NACIONALNA STRATEGIJAZA REŠAVANJE PITANJA IZBEGLICA I INTERNO RASELJENIH LICA ZA PERIOD OD 2015. DO 2020. GODINE("Sl. glasnik RS", br. 62/2015) |
U proteklih dvadeset godina, Vlada Republike Srbije kontinuirano radi na rešavanju problema lica koja su morala da napuste svoje domove tokom sukoba na prostoru bivše Jugoslavije. Usvajanje Nacionalne strategije za rešavanje pitanja izbeglih i interno raseljenih lica iz 2002. godine, kao i Nacionalne strategije za rešavanje pitanja izbeglih i interno raseljenih lica za period od 2011. do 2014. godine ("Službeni glasnik RS", broj 17/11), potvrdilo je rešenost i političku volju svih relevantnih državnih organa da na celovit i transparentan način, svim izbeglim i interno raseljenim licima obezbede pristup pravima, omoguće pomoć i konkretna rešenja kako bi mogli samostalno da donesu odluku o svojoj budućnosti.
Smanjenje broja izbeglica uglavnom je rezultat njihove integracije u Republici Srbiji. Od 537.937 izbeglica i 79.791 ratom ugroženih lica, registrovanih na popisu iz 1996. godine, više od 300.000 lica steklo je državljanstvo Republike Srbije što predstavlja najveći proces integracije izbeglica u savremenoj Evropi. Dugotrajnost izbegličke krize u Republici Srbiji dovela je do toga da 2008. godine Visoki komesarijat za izbeglice UN (UNHCR) uvrsti Srbiju među pet zemalja u svetu sa produženom izbegličkom situacijom čije rešavanje zahteva zajedničku akciju i saradnju zemalja u regionu, što je iniciralo Regionalni proces za pronalaženje trajnih rešenja. Održavanjem regionalne Ministarske konferencije "Trajna rešenja za izbeglice i interno raseljena lica - saradnja država u regionu", u Beogradu, 25. marta 2010. godine, na inicijativu Republike Srbije, obnovljen je proces regionalne saradnje u cilju rešavanja otvorenih pitanja i pronalaženja rešenja za probleme izbeglica. U okviru Regionalnog procesa ostvarene su značajne i brojne bilateralne i regionalne aktivnosti na političkom i ekspertskom nivou. U Beogradu je 7. novembra 2011. godine održana pregledna Ministarska konferencija za rešavanje pitanja izbeglica na Zapadnom Balkanu i tom prilikom je usvojena Zajednička deklaracija o okončanju raseljavanja i obezbeđivanju trajnih rešenja za ugrožene izbeglice i interno raseljena lica koju su potpisali ministri spoljnih poslova Republike Srbije, Republike Hrvatske, Bosne i Hercegovine i Crne Gore. Sastavni deo Deklaracije čini i Regionalni program za obezbeđenje adekvatnih stambenih rešenja za ugrožene izbeglice u svim državama potpisnicima Zajedničke deklaracije.
Republika Srbija i dalje pruža podršku i pomoć za 43.763 izbeglice, od kojih su 32.371 iz Republike Hrvatske, a 11.324 iz Bosne i Hercegovine. Republika Srbija izbeglički status priznaje i deci čiji su roditelji u izbegličkom statusu. Revizija statusa za izbeglice čiji status nije prestao vrši se svake druge godine.
U aprilu 2014. godine, Visoki komesarijat za izbeglice UN izdao je preporuku da započne proces prestanka statusa izbeglica raseljenih iz Hrvatske tokom 90-ih godina, prema članu 1C(5) i (6) Konvencije o statusu izbeglica ("Službeni list FNRJ - Međunarodni ugovori i drugi sporazumi", broj 7/60) uprkos izričitom protivljenju Republike Srbije, kao zemlje sa najvećim brojem izbeglica iz Republike Hrvatske. UNHCR je doneo ovu preporuku pre rezultata Regionalnog stambenog programa za koji su se četiri zemlje u regionu usaglasile da će rešiti problem najugroženijih izbeglica, a kako bi se podržao započeti proces lokalne integracije ili dobrovoljne repatrijacije. Ova preuranjena odluka može imati loše posledice po njegovo sprovođenje, posebno ako se ima u vidu da veliki deo sredstava za sprovođenje Programa, koje bi trebalo da obezbede donatori, nedostaje. Republika Srbija nije prihvatila primenu ove generalne preporuke, već je nastavila da, kao i pre donošenja preporuke, utvrđuje prestanak statusa izbeglica pojedinačno i u skladu sa uslovima propisanim Zakonom o izbeglicama ("Službeni glasnik RS", broj 18/92, "Službeni list SRJ", broj 45/02 - odluka SUS i "Službeni glasnik RS", broj 30/10).
U toku sukoba 1999. godine na AP Kosovu i Metohiji, i nakon ulaska KFOR-a više od 210.000 građana Republike Srbije je bilo prisiljeno da napusti svoja prebivališta u AP Kosovo i Metohija, dok je dodatnih 20.000 lica raseljeno u martu 2004. godine. Danas je unutar same teritorije AP Kosovo i Metohija raseljeno više od 18.000 lica, a na drugim područjima Republike Srbije boravi 204.049 interno raseljenih lica.
Radi prihvata i zbrinjavanja interno raseljenih lica i obezbeđivanja adekvatnih životnih uslova, u skladu sa postojećim ekonomskim mogućnostima, Republika Srbija je preduzela obimne mere i aktivnosti.1
Imajući u vidu da uprkos prisustvu međunarodne zajednice u AP Kosovu i Metohiji ne postoje adekvatni bezbednosni uslovi, niti je osiguran pristup pravima, u proteklih petnaest godina vratilo se svega 12.415 lica od čega je manje od 5% ostvarilo održiv povratak. Kad se ovaj podatak posmatra u odnosu na ukupnu raseljenu populaciju koja je bila preko 220.000, proizilazi da je svega 1,9% lica ostvarilo održiv povratak.
Iako su ciljevi i mere utvrđeni Strategijom usvojenom 2011. godine i dalje aktuelni, a aktivnosti se odvijaju u kontinuitetu, nastupile su i određene promene na nacionalnom i međunarodnom nivou koje utiču i na položaj izbeglica i interno raseljenih lica. Stoga, ovom strategijom se, u odnosu na ranije donetu Nacionalnu strategiju za rešavanje pitanja izbeglih i interno raseljenih lica za period od 2011. do 2014. godine, potvrđuju ranije utvrđeni ciljevi i utvrđuju novi ciljevi i zadaci, razrađuju mere i aktivnosti koje će preduzeti Vlada i drugi nadležni državni organi, u skladu sa sadašnjim uslovima, potrebama i realnim mogućnostima.
_______________
1 Istraživanje "Procena potreba interno raseljenih lica u Republici Srbiji". Kriterijumi kojima se definiše lice u potrebi uključuju lica koja su višestruko ugrožena i kojima je neophodna pomoć za rešavanje egzistencijalnih problema.
Nacionalna strategija za rešavanje pitanja izbeglica i interno raseljenih lica za period od 2015. do 2020. godine odnosi se na dve ciljne grupe:
1) izbeglice čiji je status definisan u skladu sa Zakonom o izbeglicama i
2) interno raseljena lica sa teritorije AP Kosovo i Metohija.
Ova strategija je, u odnosu na izbeglice, utvrdila dva osnovna, paralelna pravca delovanja, kojima se omogućava da izbeglice slobodno izaberu za njih najpovoljnije trajno rešenje - povratak ili integraciju.
Kada je reč o više od 204.000 raseljenih lica iz AP Kosovo i Metohija koji borave na teritoriji uže Srbije i više od 18.000 raseljenih lica unutar AP Kosovo i Metohija osnovno strateško opredeljenje Republike Srbije je da svakome pruži punu podršku za održiv povratak. Kao realna činjenica, međutim, prihvata se i dugotrajnost raseljeništva i potreba da se pronađu odgovarajuća rešenja za poboljšanje životnih uslova u raseljeništvu, što predstavlja drugi pravac strateškog delovanja.
Ostvarivanje i pristup pravima u mestu porekla i mestu raseljeništva je preduslov za slobodan izbor trajnog rešenja problema izbeglica i interno raseljenih lica i uslov održivosti tih rešenja. Proces povratka direktno zavisi stvaranja uslova u zemlji porekla ili mestu porekla za povratak izbeglica i interno raseljenih lica.
Neophodni uslovi za povratak uključuju: adekvatnu bezbednosnu situaciju, slobodu kretanja, postojanje efikasnog mehanizma restitucije imovinskih i drugih pripadajućih prava, zaštitu od diskriminacije, garantovan pristup institucijama sistema, podrška ekonomskom osamostaljivanju povratnika, pristup pravdi, pristup dokumentima.
Proces integracije i poboljšavanja životnih uslova izbeglica i interno raseljenih lica odnosi se na rešavanje pitanja stanovanja i zaposlenja, kao i na unapređenje njihovog imovinskog i pravnog statusa. Ovom strategijom, kao osnovni cilj, predviđeno je pružanje podrške ovim licima za samostalan i u odnosu na ostale građane ekonomski i socijalno ravnopravan život.
Imajući u vidu značaj zaštite i realizacije stečenih prava izbeglica i interno raseljenih lica u zemljama porekla i mestu porekla za slobodan i održiv izbor trajnih rešenja ovom strategijom se utvrđuje i cilj pružanje podrške ovoj populaciji u zaštiti njihovih interesa u zemlji i mestu porekla.
Republika Srbija potpisnica je svih osnovnih međunarodnih dokumenata iz ove oblasti, između ostalog, i Konvencije o statusu izbeglica sa završnim aktom Konferencije opunomoćenika Ujedinjenih nacija o statusu izbeglica i Protokola o statusu izbeglica ("Službeni list SFRJ - Međunarodni ugovori i drugi sporazumi", broj 15/67), kojima se definišu pojam izbeglice, pravni položaj, pristup pravima i druga pitanja od značaja za položaj izbeglica.
Republika Srbija potvrdila je sledeće međunarodne ugovore: Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima ("Službeni list SFRJ - Međunarodni ugovori", broj 7/71), Međunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima ("Službeni list SFRJ - Međunarodni ugovori", broj 7/71), Konvencija o pravnom položaju lica bez državljanstva ("Službeni list FNRJ - Međunarodni ugovori i drugi sporazumi", broj 9/59), Međunarodna konvencija o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije ("Službeni list SFRJ - Međunarodni ugovori", broj 6/67) i Konvencija o eliminisanju svih oblika diskriminacije žena ("Službeni list SFRJ - Međunarodni ugovori", broj 11/81).
Republika Srbija se u ostvarivanju prava interno raseljenih lica rukovodi "Vodećim principima Ujedinjenih nacija o internom raseljenju" (1998) koji predstavljaju ključni međunarodni okvir za zaštitu interno raseljenih lica koji definiše obaveze država i nadležnih organa u ovaj oblasti, kao i Okvirom za trajna rešenja za interno raseljena lica Međuagencijskog stalnog komiteta Ujedinjenih nacija (2010) koji predstavlja standarde i principe iz oblasti ljudskih prava kojima se države rukovode u uspostavljanju trajnih rešenja za interno raseljena lica.
U vezi sa povratkom izbeglih i interno raseljenih lica, relevantna je Rezolucija Saveta bezbednosti Ujedinjenih nacija broj 1120 iz 1997. godine, kojom je potvrđeno pravo svih izbeglica i raseljenih lica poreklom sa prostora bivše Jugoslavije na povratak u njihove domove.
Rezolucija Saveta bezbednosti Ujedinjenih nacija broj 1244 iz 1999. godine, potvrđuje privrženost svih država članica suverenitetu i teritorijalnom integritetu Savezne Republike Jugoslavije kako je predviđeno u Helsinškom završnom dokumentu i Dodatku broj 2, a u tački 13. podstiče sve države članice i međunarodne organizacije da daju doprinos ekonomskoj i socijalnoj obnovi kao i bezbednom povratku raseljenih lica na prostor AP Kosovo i Metohija.
Rezolucija Saveta bezbednosti Ujedinjenih nacija broj 2004/2 o stambenom smeštaju i povratu imovine izbeglicama i raseljenim licima i Načela Ekonomskog i socijalnog saveta UN o stambenom smeštaju i povratu imovine izbeglicama i raseljenim osobama (poznata kao Pinjeirova načela) iz 2005. godine, navode da je pravo svih izbeglica i raseljenih lica da se slobodno vrate u svoje države i da im se vrati stambeni prostor i imovina oduzeta tokom razdoblja raseljenja ili da budu obeštećeni za imovinu koja im ne može biti vraćena. Takođe, u navedenim načelima izričito se spominje potreba za osiguranjem priznavanja prava vlasnika, zakupaca stanova i nosilaca stanarskih prava na stanovima u društvenom vlasništvu.
Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda ("Službeni list SCG - Međunarodni ugovori", br. 9/03, 5/05 i 7/05 - ispravka i "Službeni glasnik RS - Međunarodni ugovori", br. 12/10 i 10/15), predstavlja jednu od najvažnijih konvencija koja se primenjuje u oblasti ljudskih prava i osnovnih sloboda. Mogućnost obraćanja Evropskom sudu za ljudska prava, ustanovljena ovom konvencijom, za izbeglice i interno raseljena lica predstavlja važnu institucionalnu garanciju u zaštiti njihovih ljudskih prava.
Republika Srbija je ratifikovala sledeće konvencije koje su od značaja za izbeglice i interno raseljena lica: Konvenciju protiv torture i drugih surovih, neljudskih i ponižavajućih kazni ili postupaka ("Službeni list SFRJ - Međunarodni ugovori", broj 9/91), Konvenciju o pravima deteta ("Službeni list SFRJ - Međunarodni ugovori", broj 15/90 i "Službeni list SRJ - Međunarodni ugovori", br. 4/96 i 2/97), Međunarodnu konvenciju za zaštitu svih lica od prisilnih nestanaka ("Službeni glasnik RS - Međunarodni ugovori", broj 1/11), Konvenciju o pravima osoba sa invaliditetom ("Službeni glasnik RS - Međunarodni ugovori", broj 42/09).
Rezolucija Parlamentarne skupštine Saveta Evrope broj 1708, usvojena u januaru 2010. godine utvrđuje standarde u rešavanju imovinskih pitanja izbeglih i raseljenih lica.
Pored obavezujućih i vodećih opštih međunarodnih standarda u zaštiti izbeglištva i internog raseljenja, pravne tekovine Evropske unije dodatno nalažu potrebu efikasnog rešavanja pitanja izbegle i raseljene populacije u okviru postizanja vremenski precizno definisanih ciljeva za pristupanje Republike Srbije Evropskoj uniji, a naročito unutar Poglavlja 23. Pravosuđe i osnovna prava.
Odluka Saveta Evropske unije broj 2008/213/EK od 18. februara 2008. godine, o principima, prioritetima i uslovima sadržanim u Evropskom partnerstvu (EP) sa Republikom Srbijom uključujući Kosovo kako je definisano u Rezoluciji broj 1244 SB UN od 10. juna 1999. godine, u delu Aneksa 2 o regionalnim pitanjima i međunarodnim obavezama Republike Srbije, predviđa, između ostalog, "obezbeđenje prava na realan izbor između održivog povratka i integracije" (kratkoročni cilj) i, "omogućavanje integracije izbeglica koje odluče da se ne vrate" (srednjoročni cilj).
Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju između Evropskih zajednica i njihovih država članica i Republike Srbije ("Službeni glasnik RS", broj 83/08), u preambuli potvrđuje "pravo na povratak svim izbeglicama i interno raseljenim licima, pravo na zaštitu njihove imovine i druga srodna ljudska prava".
Opšti okvirni sporazum za mir u Bosni i Hercegovini ("Službeni list SRJ - Međunarodni ugovori", broj 12/02), sadrži ukupno 11 aneksa od kojih se Aneks VII odnosi na Sporazum o izbeglicama i raseljenim licima. Navedenim mirovnim sporazumom utvrđeno je da sve izbeglice i raseljena lica imaju pravo na vraćanje imovine koja im je oduzeta tokom sukoba od 1991. godine i propisana je obaveza da se odmah ukinu zakoni i administrativna praksa s diskriminativnim namerama i efektima.
Sporazum o pitanjima sukcesije ("Službeni list SRJ - Međunarodni ugovori", broj 6/02), u Aneksu G, reguliše oblast priznavanja, zaštite i pristupa privatnoj imovini i stečenim pravima građana i drugih pravnih lica bivše Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije. Značaj AneksaG Sporazuma je u tome što garantuje da će prava na pokretnu i nepokretnu imovinu koja se nalazi na teritoriji države sukcesora i na koju su građani ili druga pravna lica imali pravo na dan 31. decembra 1990. godine biti priznata, zaštićena i vraćena od strane te države u skladu sa utvrđenim standardima, normama međunarodnog prava, i to nezavisno od nacionalnosti, državljanstva, boravišta ili prebivališta takvih lica. Član 6. Aneksa G Sporazuma predviđa da će se domaće zakonodavstvo svake od država sukcesora koje se odnosi na "stanarsko pravo" primenjivati jednako na lica koja su bila državljani Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije i koja su imala takva prava, bez diskriminacije.
