SMERNICEZA PROCENU RIZIKA OD PRANJA NOVCA I FINANSIRANJA TERORIZMA I PRIMENU ZAKONA O SPREČAVANJU PRANJA NOVCA I FINANSIRANJA TERORIZMA ZA OBVEZNIKE U NADLEŽNOSTI KOMISIJE ZA HARTIJE OD VREDNOSTI |
Komisija za hartije od vrednosti (u daljem tekstu: Komisija) je ovlašćena odredbom člana 114. Zakona o sprečavanju pranja novca i finansiranju terorizma (u daljem tekstu: Zakon) da samostalno donese smernice za primenu odredaba Zakona. Smernice za procenu rizika od pranja novca i finansiranja terorizma i primenu Zakona o sprečavanju pranja novca i finansiranja terorizma za obveznike u nadležnosti Komisije za hartije od vrednosti (u daljem tekstu: Smernice) su namenjene jedinstvenom primenjivanju odredaba Zakona kod:
1. Društava za upravljanje investicionim fondovima , koja su ovlašćena za obavljanje poslova upravljanja investicionim fondovima, u skladu sa zakonom kojim je regulisano poslovanje društava za upravljanje investicionim fondovima;
2. Brokersko -dilerskih društava , u čije redovne aktivnosti ili poslovanje spada pružanje jedne ili više investicionih usluga trećim licima, odnosno profesionalno obavljanje jedne ili više investicionih aktivnosti, u skladu sa zakonom kojim je regulisano tržište kapitala;
3. Ovlašćenih banaka, koje su organizaciona jedinica kreditne institucije u čije redovne aktivnosti ili poslovanje spada pružanje jedne ili više investicionih usluga trećim licima, odnosno profesionalno obavljanje jedne ili više investicionih aktivnosti u vezi sa jednim ili više finansijskih instrumenata, u skladu sa zakonom kojim je regulisano tržište kapitala;
4. Kastodi banaka, koje su ovlašćene da obavljaju kastodi poslove predviđene zakonom kojim je regulisano poslovanje investicionih fondova.
(u daljem tekstu: obveznici).
Komisija vrši nadzor nad primenom Z akona od strane obveznika, u skladu sa zakonom kojim se uređuje tržište kapitala, zakonom kojim se uređuje preuzimanje akcionarskih društava i zakonom kojim se reguliše poslovanje investicionih fondova.
Zakonom o sprečavanju pranja novca i finansiranja terorizma iz 2009. godine Republika Srbija se uskladila sa međunarodnim standardima u oblasti protiv pranja novca i finansiranja terorizma koje donosi Radna grupa za finansijsku akciju (FATF, Financial Action Task Force) i sa odgovarajućim propisima Evropske unije. Uveden je pristup zasnovan na analizi i proceni rizika od pranja novca i finansiranja terorizma koji obveznici vrše za svakog klijenta i poslovni odnos. Zakon o sprečavanju pranja novca i finansiranja terorizma iz 2017. godine širi procenu rizika i na nivo samog obveznika.
Država je u obavezi da izradi nacionalnu procenu rizika od pranja novca i finansiranja terorizma, te da definiše mere i aktivnosti koje je potrebno sprovesti kako bi se prepoznati rizici ublažili. Rezultati nacionalne procene rizika pružaju neophodne informacije obveznicima i služe im kao polazna, ali i obavezna osnova u procenama rizika koje će obveznik sam sprovesti na nivou institucije. Obveznici moraju da shvate i primene procenjene rizike na nivou države.
Smernice ne propisuju tačan redosled koraka za obveznika kako da sprovede internu procenu rizika, već pomažu da bolje razume rizike na nivou obveznika i daju ideju o određenim akcijama koje je potrebno sprovesti.
Svi koji učestvuju u izradi procene rizika od pranja novca i finansiranja terorizma, dodatno iskustvo mogu steći i ukoliko se bliže upoznaju sa drugim štampanim materijalima, smernicama, publikacijama itd. Na internet sajtu FATF nalaze se i različite sektorske smernice za pristup zasnovan na proceni rizika.
Cilj Smernica jeste da upute obveznika kako da sprovede opštu procenu rizika od pranja novca i finansiranja terorizma, u odnosu na svoje poslovanje, kao i da sprovedu analizu i procenu rizika na pojedinačnom slučaju - tj. na nivou lica sa kojim se uspostavlja poslovni odnos (klijent, saradnik, ugovorna strana i dr). Svaka institucija, bez obzira na svoju veličinu i složenost, dužna je da uspostavi odgovarajući sistem za upravljanje rizikom od pranja novca i finansiranja terorizma. Sistem mora da obezbedi da se rizici sveobuhvatno identifikuju, procenjuju, nadziru, ublažavaju i da se njima upravlja. Obveznici mogu da primenjuju te mere u različitim obimima, zavisno od vrste i nivoa rizika i saglasno različitim faktorima rizika.
