>

PLAN ZAŠTITE OD EROZIJE ZEMLJIŠTA NA TERITORIJI GRADA UŽICA ("Sl. list grada Užica", br. 23/2014)

ZAŠTITA ZEMLJIŠTA OD EROZIJE (ANTIEROZIVNE MERE)

Rasprostranjenost erozionih procesa u Srbiji, kao i učestalost pojave bujičnih poplava, predstavlja značajne faktore degradacije životne sredine. To ih čini nezaobilaznim komponentama pri izradi planskih dokumenata, naročito u gradovima i opštinama koje se prostiru u brdsko-planinskim područjima.

Pošto Užička opština spada u red brdsko-planinskih područija, svrstava se u grupu opština sa većom nadmorskom visinom, velikim nagibima terena i razvijenom rečnom mrežom, a sve to predstavlja preduslov za poremećaj zemljišta što je jedan od glavnih uslova za pojavu erozije.

Vodna erozija je najuočljivija i obuhvata skoro celokupnu teritoriju opštine. Njen intenzitet zavisi prvenstveno od nagiba terena i padova toka i slivova. U našem područiju karakteristični su sledeći vidovi vodne erozije:

Regionalna ili pluvijalna erozija (izazvana radom kiše);

Fluvijalna erozija (izazvana radom rečne vode) i

Podzemna erozija-sufozija (erozija podzemnom vodom).

Regionalna erozija vodom praktično je zastupljena na teritoriji cele opštine. Pri tome, treba voditi računa da ona nije podjednako izražena već da postoje delovi gde je ona blaža (prirodna, normalna erozija) i jača (ubrzana erozija). Oko 10% teritorije opštine ugroženo je jakom erozijom, odnosno ogoljeni tereni sa velikim nagibima (Mokra Gora i Kremna), dok u ostalom delu preovladava normalna erozija koja se ne može sprečiti jer je deo prirodnog ciklusa koji stvara aluvijalne naslage zemljišta u rečnim dolinama.

Fluvijalna erozija je u suštini kombinacija regionalne erozije potpomognute snagom tekuće vode, koja protiče kroz korita slivova od potočića do reka. Ona je izraz erozionih procesa u slivovima. Ukoliko je rečni sliv manje zahvaćen procesima erozije, utoliko se radi više o mirnom rečnom vodotoku i obrnuto. Onog momenta kada u rečnom slivu procesi regionalne erozije uzmu veći zamah, tada rečni sliv postaje bujični sliv, bez obzira na njegovu veličinu (bujični tokovi u Mokroj Gori, Biosci, Kremnima, Ravnima). S’ obzirom da već više od 20 godina na rečnim slivovima Užičke opštine nije bilo većih investicija u protiverozionim radovima, osim na teritoriji grada-uređenje korita reke Đetinje, zacevljenje Carinskog i Uremovačkog potoka, te u poslednje vreme uređenje vodotoka oko Šarganske osmice u Mokroj Gori, postoji realna opasnost da gubici koje trpi zemljište od vodne erozije budu još veći. Delimična, dosadašnja istraživanja o tome, nisu dovoljna da bi se dobila potpuna slika o štetnosti delovanja erozije na teritoriji naše opštine. Poznato je, da je pored zemljišta, voda jedan od glavnih elemenata za unapređenje svih elemenata proizvodnje (industrija, energetika, vodosnabdevanje, poljoprivreda i dr.) te se ozbiljno mora pristupiti smanjivanju erozionih procesa jer to direktno dovodi do smanjenja korisnih voda, a povećava dejstvo štetnih, poplavnih voda.

Na teritoriji naše opštine najslabijom erozijom zahvaćeni su određeni kraški delovi planine Tare, Ponikve, te srednji deo sliva reke Đetinje gde je dominantan krečnjački pojas sa desne strane toka.

Jakom erozijom zahvaćene su doline koje se koriste za gajenje žitarica u predelima koji se prostiru na nadmorskoj visini od 500 do 1000 m. Nepovoljna klima, veliki pad i nagib terena uslovili su pojavu ovog stepena erozije u dolinama Belog Rzava, te u pojedinim delovima doline reke Đetinje uzvodno od Užica.