Sporazum o pitanjima sukcesije ("Službeni list SRJ - Međunarodni ugovori", broj 6/02), u Aneksu E, reguliše pitanje zaštite prava iz penzijskog osiguranja građana bivše Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije. Obveznik isplate penzija je država potpisnica odnosno bivša republika SFRJ koja je i pre rata finansirala isplatu zakonski stečene penzije određenom licu. Na teritoriji republike bivše SFRJ na kojoj je građanin penzionisan ta današnja nezavisna država ima obavezu finansiranja isplate penzije korisnicima. Potpisnice sporazuma obavezale su se izmiriti redovnu isplatu penzija prema navedenom kriterijumu bez obzira na nacionalnost, državljanstvo, mesto stanovanja i domicil korisnika penzije.
Sporazumom između Saveta ministara Srbije i Crne Gore i Vijeća ministara Bosne i Hercegovine o povratku izbeglih lica iz Srbije i Crne Gore i Bosne i Hercegovine, sa protokolom ("Službeni list SCG - Međunarodni ugovori", broj 6/04) ugovorne strane su preuzele obaveze da pomognu dobrovoljan, organizovan i međusobno usaglašen povratak izbeglih lica koja borave na teritoriji ovih dveju država.
Ugovor o dvojnom državljanstvu između Savezne Republike Jugoslavije i Bosne i Hercegovine ("Službeni list SRJ - Međunarodni ugovori", broj 2/03), olakšao je položaj izbeglica u procesu integracije, omogućavanjem dvojnog državljanstva.
Sporazumom o normalizaciji odnosa između Savezne Republike Jugoslavije i Republike Hrvatske ("Službeni list SRJ - Međunarodni ugovori", broj 5/96), kao i Protokolom o proceduri organizovanog povratka u vezi sa ovim sporazumom, ugovorne strane preuzele su obavezu da pomognu dobrovoljan i organizovan povratak u Republiku Hrvatsku.
Sporazum između Savezne Republike Jugoslavije i Republike Hrvatske o socijalnom osiguranju ("Službeni list SRJ - Međunarodni ugovori", broj 1/01), kao i Sporazum između Savezne Republike Jugoslavije i Bosne i Hercegovine o socijalnom osiguranju ("Službeni list SRJ - Međunarodni ugovori", broj 7/03) regulišu pitanja u vezi sa ostvarivanjem prava iz socijalnog osiguranja, naročito prava iz penzijskog osiguranja izbeglica koje su se odlučile za integraciju u Republici Srbiji.
Sarajevska deklaracija - Deklaracija Regionalne ministarske konferencije o rešavanju pitanja izbeglica i raseljenih u regionu potpisana je od strane nadležnih ministara Bosne i Hercegovine, Republike Hrvatske i Srbije i Crne Gore 31. januara 2005. godine. Deklaracijom se potvrđuje da sve izbeglice imaju puno i neotuđivo pravo izbora rešenja kroz povratak i integraciju i pristup pripadajućim pravima.
Beogradskom deklaracijom potpisanom 11. novembra 2011. godine,potvrđena su načela uspostavljena Sarajevskom deklaracijom. Vlade četiri zemlje (Republika Srbija, Republika Hrvatska, Bosna i Hercegovina i Crna Gora) obavezuju se da sarađuju kako bi se zaštitila i unapredila prava izbeglica, povratnika i interno raseljenih lica, uključujući i postojeća individualna prava i obezbedila sva neophodna politička, materijalna, pravna, socijalna i druga podrška potrebna za okončanje njihovog raseljenja. Sastavni deo čini Zajednički regionalni višegodišnji program za trajna rešenja za izbeglice i raseljena lica (Regionalni stambeni program - Program). U cilju prikupljanja neophodnih sredstava, 24. aprila 2012. godine u Sarajevu je održana Donatorska konferencija.
Okvirni sporazum između Banke za razvoj Saveta Evrope i Republike Srbije o Regionalnom programu stambenog zbrinjavanja, potpisan 25. oktobra 2013. godine. Okvirni sporazum na opšti način definiše uslove korišćenja donatorskih finansijskih sredstava za Regionalni stambeni program u Republici Srbiji, a za svaki odobreni potprojekat zaključuju se i pojedinačni sporazumi o donaciji za taj potprojekat.
Nacionalni plan za integraciju Republike Srbije u Evropsku uniju i Strategija za upravljanje migracijama ("Službeni glasnik RS", broj 59/09) kao ključni međusektorski dokumenti, sagledavaju probleme sa kojima se suočavaju izbegla i interno raseljena lica i daju odgovarajuće smernice za razvoj sektorskih strategija koje treba da reše njihove probleme. Problemima izbeglih i interno raseljenih lica bavi se i Nacionalna strategija održivog razvoja ("Službeni glasnik RS", broj 57/08), kao i strateški dokument koji se odnosi na smanjenje siromaštva.
Nacionalnom strategijom za rešavanje pitanja izbeglih i interno raseljenih lica definisani su osnovni ciljevi i pravci delovanja radi trajnog rešavanja izbegličkih problema u Republici Srbiji. Rad na poboljšanju uslova za povratak izbeglica u zemlju porekla i obezbeđivanje uslova za lokalnu integraciju izbeglica koji su podneli zahtev za prijem ili su već stekla državljanstvo Republike Srbije, dva su osnovna, ravnopravno tretirana pravca za trajno rešavanje izbegličkog pitanja u Republici Srbiji. Posle četiri godine, postoji potreba za njenom izmenom u cilju prilagođavanja predviđenih mera novonastaloj situaciji i potrebama.
Strategija dugoročnog ekonomskog razvoja srpske zajednice na Kosovu i Metohiji ("Službeni glasnik RS", broj 21/07) pripremljena je sa ciljem poboljšanja životnog standarda srpskog stanovništva na tim prostorima. Od izuzetne važnosti za povratak interno raseljenih lica je i Strategija održivog opstanka i povratka na Kosovo i Metohiju ("Službeni glasnik RS", broj 32/10) čiji jedan cilj predviđa stvaranje uslova, u saradnji sa međunarodnom zajednicom, za održiv opstanak Srba i pripadnika nacionalnih manjina i povratak interno raseljenih lica i izbeglih lica u AP KiM.
Strategija za unapređivanje položaja Roma u Republici Srbiji ("Službeni glasnik RS", broj 27/09) postavlja osnove za unapređivanje položaja Roma u Republici Srbiji i smanjenje razlike između romske populacije i ostalog stanovništva. Ovim dokumentom stvara se osnova za identifikovanje i primenu mera afirmativne akcije, pre svega u oblastima obrazovanja i vaspitanja, zdravlja, zapošljavanja i stanovanja. Poseban akcenat strategija stavlja na Rome interno raseljena lica.
Nacionalna strategija zapošljavanja 2011-2020 ("Službeni glasnik RS", broj 37/11) predstavlja osnovne strateške dokumente koji se odnose na zapošljavanje u Republici Srbiji. Akcionim planom zapošljavanja predviđene su posebne mere za podsticanje zapošljavanja izbeglih i raseljenih lica.
Nacionalna strategija za poboljšanje položaja žena i unapređenje rodne ravnopravnosti 2009-2015 ("Službeni glasnik RS", broj 15/09) utvrđuje da u odnosu na opštu populaciju, postoji značajan procenat razlike u nezaposlenosti žena izbeglica i interno raseljenih lica. Stoga, potrebno je pripremiti i posebne programe namenjene ovim kategorijama žena i ojačati programe i planove koje se odnose na ove grupe, posebno u lokalnim sredinama.
Strategija razvoja socijalne zaštite ("Službeni glasnik RS" broj 108/05), Nacionalna strategija za mlade ("Službeni glasnik RS", broj 55/08) i Nacionalna strategija o starenju ("Službeni glasnik RS", broj 76/06) su sektorske strategije čije sprovođenje predviđa pojedine mere koje mogu pozitivno uticati i na rešavanje pojedinih pitanja izbeglih i interno raseljenih lica.
Zakon o izbeglicama uređuje status, položaj i prava izbeglica sa područja republika bivše SFRJ u Republici Srbiji. Na osnovu ovog zakona, izbeglicama je obezbeđen prihvat, privremeni smeštaj i pomoć u ishrani, odgovarajuća zdravstvena zaštita i određena prava iz socijalne zaštite, kao i podrška u procesima povratka i integracije kroz podršku u rešavanju stambenih potreba. Lica u statusu izbeglice imaju pravo na zapošljavanje i školovanje, u skladu sa zakonom.
Zakon o državljanstvu Republike Srbije ("Službeni glasnik RS", br. 135/04 i 90/07) predviđa rešenja koja podrazumevaju lakše i brže sticanje srpskog državljanstva. Procedura je naročito pojednostavljena i olakšana za izbeglice iz bivših republika Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (član 23).
Zakon o matičnim knjigama ("Službeni glasnik RS", br. 20/09 i 145/14) na celovit način uređuje oblast matičnih knjiga i obezbeđuje njihovu jednoobraznost i autentičnost, u skladu sa važećim evropskim standardima i principima sadržanim u obavezujućim međunarodnim aktima. Ovim zakonom se uređuje upis činjenice rođenja, zaključenja braka i smrti u matične knjige i to kako onih činjenica koje su nastale na teritoriji Republike Srbije, tako i onih koje su nastale u inostranstvu, a odnose se na državljane Republike Srbije. Zakon sadrži niz novina koje obezbeđuju značajan napredak u zadovoljenju prava građana, uz istovremeno obezbeđenje opšteg interesa, s obzirom da su matične knjige preduslov svih drugih službenih evidencija. Posebno unapređenje u odnosu na prethodno važeće propise je način na koji je uređeno pitanje upisa činjenice rođenja u matičnu knjigu rođenih, s obzirom da se omogućava upis ove činjenice bez obzira da li se radi o detetu čiji su roditelji poznati, detetu čiji su roditelji nepoznati, detetu bez roditeljskog staranja ili usvojenom detetu. Zakon propisuje vođenje drugog primerka matičnih knjiga isključivo primenom elektronskih sredstava za obradu i skladištenje podataka, kao i uspostavljanje informacionog sistema - prevođenjem matičnih knjiga u elektronski oblik, čime su stvoreni preduslovi za izdavanje izvoda iz matičnih knjiga bez obzira kod kog organa se to zahteva, što će sa aspekta ostvarivanja prava izbeglica i interno raseljenih lica značajno olakšati ostvarivanje prava u ovoj oblasti.
Zakon o ličnoj karti ("Službeni glasnik RS", br. 62/06 i 36/11), Zakon o putnim ispravama ("Službeni glasnik RS", br. 90/07, 116/08, 104/09, 76/10 i 62/14) i Zakon o prebivalištu i boravištu građana ("Službeni glasnik RS", broj 87/11) su zakoni koji se primenjuju i na interno raseljena lica, kao na državljane Republike Srbije i uređuju postupak izdavanja ličnih dokumenata izbeglica. Zakonom o prebivalištu i boravištu građana je, između ostalog, predviđen način prijave prebivališta u slučajevima u kojima ne postoji dokaz o pravnom osnovu stanovanja. Članom 11. stav 2. Zakon o prebivalištu i boravištu građana, predviđeno je da se u slučaju nepostojanja pravnog osnova za prijavu prebivališta rešenjem nadležnog organa utvrđuje prebivalište na adresi stalnog stanovanja, ako su ispunjeni drugi propisani uslovi, zatim na adresi roditelja, supružnika, odnosno vanbračnog partnera ili pak na adresi centra za socijalni rad. Međutim, za prijavu prebivališta na adresi centra za socijalni rad bilo je neophodno da se donese i podzakonski akt koji uređuje način prijave prebivališta (Pravilnik o obrascu prijave prebivališta na adresi centra za socijalni rad, "Službeni glasnik RS", broj 113/12). Od trenutka kada su se stekli uslovi za utvrđivanje prebivališta na adresi centra za socijalni rad, pokazalo se da je praktični značaj te odredbe veoma veliki, naročito za interno raseljena lica (u najvećem broju Rome) iz neformalnih naselja kojima je po prvi put omogućeno da prijave prebivalište i pribave ličnu kartu.
Zakon o radu ("Službeni glasnik RS", br. 24/05, 61/05, 54/09, 32/13 i 75/14), koji se primenjuje na sve državljane (uključujući i interno raseljena lica) i na zaposlene strane državljane i lica bez državljanstva (uključujući i izbeglice) koja rade kod poslodavca na teritoriji Republike Srbije i Zakon o zapošljavanju i osiguranju za slučaj nezaposlenosti ("Službeni glasnik RS", br. 36/09, 88/10 i 38/15) koji je uveo Nacionalni akcioni plan zapošljavanja kao osnovni instrument planiranja aktivne politike zapošljavanja na godišnjem nivou i u kome je zapošljavanje teže zapošljivih kategorija stanovništva, među kojima i izbeglica i interno raseljenih lica, jedan od prioriteta, okvir su za ravnopravno uključivanje izbeglica i interno raseljenih lica na tržište rada.
Zakon o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja ("Službeni glasnik RS", br. 72/09, 52/11, 55/13 i 35/15 - autentično tumačenje), Zakon o predškolskom vaspitanju i obrazovanju ("Službenom glasniku RS", br. 18/10), Zakon o osnovnom obrazovanju i vaspitanju ("Službenom glasniku RS", br. 55/13), Zakon o srednjem obrazovanju i vaspitanju ("Službenom glasniku RS", br. 55/13), Zakon o srednjoj školi ("Službeni glasnik RS", br. 50/92, 53/93, 67/93, 48/94, 24/96, 23/02, 25/02 - ispravka, 62/03 - dr. zakon, 64/03 - ispravka dr. zakona, 101/05 - dr. zakon, 72/09 - dr. zakon i 55/13 - dr. zakon) i Zakon o visokom obrazovanju ("Službeni glasnik RS", br. 76/05, 100/07 - autentično tumačenje, 97/08, 44/10, 93/12, 89/13, 99/14 i 45/15 - autentično tumačenje) uređuju pitanja od značaja za obrazovanje državljana Republike Srbije i stranih državljana i lica bez državljanstva u Republici Srbiji.
Zakon o učeničkom i studentskom standardu ("Službeni glasnik RS", br. 18/10 i 55/13) koji uređuje ostvarivanje prava u oblasti učeničkog i studentskog standarda, i to učenika i studenata državljana Republike Srbije (posebno učenika i studenata iz osetljivih društvenih grupa), kao i stranih državljana i državljana država u regionu, kao podršku u sticanju obrazovanja.
Zakon o zdravstvenoj zaštiti ("Službeni glasnik RS", br. 107/05, 72/09 - dr. zakon, 88/10, 99/10, 57/11, 119/12, 45/13 - dr. zakon i 93/14) i Zakon o zdravstvenom osiguranju ("Službeni glasnik RS", br. 107/05, 109/05 - ispravka, 57/11, 110/12 - odluka US, 119/12, 99/14 i 123/14 i 126/14 - odluka US) uređuju pitanja ostvarivanja prava na zdravstvenu zaštitu izbeglica i interno raseljenih lica.
Zakon o socijalnom stanovanju ("Službeni glasnik RS", broj 72/09) kao prioritetne ugrožene grupe, u smislu zadovoljenja njihovih stambenih potreba, navodi izbegla i interno raseljena lica, uvažavajući njihovu specifičnu situaciju.
Pitanja koja se odnose na pristup pravima izbeglih i interno raseljenih lica uređena su i drugim zakonima Republike Srbije, kao što je Zakon o finansijskoj podršci porodici sa decom ("Službeni glasnik RS", br. 16/02, 115/05 i 107/09), Porodični zakon ("Službeni glasnik RS", br. 18/05, 72/11 - dr. zakon i 6/15), Zakon o javnom zdravlju ("Službeni glasnik RS", broj 72/09), Zakon o udruženjima ("Službeni glasnik RS", br. 51/09 i 99/11 - dr. zakon) i Zakon o Zaštitniku građana ("Službeni glasnik RS", br. 79/05 i 54/07) i Zakon o upravljanju migracijama ("Službeni glasnik RS", broj 107/12).
Institucionalni okvir definisan je u skladu sa nadležnostima koje organi državne uprave imaju u odnosu na izbeglice i interno raseljena lica.