Od obveznika Zakona se ne očekuje da utvrde, da li je krivično delo pranja novca ili finansiranja terorizma izvršeno. Osnovni zadatak obveznika jeste da obezbedi raspolaganje svim potrebnim podacima u vezi sa poznavanjem i praćenjem poslovanja svojih stranaka, da procene da li se određeni modeli ponašanja mogu dovesti u vezu sa krivičnim delom i u kojoj meri, te da u skladu sa Zakonom preduzmu sve potrebne mere i prijave sumnjive aktivnosti, dok Uprava za sprečavanje pranja novca i istražni organi dalje vode potrebne postupke u datom slučaju, da bi utvrdili da li postoji neko krivično delo ili ne.
Smernice sadrže i primere koji su karakteristični za rizike od pranja novca i finansiranja terorizma, za obveznike koji su u nadležnosti Komisije.
Zakon definiše pranje novca na sledeći način:
1) konverzija ili prenos imovine stečene izvršenjem krivičnog dela;
2) prikrivanje ili netačno prikazivanje prave prirode, porekla, mesta nalaženja, kretanja, raspolaganja, vlasništva ili prava u vezi sa imovinom koja je stečena izvršenjem krivičnog dela;
3) sticanje, držanje ili korišćenje imovine stečene izvršenjem krivičnog dela.
Pranje novca obuhvata brojne aktivnosti koje se preduzimaju radi prikrivanja porekla imovinske koristi stečene izvršenjem krivičnog dela. Proces pranja novca može podrazumevati čitav niz transakcija obavljenih kako u neformalnom, tako i u formalnom sektoru, u kojima imovina stečena izvršenjem krivičnog dela predstavlja ulaznu vrednost, dok su "legitimna" dobra i usluge izlazna vrednost takvih transakcija.
Svako ko pruža usluge ili isporučuje određene proizvode, može biti zloupotrebljen kao instrument u postupku pranja novca. Novac se može prati kroz poslovanje u finansijskom sektoru, odnosno kroz poslovanje van finansijskog sektora. Kada je imovinska korist stečena izvršenjem krivičnog dela, izvršilac traži način da novac koristi tako da ne privlači pažnju nadležnih organa. Stoga vrši niz transakcija koje služe da novac prikažu kao zakonito stečen.
Pranje novca ima tri osnovne faze:
1. Prva faza: faza "ulaganja" je prekidanje direktne veze između novca i nezakonite aktivnosti kojom je on stečen. U njoj se nezakonito stečeni novac uvodi u finansijski sistem. Novac se uplaćuje na bankarske račune, najčešće u vidu neke zakonite aktivnosti u kojoj se plaćanje vrši u gotovom novcu (na primer, jedan od načina je osnivanje fiktivnog privrednog društva koje nema poslovnih aktivnosti, već služi isključivo za ulaganje "prljavog" novca ili usitnjavanje velikih suma novca a potom njegovo uplate na račune u iznosima koji nisu sumnjivi i nisu predmet prijavljivanja nadležnim organima).
2. Druga faza: faza "raslojavanja" ili "pri rivanja". Nakon što je novac ušao u legalni finansijski sistem, prebacuje se sa računa na koji je uplaćen na druge račune privrednih društava sa ciljem da se prikaže neka fiktivna poslovna aktivnost ili da se i obavi neki legalan posao (trgovina ili usluga) sa privrednim društvima koja legalno posluju. Takve transakcije obično nemaju nikakvu ekonomsku ili poslovnu svrhu. Glavni cilj tih transakcija jeste da se prikrije veza između novčanih sredstava i kriminalne aktivnosti kojom su ta novčana sredstva stečena, da se sakrije trag novca i da se ometu svi oni koji pokušavaju da istragom utvrde poreklo tih novčanih sredstava.
3. Treća faza: faza "integracije" u kojoj se "prljav" novac javlja kao novac koji potiče od dozvoljene delatnosti (na primer, čest metod integracije "prljavog" novca u legalne finansijske tokove je kupovina nekretnina ili kupovina kontrolnih paketa akcija akcionarskih društava, što predstavlja primer koncentracije "prljavog" kapitala velikih razmera, a to i jeste cilj "perača" novca). Integracija se koncentriše na tržišne vrednosti tj. na ono što se može kupovati i prodavati (na primer, kupljena nekretnina se daje u zakup, a prihod od zakupnine nije sumnjiv. Novac se često investira i u privredna društva sa poslovnim teškoćama, koja nakon toga nastavljaju uspešno da rade, a rezultati poslovanja predstavljaju zakonite prihode). Kada novac dođe u ovu fazu, vrlo je teško otkriti njegovo nezakonito poreklo.
Navedene faze pranja novca se ne moraju odvijati tim redosledom (na primer, nezakonito stečena sredstva se mogu direktno ulagati u luksuznu robu ili nepokretnosti. U slučaju nekih krivičnih dela, kao što su pronevere i prevare u oblasti investicija, novčana sredstva se već nalaze u finansijskom sistemu, pa onda više nema potrebe da se dodatno ubacuju u sistem). Sem toga, pre nego što se u finansijski sistem uvede nezakonito stečen novac, taj novac se često samo prebacuje s mesta na mesto, bilo fizički, poštom odnosno preko kurira, bilo korišćenjem sistema za prenos novčanih sredstava.