Što se tiče ukupnog stanja erodiranosti terena u Užičkoj opštini, najmanju površinu obuhvata jaka erozija (ekscesivna nije zastupljena), a najveću slaba i vrlo slaba erozija što pokazuje da je stanje erodiranih terena još uvek zadovoljavajuće, ali da se pogoršava prvenstveno zbog geološkog sastava (neotpornost i nepropustljivost stena), reljefa (velika prosečna visina slivova i nagiba terena), klimatskih činioca (visoka količina padavina, velike temperaturne razlike, vetrovi) te slabe vegetacione pokrivenosti terena. Pored prirodnih faktora veoma je izražen antropogeni faktor (neplanska i neracionalna obrada zemljišta) koji je jedan od glavnih uzročnika degradacije i destrukcije zemljišta koji dovode do povećanja stepena ugroženosti od erozije

Štete koje nastaju usled jake erozije ogledaju se prvenstveno u velikom gubitku plodnog (obradivog) zemljišta, na terenima koji imaju velike padove, i u gubitku plodnog zemljišta u dolinama koje se zatrpavaju erodivnim materijalom (nanosom).

Analizirani podaci jasno ukazuju da su erozivni procesi u porastu u odnosu na period od pre 20-30 godina. Takav trend treba što pre zaustaviti odgovarajućim protiverozionim merama.

Mere koje je potrebno preduzeti radi zaštite zemljišta od erozije i degradacije moraju biti sveobuhvatne i potpune. Pogoršanje stanja erozije prvenstveno je posledica delatnosti samih ljudi, tako da je najpotrebnije da isti ti ljudi, određenim antierozionim merama, bilo da se radi o preventivnim, operativnim, regulativno-administrativnim, biološkim, tehničkim ili nekim drugim merama, izvrše sanaciju i unapređenje ugroženih terena ne bi li ponovo uspostavili ravnotežu ekoloških uslova i faktora životne sredine, koji u savremenim uslovima mogu biti znatno narušeni, mada, poslednjih godina zbog naglog smanjenja stanovništva u seoskim sredinama i smanjenja površina koje se obrađuju došlo je do prirodnog zanavljanja vegetacije koja smanjuje dejstvo erozije na većim nagibima.

Da bi se moglo pristupiti asanaciji erodiranih i degradiranih terena neophodno je prethodno proučiti stanje vegetacije na teritoriji cele opštine , a posebno na delovima sa velikim nagibom. U tom cilju izvršena su određene analize terena iz koji h se može zaključiti da su najugroženiji tereni Mokre Gore i Kremana, te dolina Lužnice, mada zbog specifičnosti terena ima manjih žarišta i u ostalom delu opštine što je prvenstveno izazvano načinom obrade zemljišta i kultura koje se gaje na tim terenima. U cilju sprečavanja dalje degradacije ovih terena pristupa se merama asanacije koje obuhvataju praćenje i proučavanje samih procesa degradacije vegetativnog pokrivača, regresiju biljnih zajednica, te degradiranje njihovih staništa kako od prirodnih, tako i od antropogenih faktora. U sledećoj tabeli prikazana je vrsta i stepen erozije na teritoriji opštine kao i površine koje su zahvaćene određenom vrstom erozije.

Kategorija erozije	Intezitet erozionih procesa	Površina u (km)2	Površina u (ha)	Zahvaćena površina u (%)
I kategorija	Ekscesivna erozija	-	-	-
II kategorija	Jaka erozija	13,24	1324	2
III kategorija	Srednja erozija	106,18	10618	15,93
IV kategorija	Slaba erozija	228,63	22863	34,30
V kategorija	Vrlo slaba erozija	306,62	30662	45,97
	Aluvijum	11,95	1195	1,80
		666,62	66662	100

Zbog svega napred navedenog bilo bi poželjno na određenim lokalitetima izdvojiti ogledne parcele na kojima bi se osmatralo i merilo stanje i kretanje erozivnih procesa, te na osnovu tih istraživanja nastavilo sa merama koje se preduzimaju ili pristupiti novim ukoliko su sadašnje nedovoljne i ne daju željene rezultate u borbi protiv erozije. Na osnovu dobijenih rezultata sa oglednih polja, treba precizno odrediti i planirati one vrste koje su pogodne za stišavanje i sanaciju ugroženih terena u opštini.

Uspešnost sanacije degradiranih i erodiranih terena, u zavisnosti od uslova, ogleda se u uspešnom oporavljanju i pošumljavanju svih goleti, degradiranih i devastiranih šuma i to ne samo na naj ugroženijim delovima već gde god je to potrebno . Pošto u opštini Užice nije bilo organizovanog i sistematizovanog prikupljanja podataka o dosadašnjim izvedenim antierozionim radovima (osim za branu Vrutci i Regulaciju Đetinje kroz grad, te delimično nekih potoka u samom gradu), jasno je da se samo biološkim (pošumljavanje erozijom ugroženih područija i slivova, zaštita obala, kosina, nasipa itd.) i gađevinsko-tehničkim merama (izvođenje odgovarajućih objekata, građevina i radova) uz veliki napor i strpljenje mogu postići značajni rezultati u bor bi sa erozijom, kao procesom koji direktno ugrožava najrazličitije vidove ljudske delatnosti (poljoprivreda, šumarstvo, industrija i dr.). Treba znati da će rezultati biti vidljivi samo ako se pruži maksimalan doprinos da se striktno poštuju i primene sve operativne i administrativno-regulativne mere.

