1] individualne službe podrške (npr. pomagala, asistencija i sl.),

[2] pristupačno stanovanje (kuće i stanovi),

[3] pristupačni javni objekti (pošte, banke, škole i sl.),

[4] pristupačni spoljašnji prostor/sredina bez barijera,

[5] pristupačan javni prevoz.

U kreiranju i osmišljavanju svih tih karika, veliku ulogu imaju upravo inovativni koncepti dizajn za sve i univerzalni dizajn, kao novi načini planiranja, čiji se principi mogu primeniti na svaku od pomenutih karika lanca kretanja.

Šema br. 4: Neprekidivi lanac kretanja

- OSI - skraćenica za "osobe sa invaliditetom".

- PERSONALNA ASISTENCIJA je oruđe za samostalan život. Personalna asistencija znači novčanu alokaciju za osobe sa invaliditetom koje tako plaćaju potrebnu asistenciju. Ona treba da se obezbeđuje na osnovu utvrđivanja individualnih potreba i u zavisnosti od životne situacije svakog pojedinca kao i u skladu sa domaćim tržištem rada. Osobe sa invaliditetom treba da imaju pravo da regrutuju i rukovode svojim asistentima kao i da biraju način zapošljavanja. Alokacije treba da pokriju platu personalnog asistenta i druge troškove (doprinose, administrativne troškove i sl.).

- POVRŠINA JAVNE NAMENE označava prostor koji je određen planskim dokumentom za uređenje ili izgradnju javnih površina za koje se utvrđuje opšti interes, u skladu sa posebnim zakonom (ulice, trgovi, parkovi i dr.).

- PRIRODNO OKRUŽENJE podrazumeva okruženje koje nije izmenjeno i čiji izgled, oblik i uslovi u njemu isključivo zavise od uticaja prirodnih sila (kiša, sneg, led, vetar, temperatura). U tom smislu, život ljudi u prirodnom okruženju je gotovo nemoguć.

- PRISTUPAČAN JAVNI PREVOZ podrazumeva jednaku mogućnost i samostalnu upotrebu vozila javnog prevoza ali i usluga prevoza, od strane SVIH građana. To je naročito značajno za grupe korisnika sa izraženom otežanom mobilnošću i mogućnošću komunikacije, budući da su zbog neprilagođenosti sistema javnog prevoza oni isključeni iz saobraćaja. To su najčešće: mala deca, stare osobe, osobe sa različitim invaliditetom (sa ili bez korišćenja pomagala za kretanje i/ili komunikaciju), roditelji sa decom, trudnice i slično.

- PRISTUPAČNA VOZILA JAVNOG PREVOZA podrazumevaju samo univerzalno pristupačna vozila za sve, koja su niskopodna i opremljena odgovarajućim automatskim rampama na srednjim vratima, koja omogućavaju nesmetan ulaz/izlaz onim osobama koja koriste invalidska kolica ili neki drugi vid pomagala, roditeljima sa malom decom u dečijim kolicima, putnicima sa prtljagom i slično.

Pristupačan javni prevoz NE podrazumeva postojanje zasebno prilagođenog vozila i sa specijalnim režimom kretanja van zvaničnog reda vožnje (npr. vozilo koje se koristi samo i isključivo za prevoz osoba sa invaliditetom), jer se na taj način vrši nova segregacija korisnika/ca. U osnovi, to onda nije "javni prevoz" u opštem smislu, već specijalizovani vid prevoza osoba sa invaliditetom, koji se organizuje u dogovoru sa pojedincima i organizacijama).

- PRISTUPAČNE INFORMACIJE I KOMUNIKACIJE

- Pod informacijama i komunikacijama podrazumevamo sve one informacije od javnog značaja koje su namenjene građanima, uključujući i mogućnost da se ostvari adekvatna komunikacija sa drugim ljudima. Ovde dakle svrstavamo:

- Pristup i mogućnost korišćenja javnih telefonskih govornica, oglasnih tabla, putokaza i slično;

- Pristup i format informacija koje se dobijaju u javnim gradskim službama (uslužni centri za građane, šalter sale, informativne službe, SUP, kol centri, lokalne radio i tv stanice);

- Lokalni (slobodni) pristup internetu, web sadržajima (zvanična lokalna web prezentacija) i uopšte pristup i upotreba novih tehnologija;

- Sistemi javnog uzbunjivanja i bezbednosti (pozivanje policije, hitne službe ili protivpožarne službe i sl.);

- Turističke i druge informacije.