Finansiranjem terorizma, u smislu Zakona, smatra se obezbeđivanje ili prikupljanje imovine ili pokušaj njenog obezbeđivanja ili prikupljanja, u nameri da se koristi ili sa znanjem da može biti korišćena, u celosti ili delimično:
1) za izvršenje terorističkog akta;
2) od strane terorista;
3) od strane terorističkih organizacija.
Pod finansiranjem terorizma smatra se i podstrekavanje i pomaganje u obezbeđivanju i prikupljanju imovine, bez obzira da li je teroristički akt izvršen i da li je imovina korišćena za izvršenje terorističkog akta.
Finansiranje terorizma predstavlja poseban oblik finansijskog kriminala. Osnovni cilj pojedinaca i organizacija koji su umešani u finansiranje terorizma ne mora nužno biti prikrivanje izvora finansijskih sredstava, već je to prvenstveno želja da se prikrije priroda aktivnosti za čije su finansiranje ta novčana sredstva namenjena. Teroristi koriste čitav niz različitih metoda za prenos novca kako bi se njime zadovoljile potrebe njihovih organizacija I aktivnosti, što uključuje usluge finansijskog sektora, prenos gotovine, trgovinu, donacije i dobrotvorne organizacije, kao i formalne i neformalne sisteme za prenos novca.
Novčana sredstva za finansiranje terorizma mogu poticati iz zakonitih izvora, kao što su donacije, prihodi stečeni zakonitim poslovanjem, dobrotvorne organizacije i iz nezakonitih izvora kao što su krijumčarenje droge, krijumčarenje oružja, zlata i dijamanata, odnosno pronevere, otmice, iznude i dr.
Postoje četiri faze u postupku finansiranja terorizma:
1. Prikupljanje novčanih sredstava iz zakonitog poslovanja ili iz kriminalnih aktivnosti
2. Držanje novčanih sredstava koja su prikupljena
3. Prenos novčanih sredstava teroristima
4. Korišćenje novčanih sredstava.
Prva faza obuhvata prikupljanje sredstava od lica koja posluju zakonito, ali su povezana sa terorističkom organizacijom ili teroristima, ili od lica koja su povezana sa kriminalnim aktivnostima npr. trgovina narkoticima, iznude, pronevere i sl. Značajan izvor novčanih sredstava čine i donacije pojedinaca koji podržavaju ciljeve terorističke organizacije ili fondova koji prikupljaju novac i usmeravaju ga ka terorističkim organizacijama.
U drugoj fazi sredstva se čuvaju, tj. drže bilo direktno na računima lica ili na računima posrednika - pojedinaca povezanih takođe sa terorističkim organizacijama.
Treća faza obuhvata prenos novčanih sredstava jedinicima terorističkih organizacija, odnosno pojedinaca da bi se novac iskoristio za terorističko delovanje. Najčešće se kao mehanizam za prenos novca koriste sistemi za prenos novca i bankarski sistem, iako su u velikom broju slučajeva prisutni neformalni načini prenosa.
Korišćenje novčanih sredstava postaje očigledno kada se iskoristi za terorističko delovanje - kupovinu eksploziva, oružja, opreme, finansiranje kampova za obuku, propagandu, političku podršku, pružanje utočišta i sl.
Pranje novca i finansiranje terorizma su globalna pitanja koja se mogu negativno odraziti na ekonomsku, političku, bezbednosnu i socijalnu strukturu države. Posledice pranja novca i finansiranja terorizma podrivaju stabilnost, transparentnost i efikasnost finansijskog sistema države, izazivaju ekonomske poremećaje i nestabilnost, nanose štetu ugledu zemlje i ugrožavaju nacionalnu bezbednost.
Rizici od pranja novca i finansiranja terorizma nastaju i usled propusta u primeni propisa, gde obveznik može biti izložen riziku od narušavanja sopstvenog ugleda i reputacije u slučaju izricanja kazne nadzornog organa.
Efikasan sistem borbe protiv pranja novca i finansiranja terorizma podrazumeva analizu oba rizika.
Kao sumnjiva transakcija, može biti označena transakcija za koju obveznik i/ili nadležno telo procene da, u vezi s njom ili s osobom koja obavlja transakciju, postoje razlozi za sumnju na pranje novca ili finansiranje terorizma, odnosno da transakcija uključuje sredstva proizašla iz nezakonitih aktivnosti.
Kao sumnjive transakcije mogu se tretirati i sve transakcije koje su po svojoj prirodi, obimu, složenosti, vrednosti ili povezanosti neuobičajene, odnosno nemaju jasno vidljiv ekonomski ili pravni osnov, ili su u nesrazmeri sa uobičajenim, odnosno očekivanim poslovanjem stranke, kao i druge okolnosti, koje su povezane sa statusom ili drugim karakteristikama stranke. Kao sumnjive, možemo tretirati određene transakcije stranke, ali i poslovne odnose.