Biološki i tehnički radovi su u osnovi antierozioni radovi koji se najčešće primenjuju, i to: pošumljavanje i zasnivanje površina i zaštitnih pojaseva pod drugom trajnom vegetacijom, terasiranje i ravnjanje terena, zatravljivanje, izgradnja obodnih kanala, obrada zemljišta po izohipsama, izbor odgovarajućih sadnica i druge mere, a sve to u cilju uravnoteženja površinskog oticaja, povećanja infiltracije i smanjenja velikih voda, spiranja zemljišta i koncentracije nanosa u rečnim tokovima. Biološki radovi ustvari predstavljaju instrument u borbi sa uzrocima koji dovode do pojave erozije. Što se tiče građevinsko-tehničkih radova, izvode se za trenutnu zaštitu od dejstva erozije, naročito rečnog nanosa, i to su najčešće pregrade, zidovi, gredice, pragovi i obaloutvrde a sve zavisno od toga da li se grade na nekim manjim ili većim tokovima, da li su van ili su u zoni naseljenih mesta.

Osim sa problemima koje izaziva dejstvo erozije, na teritoriji Užičke opštine susrećemo se i sa problemom klizišta i nestabilnih padina koja su u 2006. godini posebno kulminirala kao i na teritoriji cele Srbije. Klizišta su česta i prisutna su na terenu skoro svih mesnih zajednica, negde u većoj, a negde u manjoj meri, i najčešće se poklapaju sa onim delovima gde su i erozioni procesi najizraženiji. Pored već ranije registrovanih, pojavio se veći broj novih klizišta na terenima koji ranije nisu bili registrovani kao nestabilni. Prirodna klizišta koja se javljaju na neotpornim i nepropustljivim terenima u principu ne nanose veću štetu osim ukoliko direktno ne ugrožavaju stambene i pomoćne objekte, saobraćajnice i obradive površine (specifična 2006. godina kada je šteta na teritoriji Užičke opštine od klizišta prešla cifru od 100 000 000,00 dinara, a oko 20 stambenih objekata je do te mere uništeno da više nisu bezbedni za život). Uz prirodna, zastupljena su i antropogena klizišta koja se najčešće javljaju kao posledica nepravilno izvedenih građevinskih radova i neadekvatnog korišćenja zemljišta. Tu prvenstveno treba voditi računa o radovima prilikom građenja saobraćajnica jer nepravilnim trasiranjem i nestručnim radom putno zemljište može stvoriti preduslov za pojavu erozije i klizišta. Kao što je već istaknuto, nedovoljnim proučavanjem geoloških osobina terena na kome se radi sobraćajnica, lošim škarpiranjem i zaštitom kosina, izostankom izgradnje kanala i propusta za sprovođenje voda kroz trupove saobraćajnica, te izgradnje nasipa i podizanje vetrozaštitnih pojaseva uz puteve stvaraju se uslovi za destabilizaciju terena što se kasnije može direktno odraziti na pojavu klizišta, erozije i nestabilnih padina. Što se tiče antropogenih klizišta najviše ih je u dolini Đetinje, na potezu duž pruge Užice-Požega, a lokaliteti velikih prirodnih klizišta i nestabilnih terena su Sevojno (Mladovo), Lunovo Selo (Kamenica), Karan (zaseok Granica), Ravni (Vrane i Ravanjsko polje), te delovi Stapara (Anđići), Mokre Gore (Kršanje i Panjak) ali i samog gradskog jezgra (Vilaret, Carinska ulica, Vojvođanska ulica, ulica Svetozara Markovića).

Kao karakteristična geomorfološka pojava u našoj opštini imamo zastupljene sipare. Sipari se najčešće javljaju na strmim stranama klisura i kanjona, krečnjačkog i serpentinskog sastava (Mokra Gora, Kremna). Osim u ovim delovima opštine, klizanje i odroni su zastupljeni u dolinama Belog Rzava i reke Đetinje. Taložni materijal (siparske kupe) može povremeno predstavljati smetnju za normalno obavljanje saobraćaja u tim delovima, ali ne u toj meri de bi ga mogao drastičnije ugroziti ili prekinuti.