Komesarijat za izbeglice i migracije, kao posebna organizacija osnovana Zakonom o izbeglicama, nadležan je za utvrđivanje statusa izbeglice i vođenje evidencije izbeglih i interno raseljenih lica, zbrinjavanje izbeglica i interno raseljenih lica, usklađivanje pružanja pomoći od strane drugih organa i organizacija u zemlji i inostranstvu, obezbeđivanje pomoći izbeglicama u procesu povratka i reintegracije, pokretanje inicijativa za traženje međunarodne pomoći od strane UN i drugih međunarodnih organizacija, zbrinjavanje i zaštitu prava interno raseljenih lica.
Određen broj ministarstava obavlja poslove državne uprave koji neposredno utiču na ostvarivanje pojedinih prava značajnih za izbeglice i interno raseljena lica, i to u skladu sa Zakonom o ministarstvima ("Službeni glasnik RS", br. 44/14, 14/15 i 54/15):
Ministarstvo unutrašnjih poslova obavlja poslove državne uprave koji se odnose na: državljanstvo, prebivalište i boravište građana, lične karte, putne isprave, međunarodnu pomoć i druge oblike međunarodne saradnje u oblasti unutrašnjih poslova, upravno rešavanje u drugostepenom postupku po osnovu propisa o izbeglicama.
Ministarstvo za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja obavlja poslove državne uprave koji se odnose na: zaključivanje međunarodnih ugovora o socijalnom osiguranju, populacionu politiku, antidiskriminacionu politiku, sistem socijalne zaštite, ostvarivanje prava i integraciju izbeglih i poboljšanje uslova života raseljenih lica.
Kancelarija za Kosovo i Metohiju obavlja poslove državne uprave koji se odnose na: saradnju sa Komesarijatom za izbeglice i migracije u delu koji se odnosi na interno raseljena lica sa Kosova i Metohije i održavanje stalnih međunarodnih kontakata sa učesnicima u međunarodnom pregovaračkom procesu o određivanju budućeg statusa Kosova i Metohije.
Ministarstvo zdravlja obavlja poslove državne uprave koji se odnose na: sistem zdravstvene zaštite, sistem obaveznog zdravstvenog osiguranja, drugih oblika zdravstvenog osiguranja i doprinosa za zdravstveno osiguranje, bliže uređivanje prava iz zdravstvenog osiguranja, učestvovanje u pripremi i sprovođenju međunarodnih sporazuma o obaveznom socijalnom osiguranju.
Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja obavlja poslove državne uprave koji se odnose na: istraživanje, planiranje i razvoj predškolskog, osnovnog, srednjeg, višeg i visokog obrazovanja i učeničkog i studentskog standarda, nostrifikaciju i ekvivalenciju javnih isprava stečenih u inostranstvu, unapređenje društvene brige o obdarenim učenicima i studentima.
Pojedini poslovi državne uprave koji su u vezi sa ostvarivanjem prava izbeglih i interno raseljenih lica u delokrugu su:
Kancelarija za ljudska i manjinska prava obavlja poslove državne uprave koji se odnose na: zaštitu i unapređenje ljudskih i manjinskih prava, praćenje usaglašenosti domaćih propisa sa međunarodnim ugovorima i drugim međunarodnopravnim aktima o ljudskim i manjinskim pravima, antidiskriminacionu politiku, usklađivanje rada organa državne uprave u oblasti zaštite ljudskih prava.
Ministarstvo spoljnih poslova obavlja poslove državne uprave koji se odnose na: zaštitu prava i interesa Republike Srbije njenih državljana i pravnih lica u inostranstvu, analizira i predviđa razvoj regionalnih i globalnih odnosa i pojava, naročito u oblasti spoljne politike, bezbednosti, međunarodnog javnog i privatnog prava, ekonomije, ekologije, prosvete i kulture i stanja ljudskih prava, unapređuje poštovanje ljudskih i manjinskih prava iseljenika, lica srpskog porekla i državljana Republike Srbije u inostranstvu.
Ministarstvo državne uprave i lokalne samouprave obavlja poslove državne uprave koji se odnose na matične knjige.
Ministarstvo građevinarstva, saobraćaja i infrastrukture obavlja poslove državne uprave koji se odnose na: prostorno planiranje i urbanizam, utvrđivanje uslova za izgradnju objekata, utvrđivanje stambenih odnosa i stambenog poslovanja, građevinarstvo, građevinsko zemljište, komunalnu infrastrukturu i komunalne delatnosti, poslove inženjerske geodezije, inspekcijski nadzor u oblasti urbanizma, građevine i komunalne infrastrukture.
Komisija za koordinaciju procesa trajne integracije izbeglica, a koju čine predstavnici ministarstava nadležnih za spoljne poslove, finansije, socijalna pitanja, lokalnu samoupravu, stanovanje, kao i predstavnici Komesarijata i Kancelarije za evropske integracije. Komisija je osnovana odlukom Vlade 2004. godine sa zadatkom da nadgleda i koordinira proces trajne integracije izbeglica, posebno u rešavanju stambenih pitanja, i ima ulogu Nacionalnog Upravnog odbora za realizaciju Regionalnog stambenog programa u Republici Srbiji.
Republika Srbija je u saradnji sa različitim subjektima na međunarodnom i nacionalnom nivou, obezbedila izbeglicama trajna, održiva i primerena rešenja kroz pristup svim pravima, uslugama i resursima na jednakim osnovama kao i državljanima Republike Srbije, a interno raseljenim licima efektivno poboljšanje uslova života u toku raseljenja i potpunu socijalnu uključenost.
Misija i vrednosti
Republika Srbija aktivno stvara uslove za kvalitetan, dostojanstven i siguran život izbeglica i interno raseljenih lica u Republici Srbiji i aktivno pomaže povratak u mesto porekla. Republika Srbija je posvećena pronalaženju trajnih rešenja za izbeglice i interno raseljena lica, uz poštovanje prava svakog pojedinca na izbor.
Rešavanje pitanja izbeglica i interno raseljenih lica zasnovano je na sledećim principima:
- poštovanju ljudskih prava;
- uvažavanju ljudskog dostojanstva svakog pojedinca;
- informisanosti i dobrovoljnosti odluka;
- partnerstvu svih relevantnih aktera;
- dostupnosti prava i usluga na jednakim osnovama za sve;
- dobrobiti izbeglica i interno raseljenih lica;
- aktivnom učešću izbeglica i interno raseljenih lica u pronalaženju najboljih rešenja.
STVARANJE NEOPHODNIH USLOVA ZA DOSTOJANSTVEN I ODRŽIV POVRATAK IZBEGLICA U REPUBLIKU HRVATSKU I BOSNU I HERCEGOVINU PUTEM REGULATORNIH, INSTITUCIONALNIH I DRUGIH MEHANIZAMA ZA OSTVARIVANJE STEČENIH PRAVA U ZEMLJAMA POREKLA
Opis stanja: Nesmetan pristup stečenim individualnim pravima u zemlji porekla, a naročito ostvarivanje imovinskih prava uslov je za održivi povratak. Takođe, ostvarivanje ovih prava ili pravična rešenja za oduzeta imovinska prava utiču i na socijalno-ekonomski položaj izbeglica i bivših izbeglica u Republici Srbiji i doprinose njihovoj integraciji kroz korišćenje individualnih resursa.
Dugotrajnost izbegličke krize i neophodnost saradnje zemalja porekla i utočišta u obezbeđivanju uslova izbeglicama za slobodan izbor trajnih rešenja i pristupu pravima, prepoznata je u Sarajevskom procesu 2005. godine. Sarajevski proces su podržali Evropska komisija, Organizacija za evropsku bezbednost i saradnju (OEBS) i Visoki komesarijat UN za izbeglice (UNHCR) Uprkos značajnim uloženim naporima, do rešenja se nije došlo zbog različitih stavova zemalja potpisnica o načinu rešavanja otvorenih pitanja, koji bi vodio zatvaranju izbegličkog pitanja u regionu u Inicijativa za rešavanje problema izbeglica i raseljenih lica kroz saradnju zemalja porekla i zemalja utočišta u okviru regiona, obnovljena je 2008. godine sa podrškom Visokog komesara UNHCR-a o neophodnosti rešavanja dugotrajnih izbegličkih kriza. Republika Srbija je započela intenzivnu diplomatsku aktivnost kako bi se kroz regionalnu saradnju našlo trajno rešenje za veliki broj izbeglica iz bivših jugoslovenskih republika koje u njoj borave. Održavanjem ministarske konferencije 25. marta 2010. godine u Beogradu četiri zemlje u regionu ponovo je pokrenut regionalni proces snažno podržan od EU, OEBS i UNHCR. Sarajevski proces su podržali Evropska komisija, Organizacija za evropsku bezbednost i saradnju (OEBS) i Visoki komesarijat UN za izbeglice (UNHCR).
Kroz rad radnih grupa, razmatran je veliki broj otvorenih pitanja (obnova imovine, oduzeta stanarska prava, građanski statusi, stambena rešenja, povratak, dospele a neisplaćene penzije). Napredak je postignut u određenim pitanjima kao što je otvaranje rokova za pristup postojećim programima u zemljama porekla, pitanja konvalidacije staža osiguranja ali su i dalje otvorena i aktuelna pitanja u vezi dospelih a neisplaćenih penzija. U toku trajanja regionalnog procesa, partnerske zemlje su izradile i predložile za finansiranje donatorima Višegodišnji Regionalni programa za rešavanje stambenih potreba izbeglica u regionu kao podršku izbeglicama u procesu integraciju i povratka. Regionalni stambeni program se sprovodi istovremeno u sve četiri partnerske zemlje a finansijski je podržan od strane EU, SAD i velikog broja zemalja. Proces povratka izbeglica u zemlje porekla, Republiku Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu, odvijao se sa različitim uspehom. Prema podacima Komesarijata za izbeglice i migracije, 31% izbeglica se vratilo u Bosnu i Hercegovinu, a 18% u Republiku Hrvatsku. Krajem 2008. godine, prema rezultatima pomenute analize stanja i potreba, svega 5% lica u izbegličkom statusu izrazilo je nameru da se vrati u zemlju porekla.
Broj izbeglica iz Bosne i Hercegovine u ukupnoj izbegličkoj populaciji u Republici Srbiji smanjio se sa 43,3% (1996.) na 26,03% (2014.), dok je učešće izbeglica iz Republike Hrvatske poraslo sa 54,0% (1996.) na 73,97% (2014.). Ovi podaci ukazuju na to, da se povratak izbeglica iz Republike Srbije u Bosnu i Hercegovinu odvijao i dalje se odvija sa znatno manje prepreka i teškoća nego povratak u Republiku Hrvatsku.
1. Povratak u Republiku Hrvatsku
Prema podacima i procenama Komesarijata, u zemlju porekla se iz Republike Srbije vratilo oko 69.500 lica u Republiku Hrvatsku i oko 79.000 u Bosnu i Hercegovinu i ostale republike bivše SFRJ. U treće zemlje otišlo je oko 46.000 lica, a procenjuje se da je oko 40.000 lica umrlo.
Od ukupnog broja svih povratnika u Republiku Hrvatsku, prema podacima kancelarije UNHCR-a u Hrvatskoj, Srpskog demokratskog foruma i Filozofskog fakulteta u Zagrebu iz 2011. godine (studija: manjinski povratak u Hrvatsku, profesora Bagića i Mesića) jedna trećina starija je od 65 godina; 8% je zaposleno; 11% potpuno zavisi od pomoći koju dobija; 17% je preminulo; 38% ostaje u Republici Hrvatskoj.
Rezolucijom broj 1120 SB UN iz 1997. godine, aneksom G Sporazuma o sukcesiji kao i Sarajevskom deklaracijom potvrđeno je pravo svih izbeglica da se vrate u domove u kojima su živeli pre ratnih sukoba. Procenjuje se da je u Republici Hrvatskoj oduzeto više od 30.000 stanarskih prava licima koji su zbog sukoba izbegla sa teritorije Republike Hrvatske. Ovim izbeglicama nije omogućen povratak u svoje predratne domove, korišćenje stana i otkup pod povoljnim uslovima kao i ostalim hrvatskim građanima. Vlada Republike Hrvatske je 2003. godine umesto vraćanja stanarskih prava ponudila, kao jedino rešenje, program stambenog zbrinjavanja kroz koji povratnici mogu da zahtevaju dodelu stambenih jedinica ukoliko žele da se vrate u Republiku Hrvatsku. Program stambenog zbrinjavanja različito je uređen na različitim područjima Republike Hrvatske što za posledicu ima i različite obime prava koje korisnici ovih programa ostvaruju.
Za stambeno zbrinjavanje izvan PPDS2 i na područjima PPDS-a nije regulisano istovetnim pravnim aktima. Izvan PPDS ne postoji zakonom utvrđeno pravo na stambeno zbrinjavanje, već se pravo osigurava na osnovu Odluke o stambenom zbrinjavanju povratnika, bivših nosioca stanarskog prava.
Posledica ovako fragmentiranog pravnog okvira jeste postojanje nejednakog pravnog režima za sve korisnike stambenog zbrinjavanja na celoj teritoriji Republike Hrvatske. Hrvatski državljani nisu u jednakom pravnom položaju u pogledu uslova za ostvarivanje stambenog zbrinjavanja, sadržaja i obima prava, rokova, mogućnosti korišćenja pravnih lekova, te uslova za privatizaciju kuća i stanova.
Potrebno je upozoriti na još jednu veliku prepreku za ostvarivanje stambenog zbrinjavanja, naime sva ona lica koja nisu u roku uradila odjavu/prijavu prebivališta, mogu biti brisana po službenoj dužnosti iz evidencija o prebivalištu u Republici Hrvatskoj, što može dovesti u pitanje i proces stambenog zbrinjavanja, obnove, kao i ostvarivanju drugih prava.
_______________
2 PPDS - područja od posebne državne skrbi, tj. područja u Republici Hrvatskoj koja su bila zahvaćena ratnim dejstvima.
Kad je reč o otkupu stanova iz programa stambenog zbrinjavanja povratnici srpske nacionalnosti, kojima je oduzeto stanarsko pravo, ostvaruju stambeno zbrinjavanje na područjima Republike Hrvatske izvan PPDS po najnepovoljnijim uslovima, kao i otkup stana po najnepovoljnijoj ceni od ca 50% i više od njihove tržišne vrednosti. U isto vreme Hrvatima, a pre svega učesnicima rata, ova imovina se poklanja.
1.4 Konvalidacija staža osiguranja
Za mnoge izbeglice nerešen je problem konvalidacije staža osiguranja ostvarenog na područjima Republike Hrvatske koja su bila pod zaštitom ili upravom Ujedinjenih nacija u periodu od 1991. do 1995. godine. Ponuđeni pravni okvir za rešavanje pitanja konvalidacije nije adekvatan složenosti problema, posebno zbog velikih zahteva u vezi s dokazivanjem staža osiguranja u odnosu na postupak dokazivanja propisan hrvatskim zakonima koji uređuju penzijsko osiguranje i opšti upravni postupak. S tim u vezi svim građanima koji su radili na ratnim područjima treba pružiti podršku da u pojednostavljenom postupku ostvare svoje pravo i konvaliduju staž osiguranja, kako bi pod jednakim uslovima mogli ostvarivati prava iz radnih i penzionih odnosa kao i svi drugi građani Republike Hrvatske. U praksi postoje problemi prilikom pribavljanja dokumenata kojima se dokazuje staž osiguranja, jer se ne priznaju radne knjižice, originalni školski dnevnici, zdravstvene knjižice i sl.
1.5 Dospele a neisplaćene penzije
Penzija je lično, materijalno, neotuđivo, neprenosivo i nezastarivo pravo. Rešavanje problema isplate dospelih a neisplaćenih penzija koje su stečene u Republici Hrvatskoj iniciran je u okviru regionalnog procesa, imajući u vidu ekonomski značaj prava koja proizilaze iz penzijskog osiguranja i činjenice da je isplata penzija obustavljena za lica izbegla sa teritorije Republike Hrvatske zbog izbijanja oružanih sukoba 1991. godine. Praktična uspostava isplate penzija za navedena lica bila je moguća tek 1997/1998. godine (odlaskom u Republiku Hrvatsku i podnošenjem odgovarajućih zahteva) ili tek stupanjem na snagu Sporazuma između Savezne Republike Jugoslavije i Republike Hrvatske o socijalnom osiguranju, 1. maja 2003. godine, podnošenjem zahteva kod nadležnog nosioca osiguranja u Republici Srbiji. Međutim, čak i tada, hrvatski Zavod za mirovinsko osiguranje ne priznaje pravo na isplatu neisplaćenih penzionih iznosa bez podnošenja za to posebnog zahteva, niti isplatu za ceo period u kojem je trajala obustava isplate, već samo za period od 3, odnosno 1 godine unazad, računajući od dana podnošenja zahteva. Takvo postupanje dovelo je do toga da značajan broj penzionera nije ostvario isplatu svih dospelih penzije u periodu obustave pa do ponovne uspostave isplate. Prema podacima iznetim od strane Mirovinskog fonda Republike Hrvatske, a na osnovu zvanične evidencije preko 12.000 penzionera je pogođeno ovim problemom.