Ocena sumnjivosti određene stranke, transakcije ili poslovnog odnosa zasniva se na kriterijima sumnjivosti, određenim u spisku pokazatelja (indikatora) za prepoznavanje lica i transakcija za koje postoje osnovi sumnje da se radi o pranju novca ili finansiranju terorizma. Popisi indikatora su polazište zaposlenima kod obveznika i ovlašćenim licima, pri prepoznavanju sumnjivih okolnosti, povezanih sa određenom strankom, transakcijom koju stranka izvodi, ili poslovnim odnosom koji zaključuje, te stoga zaposleni kod obveznika moraju biti upoznati sa indikatorima kako bi ih u svom radu koristili. Kod procene sumnjive transakcije, ovlašćeno lice je dužno pružiti svu stručnu pomoć zaposlenima.
OSNOVNA NAČELA BORBE PROTIV PRANJA NOVCA I FINANSIRANJA TERORIZMA
Pri obavljanju svoje registrovane delatnosti, obveznici moraju postupati saglasno Zakonom propisanim obavezama, koje uređuju oblast otkrivanja i sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma i obavezni su da osiguraju poštovanje propisanih mera i aktivnosti obveznika na svim nivoima, tako da se celokupno poslovanje obveznika obavlja u skladu sa Zakonom.
Radnje i mere za sprečavanje i otkrivanje pranja novca i finansiranja terorizma preduzimaju se pre, u toku i nakon vršenja transakcije ili uspostavljanja poslovnog odnosa i obuhvataju sledeće:
1) poznavanje stranke i praćenje njenog poslovanja;
2) dostavljanje informacija, podataka i dokumentacije Upravi;
3) određivanje lica zaduženog za izvršavanje obaveza iz Z akona (ovlašćeno lice) i njegovog zamenika, kao i obezbeđivanje uslova za njihov rad;
4) redovno stručno obrazovanje, osposobljavanje i usavršavanje zaposlenih;
5) obezbeđivanje redovne unutrašnje kontrole izvršavanja obaveza iz Zakona, kao i interne revizije ako je to u skladu sa obimom i prirodom poslovanja obveznika;
6) izradu spiska pokazatelja (indikatora) za prepoznavanje lica i transakcija za koje postoje osnovi sumnje da se radi o pranju novca ili finansiranju terorizma;
7) vođenje evidencija, zaštitu i čuvanje podataka iz tih evidencija;
8) sprovođenje mera iz Zakona u poslovnim jedinicama i podređenim društvima pravnog lica u većinskom vlasništvu obveznika u stranim državama;
9) izvršavanje drugih radnji i mera na osnovu Zakona.
Obveznik je dužan da sačini odgovarajuća unutrašnja akta kojima će radi efikasnog upravljanja rizikom od pranja novca i finansiranja terorizma obuhvatiti sve potrebne radnje i mere, definisane Zakonom. Unutrašnja akta moraju biti srazmerna prirodi i veličini obveznika i moraju biti odobrena od strane najvišeg rukovodstva. (član 5. Zakona). Pre svih navedenih radnji i mera za sprečavanje i otkrivanje pranja novca i finansiranja terorizma, svaki obveznik je u obavezi da izradi analizu rizika od pranja novca i finansiranja terorizma (član 6. Zakona)
Obveznik je dužan da izradi i redovno ažurira analizu rizika od pranja novca i finansiranja terorizma (u daljem tekstu: analiza rizika).
Analizom rizika određuje se prag izloženosti (procena rizika) riziku od pranja novca ili finansiranja terorizma određene stranke, poslovnog odnosa, usluge koju obveznik pruža u okviru svoje delatnosti ili transakcije.
Analiza rizika mora da bude srazmerna prirodi i obimu poslovanja, kao i veličini obveznika, mora da uzme u obzir osnovne vrste rizika (rizik stranke, geografski rizik, rizik transakcije i rizik usluge) i druge vrste rizika koje je obveznik identifikovao zbog specifičnosti poslovanja.
Analiza rizika sadrži:
1) analizu rizika u odnosu na celokupno poslovanje obveznika;
2) analizu rizika za svaku grupu ili vrstu stranke, odnosno poslovnog odnosa, odnosno usluge koje obveznik pruža u okviru svoje delatnosti, odnosno transakcije.
Na osnovu analize rizika, obveznik svrstava stranku u jednu od sledećih kategorija rizika:
1) niskog rizika od pranja novca i finansiranja terorizma i primenjuje najmanje pojednostavljene radnje i mere;
2) srednjeg rizika od pranja novca i finansiranja terorizma i primenjuje najmanje opšte radnje i mere;
3) visokog rizika od pranja novca i finansiranja terorizma i primenjuje pojačane radnje i mere.
Obveznik internim aktima može, pored navedenih, predvideti i dodatne kategorije rizika, i odrediti adekvatne radnje i mere za te kategorije rizika.
Obveznik mora utvrditi interne postupke - analizu rizika od pranja novca i finansiranja terorizma, posebno u delu:
- utvrđivanja rizika celokupnog poslovanja obveznika;
- utvrđivanja identiteta stranke, provere identiteta stranke na osnovu dokumenata, podataka ili informacija pribavljenih iz verodostojnih izvora;
- utvrđivanja identiteta stvarnog vlasnika stranke i provera njegovog identiteta;
- pribavljanja informacije o svrsi i nameni poslovnog odnosa ili transakcije;
- redovnog praćenja poslovanja i proveravanja usklađenosti aktivnosti stranke sa prirodom poslovnog odnosa i uobičajenim obimom i vrstom poslovanja stranke.