Ozbiljnost rešavanja ovih problema uslovila je potrebu da se važećim propisima ova materija uredi na nivou Republike Srbije, s tim što je svaka opština u obavezi da sačini sledeće dokumente:

Plan za proglašenje erozionih područija na teritoriji opštine (član 38. Zakona o vodama RS, Sl. gl. br. 46/91, 48/91, 53/93, 54 /94, 54/96, i člana 61. i 62. Zakona o vodama RS, Sl. gl. Br 30/10);

Plan odbrane od bujičnih poplava van sistema od redovne odbrane od poplava (član 30, stav 2 Zakona o vodama RS, Sl. gl. br. 46/91).

Zakon o zaštiti životne sredine propisuje (član 15, Sl. gl. RS, br. 66/91) prilikom izrade prostornih i urbanističkih planova, determinisanje područija ugroženih delova životne sredine, posebno područija ugrožena erozijom i bujicama. Pravilnik o sadržini i izradi Prostornog plana tretira problematiku uređenja i korišćenja šuma, šumskog zemljišta i vodnih resursa (član 5, stav 4, Sl. gl. RS br 1/99).

Izradom pomenutog Plana, opština ima pravo da donese odluku o proglašenju erozionih područija na svojoj teritoriji, čime pozitivno utiče na režim korišćenja zemljišta, šuma i voda sa ekološkim, ekonomskim i socijalnim posledicama.

Planom će se predočiti niz mera koji će dovesti do smanjenja problema sa erozijom, ali i sa drugim vidovima nestabilnosti terena, prvenstveno misleći na klizišta i nestabilne padine.

Analiza stanja ugroženosti terena celokupne Užičke opštine, zatim stanja postojećeg šumskog fonda, te obrade poljoprivrednog zemljišta, će odrediti potrebe za određenim antierozivnim zahvatima na ovim prostorima, a sve u cilju povećanja njegove ukupne produktivnosti.

Površine koje su zahvaćene jakom erozijom treba pošumiti ili zatraviti uz veoma mali procenat do 20% koji bi se koristio za gajenje određenih zemljoradničkih kultura (žitarice, krompir i dr.)

Površine koje su zahvaćene srednjom kategorijom erozivnosti treba zatraviti, zatim pristupiti podizanju voćnjaka na padinama većim od 10%, a na ostalim površinama pristupiti gajenju zemljoradničkih kultura uz posebnu obavezu da se vodi računa o pravilnoj obradi zemljišta (oranje poprečno na pad terena, pravilno navodnjavanje i đubrenje, te ostale agrotehničke mere). Ovo je navedeno iz razloga što je nepravilna obrada zemljišta zastupljena na teritoriji cele opštine, naročito u KO Karan (dolina Lužnice) i KO Mokra Gora. Na ovaj način , pravilnim gajenjem određenih kultura na datom područiju smanjila bi se erozija, povećali bi se prinosi, a time bi se povećala i proizvodna sposobnost same opštine.

Takođe, Planom se predviđa niz mera za rešavanje problema klizišta i nestabilnih padina, jer klizišta predstavljaju jedan od ograničavajućih faktora za planiranje i korišćenje zemljišta. U zavisnosti od toga da li su aktivna, umerena ili sanirana, klizišta predstavljaju jedan od najvećih problema kada je u pitanju urbanizacija, odnosno projektovanje i izgradnja objekata. Prostori koji su zahvaćeni radom klizišta, naročito aktivnih, predstavljaju apsolutno nepovoljne terene za bilo kakvu izgradnju objekata, te istu treba u potpunosti isključiti i zabraniti. Drugu grupu nepovoljnih terena obuhvataju tereni ranijih, umerenih klizišta. Korišćenje ovih terena za urbanizaciju zahteva prethodnu temeljnu pripremu terena nizom sanacionih i meliorativnih mera, a sve u cilju poboljšanja stabilnosti padina i obezbeđenja objekata na njima.

Ipak, u cilju povećanja ukupne bezbednosti i stabilnosti terena, kako zbog postojećih, tako i zbog planiranih objekata, poželjno bi bilo pristupiti izradi "Katastra klizišta i nestabilnih padina" koji bi u stvari bio bazna i stručna dokumentacija za racionalno korišćenje ovog prostora. Osim što ukazuje gde su ove pojave zastupljene, Katastar bi uz odgovarajuće inženjersko-geološke podloge i stručnu analizu svih prikupljenih podataka služio za propisivanje uslova za planiranje, projektovanje i građenje, ali i za saniranje područija zahvaćenih ovim procesima čime bi se trajno mogle propisati mere zaštite.

Radi sprovođenja svih ovih mera na teritoriji naše opštine, potrebno je učešće celokupne lokalne samouprave uz određene planske aktivnosti u sprovođenju svih gore navedenih mera, samo u tom slučaju možemo očekivati uspeh u primeni ovog dela plana, ali i celokupnog Prostornog plana.

Prilog: Karta erozije