U cilju pronalaženja efikasnih rešenja za problem isplate dospelih a neisplaćenih penzija, na inicijativu predstavnika Republike Srbije, u okviru Regionalnog procesa za rešavanje problema izbeglica, formirana je posebna ekspertska radna grupa za rešavanje ovog problema. Ekspertska radna grupa obrazovana je početkom 2011. od predstavnika relevantnih institucija Republike Srbije i Republike Hrvatske. U toku rada ove grupe zatraženo je i pribavljeno pozitivno mišljenje ekspertske misija finansirane od strane Evropske unije što nije dovelo do pronalaženja rešenja ovog pitanja.
Obnovu kuća ne prati odgovarajuće ulaganje u razvoj pretežno ruralnih područja, koja su ekonomski nerazvijena i devastirana. Sama obnova kuća, bez programa ekonomske podrške reintegraciji kroz otvaranje novih radnih mesta, uključujući i obnovu i izgradnju neophodne infrastrukture, ne može osigurati održivost povratka. Zbog nepostojanja egzistencijalnih uslova za održiv povratak, mnogi vlasnici obnovljenih kuća ne žive stalno u tim objektima. Pozivom na okolnost stalnog neprebivanja u obnovljenom stambenom objektu nadležno državno odvjetništvo u Republici Hrvatskoj sve češće pokreće sudski postupak protiv izbeglica, vlasnika obnovljenog stambenog objekta radi povraćaja sredstava za obnovu sa pripadajućom zakonskom kamatom i uz naknadu parničnih troškova, i to pod pretnjom izvršenja, dakle, gubitka stambene imovine. Još se čeka na oko 2.500 nerešenih zahteva u drugom stepenu.
1.7 Učešće u procesu privatizacije
Izbeglice iz Republike Hrvatske, za razliku od ostalih hrvatskih građana, u potpunosti su isključene iz učešća u privatizaciji društvenih, državnih i javnih preduzeća, u čijem su razvoju jednako učestvovali.
1.8 Status boravka i državljanstva za povratnike
Značajan broj povratnika koji nemaju hrvatsko državljanstvo, prilikom povratka u Republiku Hrvatsku tretiraju se kao strani državljani koji podležu komplikovanoj i skupoj proceduri priznavanja statusa stranca sa privremenim ili stalnim boravkom u Republici Hrvatskoj. Problem predstavljaju propisi Republike Hrvatske prilikom čijeg donošenja nije uvažena činjenica da se radi o građanima koji su pre raspada Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije živeli u Republici Hrvatskoj.
Potrebno je ubrzati proces ekshumacija i identifikacija ekshumiranih tela i porodicama nestalih prekinuti agoniju i omogućiti da sahrane najmilije.
2. Povratak u Bosnu i Hercegovinu
U Bosni i Hercegovini omogućen je pristup svim stečenim pravima što je direktno uticalo na uspešnost procesa povratka, kao i na obim trajnih rešavanja problema izbeglica iz Bosne i Hercegovine. Uspešno su sprovedeni programi restitucije oduzete privatne imovine i stanarskih prava.
Međunarodna zajednica je preko Visokog predstavnika u Bosni i Hercegovini stavila van snage zakone donete za vreme ratnih sukoba, kojima su oduzeti stanovi izbeglim nosiocima stanarskog prava i oglasila ništavnim sve upravne, sudske i druge akte kojima je nosiocu stanarskog prava prestalo stanarsko pravo i omogućila da predratni nosioci stanarskog prava uđu u posed tih stanova i da ih otkupe pod povoljnim uslovima. Zajedničkim naporima međunarodne zajednice i lokalnih vlasti stvoreni su povoljni uslovi za povratak izbeglica i za obnovu uništene imovine.
Iako je vidljiv napredak u pogledu ostvarivanja prava, naročito u restituciji imovinskih prava, još uvek nije uspostavljen mehanizam za naknadu štete za uništenu imovinu, u smislu odredaba Aneksa 7 Dejtonskog mirovnog sporazuma.
Nakon završetka ratnih sukoba na prostoru Bosne i Hercegovine, jednom broju izbeglica i ratom pogođenih lica, korisnika stanova iz stambenog fonda bivše Jugoslovenske narodne armije uskraćeno je pravo na povrat u posed tih stanova što je otežalo povratak u Bosnu i Hercegovinu.
Povratnici se suočavaju sa problemima koji su u vezi sa ekonomskim prilikama, mogućnostima zapošljavanja, obnovom uništene imovine i uništene infrastrukture.
Osiguranici koji kao izbeglice žive u Republici Srbiji, a koji su staž osiguranja ostvarili u Bosni i Hercegovini, još uvek se, pri ostvarivanju prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja, suočavaju sa brojnim problemima i preprekama (saradnja organa nije uvek na zadovoljavajućem nivou da bi omogućila efikasno sprovođenje Sporazuma između Savezne Republike Jugoslavije i Bosne i Hercegovine o socijalnom osiguranju; većina osiguranika ima problem pribavljanja svih potrebnih dokumenata za podnošenje zahteva za ostvarivanje prava na penziju; prekogranični postupak rešavanja o zahtevu za ostvarivanje prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja je dugotrajan).
Mere:
- jačanje državne podrške ostvarivanju prava izbeglica u zemljama porekla radi stvaranja povoljnih uslova za održiv povratak i reintegraciju izbeglica praćenjem primene svih relevantnih međudržavnih sporazuma i pojačanom državnom aktivnošću na međunarodnom i međudržavnom planu;
- jačanje diplomatske aktivnosti usmerene prema međunarodnim organizacijama radi dobijanja podrške za pronalaženje i primenu mehanizama u zaštiti i ostvarivanju pripadajućih prava, u skladu sa principima zaštite ljudskih prava;
- jačanje državnih programa materijalne podrške povratnicima i povratničkim zajednicama u Republici Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini.
OBEZBEĐIVANJE POTREBNIH USLOVA ZA OSTVARIVANJE RAVNOPRAVNOSTI IZBEGLICA KOJE SU ODLUČILE DA ŽIVE U REPUBLICI SRBIJI I NJIHOVO INTEGRISANJE U LOKALNU ZAJEDNICU
Opis stanja: U Republici Srbiji, 24 godine nakon izbijanja prvih ratnih sukoba u bivšoj SFRJ, još uvek boravi oko 44.000 lica sa statusom izbeglice. Od ovog broja 73,97% čine izbeglice iz Republike Hrvatske. Najveći broj izbeglica boravi u AP Vojvodini (49,36%). Više od četvrtine ukupnog broja izbeglica boravi u Beogradu (26.83%), a u centralnoj Srbiji boravi 23,51%.
Prema podacima Komesarijata za izbeglice i migracije iz januara 2015. godine, u kolektivnim centrima je boravilo 312 izbeglica.
Iako je veliki broj izbeglih, prognanih i ratom ugroženih lica naturalizovan, ovim licima je i dalje potrebna pomoć u rešavanju pitanja zapošljavanja, stanovanja i pomoć u ostvarivanju prava u zemlji porekla, čime bi se mnogima znatno olakšao ekonomski aspekt procesa integracije u lokalnim zajednicama u Republici Srbiji.
Prema Zakonu o izbeglicama, izbeglicama je obezbeđen prihvat, privremeni smeštaj i pomoć u ishrani za najugroženija lica koja ne mogu samostalno da obezbede sredstva za život. Obezbeđen je pristup odgovarajućoj zdravstvenoj zaštiti, određenim pravima iz oblasti socijalne zaštite, kao što su pravo na smeštaj u ustanove socijalne zaštite i pravima iz oblasti zaštite dece i porodice. Takođe, zagarantovano im je pravo na školovanje i zapošljavanje, stvoreni su preduslovi za rešavanje stambenih potreba u procesu integracije i predviđena je podrška povratnicima.
Od 1995. godine najveću podršku izbeglicama u Republici Srbiji dao je UNHCR, a poslednjih godina i Evropska unija.
Uvažavajući sve napore Republike Srbije i međunarodnih donatora, izbeglice su, ulažući svoja sredstva i resurse, same najviše doprinele uspehu svoje integracije.
Integracija izbeglica je kompleksan proces koji zahteva podršku izbeglicama u oblasti rešavanja statusnih pitanja, rešavanja stambenih potreba, zapošljavanja, ostvarivanja prava iz penzijskog, zdravstvenog, socijalnog osiguranja, i dr.
Imajući u vidu da je proces integracije bitno olakšan, danas glavnu prepreku integraciji predstavljaju nedostatak sredstava za rešavanje stambenih potreba izbeglica i teškoće u vezi sa zapošljavanjem.
U okviru ovog strateškog cilja, kao prioritet u delovanju, izdvojeni su:
1) državljanstvo i statusna pitanja;
2) zapošljavanje i pravo na rad;
3) obrazovanje i vaspitanje;
4) zdravstvena zaštita;
5) socijalna zaštita;
6) rešavanje stambenih pitanja.
Regionalni stambeni program Republike Srbije ima za cilj obezbeđivanje trajnih stambenih rešenja za 16.780 izbegličkih porodica u Republici Srbiji. U skladu sa pravilima Regionalnog stambenog programa korisnici ovog programa su lica u statusu izbeglice i bivše izbeglice, koji ispunjavaju uslove i kriterijume ranjivosti.
1) Državljanstvo i statusna pitanja
Pristup mnogim pravima u zemlji porekla, kao i pristup pravima i regulisanje statusa u zemlji izbeglištva, zavisi od mogućnosti pribavljanja dokumenata.
Na osnovu sprovedenog istraživanja "Analiza stanja i potreba izbegličke populacije" utvrđeno je da procenat ispitanika kojima nedostaje neki od ličnih dokumenata iznosi 44%, od kojih se 36% izjasnilo da im nedostaje neki od ličnih dokumenata iz zemlje porekla, dok se 8% izjasnilo da im nedostaje neki od ličnih dokumenata iz Republike Srbije.
Procenjuje se da je više od 300.000 izbeglica steklo državljanstvo Republike Srbije i time ispunilo prvi formalni uslov u procesu integracije.
Od 2008. godine sa ubrzanim sprovođenjem programa koji pružaju podršku izbeglicama u procesu integracije finansiranim iz budžeta Republike Srbije, budžeta lokalnih samouprava, IPA sredstava i ostalih donatorskih sredstava, na godišnjem nivou prestaje status za oko 10.000 izbeglica. Zakonom o državljanstvu Republike Srbije olakšana je i ubrzana procedura sticanja državljanstva, a izbegla lica u odnosu na druge podnosioce zahteva, plaćaju umanjenu taksu, pa su i troškovi postupka smanjeni.
Zakonom o matičnim knjigama utvrđuje se upis činjenice rođenja, zaključenja braka i smrti nastale na teritoriji bivših republika Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije u matične knjige koje se vode u Republici Srbiji, za sva lica koja su stekla državljanstvo Republike Srbije, a na osnovu izvoda iz matične knjige inostranog organa. Pored toga, ovim zakonom uređuje se i upis navedenih činjenica u matične knjige u slučaju kada se ne može pribaviti izvod iz matične knjige inostranog organa, tako što se upis vrši na osnovu odluke nadležnog suda.
Poteškoće u pribavljanju dokumenata, pored materijalnih nemogućnosti ili neposedovanja pasoša ili putnog lista, stvara i činjenica da pribavljanje dokumenata u zemlji porekla, putem punomoćnika, nije uvek dozvoljeno, ali i činjenica nedovoljne informisanosti izbeglica.
U praksi se, po pravilu, ne primenjuje mehanizam pribavljanja dokumenata putem međunarodnopravne pomoći iako je još 1997. godine Savezna Republika Jugoslavija potpisala sa Republikom Hrvatskom Sporazum o pravnoj pomoći u građanskim i krivičnim stvarima ("Službeni list SRJ - Međunarodni ugovori", broj 1/98), a Srbija i Crna Gora je 2005. godine isti sporazum potpisala sa Bosnom i Hercegovinom. Podrška u pribavljanju dokumenata obezbeđuje se, uglavnom, putem projekata pravne pomoći finansiranih iz sredstava međunarodnih donacija, i instrumenata predpristupne pomoći i iz budžeta Republike Srbije.
Izbeglicama koje su dobile rešenja o prijemu u državljanstvo Republike Srbije i koje su pokrenule postupak za prijavu prebivališta i pribavljanje lične karte, prestaje status izbeglice.
Pri ostvarivanju statusnih prava izbeglica i u vezi sa pristupom drugim pravima, značajne probleme stvaraju različita pravna rešenja i praksa u Republici Srbiji i u zemljama porekla izbeglica. U slučaju da izbeglica iz Republike Hrvatske odjavi prebivalište u Republici Hrvatskoj to može dovesti do otežanog pristupa programima obnove uništene imovine ili programima stambenog zbrinjavanja.
Jedan od problema su različita rešenja u vezi sa upisom jedinstvenog matičnog broja građana (JMBG) u lična dokumenta građana. Policijske uprave u Republici Srbiji, po pravilu, insistiraju na podatku o JMBG iz zemlje porekla ili na uverenju da JMBG nije utvrđen. Ipak, ukoliko ova informacija nije dostupna, na zahtev stranke, policijske uprave bivšem izbeglici utvrđuju novi JMBG.
Jedan broj izbeglica ne raspolaže dokumentacijom o svom obrazovanju i stečenoj stručnoj spremi, što utiče na njihovo zapošljavanje u Republici Srbiji u skladu sa obrazovanjem i stečenim kvalifikacijama u struci. Deo izbeglica ne raspolaže dokumentacijom o stažu osiguranja iz organizacija i institucija u kojima su bili zaposleni jer su tokom ratnih sukoba uništene ili nestale.
U Republici Srbiji, lice koje je zasnovalo radni odnos u mestu boravišta, a koje nema radnu knjižicu, može da se obrati nadležnom opštinskom organu prema mestu zaposlenja sa zahtevom za izdavanje radne knjižice. Međutim, u pogledu izdavanja radne knjižice nezaposlenim izbeglicama, koju je potrebno priložiti prilikom prijave na evidenciju nezaposlenih lica u Nacionalnoj službi za zapošljavanje postoji različita praksa u jedinicama lokalne samouprave u smislu primene Zakona o izbeglicama. Naime, na osnovu Pravilnika o radnoj knjižici ("Službeni glasnik RS", broj 17/97), zahtev za izdavanje radne knjižice nezaposleno lice podnosi nadležnom organu opštinske uprave prema mestu svog prebivališta, a izbeglice u Republici Srbiji, u skladu sa Zakonom o izbeglicama pravo na zapošljavanje, kao i druga prava utvrđena ovim zakonom, ostvaruju prema svom boravištu u Republici Srbiji.
2) Zapošljavanje i pravo na rad
Izbeglice u Republici Srbiji su u pogledu prava na rad u velikoj meri izjednačene sa građanima u Republici Srbiji. One radnu knjižicu mogu otvoriti na osnovu izbegličke legitimacije, prijaviti se kao nezaposleno lice u Nacionalnoj službi za zapošljavanje, pristupiti svim programima aktivne politike zapošljavanja, i konkurisati za slobodna radna mesta, osim kada je državljanstvo neophodan uslov učešća na konkursu. Takva situacija je stvorena primenom odredaba Zakona o izbeglicama.
Prema istraživanju "Analiza stanja i potreba izbegličke populacije", stopa nezaposlenosti među izbeglicama iznosi 33%, što je znatno više nego u domaćoj populaciji.
Nacionalna strategija zapošljavanja za period od 2011. do 2020. godine, prepoznaje nepovoljan položaj izbeglica i interno raseljena lica na tržištu rada.
Zbog nemogućnosti ispunjavanja kreditnih uslova (u pogledu garancija žiranata i hipotekarnog obezbeđenja) izbeglice ne mogu učestvovati u nekim državnim programima podrške samozapošljavanju. Sprovođenje donatorskih programa usmerenih na pomoć pri zapošljavanju i na podsticanje samostalne ekonomske aktivnosti otežavaju problemi koji proizlaze iz složenih zakonskih regulativa.
Za poboljšanje položaja izbeglica na tržištu rada i za napuštanje pasivnog položaja oslanjanja na različite oblike pomoći značajne su i sve mere afirmativne akcije usmerene na dokvalifikaciju i prekvalifikaciju nezaposlenih siromašnih izbeglica u skladu sa potrebama tržišta rada.