Posebno je važno da svi zaposleni budu upoznati sa tim postupcima, da saglasno istim postupaju, te da ih koriste prilikom obavljanja poslova.
Planiranje i organizacija procesa analize rizika je značajna za krajnji rezultat procene rizika. Smisao efikasnog i kvalitetnog procesa izrade i kasnije ažuriranja procene rizika jeste da se najpre odrede delovi sistema koji mogu imati informacije od suštinskog značaja u samom obvezniku, za izradu procene rizika i koji mogu da prepoznaju određene ranjivosti sistema i da doprinesu umanjenju pretnji (na primer, kod brokersko-dilerskog društva broker ili interni kontrolor može više doprineti navedenom procesu analize rizika nego lice koje nije u direktnom kontaktu sa klijentima). Pored delova sistema u samom obvezniku koji mogu imati bitne informacije za izradu procene rizika, obveznik ne sme da zanemari ni tzv. eksterne izvore informacija.
(Na primer, određena istraživanja nadzornog organa, informacije iz kontrole, određena obaveštenja, izmene zakonskih propisa indirektno mogu imati uticaj na sprovođenje propisa iz oblasti sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma, zatim informacije tužilaštava, podignute optužnice, modeli ponašanja prepoznati u optužnicama podignutim za pranje novca, koji obveznici su bili izloženi delovanju kriminalnih grupa i pokušajima da se nelegalan novac prikaže kao legalan, podaci Uprave za sprečavanje pranja novca - broj sumnjivih transakcija - obrazloženja za prijavu sumnjivih transakcija, određene strateške analize, tipologije, informacije koje se mogu pronaći u godišnjim izveštajima i slično. Veoma značajan izvor informacija su i povratne informacije koje obveznici dobijaju o prijavljenim sumnjivim transakcijama. Takođe, pored informacija koja se mogu dobiti u domaćim okvirima, veoma su značajna i međunarodna istraživanja, Saveta Evrope, OEBS, FATF i drugo).
Zaposleni kod obveznika mora imati jasnu sliku na koji način i kako je obveznik procenio određene rizike na nivou institucije, kako je rizike države implementirao u proces, kao i pregled jasnih mera koje obveznik ima nameru da sprovede na osnovu dobijenih rezultata.
U cilju sprečavanja izloženosti negativnim posledicama pranja novca i finansiranja terorizma, obveznik je dužan saglasno Zakonu, da izradi i redovno ažurira analizu rizika koja mora da sadrži analizu rizika u odnosu na celokupno poslovanje obveznika i analizu rizika za svaku grupu ili vrstu stranke, poslovnog odnosa, usluge koju obveznik pruža u okviru svoje delatnosti ili transakcije.
Priprema analize rizika je preduslov za sprovođenje propisanih mera analize rizika, kako samog obveznika, tako i stranke. Saglasno svrstavanju stranke, poslovnog odnosa, usluge ili transakcije u jednu od kategorija rizičnosti, zavisi i vrsta analize stranke, koju obveznik mora obaviti u skladu sa Zakonom (opšta analiza stranke, pojačana analiza stranke, pojednostavljena analiza stranke - nisko rizična grupa).
Prilikom izrade analize rizika obveznik mora da uzme u obzir osnovne vrste rizika (rizik stranke, geografski rizik, rizik transakcije i rizik usluge) i druge vrste rizika koje obveznik identifikovao zbog specifičnosti poslovanja.
Rizik je funkcija tri činioca: pretnje, ranjivosti i posledice.
Procena rizika predstavlja donošenje suda o pretnjama, ranjivostima i posledicama.
Pretnja su lica odnosno aktivnosti, koji imaju potencijal da nanose štetu (na primer kod obveznika štetu instituciji, poslovanju, reputaciji, to bi mogli biti klijenti koji su prepoznati ili za koje se sumnja da su povezani sa nelegalnim aktivnostima, prepoznate prevare, falsifikovana dokumenta i slično).
Obveznik mora uvažiti zaključke do kojih se došlo u nacionalnoj proceni rizika i videti kako okruženje i rizične aktivnosti utiču na njegovo poslovanje (na primer, ako je u Nacionalnoj proceni rizika, za institucije tržišta kapitala određen nizak rizik, a sve ukupno za celu zemlju srednji rizik od pranja novca i finansiranja terorizma, obveznik će analizirati faktore koji su uticali na rezultate nacionalne procene rizika i uzeti ih u obzir prilikom analize rizika svoga poslovanja i analize rizika svojih stranaka).
Korisne su i sve druge analize određenih pretnji - npr. tipologije i trendovi prepoznate u izveštajima Uprave za sprečavanje pranja novca, nadzornog organa, međunarodnih institucija i sl.
Pojam ranjivosti, u značenju u kom se koristi u proceni rizika, obuhvata sve one aktivnosti koje bi se mogle iskoristiti u slučaju delovanja pretnje. Fokus je na aktivnostima koje predstavljaju slabosti u sistemu sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma i sistemu kontrole. Ukoliko se radi o obvezniku, ranjivost je sve ono što jednu instituciju čini naročito izloženoj pranju novca odnosno finansiranju terorizma (na primer, određena usluga koju nudi obveznik, a koja je na nivou države, u nacionalnoj proceni rizika, procenjena kao visoko rizična, nedovoljno poznavanje propisa koji regulišu ovu oblast, neadekvatna primena zakonskih propisa i slično).