- PRISTUPAČNE JAVNE POVRŠINE podrazumevaju jednak pristup i korišćenje od strane svih potencijalnih korisnika svakom prostoru na teritoriji Grada Novog Sada koji planskim dokumentima određen za uređenje ili izgradnju javnih objekata. To podrazumeva jednak pristup svim površinama kao što su:

- Svi pešački tokovi (ulice, trotoari, parkovi, prolazi/hodnici, pasaži, prilazi javnim objektima i objektima kolektivnog stanovanja, podzemne i nadzemne stepenice, i sl.);

- Javne zelene površine između i oko zgrada, ulični travnjaci, parkovi, drvoredi;

- saobraćajnice i objekti u saobraćaju (raskrsnice, pešački prelazi, parkirališta, biciklističke staze, garaže, autobuske i žel. stanice i autobuska stajališta, taksi stajališta, benzinske stanice i pristaništa), uključujući i sisteme informisanja u javnom prostoru (horizontalna i vertikalna signalizacija - semafori, znakovi, obaveštenja, table, putokazi i sl.);

- sportski i zabavni tereni, pijace, javne plaže, obale, groblja i dečija igrališta;

- druge izgrađene površine namenjene za javno korišćenje.

Pristupačne javne površine podrazumevaju i adekvatan pristup svim uslugama koje se nude građanima na navedenim javnim površinama (npr. Mobilijar na dečijim igrališta, rekviziti na sportskim terenima, urbani mobilijar - klupe, kante, žardinjere, javne česme, ulično osvetljenje, elementi vizuelnog vođenja i slično.

- PRISTUPAČNE USLUGE podrazumevaju sve vrste usluga koje nudi Grad za svoje građane (ili posetioce) a koje treba da budu univerzalne i osmišljene na takav način da svako može samostalno da im pristupi, razume, dobije i koristi sve informacije u vezi sa korišćenjem date usluge (uključujući i osobe sa oštećenjem vida i/ili sluha, turiste koji ne govore srpski jezik, i slično).

- PRISTUPAČNI JAVNI OBJEKTI - pod ovim pojmom podrazumevamo sve one objekte koji se ne koriste isključivo za privatno stanovanje.

"U ovim zgradama su uglavnom smeštene službe koje su namenjene javnosti i koje će u jednom trenutku morati da koristi celokupno stanovništvo, te treba da budu u potpunosti pristupačne. Osim toga, bilo koja kvalifikovana osoba, bez obzira na njene/njegove fizičke sposobnosti, treba da bude u prilici da konkuriše za posao u takvim zgradama. Stoga je bitno da je cela zgrada, a ne samo neki njeni delovi namenjeni javnosti pristupačna (hodnici, toaleti, kancelarije, itd.)."

Dakle, ovde podrazumevamo:

- Objekte poslovnog karaktera - pošte, banke, tržni centri, prodavnice, restorani, kafići i sl., uključujući i one koji su poslovno/stambenog tipa;

- Objekte za određenu/specifičnu namenu - objekti u oblasti obrazovanja, zdravstva, sporta, rekreacije, kulture, bezbednosti (škole, domovi zdravlja, bolnice, ambulante, apoteke, sportske dvorane, stadioni, pozorišta, bioskopi, galerije, skloništa i sl.).

- Delovi stambenih objekata koji su zajednički - ulaz, liftovi, prolazi, stepeništa, dvorište i sl.

- Druge objekte namenjene javnom korišćenju.

- PRISTUPAČNOST podrazumeva sve ono što svakom pojedincu (bez obzira da li ima invaliditet ili ne) omogućava da samostalno živi i učestvuje u svim aspektima života, na jednakoj osnovi. To podrazumeva da svako ima jednak pristup izgrađenom okruženju (tj. javnom prostoru i javnim objektima), proizvodima i/ili uslugama, bez diskriminacije po osnovu nečijeg nivoa sposobnosti (fizičkih, senzornih, intelektualnih, psihičkih i slično).