Izbeglice imaju jednako pravo na obrazovanje kao i državljani Republike Srbije - osnovno obrazovanje je obavezno i besplatno, a srednje i visokoškolsko obrazovanje, zavisno od uspeha kandidata, finansira se iz budžeta Republike Srbije ili kroz samofinansiranje.
Prema "Analizi stanja i potreba izbegličke populacije", više od polovine anketiranih lica ima završenu srednju školu, više od 13% lica nema završenu osnovnu školu, a skoro 9% ima završenu višu ili visoku školu. Bez obrazovanja i samo sa osnovnom školom ima mnogo više žena. Prosečna starost lica sa visokim obrazovanjem iznosi 39,6 godina, što je manje u odnosu na registraciju 2004/2005 godine.
Problem u dostupnosti obrazovanju predstavlja težak materijalni položaj velikog broja izbegličkih porodica, teškoće u finansiranju školovanja dece u srednjim školama i na fakultetima izvan mesta njihovog boravišta, kao i nedovoljna informisanost o mogućnostima ostvarivanja podrške u rešavanju ovog problema.
Zakon o učeničkom i studentskom standardu predviđa da učenici i studenti iz osetljivih društvenih grupa u koje se ubrajaju i izbeglice, ostvaruju prava u oblasti učeničkog i studentskog standarda primenom blažih kriterijuma koje propisuje ministar prosvete. Takođe, Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja svake školske godine, u okviru redovnog konkursa, pod povoljnijim uslovima obezbeđuje smeštaj i ishranu, kao i dodelu kredita i stipendija učenicima, odnosno studentima iz osetljivih društvenih grupa.
Izbeglice su zdravstveno osigurane i imaju pravo na zdravstvenu zaštitu u istom obimu, sadržaju i pod istim uslovima kao i druga osigurana lica.
Izbeglice iz bivših republika Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije mogu da se uključe u obavezno zdravstveno osiguranje ukoliko nisu obezbedile neki od osnova za obavezno zdravstveno osiguranje, u skladu sa Zakonom o zdravstvenom osiguranju, tako da sami plaćaju doprinos za obavezno zdravstveno osiguranje. Bivše izbeglice koje si stekle državljanstvo i prebivalište u Republici Srbiji prava iz zdravstvenog osiguranja ostvaruju kao osiguranici zemalja sa kojima je zaključen međunarodni ugovor o socijalnom osiguranju. Izbeglice koje su stekle državljanstvo Republike Srbije, a ne žele da odjave prebivalište iz Republike Hrvatske (hrvatski penzioneri odjavom prebivališta iz Hrvatske gube najnižu penziju i dobijaju samo osnovnu, gube i davanja po osnovu preostale radne sposobnosti i zaštitnog dodatka, prebivalište u Republici Hrvatskoj je uslov za ostvarivanje prava na obnovu imovine i sl.), prava iz zdravstvenog osiguranja u Republici Srbiji mogu da ostvare kao državljani Republike Srbije koji primaju penziju ili invalidninu isključivo od inostranog nosioca osiguranja dok borave ili imaju prebivalište na teritoriji Republike Srbije.
Izbeglicama pripada deo prava iz oblasti socijalne zaštite, kao što su smeštaj u ustanove socijalne zaštite i hraniteljske porodice, usluge stručnog socijalnog rada, jednokratna materijalna pomoć i pravo na smeštaj u objekte za socijalno stanovanje u zaštićenim uslovima, u skladu sa odlukama jedinica lokalne samouprave o proširenim pravima.
Jedan broj izbeglih lica koji su stekli državljanstvo Republike Srbije i dalje živi u nepovoljnom socioekonomskom statusu, iako kao državljani Republike Srbije imaju pravo na minimum socijalne sigurnosti porodice. Po članu domaćinstva 29% izbeglica ima mesečne prihode manje od 48 evra (nivo za ostvarivanje prava iz oblasti socijalne zaštite). Međutim, mnogi od njih nisu dovoljno informisani o svojim mogućnostima i pravima.
U skladu sa Strategijom razvoja socijalne zaštite (2005), socijalna zaštita u Republici Srbiji se značajno reformiše. Jedinice lokalne samouprave, u skladu sa potrebama građana i prema svojim mogućnostima, razvile su veliki broj različitih usluga socijalne zaštite u zajednici, od kojih izbeglice mogu da koriste usluge za decu i mlade i za osobe sa invaliditetom (dnevni boravak i dnevni centar, otvoreni klub, pomoć u kući, za stare i za žrtve nasilja u porodici).
Izbeglice su, takođe, i korisnici socijalnog stanovanja u zaštićenim uslovima, koje je razvijeno u znatnom broju jedinica lokalne samouprave u Republici Srbiji. Program je Komesarijat za izbeglice i migracije, u saradnji sa Ministarstvom rada i socijalne politike, Srpskim demokratskim centrom, UNHCR-om i određenim jedinicama lokalne samouprave, počeo da razvija 2002. godine. Ovaj vid socijalnog stanovanja razvijen je u skladu sa konceptom otvorenih oblika socijalne zaštite. Projekti su namenjeni za smeštaj porodica sa bolesnim članom, samohranih roditelja i starijih lica i osoba sa invaliditetom sposobnih za samostalan život. Model je kasnije razvijan i uz podršku drugih donatora, pa je tako iz donatorskih fondova Evropske unije (IPA), započeta realizacija projekata podrške izbeglim i interno raseljenim licima u Republici Srbiji, u okviru kojih je izgrađen veći broj objekata za socijalno stanovanje u zaštićenim uslovima.
6) Rešavanje stambenih pitanja
Od 1992. godine pa do kraja 2014. godine, Republika Srbija je uz veliku podršku međunarodne zajednice obezbedila 15.453 različita stambena rešenja putem kojih je zbrinuto preko 45.000 lica. Projekti rešavanja stambenih potreba izbeglica uključivali su izgradnju stambenih jedinica (po modelu samogradnje, gotove i polugotove gradnje), dodelu pomoći za kupovinu seoskih domaćinstava, dodelu paketa građevinskog materijala i montažne kuće.
Pored uloženih napora i značajnih sredstava za rešavanje stambenih potreba izbeglica, određenom broju izbeglica potrebna je podrška za trajno rešenje svog stambenog pitanja.
Najveći deo do sada realizovanih projekata izgradnje stambenih jedinica bio je namenjen rešavanju stambenog pitanja lica iz kolektivnih centara i u funkciji njihovog zatvaranja. Na području Republike Srbije u ovom trenutku postoje 20 kolektivnih centara u kojima živi 312 izbeglih lica i još 940 interno raseljenih lica. Obezbeđivanje trajnih stambenih rešenja za korisnike kolektivnih centara i njihovo zatvaranje se planira do kraja 2017. godine.
Pored stanovanja u socijalno zaštićenim uslovima, kao oblikom socijalne zaštite, više od polovine lica smeštenih u kolektivnim centrima opredelilo se i za socijalno stanovanje sa mogućnošću kupovine stana.
Izbeglice koje žive u lošim uslovima u privatnom smeštaju i u tzv. nezvaničnim kolektivnim centrima, zbog ograničenih sredstva, bile su u manjoj meri obuhvaćene programima podrške za rešavanje stambenih pitanja, i to uglavnom putem programa dodele građevinskog materijala i kupovine seoskih domaćinstava sa okućnicom.
Regionalnim stambenim programom predviđeno je rešavanje stambenih potreba 27.000 najugroženijih izbegličkih domaćinstava u regionu. U Republici Srbiji regionalni stambeni program ima za cilj obezbeđivanje stambenih rešenja za 16.780 porodica. Regionalni program se finansira iz poverilačkog fonda kojim upravlja Banka za razvoj Saveta Evrope (CEB) i sprovodi se u skladu sa procedurama koje su odobrene od strane CEB-a i donatora. U cilju prikupljanja neophodnih sredstava, 24. aprila 2012. godine u Sarajevu je održana Donatorska konferencija na kojoj su donatori najavili donacije za finansiranje Regionalnog stambenog programa u visini 261 miliona evra za potrebe izbeglica u sve četiri partnerske zemlje.
Na osnovu evidentiranih podataka o stambenim potrebama izbeglih lica, kao i zahteva donatora da se primenom kriterijuma ranjivosti UNHCR podrška pruža samo najugroženijima, Republika Srbija je oslanjajući se na postojeću zakonsku regulativu i najbolju praksu, predložila različite modele rešavanja stambenih potreba. U skladu sa pravilima Regionalnog stambenog programa korisnici ovog programa su lica u statusu izbeglice i bivše izbeglice. Predviđena su četiri oblika stambenih rešenja i to izgradnja stambenih jedinica za zakup sa mogućnošću otkupa; dodela montažnih kuća; dodela pomoći za kupovinu seoskih domaćinstava i obezbeđivanje paketa građevinskog materijala. Sprovođenje aktivnosti predviđenih Regionalnim programom u Republici Srbiji obezbeđuje se koordiniranim učešćem nadležnih organizacija, organa državne uprave i jedinica lokalne samouprave, uz podršku Jedinice za implementaciju projekta. Program se sprovodi u skladu sa procedurama odobrenim od strane donatora i CEB, dok monitoring nad komponentama izbora korisnika i održivosti projekata sprovode UNHCR i OEBS.
Pored sredstava iz poverilačkog fonda, sredstva za stambene projekte obezbeđena su delom iz sredstava republičkog budžeta, a delom iz budžeta opština i gradova na čijem području su programi trajne integracije izbeglica realizovani. Nacionalna kontribucija programu se u najvećem delu obezbeđuje kroz infrastrukturno opremljeno zemljište za izgradnju stanova, a manjim delom iz budžeta za sprovođenje Programa korišćenja sredstava za rešavanje stambenih potreba i druge programe integracije, koji Vlada svake godine utvrđuje, a kojim se iz sredstava budžeta već finansiraju aktivnosti identične onim predviđenim Programom.
Lokalna samouprava je važan oslonac i aktivan učesnik u procesima lokalne integracije izbeglica. Jedinice lokalne samouprave koje su uključene u projekte stambene izgradnje učestvuju dodelom građevinskog zemljišta bez naknade, obezbeđivanjem primarne komunalne infrastrukture i odustajanjem od naplate različitih lokalnih taksi i doprinosa. Veliki broj jedinica lokalne samouprave i dalje pokazuje motivisanost za učešće u projektima lokalne integracije izbeglica. Više od 137 što gradskih i opštinskih skupština do kraja 2014. godine, usvojilo je lokalne akcione planove za unapređenje položaja izbeglih i interno raseljenih lica i dobilo finansijsku podršku Komesarijata za izbeglice i migracije za realizaciju aktivnosti predviđenih ciljevima u navedenim planovima. Koristeći pozitivna iskustva iz lokalnog akcionog planiranja i programa koje sprovodi Komesarijat iz budžetskih sredstava lokalne samouprave aktivno učestvuju u realizaciji Regionalnog stambenog programa.
Specifični cilj 2.1:
Unaprediti mehanizme za rešavanje svih statusnih pitanja izbeglica
U aprilu 2014. godine Visoki komesar UN doneo je Preporuku o ukidanju izbegličkog statusa izbeglicama iz Hrvatske, uprkos izričitom protivljenju Republike Srbije, kao zemlje sa najvećim brojem izbeglica iz Hrvatske. Takva jednostrana odluka je bez presedana, jer u Republici Hrvatskoj nije došlo do očekivanih pozitivnih promena kad je reč o povratku izbeglica i ostvarivanju prava. UNHCR je doneo ovu političku preporuku u momentu kada su se četiri zemlje u regionu usaglasile da će kroz Regionalni stambeni program rešiti problem najugroženijih izbeglica a kroz regionalni proces se još uvek traže odgovori na otvorena pitanja. Republika Srbija ne prihvata preporuku Visokog komesarijata UN za izbeglice i nastaviće da pruža punu zaštitu i pomoć svim izbeglicama na svojoj teritoriji dajući, kao i do sada maksimalan doprinos stvaranju trajnih i održivih rešenja.
Mere:
- obezbediti odgovarajuće programe besplatne pravne pomoći izbeglicama u pogledu ostvarivanja prava i pribavljanja neophodnih dokumenata;
- pojačati diplomatske aktivnosti usmerene ka ostvarivanju prava izbegličke populacije u državama porekla
- aktivirati mehanizme koji su predviđeni važećim sporazumima zaključenim između zemalja porekla izbeglica i Republike Srbije, posebno nastaviti aktivnosti na sprovođenju aneksa E i G Sporazuma o sukcesiji
Specifični cilj 2.2:
Povećati zaposlenost izbeglica u Republici Srbiji, vodeći računa posebno o rodnoj ravnopravnosti i potrebama osoba sa invaliditetom
Mere:
- intenzivnije uključivanje izbeglica u mere aktivne politike zapošljavanja kroz programe podsticanja socijalnog preduzetništva, samozapošljavanja i uključivanjem lokalne samouprave u sprovođenje javnih radova;
- poboljšanje kontinuiranog informisanja izbeglica na nacionalnom i lokalnom nivou o konkretnim programima i mogućnostima zapošljavanja preko Nacionalne službe za zapošljavanje, uz uključivanje lokalne samouprave;
- povećanje konkurentnosti nezaposlenih izbeglica, posebno mladih, kroz programe dokvalifikacije i prekvalifikacije, u skladu sa izmenjenim potrebama tržišta rada;
- olakšavanje pristupa kreditima u cilju podsticanja razvoja malih i srednjih preduzeća i samozapošljavanja izbeglica;
- obezbediti aktivno uključivanje žena u realizaciju svih planiranih mera radi smanjenja postojećih izrazitih rodnih nejednakosti u izbegličkoj populaciji;
- podržati izradu propisa kojim bi se unapredio razvoj socijalnog preduzetništva u Republici Srbiji.
Specifični cilj 2.3:
Uključiti najosetljivije kategorije izbeglica u sve nivoe obrazovanja kao i lokalno stanovništvo
Mere:
- praćenje uključenosti izbegličke populacije, posebno najosetljivijih kategorija (korisnike smeštaja u kolektivnim centrima, žene), u obrazovni sistem;
- podrška izbegličkim porodicama za unapređenje obrazovanja dece i mladih putem informisanja učenika i studenata iz izbegličke populacije o programima stipendiranja za srednjoškolsko i univerzitetsko obrazovanje i razvijanja dodatnih programa stipendiranja za sve nivoe obrazovanja za decu iz materijalno ugroženih izbegličkih porodica.
Specifični cilj 2.4:
Podržati i afirmisati mere zdravstvene zaštite prema najugroženijim kategorijama izbeglica u Republici Srbiji radi povećanog obuhvata tih grupa uslugama zdravstvene zaštite u Republici Srbiji
Mere:
- praćenje problema sa kojima se suočavaju izbeglice u ostvarivanju zdravstvene zaštite i u skladu sa rezultatima predlaganje aktivnosti za njihovo rešavanje.
Specifični cilj 2.5:
Omogućiti izbeglicama koje su u stanju socijalne potrebe ostvarivanje prava i usluga socijalne zaštite u širem obimu u odnosu na postojeći obim
Mere:
- praćenje ostvarivanja prava i usluga socijalne zaštite izbeglica, posebno najugroženijih kategorija, u saradnji sa centrima za socijalni rad (deca i mladi bez porodičnog staranja, žrtve nasilja u porodici, žrtve trgovine ljudima);
- aktivnije uključivanje izbeglica, posebno najugroženijih kategorija, u postojeće oblike socijalne zaštite poboljšanjem informisanosti izbeglica o pravima i uslugama socijalne zaštite, kao i o uslovima i postupku za ostvarivanje prava i korišćenje usluga, a posebno o uslugama socijalne zaštite za ranjive grupe u lokalnoj zajednici - za decu i mlade, za osobe sa invaliditetom, za stare i za žrtve nasilja u porodici;
- širiti razvoj programa socijalnog stanovanja u zaštićenim uslovima, tako što će se promovisati novi oblici proširenih prava u socijalnoj zaštiti i podržati jačanje specifičnih kapaciteta centara za socijalni rad i razvijanje pratećih usluga socijalne zaštite;
- dalje obezbeđivanje programa socijalnog stanovanja u zaštićenim uslovima ugroženim korisnicima kolektivnih centara;
- olakšati realizaciju smeštaja izbeglica u odgovarajuće ustanove socijalne zaštite i nastojati da se obezbede adekvatna rešenja za smeštaj lica sa invaliditetom, teško hronično obolelih lica (sa psihijatrijskim oboljenjima) i lica sa dijagnostikovanim mentalnim smetnjama.