Posledica se odnosi na štetu, koju bi pranje novca ili finansiranje terorizma mogli prouzrokovati i obuhvata uticaj nelegalne ili terorističke aktivnosti, koja bi bila u osnovi takve radnje, na finansijske sisteme i institucije, kao i šire gledano na društvo i privredu u celini. Posledice po prirodi delovanja mogu biti kratkoročne i dugoročne i utiču na reputaciju i privlačnost finansijskog sektora, odnosno nefinansijskog sektora jedne države (na primer: posledica bi se mogla meriti u visini kazne brokersko-dilerskom društvu jer je propustilo da se adekvatno suprotstavi rizicima, ili bi se mogla meriti narušenim ugledom obveznika za kog se ispostavi da je, neadekvatnom analizom rizika i merama za njegovo umanjenje, pomogao pranje novca ili finansiranje terorizma).
Postupak procene rizika može se podeliti na čitav niz aktivnosti, ali osnovne faze tog procesa su:
1. identifikacija - prepoznavanje rizika,
2. analiza,
3. evaluacija i upravljanje rizicima.
1. IDENTIFIKACIJA - PREPOZNAVANJE RIZIKA
Identifikacija počinje prepoznavanjem rizika. Korisno bi bilo da obveznik napravi listu potencijalnih faktora koji će se koristiti kako bi se prepoznale pretnje i ranjivosti od pranja novca, odnosno finansiranja terorizma kod obveznika. U listu treba staviti sve one faktore koji su prepoznati na nivou države kao rizični, a karakteristični su za određenog obveznika, tipologije koje su prepoznate u slučajevima pranja novca ili finansiranja terorizma, trendove, kao i okolnosti za koje je od strane nadzornog organa utvrđeno da nisu dovoljno sagledane kada je u pitanju primena Zakona (na primer, ako su na nivou države privredna društva iz određenog regiona prepoznata kao rizična i naročito transakcije sa ovim licima, da li je obveznik prepoznao ova lica kao rizična, sa kog ih je aspekta u prošlosti procenjivao, da li je možda došlo i do zloupotreba od strane ovih klijenata, a da to nije primećeno na vreme i koji su razlozi zbog kojih na primer transakcije ovih klijenata nisu u datom momentu bile prepoznate kao rizične sa aspekta pranja novca. Takođe, da li su možda prepoznate situacije kod obveznika gde je lice koje je kasnije bilo predmet istrage bilo klijent obveznika, ali nije ocenjeno kao rizično i da li je obveznik mogao imati takve podatke ili ne).
Nakon sačinjavanja jednog sveobuhvatnog i širokog spiska, obveznik može sagledati koji od konkretnih faktora nije dovoljno značajan za obveznika, ili možda obveznik uopšte ne nudi određeni proizvod koji je na nivou države prepoznat kao rizičan, ili određeni modeli ponašanja nisu karakteristični za obveznika. Samim tim, obveznik određene stavke može eliminisati sa liste, ali ukoliko je prepoznao u prošlosti neke modele ponašanja ili okolnosti koje su se kod datog obveznika pokazale kao rizične, svakako ih treba uvrstiti na spisak i posebno analizirati.
U ovoj fazi se ne može ni za jedan faktor sa sigurnošću reći da je više ili manje rizičan, već se ovde pre može govoriti o tome da li je određeni faktor dovoljno relevantan da se proceni rizik od pranja novca ili finansiranja terorizma (na primer, pristupi kod obveznika mogu biti različiti, tako da se jedan obveznik može odlučiti da pođe od određenih modela ponašanja, indikatora, trendova i da za početak koristi određene procene na nivou države, a zatim da analizira u kojoj meri su te procene bile karakteristične za samog obveznika, a drugi obveznik može izabrati da ne krene od modela procene na nivou države, već na primer od rizičnih usluga, transakcija, a da zatim dalje nadograđuje ove početne procene, sa određenim tipologijama prepoznatim, na primer, za određene usluge ili određene izvršene transakcije, ali svakako uzima u obzir i rezultate nacionalne procene rizika).
Univerzalan model za izradu procene rizika ne postoji. Postoje određene smernice, ideje, predlozi iz domaće i međunarodne prakse, ali na samom obvezniku je da proceni koja metodologija najviše odgovara njegovom radu. (Na primer, faktori koji mogu biti od značaja za uključenje na listu su: vrsta prepoznatih krivičnih dela u prethodnom periodu, koja su izvesna ili se sumnja da postoje, tj. da su klijenti povezani sa nelegalnim aktivnostima (mediji, razgovori, i sl), transferi ka visokorizičnim zemljama, transferi iz visokorizičnih zemalja, iznos gotovinskih transakcija, iznos sumnjivih izveštaja, zakonska regulativa, usklađenost zakonskih normi, broj klijenata, udeo privrednih subjekata, udeo fizičkih lica, rezultati nadzora kod obveznika, rezultati nadzora za određeni sektor, broj sumnjivih izveštaja, povratne informacije o sumnjivim izveštajima, sistem u kome se posluje, dobijanje dozvole za rad, procedure za početak rada, komunikacija sa državnim organima, uticaj procedura grupe na rad obveznika, svi proizvodi iz nacionalne procene rizika, sve usluge iz nacionalne procene rizika, trendovi prepoznati u nacionalnoj proceni rizika, metodi pranja novca, odnosno finansiranja terorizma prepoznati u proceni rizika države, tipovi privrednih društava i sl).