- SAMOSTALNI ŽIVOT je dnevna demonstracija ljudskih prava zasnovanih na invalidskoj politici. Samostalni život je moguć samo kombinacijom okolinskih i individualnih faktora koji omogućavaju osobama sa invaliditetom da imaju kontrolu nad svojim životima, uz mogućnost izbora i odluke gde se živi, sa kim se živi i kako se živi. Samostalan život zahteva pristupačnost fizičke okoline, prevoza, pristup tehničkim pomagalima, personalnoj asistenciji i servisima u lokalnoj zajednici.

- SLOBODNO KRETANJE - u kontekstu ove strategije, označava pravo svake osoba da se kreće u izgrađenom okruženju, ne suočavajući se sa barijerama ili ograničenjima. Termin "slobodno kretanje" se ne sme pomešati sa pojmom "sloboda kretanja", pravnim konceptom koji označava prava građana da napuste zemlju kad god žele i vrate se u nju bez mešanja države.

- SOCIJALNI MODEL INVALIDNOSTI je dijametralno suprotan medicinskom modelu invalidnosti i predstavlja savremeni pristup društva pitanju invalidnosti. On sagledava invalidnost kao problem društva i države (a ne problem pojedinca) koja nije stvorila iste uslove i mogućnosti za sve građane i građanke koji u njoj žive, bez obzira na njihove različitosti. Invalidnost se dakle, u ovom modelu, posmatra kao pitanje ljudskih prava, a težište problema stavljeno je na barijere sa kojima se osobe sa invaliditetom suočavaju u svakodnevnom životu kako kao pojedinci/ke, tako i kao grupa.

Prethodno opisani pojmovi poput: "pristupačnost", "dizajn za sve", "jednake mogućnosti", i drugi, predstavljaju direktne "proizvode" socijalnog pristupa invalidnosti.

- UNIVERZALNI DIZAJN je koncept koji je počeo da se razvija u SAD sredinom 70-ih godina 20 veka, i predstavlja viziju i pokušaj da se kompletno izgrađeno okruženje (javni prostor), zgrade (javne i privatne) i proizvodi (upotrebni predmeti) planiraju i konstruišu na takav način kako bi u najvećoj mogućoj meri mogli da ih koriste svi: deca, stari, ljudi različitih telesnih dimenzija, fizičkih, senzornih i/ili intelektualnih sposobnosti, osobe sa invaliditetom i bez invaliditeta.

- U tom smislu, "univerzalni dizajn" podrazumeva dizajn proizvoda i okruženja koji su u najvećoj mogućoj meri upotrebljivi za SVE ljude bez potrebe za prilagođavanjem ili specijalizovanim dizajnom15.

______________
15 Ronald L. Majs, osnivač Centra za univerzalni dizajn, Državni Univerzitet S. Karoline, 1989. god.

- UNIVERZALNI SERVISI U LOKALNOJ ZAJEDNICI (Community-based Services - CBS) predstavljaju i politički i socijalni pristup kao i političke mere za stvaranje pristupačnih svih javnih servisa - kao što su stanovanje, obrazovanje, prevoz, zdravstvene usluge i druge mere za osobe sa invaliditetom u svakodnevnim prilikama. Univerzalni servisi znače obezbeđivanje odgovarajućeg prilagođavanja kako bi se osobama sa invaliditetom omogućio pristup postojećim uslugama i mogućnostima da žive kao punopravni građani. Univerzalni servisi uklanjaju potrebu za paralelnim servisima kao što su institucije za trajni smeštaj, specijalne škole, dugotrajno bolničko lečenje, specijalne prevozne usluge, zaštitne radionice itd.

- URBANI MOBILIJAR čine: namenski kiosci, klupe, poštanski sandučići, javne telefonske govornice, ukrasne žardinjere, javni časovnici, stubovi, kugle ograde i druge vrste zapreka na javnim površinama, skejt parkovi, fitnes mobilijar, parkomati, i drugi urbani mobilijar.