Specifični cilj 2.6:
Kontinuirano sprovođenje programa rešavanja stambenih pitanja izbeglica, posebno najugroženijih kategorija, zasnovan na jasno definisanim potrebama, kriterijumima i prioritetima i koordinisanoj saradnji nacionalnih, lokalnih i međunarodnih subjekata i pokrenuti njegovu primenu
Mere:
- dalja primena efikasnih i efektivnih modela rešavanja stambenih pitanja izbeglica kroz sprovođenje RSP u Republici Srbiji i budžetskih programa uz razvoj dobrih praksi, i u saradnji i uz podršku lokalne samouprave;
- razvoj i dopunjavanje stambenih programa sa aktivnostima podrške ekonomskom osamostaljivanju i osnaživanju i drugim uslugama podrške;
- obezbeđivanje stambenih rešenja za korisnike kolektivnih centara koji se zatvaraju (pomoć u građevinskom materijalu, kupovina domaćinstava sa okućnicom, montažne kuće, socijalno stanovanje, stimulisanje izgradnje jeftinih stambenih jedinica i omogućavanje kupovine pod povoljnim kreditnim uslovima);
- dalja podrška razvoju i implementaciji lokalnih akcionih planova za rešavanje pitanja izbeglica i interno raseljenih lica obezbeđivanjem stručne podrške u izradi lokalnih akcionih planova i praćenje realizacije planiranih ciljeva, kao i obezbeđivanje direktne finansijske podrške sa nacionalnog i međunarodnog nivoa za realizaciju lokalnih akcionih planova;
- razvoj sistema socijalnog stanovanja stvaranjem novih i jačanjem postojećih finansijskih i institucionalnih mehanizama, a posebno jačanjem neprofitnih stambenih organizacija za izgradnju neprofitnih stanova, faznu izgradnju i rekonstrukciju stanova, u skladu sa Zakonom o socijalnom stanovanju;
- predlaganje mera kojim bi se olakšao proces legalizacije stambenih objekata koje su izgradile najugroženije izbegličke porodice i smanjiti troškove tog procesa u saradnji sa nadležnim ministarstvom;
- primena odredaba Zakona o izbeglicama koje se odnose na rešavanje stambenih potreba izbeglica, kao i Zakona o socijalnom stanovanju za sve izbeglice-korisnike stanova za socijalno stanovanje;
- kontinuirano sprovođenje i unapređenje fondova za prikupljanje sredstava namenjenih sprovođenju novih programa integracije izbeglica.
POBOLJŠATI ŽIVOTNE USLOVE NAJUGROŽENIJIH KATEGORIJA INTERNO RASELJENIH LICA, POJEDINACA I PORODICA, TAKO DA OSTVARUJU PRISTUP PRAVIMA, USLUGAMA I RESURSIMA, U SKLADU SA ZAKONOM, KAO I DRUGI GRAĐANI I DA REŠAVAJU SVOJA OSNOVNA ŽIVOTNA PITANJA
ZAŠTITA INTERESA INTERNO RASELJENIH LICA U PRISTUPU I OSTVARIVANJU PRAVA U MESTU POREKLA
Opis stanja:
Republika Srbija usmerena je ka sveobuhvatnom rešavanju problema sa kojima se suočavaju interno raseljena lica, u skladu sa Vodećim principima internog raseljenja i Okvira o trajnim rešenjima, i to kroz povratak i poboljšanje njihovih životnih uslova u raseljenju, kao i podršci u zaštiti interesa ove populacije u pristupu i i realizaciji stečenih prava u mestu porekla.
U proteklih petnaest godina na AP Kosovo i Metohiju vratilo se svega 12.415 lica, od čega je manje od 5% je ostvarilo održiv povratak dok je 97.826 (22.866 domaćinstava) interno raseljenih lica na teritoriji Srbije van AP Kosova i Metohije i dalje u potrebi.
Od ukupno 204.049 interno raseljenih lica najveća teritorijalna zastupljenost interno raseljenih lica je u regionima Zapadne Srbije i Šumadije, i u opštinama koje su najbliže AP Kosovu i Metohiji (naj nerazvijeniji delovi Srbije koje karakteriše visoka stopa nezaposlenosti), zatim u Beogradu (28,74%), dok se u AP Vojvodini nalazi 6,47% raseljeničke populacije. Od svih okruga u Republici Srbiji van AP Kosovo i Metohija, najveća koncentracija interno raseljenih lica je u Raškom okrugu (30.472). Većina interno raseljenih lica su Srbi, zatim Romi, Crnogorci, Bošnjaci i Goranci. Što se tiče starosne strukture povratnika, najveći broj lica je u starosnoj grupi od 15 do 29 godina (31,76%) i od 30 do 49 godina (26,61%).3
Krajem 2010. godine, Komesarijat za izbeglice Republike Srbije, UNHCR i Republički zavod za statistiku su u saradnji sa Združenim servisom za profilisanje interno raseljenih lica sproveli istraživanje Procena potreba interno raseljenih lica u Srbiji kako bi se identifikovali glavni problemi raseljenih lica, definisale ranjive grupe među ukupnom raseljenom populacijom i broj lica u potrebi i dale smernice kako se može poboljšati njihov položaj. Rezultati istraživanja su pokazali da prosečno raseljeno domaćinstvo broji 4,16 članova, domaćinstvo u potrebi 4,42 članova (oni kojima je potreban neki vid pomoći zbog teških i loših uslova života/smeštaja, niskih primanja i nezaposlenosti), a romsko domaćinstvo 5,21 člana.
Svim licima koja su evidentirana kao interno raseljena iz AP Kosovo i Metohija izdata je legitimacija raseljenog lica, koja je evidencionog karaktera i važi uz odgovarajući lični dokument. Za interno raseljena lica obezbeđen je smeštaj u kolektivnim centrima koji se finansiraju iz budžeta Republike Srbije, u njima interno raseljena lica, u odnosu na izbeglice, danas čine izrazitu većinu. U Republici Srbiji u aprilu 2015. godini se nalazi 12 kolektivnih centara sa 635 raseljenih lica, a u 8 kolektivnih centara na teritoriji AP Kosovo i Metohija nalazi se 305 raseljenih lica. Kako Komesarijat intenzivno radi na zatvaranju svih kolektivnih centara, potrebno je omogućiti stambena rešenja za lica smeštena u ovim kolektivnim centrima.
Interno raseljena lica imaju pristup obrazovanju, zdravstvenoj i socijalnoj zaštiti, a prema evidenciji Kancelarije za Kosovo i Metohiju, 19.436 lica uključeno je u program privremene novčane naknade. Raseljena lica su korisnici svih budžetskih projekata koji su u ovom trenutku dostupni i izbeglicama, a usmereni su ka poboljšanju životnih uslova. Komesarijat za izbeglice i migracije u saradnji sa jedinicama lokalne samouprave, podržava i sprovodi projekte poboljšanja životnih uslova interno raseljenih lica kroz lokalne akcione planove, čija realizacija je finansijski podržana od strane Komesarijata za izbeglice i migracije, UNHCR-a i Evropske unije.
Interno raseljena lica koja pripadaju zajednici Roma, Aškalija i Egipćana (u daljem tekstu: RAE populacija), predstavljaju posebno ugroženu kategoriju i teže ostvaruju svoja zagarantovana prava, pristup uslugama zdravstva, obrazovanja i vaspitanja, zapošljavanja, socijalne zaštite i stambenog zbrinjavanja, najčešće zbog nedostatka ličnih dokumenata, siromaštva, tradicionalnog načina života i otežanog pristupa institucijama sistema. U bazi koju vodi Komesarijata za izbeglica i migracije registrovano je oko 22.167 Roma među interno raseljenim licima.
U okviru ovog strateškog cilja izdvojeni su, kao prioritetni problemi za koje su određeni i specifični ciljevi za njihovo rešavanje:
1. dokumentacija i statusna pitanja;
2. zapošljavanje i pravo na rad;
3. obrazovanje i vaspitanje;
4. zdravstvena zaštita;
5. socijalna zaštita;
6. rešavanje stambenih pitanja.
______________
3 Migracioni profil Republike Srbije za 2013. godinu.
1) Dokumentacija i statusna pitanja
Republika Srbija nastoji da svim interno raseljenim licima olakša pristup dokumentima usvajanjem relevantnih propisa i podizanjem kapaciteta organa nadležnih za izdavanje dokumenata.
Izmeštanje matičnih službi sa AP Kosova i Metohije omogućilo je interno raseljenim licima odmah nakon juna 1999. godine pristup dokumentima. Tako su matične knjige koje sadrže podatke o rođenju, braku, smrti i državljanstvu u junu mesecu sa teritorije AP Kosovo i Metohija prenete na više lokacija u centralnoj i južnoj Srbiji. Međutim, izvestan broj matičnih knjiga, dosijea i drugih službenih evidencija organa uprave Republike Srbije ostao je u AP Kosovo i Metohija ili je uništen, odnosno izgubljen, tako da se izvestan broj interno raseljenih lica suočio sa problemom pribavljanja dokumenata.
Zakonom o matičnim knjigama poslovi vođenja matičnih knjiga i rešavanja u prvostepenom upravnom postupku za područje AP Kosovo i Metohija povereni su gradu Nišu (za grad Prištinu i opštine: Podujevo, Glogovac, Obilić, Lipljan i Kosovo Polje), gradu Kragujevcu (za opštine: Peć, Istok i Klina), gradu Kraljevu (za opštine: Kosovska Mitrovica, Srbica, Zubin Potok, Vučitrn, Zvečan i Leposavić), gradu Kruševcu (za opštine: Prizren, Orahovac, Suva Reka i Gora), gradu Jagodini (za opštine: Đakovica i Dečani), gradu Vranju (za opštine: Gnjilane, Vitina, Kosovska Kamenica i Novo Brdo) i gradu Leskovcu (za opštine: Uroševac, Kačanik, Štimlje i Štrpce). Navedene poslove izvršava gradska uprava. Međutim, udaljenost nadležnih gradskih uprava i nedostatak finansijskih sredstava, problemi su koji interno raseljenim licima otežavaju pribavljanje različitih dokumenata. Krajem 2013. godine Centralni sistem za elektronsku obradu i skladištenje podataka i čuvanje drugog primerka matičnih knjiga je postao funkcionalan, a proces digitalizacije izmeštenih matičnih knjiga sa AP Kosova i Metohije je u toku, što će olakšati pristup dokumentima.
Zakonom o matičnim knjigama omogućava se upis činjenice rođenja i smrti i posle proteka roka za prijavu, odnosno naknadni upis činjenice rođenja i smrti u matične knjige, kao i obnova upisa činjenice rođenja, zaključenja braka i smrti koje su bile upisane u uništene ili nestale matične knjige. Lica koja podnose zahteve za obnovu upisa u matičnu knjigu prilažu potrebne javne isprave (izvod iz matične knjige rođenih, izvod iz matične knjige venčanih, izvod iz matične knjige umrlih ili druge isprave koje dokazuju određenu činjenicu koja se upisuje u matičnu knjigu). U slučaju da lice koje zahteva obnovu upisa nije u mogućnosti da priloži dokaze da je bilo upisano u određenu matičnu knjigu, a organ uprave ne može te podatke da pribavi po službenoj dužnosti prema propisima koji uređuju oblast matičnih knjiga, stranka se upućuje da podnese tužbu nadležnom sudu radi utvrđivanja odgovarajućih činjenica, a kada dobije pravnosnažnu sudsku odluku o tome, upisuje se u odgovarajuću matičnu knjigu. Zakonom o vanparničnom postupku ("Službeni glasnik SRS", br. 25/82 i 48/88 i "Službeni glasnik RS", br. 46/95 - dr. zakon, 18/05 - dr. zakon, 85/12, 45/13 - dr. zakon, 55/14 i 6/15) propisan je i postupak utvrđivanja vremena i mesta rođenja lica koja nisu upisana u matične knjige. Time se doprinelo rešavanju problema lica koja nisu upisana u matičnu knjigu rođenih i nemaju dokumenta. Sporazum o razumevanju, koji su u aprilu 2012. godine potpisali Ministarstvo pravde, Zaštitnik građana i Visoki komesarijat Ujedinjenih nacija za izbeglice (UNHCR), je posebno doprineo rešavanju problema u vezi sa pribavljanjem dokumenata.
Problemi sa kojima se suočavaju interno raseljena lica u pribavljanju dokumenata odnose se na: pribavljanje dokumenata iz izmeštenih evidencija sa teritorije AP Kosovo i Metohija koji se sada nalaze na teritoriji Republike Srbije van AP Kosovo i Metohija; pribavljanje dokumenata iz evidencija koje su ostale u AP Kosovo i Metohija i njihovo važenje; uvažavanje činjenice boravišta za pristup određenim pravima.
Procena potreba interno raseljenih lica iz 2011. godine pokazala je da ličnu kartu ili izvod iz matične knjige rođenih ne poseduje 8% raseljenih lica, dok oba dokumenta nema 2,3%. Ovaj procenat je kod Roma je znatno veći. Od osnovnih dokumenata licima najčešće nedostaje izvod iz matične knjige rođenih, uverenje o državljanstvu i radna knjižica. Nedostatkom dokumenata više su pogođena interno raseljena lica iz najugroženije RAE populacije.
Interno raseljena lica od 2005. godine, na osnovu odgovarajućih isprava kojima dokazuju svoj status imaju mogućnost plaćanja za 70% umanjenih republičkih administrativnih taksi za pribavljanje izvoda iz matičnih knjiga, a Zakonom o republičkim administrativnim taksama ("Službeni glasnik RS", br. 43/03, 51/03 - ispravka, 61/05, 101/05 - dr. zakon, 5/09, 54/09, 50/11, 70/11 - usklađeni din. izn., 55/12 - usklađeni din. izn., 93/12, 47/13 - usklađeni din. izn., 65/13 - dr. zakon, 57/14 - usklađeni din. izn. i 45/15 - usklađeni din. izn.) predviđeni su uslovi kada taksa ne mora da se plati (član 19. Zakona).
Deci iz populacije interno raseljenih lica, iako ne poseduju izvod iz matične knjige rođenih, dozvoljen je upis u osnovne škole. Svedočanstva o završenom osnovnom školovanju u ovom slučaju dobijaju se tek po podnošenju dokumenta kojim se dokazuje identitet deteta.
Zakonom o prebivalištu i boravištu građana predviđeno je da se u slučaju nepostojanja pravnog osnova za prijavu prebivališta rešenjem nadležnog organa utvrđuje prebivalište na adresi stalnog stanovanja, ako su ispunjeni drugi propisani uslovi, zatim na adresi roditelja, supružnika, odnosno vanbračnog partnera ili pak na adresi centra za socijalni rad. Da bi se prebivalište prijavilo na adresi centra za socijalni rad bilo je neophodno da se donese i Pravilnik o obrascu prijave prebivališta na adresi ustanove, odnosno centra za socijalni rad ("Službeni glasnik RS", broj 113/12), kao i uputstvo kojim se uređuje postupanje prilikom prijave prebivališta na adresi centra za socijalni rad. Ovim su se stekli uslovi za utvrđivanje prebivališta na adresi centra za socijalni rad, što ima izuzetan značaj za interno raseljena lica iz neformalnih naselja (u najvećem broju Roma) kojima je po prvi put omogućeno da prijave prebivalište i pribave ličnu kartu.
Nezaposlena interno raseljena lica zahtev za izdavanje radne knjižice podnose organu opštinske uprave prema mestu prebivališta, a ne i prema mestu boravišta, što otežava registrovanje u Nacionalnoj službi za zapošljavanje i pristup programima aktivne politike zapošljavanja.
Republika Srbija preuzela je obavezu uplate doprinosa za zaposlene u društvenim preduzećima kojima nije uplaćivan obavezni doprinos u periodu od 1991. do 2003. godine. Osnovana je i posebna služba u okviru Republičkog fonda za penzijsko i invalidsko osiguranje koja se bavi pitanjima interno raseljenih lica i uveden je pojednostavljen postupak dokazivanja relevantnih činjenica.
2) Zapošljavanje i pravo na rad
Kroz kontinuiranu primenu niza afirmativnih mera predviđenih nacionalnim strateškim dokumentima i propisima iz oblasti rada i zapošljavanja, kao i kroz osnivanje republičkog Saveta za zapošljavanje i lokalnih saveta za zapošljavanje, Republika Srbija ulaže napore da olakša interno raseljenim licima ravnopravan pristup tržištu rada. U proteklom periodu brojni projekti su realizovani iz donatorskih sredstava (Evropske unije) sa ciljem unapređenja zapošljavanja IRL.
Prema istraživanju Procena potreba interno raseljenih lica u Republici Srbiji iz 2011. godine, stopa aktivnosti4 kod IRL iznosi 67,7%, a kod lica u potrebi 70,2%. Dodatno stopa zaposlenosti lica u potrebi je 28,5%, što je značajno nepovoljnije od ukupne IRL populacije. U okviru populacije interno raseljenih lica postoje veoma izražene rodne razlike, kao i razlike između Roma i ostalih interno raseljenih lica. Muškarci su zvanično zaposleni u 30,1% slučajeva a žene u svega 18,6%. Situacija je skoro ista i kod domaćinstava u potrebi, gde je radilo 13% žena i 25,5% muškaraca. Procenat aktivnosti kod interno raseljenih Roma iznosi 14,6% naspram 22,9% neromske populacije. 70% Roma radi povremeno a svega 10% je zaposleno na određeno vreme. Zaposlene članove ima 53,2% IRL domaćinstva i to najčešće samo jednog zaposlenog člana.