Rizik od pranja novca obveznik može procenjivati različito od rizika od finansiranja terorizma. Stranke čije se poslovanje u većem delu odvija u gotovini obveznik mora posebno pratiti zbog rizika od finansiranja terorizma. U tom smislu posebnu pažnju treba posvetiti poslovanju neprofitnih organizacija jer su mogućnosti za njihovu zloupotrebu u smislu finansiranja terorizma velike. Geografski rizik kad je u pitanju finansiranje terorizma izrazit je u regionima u kojima, na osnovu podataka relevantnih međunarodnih organizacija kao što su Ujedinjene nacije, teroristi imaju svoje aktivnosti.
KATEGORIJE RIZIKA
Prepoznavanje kategorija rizika - rizik stranke, rizik transakcije, rizik usluga, rizik različitih vidova poslovanja, geografski rizik, jeste prvi korak za analizu rizika kako obveznika, tako i samog klijenta, uz napomenu da kategorije rizika mogu da se razlikuju u zavisnosti od specifičnosti poslovanja obveznika i da svaki obveznik uzima u obzir kategorije rizika u zavisnosti od svog delokruga rada.
Geografski rizik
Pod geografskim rizikom podrazumeva se procena izloženosti riziku od pranja novca i finansiranja terorizma koja zavisi od područja na kome se nalazi teritorija države porekla stranke, države porekla većinskog osnivača, odnosno stvarnog vlasnika stranke ili lica koje na drugi način vrši kontrolni uticaj nad upravljanjem poslovima stranke i nad vođenjem tih poslova, kao i države porekla lica koje sa strankom obavlja transakcije.
Faktori na osnovu kojih se određuje da li pojedina zemlja ili geografska lokacija nosi veći rizik od pranja novca i finansiranja terorizma uključuju:
1) države prema kojima su Ujedinjene nacije, Savet Evrope, OFAC, ili druge međunarodne organizacije primenile sankcije, embargo ili slične mere;
2) države koje su od strane kredibilnih institucija (FATF, Savet Evrope, MMF, Svetska banka i dr.) označene kao države koje ne primenjuju adekvatne mere za sprečavanje pranja novca i finansiranja terorizma. Ovde se posebno ukazuje na proces - ICRG FATF (Radna grupa za praćenje međunarodne saradnje). Posle svakog održanog sastanka FATF objavljuje spisak država koje po mišljenju Radne grupe ne poseduju odgovarajući sistem za borbu protiv pranja novca i finansiranja terorizma;
3) države koje su od strane kredibilnih institucija (FATF, UN i dr) označene kao države koje podržavaju ili finansiraju terorističke aktivnosti ili organizacije;
4) države koje su od strane kredibilnih institucija (npr. Svetska banka, MMF) označene kao države s visokim stepenom korupcije i kriminala.
5) of-šor pravna lica, u skladu sa Zakonom.
(Na primer, procena i ocena rizika zavisi i od lokacije obveznika, odnosno njegovih organizacionih jedinica, što znači da će biti različita kod obveznika lociranih u gradovima ili manjim mestima. Stranke iz regiona mogu biti manje rizične od stranaka van regiona, odnosno iz država s kojima nemamo nikakve poslovne odnose. Povećan rizik od pranja novca i finansiranja terorizma nose i transakcije koje se vrše na of-šor destinacijama).
Ministar finansija, na osnovu ovlašćenja iz Zakona, utvrđuje listu država koje primenjuju međunarodne standarde u oblasti sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma, najmanje na nivou standarda Evropske unije (tzv. bela lista), kao i listu država koje uopšte ne primenjuju standarde u ovoj oblasti (tzv. crna lista).
Ove liste obveznici koriste radi procene rizika stranke, pa će stranka sa kojom obveznik posluje, a koja potiče iz zemlje koja je na "crnoj listi", nositi veći rizik u odnosu na stranku sa kojom obveznik posluje a koja potiče iz zemlja koja je na "beloj listi". Razvrstavanje u visoki rizik će zahtevati pojačane radnje i mere poznavanja i praćenja stranke.