Većina IRL domaćinstava u potrebi ima privremene novčane nadoknade u visini od 20.000 RSD, što je ispod minimalne zarade. Projekcije su pokazale da bi za poboljšanje ekonomskog statusa kroz dohodovne aktivnosti IRL bilo potrebno 6.024 paketa za nezaposlene IRL u potrebi i 4.361 paketa za zaposlena raseljena lica u potrebi.
Nacionalna služba za zapošljavanje od 2003. godine isplaćuje mesečne novčane naknade za interno raseljena lica i lica nastanjenih na teritoriji AP Kosovo i Metohija koja su do juna 1999. godine bila u radnom odnosu u nekoj od državnih i društvenih organizacija ili preduzeća na području AP Kosovo i Metohija, a koja nisu u međuvremenu primala zaradu, zasnovala novi radni odnos, ostvarila uslove za penziju, niti ostvaruju prihod po osnovu nezaposlenosti, rada ili imovine. Korisnicima se uplaćuju doprinosi za zdravstveno, penzijsko i invalidsko osiguranje. Pošto se korisnici naknade tretiraju kao lica u radnom odnosu, njima nisu dostupni programi Nacionalne službe za zapošljavanje i nemaju pristup merama iz oblasti aktivne politike zapošljavanja. Ova lica se mogu prijaviti na evidenciju Nacionalne službe za zapošljavanje eventualno kao tražioci promene zaposlenja i ostvariti pravo na informisanje, savetovanje i posredovanje u zapošljavanju ukoliko na evidenciji Nacionalne službe za zapošljavanje nema nezaposlenih lica koja ispunjavaju uslove poslodavca.
Kako bi sačuvali privremenu naknadu, interno raseljena lica se u značajnom broju, povremeno ili redovno, angažuju u zoni neformalne ekonomije. Od 2014. godine Nacionalna služba je propisala Uputstvo o rokovima i načinu javljanja korisnika privremene naknade kojim se obavezuje da se korisnik javlja filijalama Nacionalne službe jednom mesečno, u protivnom se automatski briše sa evidencije i obustavlja se isplata nadoknade.
Prema Nacionalnom akcionom planu za zapošljavanje, u 2015. godini, među teže zapošljiva lica koja će imati prioritet u uključivanju u mere aktivne politike zapošljavanja spadaju nezaposlena lica mlađa od 30 godina, višak zaposlenih i nezaposlena lica starija od 50 godina, nezaposleni bez kvalifikacija i niskokvalifikovani, osobe sa invaliditetom kao i Romi. Pomenutim akcionim planom za zapošljavanje, takođe je predviđeno da se u mere aktivne politike zapošljavanja uključe posebno osetljive kategorije nezaposlenih u koje, pored ostalih, spadaju i izbegla i interno raseljena lica, na način kojim se omogućava njihova integracija na tržište rada i poboljšanje kvaliteta života.
Nacionalna služba za zapošljavanje ima posebnu bazu o nezaposlenim licima koja su teže zapošljiva među kojima su uključena i interno raseljena lica, što je preduslov za planiranje i praćenje efekata mera aktivne politike zapošljavanja. Svim izbeglim i interno raseljenim licima dostupne su usluge migracionih servisnih centara u okviru filijala Nacionalne službe zapošljavanja u Beogradu, Novom Sadu, Boru, Nišu, Kraljevu, Kruševcu i Novom Pazaru. Migracioni servisni centri, pored ostalih zainteresovanih lica, kontinuirano informišu izbegla i interno raseljena lica o konkretnim programima i mogućnostima zapošljavanja preko Nacionalne službe za zapošljavanje, kao i mogućnostima ostvarivanja prava kod drugih institucija.
Evidentan je i nedostatak adekvatnog zakonskog okvira u pogledu podsticanja samozapošljavanja, socijalnog preduzetništva i mikrokreditiranja, a tu su i relativno restriktivni uslovi obezbeđenja garancija za kredite namenjene razvoju preduzetničkih aktivnosti.
_____________
4 Odnos broja izdržavanih i broja aktivnih stanovnika.
U skladu sa opštim principima sistema obrazovanja i vaspitanja, Zakon o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja predviđa da deca iz osetljivih društvenih grupa mogu da se upišu u osnovnu školu bez dokaza o prebivalištu i inače potrebne dokumentacije.
Prema Proceni potreba interno raseljenih lica, 49% interno raseljenih lica je završilo srednju školu, 28% osnovnu školu, 10% višu školu ili fakultet, dok je bez osnovnog obrazovanja 12%. Procena je takođe pokazala da su Romi daleko manje obrazovani od ostalih raseljenih lica. Procenat romske dece koja ne pohađaju osnovnu školu je mnogo veći od ostatka raseljene dece. Kao najčešći razlog za prekid školovanja navodi se nedostatak finansijskih sredstava (46,1%) i nedostatak interesa (21,5%).
Finansijske poteškoće u ostvarivanju obrazovanja dece i mladih iz najugroženijih kategorija nastoje se ublažiti kroz postojeće fondove - Fond za mlade talente Republike Srbije i Fond za stipendiranje siromašnih srednjoškolaca. Sasvim je izvesno da to nije dovoljno i da postoji potreba za osnivanjem dodatnih fondova, na nacionalnom i na lokalnom nivou.
Posebni su napori uloženi u povećanje dostupnosti obrazovanja za Rome, a samim tim i interno raseljene Rome, putem mera afirmativne akcije pri upisu u srednje škole i na fakultete, kroz programe i stipendije Romskog edukacionog fonda (REF) i Fonda za otvoreno društvo.
Zakon o učeničkom i studentskom standardu predviđa da učenici i studenti iz osetljivih društvenih grupa u koje se ubrajaju i raseljena lica, ostvaruju prava u oblasti učeničkog i studentskog standarda primenom blažih kriterijuma koje propisuje ministar prosvete. Takođe, Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja svake školske godine, u okviru redovnog konkursa, pod povoljnijim uslovima obezbeđuje smeštaj i ishranu, kao i dodelu kredita i stipendija učenicima, odnosno studentima iz osetljivih društvenih grupa.
Zakon o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja i Zakon o predškolskom vaspitanju i obrazovanju prepoznaju pedagoške asistente kao novu profesiju koja je od izuzetnog značaja za uključivanje Roma u obrazovni sistem. Pedagoški asistent pruža pomoć i dodatnu podršku deci u skladu sa potrebama, sarađuje sa vaspitačima i stručnim saradnicima, roditeljima, odnosno starateljima, a zajedno sa direktorom sarađuje sa nadležnim ustanovama, organizacijama i udruženjima i jedinicom lokalne samouprave.
Interno raseljena lica ostvaruju prava koja proističu iz obaveznog zdravstvenog osiguranja, u skladu sa Zakonom o zdravstvenom osiguranju. Sva interno raseljena lica koja poseduju urednu legitimaciju raseljenog lica dobijaju zdravstvenu knjižicu od nadležne filijale Republičkog zavoda za zdravstveno osiguranje na osnovu te legitimacije.
Raseljena lica su zbog lošijih životnih uslova izložena većem riziku od oboljevanja nego domicilno stanovništvo. Najveći procenat interno raseljenih lica pati od nekog hroničnog oboljenja i ima neku teškoću u svakodnevnom životu zbog zdravstvenog stanja. Takođe, imaju teškoće sa pokretljivošću i vidom, dok se manji procenat lica svrstava u kategoriju invalida (69% lica starije od 50 godina, a 55% lica su žene).5
Od 2008. godine Ministarstvo zdravlja je uvelo mrežu zdravstvenih medijatora kako bi se poboljšala dostupnost zdravstvene zaštite i unapredilo zdravlje, posebno žena i dece i povećala informisanost o zdravlju Roma. Uloga romskog zdravstvenog medijatora jeste da obezbedi bolju uvid zdravstvenih ustanova u stanje romskih naselja i da vodi evidenciju o zdravstvenom stanju stanovnika neformalnih naselja i radi na podizanju svesti o kontroli zdravlja i neophodnosti vakcinacije dece.
Mreža romskih zdravstvenih medijatora je prepoznata kao dobar mehanizam i za druge aspekte socijalne inkluzije pa se kroz projekat Tehnička podrška za inkluziju Roma pristupilo formiranju mobilnih timova koje čine koordinatori za romska pitanja, pedagoški asistenti, zdravstveni medijatori, predstavnici Nacionalne službe za zapošljavanje i centara za socijalni rad. Projekat sprovodi Misija OEBS-a u Srbiji a finansira Evropska unija kao deo podrške sprovođenju Strategije za unapređivanje položaja Roma u Republici Srbiji.
______________
5 Procena potreba interno raseljenih lica u Srbiji, mart 2011. godine.
Raseljena lica kao državljani Srbije imaju pravo na sve oblike socijalne zaštite u Republici Srbiji, u skladu sa zakonima i drugim propisima.
Problemi u ostvarivanju ovog prava još uvek postoje usled administrativnih i materijalnih prepreka, prvenstveno zbog toga što interno raseljena lica ne mogu uvek da pribave sve neophodne dokumente za dobijanje i periodično obnavljanje pojedinih oblika zaštite, ali i zbog neinformisanosti interno raseljenih lica u potrebi o dostupnim programima zaštite. Interno raseljenim Romima potrebna je pomoć u podnošenju zahteva radi ostvarivanja prava iz socijalne zaštite, što pokazuje i podatak iz Procene potreba interno raseljenih lica u Srbiji da 38% raseljenih lica ne zna kako da se prijavi ili smatra da je procedura isuviše komplikovana.
Pravo na pomoć je ostvarilo 30,1% domaćinstava. 64,2% romskih domaćinstava je ostvarilo neku vrstu socijalne pomoći u odnosu na 25,9% neromskih, dok su domaćinstva u potrebi ostvarila pomoć u 39,1% slučajeva. Najveći broj domaćinstava prima dečiji dodatak i dodatak za materijalno obezbeđenje porodice (MOP). Interno raseljeni Romi češće ostvaruju pravo na MOP i roditeljski dodatak.6 Pored prava na socijalna davanja, raseljenim licima su dostupne i sve usluge socijalne zaštite koje koriste i izbeglice.
Interno raseljena lica uključena su u programe socijalnog stanovanja u zaštićenim uslovima. U periodu od 2004. do 2014. godine, Evropska unija i drugi donatori su uz učešće lokalnih samouprava koje su obezbedile zemljište i infrastrukturu, finansirali izgradnju stambenih jedinica za socijalno stanovanje u zaštićenim uslovima, socijalno ugroženih porodica interno raseljenih lica i lica i porodica iz lokalne populacije.
______________
6 Procena potreba interno raseljenih lica u Srbiji, mart 2011. godine.
6) Rešavanje stambenih pitanja
Rešavanje stambenih potreba jedno je od najznačajnijih pitanja za poboljšanje životnih uslova interno raseljenih lica. Pored sredstva iz budžeta Republike Srbije, budžeta jedinica lokalne samouprave i Fonda za pružanje pomoći izbeglim, prognanim i raseljenim licima AP Vojvodine koji je osnovan 2006. godine sa ciljem pružanja pomoći lica smeštenih u kolektivnim centrima i onih koji su u podstanarskom odnosu a imaju prebivalište na teritoriji AP Vojvodine, sredstva za navedene projekte obezbeđuju se i iz instrumenata predpristupne pomoći Evropske unije i od strane donatora.
Projekti za rešavanje stambenih potreba interno raseljenih lica obuhvataju dodelu pomoći interno raseljenim licima dok su u raseljeništvu za kupovinu seoske kuće sa okućnicom, pomoć u građevinskom materijalu za završetak započetih i adaptaciju neuslovnih kuća odnosno dodeljivanje montažnih kuća, socijalno stanovanje i socijalno stanovanje u zaštićenim uslovima. U procesu postepenog zatvaranja kolektivnih centara, interno raseljenim licima korisnicima kolektivnih centara obezbeđuju se navedena stambena rešenja.
Pored preduzetih mera, više od 635 interno raseljenih lica i dalje živi u zvaničnih 12 kolektivnih centara na teritoriji Republike Srbije, za koje se očekuje da će biti zatvoreni do kraja 2016. godine. Procena potreba interno raseljenih lica je pokazala da većina raseljenih lica stanuje u privatnim kućama (70,6%), a u stanovima 15,3%. Interno raseljena lica žive u proseku u 59,41 m2, dok domaćinstva u potrebi u proseku žive u 47,56 m2, odnosno 12,61 m2 po članu domaćinstva. Interno raseljeni Romi žive u još lošijim uslovima u objektima čija je površina u proseku 40,73 m2, odnosno 10,1 m2 po članu domaćinstva. Kada se radi o vlasništvu, domaćinstva u potrebi su uglavnom podstanari ili stanuju kod prijatelja ili rođaka, dok svega 11,6% imaju vlasnička prava na stambenom prostoru u kome živi. Interno raseljeni Romi su vlasnici objekta u manjem obimu (34,8% od čega je legalizovano ili se legalizuje 65%), a preko 50% njih živi u neuslovnim objektima koji nisu povezani na infrastrukturne mreže. Glavna prepreka u rešavanju stambenih potreba interno raseljenih lica predstavlja nedostatak sredstava.
POBOLJŠATI ŽIVOTNE USLOVE NAJUGROŽENIJIH KATEGORIJA INTERNO RASELJENIH LICA, POJEDINACA I PORODICA, TAKO DA OSTVARUJU PRISTUP PRAVIMA, USLUGAMA I RESURSIMA, U SKLADU SA ZAKONOM, KAO I DRUGI GRAĐANI I DA REŠAVAJU SVOJA OSNOVNA ŽIVOTNA PITANJA
Standardi Okvira o trajnim rešenjima Međuagencijskog stalnog komiteta definišu da je preduslov za sveobuhvatno razmatranje i pronalaženje trajnih rešenja interno raseljenih lica ostvarivanje svih njihovih prava u mestu porekla i mestu raseljenja, kao i obezbeđivanje socio-ekonomskih, pravnih i bezbednosnih uslova za povratak. Iz tog razloga ovaj cilj obuhvata intenziviranje napora da se reše pitanja stečenih prava na AP Kosovo i Metohiji u saradnji za međunarodnom zajednicom.
Postojanje adekvatnih mehanizama za pristup pravima u mestu porekla, a naročito povrat svih imovinskih prava predstavlja preduslov za pronalaženje trajnih rešenja za probleme interno raseljenih lica. Poštovanje stečenih prava je neophodno kako za povratak tako i za dostojanstven život u raseljeništvu i u meri u kojoj je ovo pitanje rešeno, interno raseljena lica mogu da koriste sopstvene resurse u rešavanju problema.
U proteklih petnaest godina na AP Kosovo i Metohiju vratilo se svega 12.415 lica, od čega je manje od 5% je ostvarilo održiv povratak. Kada se ovaj podatak posmatra u odnosu na ukupnu raseljenu populaciju koja je bila preko 220.000 proizilazi da je svega 1,9% lica ostvarilo održiv povratak.
Broj povratnika se smanjuje svake godine. Od avgusta 2012. do avgusta 2014. godine zabeleženo je preko 230 bezbednosnih incidenata koji pogađaju povratnička mesta, dok je otpor primajućih zajednica doveo do blokade mogućeg povratka na nekoliko lokacija širom AP Kosova i Metohije7.
Pri povratku, raseljena lica treba zaštititi od diskriminacije i stvoriti uslove za njihovo nesmetano i jednako učešće u javnom životu na svim nivoima, uspostavljanjem potpune bezbednosti, slobode kretanja, prava na rad, zdravstvenu zaštitu, obrazovanje, pristupa javnim službama, slobodno i nesmetano ispoljavanje kulture, vere i običaja.
Vodeći principi UN o raseljenju dodatno propisuju obavezu nadležnim organima da pomognu povratnicima i preseljenim interno raseljenim licima da povrate, koliko je moguće, njihovu pokretnu i nepokretnu imovinu koju su ostavili za sobom ili koja im je oduzeta nakon raseljenja. Kad povrat imovine nije moguć, nadležni organi su dužni da obezbede da lica dobiju odgovarajuću odštetu ili neki drugi vid pravične naknade.
Petnaest godina nakon uspostavljanja međunarodne uprave na AP Kosovu i Metohiju i nadležnih tela u čijem mandatu je bilo rešavanje imovinskih pitanja fizičkih lica8, pravo na povrat imovine i dalje nije ostvareno. "Nadležni organ za imovinu u AP Kosovo i Metohija" je primio preko 42.684 zahteva i po podacima ove agencije rešeno je blizu 96% imovinskih zahteva. Međutim, ne postoji efikasan mehanizam za izvršenje ovih odluka pa je najveći broj lica faktički onemogućen da uđe u posed svoje imovine i njome raspolaže.
Ponovno zauzimanje imovine, nakon što je već naređena deložacija je široko rasprostranjena praksa, i ne postoji efikasan mehanizam zaštite imovine od nove uzurpacije, oštećenja ili uništenja. Kazne su uglavnom uslovne, nijednom počiniocu nije naređeno da se iseli iz bespravno zauzete imovine, niti je naređen bilo kakvi vid restitucije za oštećena lica.9 Postoje brojni propusti aktera u procesu - "nadležnog organa za imovinu u AP Kosovo i Metohija", te "nadležnih tužilaštava i sudova u AP Kosovo i Metohija". "Nadležni organ za imovinu u AP Kosovo i Metohija" ne obaveštava policiju, niti naređuje ponovnu deložaciju što omogućava licu koje je uzurpiralo imovinu da ostane da živi u njoj sve vreme trajanja sudskog procesa koji traju u proseku dve godine i tri meseca. Takođe tužioci ne podižu odgovarajuće optužnice, odnosno optužnice su po osnovu uklanjanja ili oštećivanja službenog pečata iako se radi takođe i o krivičnom delu ponovnog zauzimanja imovine.
Procena potreba interno raseljenih lica u Srbiji je pokazala da interno raseljena lica koja poseduju imovinu koja nije uništena, u velikom broju ne mogu da raspolažu svojom imovinom jer su stanovi/kuće uglavnom neovlašćeno zauzeti (42,6%), ili stoje prazni (30,8%).
Dodatan problem predstavlja neostvarivanje prava na odštetu nad uništenom ili oštećenom imovinom. Preko 18.000 tužbi za naknadu štete za uništenu i oštećenu imovinu predato je sudovima na AP Kosovu i Metohiji, međutim sudovi su se proglašavali ne nadležnim, odbijali tužbe tako da nije doneta nijedna presuda kojom se utvrđuje pravo na odštetu.
Najčešći razlog odbijanja bio je nepostojanje pasivne legitimacije tužene strane. Naime, ukoliko su tužena strana bili UNMIK i KFOR u sudskim odlukama navođeno je da ovi subjekti imaju imunitet od odgovornosti za štetu, dok u slučajevima kada bi tužena strana bile privremene institucije samouprave navođeno je da u tom periodu još nisu počele njihove ingerencije. UNMIK je 2004. godine izdao instrukciju sudovima da ne postupaju po tužbama za nadoknadu štete, zbog nedostatka kapaciteta što je trajalo sve do 2008. godine. Uvođenje ovakve instrukcije je direktno kršenje člana 6. Evropske konvencije o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda o pravu na pravično suđenje.
Pristup sudovima na AP Kosovu i Metohiji je u mnogim segmentima otežan interno raseljenim licima. Da bi nadležne pravosudne institucije primile tužbu, neophodno je da raseljeno lice priloži dokaz o uplaćenoj sudskoj taksi, koja po postojećim propisima ne bi trebalo da se naplaćuje. Specifičnost položaja i potrebe ovih lica nisu prepoznate ni u pogledu upotrebe jezika i prevoda dokumenata, a često zbog ograničene slobode kretanja interno raseljena lica uopšte ne mogu pristupiti sudovima i drugim institucijama. Usvajanjem novog "Zakona o advokaturi" od strane privremenih institucija samouprave u AP Kosovo i Metohija, a kojim je predviđeno da lica pred sudom može da zastupa samo advokat registrovan u Advokatskoj komori Kosova, dodatno se otežava mogućnost adekvatnog zastupanja interesa raseljenih lica.
Kada je u pitanju problem zauzeto poljoprivrednog zemljišta na AP Kosovo i Metohija, postoji hiljade hektara u čiji posed ne mogu da uđu vlasnici, povratnici ili interno raseljeni. Prema statistici nadležnog organa za imovinu u AP Kosovo i Metohija od ukupnog broja imovinskih zahteva 88,4% odnosi se na poljoprivredno zemljište. Najveći procenat zemlje se nelegalno obrađuje od strane neovlašćenih lica, i sama Kosovska agencija za imovinu u svojim izveštajima potvrđuje da je jako teško navesti nelegalnog korisnika da plaća zakup, koji bi se prosleđivao vlasnicima. Dodatno, povratnici koji su se uglavnom vraćali u ruralne sredine i čija egzistencija zavisi od socijalnih davanja te su upućeni na poljoprivredu i stočarstvo, nailaze na brojne prepreke i opstrukcije većinskog stanovništva u korišćenju istih.
Prava radnika koji su radili u društvenim preduzećima i prava vlasnika društvene imovine ugrožena su procesom privatizacije koji sprovodi Kosovska agencija za privatizaciju. Posebno pitanje predstavlja činjenica da Kosovska agencija za privatizaciju prodaje preduzeća polazeći samo od činjenice da se imovina preduzeća nalazi na teritoriji AP Kosovo i Metohiji, zanemarujući vlasnička prava.
Mada nije izvršen nijedan zvanični popis lica koja su interno raseljena na teritoriji AP Kosovo i Metohija, procenjuje se da taj broj iznosi oko 18.000. Ovim licima, kako onim u kolektivnom smeštaju tako i licima u privatnom smeštaju u mestu raseljenja, ne nude se nikakvi programi za integraciju, odnosno stambena rešenja, iako je samom činjenicom da su ostali na AP Kosovo i Metohija očigledno da su se opredelili za ostanak na ovim prostorima. Oni ne mogu ostvariti povratak u mesto porekla, ne mogu povratiti svoju imovinu, dok borave već 16 godina u kolektivnim centrima koji se često nalaze u neposrednoj blizini njihovih domova.
_______________
7 Procena procesa dobrovoljnog povratka na Kosovo i Metohiju, Misija OEBS-a na Kosovu i Metohiji, 2014. godina.
8 Direkcija za stambenu imovinu je osnovana 1999. godine sa mandatom da razmatra isključivo zahteve za povrat stambene imovine.
9 Pregled slučajeva bespravnog ponovnog zauzimanja imovine u AP Kosovo i Metohija.
Specifični cilj 3.1:
Olakšati interno raseljenim licima pristup dokumentaciji od značaja za njihov status i ostvarivanje prava
Mere:
- poboljšati informisanost interno raseljenih lica, naročito iz ugrožene RAE populacije o postupcima pribavljanja ličnih dokumenata i olakšati pribavljanje dokumenta kroz obezbeđivanje pravne pomoći;
- ojačati koordinaciju na lokalnom nivou nadležnih institucija u jedinicama lokalne samouprave kako bi mogli da odgovore na potrebe interno raseljenih lica u pogledu pribavljanja ličnih dokumenata;
- podići nivo međusektorske saradnje na centralnom nivou u cilju sagledavanja i rešavanja problema interno raseljenih lica vezanih za pristup dokumentaciji od značaja za ostvarivanje njihovih prava, uključujući i razmatranje praktičnih rešenja za verifikaciju dokumenata izdatih u mestu porekla;
- olakšavanje pristupa formalnom tržištu rada kroz promenu propisa koji će omogućiti izdavanje radne knjižice nezaposlenim interno raseljenim licima prema mestu boravišta;
- podržati usvajanje i sprovođenje strateškog dokumenta koji se odnosi na unapređenje položaja Roma, u delu koji sadrži aktivnosti koje za cilj imaju ishodovanje dokumenata.
Specifični cilj 3.2:
Povećati stopu zaposlenosti interno raseljenih lica, do nivoa stope opšte zaposlenosti u Republici Srbiji
Mere:
- pojačano uključivanje interno raseljenih lica u mere aktivne politike zapošljavanja i druge programe podsticanja zapošljavanja koje sprovodi Nacionalna služba za zapošljavanje;
- pratiti položaj najugroženijih kategorija interno raseljenih lica, naročito iz RAE populacije na tržištu rada kako bi se sagledali efekti preduzetih mera i planirale nove afirmativne mere usmerene na navedene kategorije;
- obezbediti pojačano uključivanje žena u realizaciju svih planiranih mera radi smanjenja postojećih izrazitih rodnih nejednakosti u raseljeničkoj populaciji u pogledu nezaposlenosti i zaposlenosti;
- podsticati razvoj programa aktivnih mera zapošljavanja prilagođenih uslovima lokalnih zajednica tako što će se proširiti programi subvencionisanog zapošljavanja interno raseljenih lica, pojačati stručnu i konsultativnu pomoć za sve korisnike finansijskih podsticaja za samozapošljavanje, podsticati učestvovanje jedinica lokalne samouprave u konkursima za sprovođenje javnih radova kako bi se obezbedila veća zaposlenost socijalno ugroženih interno raseljenih lica kroz programe javnih radova, posebno podsticati aktivnosti lokalnih saveta za zapošljavanje;
- povećati konkurentnost nezaposlenih interno raseljenih lica na tržištu rada omogućavanjem stručnog obrazovanja kroz programe prekvalifikacije i dokvalifikacije, kao i informisanjem i podsticanjem mladih za školovanje za zanimanja za kojima postoji veća potražnja, posebno za deficitarna zanimanja;
- podsticati razvoj mera za olakšavanje pristupa tržištu rada kroz upoznavanje poslodavaca sa mogućnostima da kroz socijalno odgovorno poslovanje ekonomski osnaže interno raseljena lica i razvoj programa podsticanja socijalnog preduzetništva kroz različite forme poslovnog udruživanja nezaposlenih lica;
- aktivno učestvovati u reformisanju sistema privremenih novčanih naknada za interno raseljena lica s ciljem uvođenja novih afirmativnih mera koje će stimulisati aktivnije pronalaženje zaposlenja i time dovesti do smanjenja obima programa privremenih novčanih naknada;
- podsticati uvođenje mera koje će olakšati pristup kreditima namenjenim podsticanju samozapošljavanja i preduzetništva.
Specifični cilj 3.3:
Povećati uključenost u sve nivoe obrazovnog sistema interno raseljenih lica (dece i mladih), posebno iz RAE populacije i najugroženijih kategorija interno raseljenih lica
Mere:
- pratiti socijalnu uključenost interno raseljenih lica u obrazovni sistem putem indikatora preporučenih od strane Ministarstva prosvete i Republičkog zavoda za statistiku;
- jačati materijalne mogućnosti raseljeničkih porodica, naročito onih iz RAE populacije, za unapređenje obrazovanja dece i mladih, kroz nastavljanje razvoja programa kreditiranja i stipendiranja (na državnom i lokalnom nivou) školovanja mladih iz populacije interno raseljenih lica, za sve nivoe obrazovanja, uz uvažavanje principa rodne ravnopravnosti;
- podržati projekte edukacije pedagoških asistenata i školovanja dece i mladih iz romskih raseljeničkih zajednica.
Specifični cilj 3.4:
Poboljšati ostvarivanje prava na zdravstvenu zaštitu interno raseljenih lica, posebno najugroženijih kategorija, kroz afirmisanje mera i usluga zdravstvene zaštite
Mere:
- podržati šire uključivanje romskih zajednica interno raseljenih lica u sistem zdravstvene zaštite;
- podržati programe edukacije o neophodnosti prevencije i adekvatnog lečenja bolesti uz podršku mreže romskih zdravstvenih medijatora.
Specifični cilj 3.5:
Omogućiti interno raseljenim licima, a naročito najugroženijim kategorijama interno raseljenih lica da ostvaruju pristup svim pravima i uslugama socijalne zaštite
Mere:
- poboljšati informisanost interno raseljenih lica o pravima i uslugama socijalne zaštite, naročito iz RAE populacije, kao i o uslovima i postupku za ostvarivanje prava i korišćenje usluga, posebno o uslugama socijalne zaštite za najugroženije kategorije (za decu, mlade, osobe sa invaliditetom, stare i žrtve nasilja u porodici);
- promovisanje programa socijalnog stanovanja u zaštićenim uslovima radi povećanog uključivanja definisanih ranjivih grupa iz raseljeničke populacije;
- obezbediti besplatnu stručnu pomoć licima koja su u stanju potrebe;
- dodatno osnažiti socijalne ustanove za pružanje pomoći ranjivim kategorijama i omogućiti veću dostupnost informacija o mogućnostima koje pružaju programi socijalne pomoći.
Specifični cilj 3.6.:
Poboljšati uslove stanovanja interno raseljenih lica i porodica kroz programe za unapređenje kvaliteta uslova života, sa prioritetom lica iz kolektivnih centara i najugroženijih kategorija ove populacije
Mere:
- obezbediti odgovarajuća materijalna sredstva za realizaciju programa stambenog zbrinjavanja interno raseljenih lica, posebno najugroženijih kategorija iz budžeta Republike Srbije i međunarodnih donacija, kroz programe pomoći u građevinskom materijalu, kupovinu domaćinstava sa okućnicom, montažne kuće i socijalno stanovanje i socijalno stanovanje u zaštićenim uslovima;
- kontinuirano pratiti potrebe i mogućnosti interno raseljenih lica u cilju unapređenja njihovih životnih uslova, uz primenu dobrih iskustava iz stambenih programa namenjenih izbeglicama i interno raseljenim licima;
- stvoriti uslove za zatvaranje preostalih kolektivnih centara kroz rešavanje stambenih potreba interno raseljenih lica iz kolektivnih centara;
- prioritetno razvijati i sprovoditi programe stanovanja koji su dopunjeni projektima podrške ekonomskom osnaživanju i osamostaljivanju;
- definisati mere koje će olakšati postupak legalizacije stambenih objekata koje su samostalno izgradile porodice interno raseljenih lica i smanjiti troškove tog postupka;
- u saradnji sa jedinicama lokalne samouprave realizovati projekte komunalnog uređenja neformalnih naselja u kojima žive interno raseljena lica, u skladu sa zakonima i drugim propisima;
- podsticati razvoj i implementaciju lokalnih akcionih planova za rešavanje pitanja izbeglih i interno raseljenih lica i obezbediti finansijsku i logističku podršku aktivnostima namenjenim za rešavanje stambenih pitanja interno raseljenih lica.
- stvoriti uslove za zatvaranje neformalnih kolektivnih centara i nehigijenskih naseljima kroz rešavanje stambenih potreba itnerno raseljenih lica koja su tu smeštena.
ZAŠTITA INTERESA INTERNO RASELJENIH LICA U PRISTUPU I OSTVARIVANJU PRAVA U MESTU POREKLA
Mere:
- Koordinacija sa međunarodnim organizacijama i nadležnim državnim organima a radi praćenja i analize stanja u pogledu ostvarivanja prava interno raseljenih lica, slobode kretanja, ostvarivanje imovinskih prava, prava na rad, zdravstvenu zaštitu, obrazovanje i vaspitanje, pristupa javnim službama, pristupa sudovima, slobodno i nesmetano ispoljavanje kulture, vere i običaja;
- U okviru svih aktivnosti u međunarodnim organizacijama kao i u okviru pregovora sa Evropskom unijom i privremenim organima u AP Kosovo i Metohija zagovarati važnost pristupa i realizacije svih individualnih stečenih prava interno raseljenih lica u skladu sa međunarodnim standardima kao preduslova za rešavanje problema interno raseljenih lica;
- U okviru svih aktivnosti u međunarodnim organizacijama kao i u okviru pregovora sa Evropskom unijom i privremenim organima u AP Kosovo i Metohija, predlagati revizije postojećih mehanizama i uspostavljanje novih adekvatnih mehanizama, efikasno rešavanje imovinskih pitanja, u skladu sa međunarodnim standardima;
- U okviru svih aktivnosti u međunarodnim organizacijama kao i u okviru pregovora sa Evropskom unijom i svih nivoa pregovora sa privremenim organima u AP Kosovo i Metohija, predlagati uspostavljanje adekvatnih i pravičnih mehanizama za ostvarivanju prava interno raseljenih lica po osnovu učešća u privatizaciji kao i vlasničkog statusa preduzeća sa AP Kosova i Metohije;
- Podržati programe besplatne pravne pomoći interno raseljenim licima u postupcima restitucije imovine ili u pitanjima naknade štete za oštećenu ili uništenu imovinu u AP Kosovo i Metohija;
- U saradnji sa međunarodnom zajednicom raditi na pronalaženju rešenja za lica koja se nalaze u kolektivnim centrima na AP Kosovo i Metohija i poboljšanju uslova života interno raseljenih lica koja su raseljena unutar AP Kosova i Metohije.
Ovu strategiju objaviti u "Službenom glasniku Republike Srbije".