Povećan rizik od pranja novca i finansiranja terorizma nose stranke koje imaju ugovorni odnos i obavljaju poslovnu delatnost sa licima iz of-šor zona. Obveznik je dužan da utvrdi postupak po kome utvrđuje da li je stranka ili pravno lice koje se javlja u vlasničkoj strukturi stranke of-šor pravno lice, u skladu sa Zakonom. S tim u vezi, obveznik može koristiti liste MMF, Svetska banke ili spisak zemalja koji je sastavni deo Pravilnika o listi jurisdikcija sa preferencijalnim poreskim sistemom ("Službeni glasnik RS", broj 122/12), da bi utvrdio da li se radi o of-šor pravnom licu (na primer, za brokersko-dilersko društvo visokorizična će biti stranka koja vrši ugovorene blok transakcije akcijama, a naročito kada se kao kupci pojavljuju nepoznate ili novonastale kompanije, a posebno one koje dolaze sa of-šor destinacija. Takođe, veći je rizik od pranja novca i finansiranja terorizma kada stranka dolazi iz zemlje koja, na osnovu podataka relevantnih međunarodnih organizacija i Uprave za sprečavanje pranja novca, ne primenjuje standarde u oblasti sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma ili se trgovanje obavlja na berzama iz tih zemalja. Kao još jedan primer visokog rizika može biti trgovanje hartijama od vrednosti u korist pravnih lica sa of-šor destinacija koja koriste usluge kastodi banaka u poslovima vođenja vlasničkih računa i saldiranja transakcija, kako bi prikrili svoj identitet).
Rizik stranke
Obveznik samostalno utvrđuje pristup zasnovan na proceni rizika stranke, na osnovu opšte prihvaćenih principa i sopstvenog iskustva. Rizik stranke podrazumeva procenu da li je stranka, sa kojom obveznik sarađuje, povezana sa višim rizikom od pranja novca i finansiranja terorizma.
Na veći rizik mogu ukazati sledeće aktivnosti koje obavljaju stranke:
1) Stranka prilikom uspostavljanja poslovnog odnosa sa obveznikom izbegava lično pojavljivanje, već insistira na posrednom kontaktu;
2) Stranka svoje poslovne odnose ili transakcije obavlja (ili je obavljala) u neuobičajenim okolnostima, kao na primer:
- znatna i neočekivana geografska udaljenost između lokacije stranke i obveznika sa kojim stranka uspostavlja poslovni odnos ili vrši transakciju,
- često i neočekivano uspostavljanje, bez ekonomskog opravdanja, poslovnih odnosa slične vrste sa više obveznika, kao što je otvaranje računa kod više obveznika, zaključivanje više ugovora o pružanju usluga u kraćem periodu i sl.,
- česti transferi sredstava iz jednog fonda u drugi,
- otkazivanje članstva odmah nakon zaključenja ugovora o članstvu u fondu,
- zahtev da se sredstva akumulirana na individualnom računu člana fonda isplate na tekući račun trećeg lica, ili na račun lica na teritoriji države u kojoj se ne primenjuju strogi standardi u oblasti sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma,
- insistiranje na tajnosti transakcije i sl.;
3) Stranke čija je struktura takva da je teško utvrditi stvarnog vlasnika ili lice koje ima kontrolni udeo, stranke u čijoj su strukturi prepoznati trastovi, stranke koje koriste treća lica, stranke kod kojih je, zbog strukture pravne forme ili složenih i nejasnih odnosa, teško utvrditi identitet njihovih stvarnih vlasnika ili lica koja njima upravljaju, kao što su pre svega: fondacije, trastovi ili slična lica stranog prava, zatim dobrotvorne i neprofitne nevladine organizacije, kao što su npr. pravna lica s nejasnom vlasničkom strukturom i koja nije osnovala kompanija iz zemlje koja primenjuje standarde u oblasti sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma koji su na nivou standarda propisanih Zakonom;
4) Lica koja u velikoj meri posluju sa gotovinom, stranke koje obavljaju delatnosti za koje je karakterističan veliki obrt ili uplate gotovine (restorani, kladionice, pumpe, menjači, kazina, cvećare, trgovci plemenitim metalima, automobilima, umetničkim delima, prevoznici robe i putnika, sportska društva, građevinske firme);
5) Humanitarne i druge neprofitne organizacije, naročito ako su registrovane u inostranstvu, gde se teško može ispratiti tok sredstava i koje ne podležu nijednom vidu nadzora i kontrole;
6) Tzv. povremene stranke - stranke koje imaju sporadičnu aktivnost koja se ne može objasniti a čije transakcije su u značajnim vrednostima;
7) Stranke koje imaju račune kod različitih finansijskih institucija na istom području bez vidljive ekonomske opravdanosti;
8) Stranka bez posebnog razloga zahteva brzo obavljanje posla ili transakcije bez obzira na veće troškove koje će ovako postupanje izazvati;
9) Stranka nudi novac, poklone ili druge pogodnosti kao protivuslugu za poslove za koje postoji sumnja da nisu u potpunosti u skladu sa propisima;
10) Stranka želi da uveri obveznika da nije potrebno da popuni ili priloži neki od potrebnih dokumenata;
11) Stranka izbegava da dostavi potrebnu dokumentaciju ili obveznik ima sumnju da je dostavljena dokumentacija tačna ili potpuna;
12) Stranka često menja svoje knjigovođe/revizore;
13) Stranci nije poznato gde se čuva poslovna dokumentacija;
14) Stranka nema zaposlenih, niti poslovne prostorije, a što nije u srazmeri sa obimom poslovanja;
15) Stranka vrši česte promene naziva, sedišta, vlasničke strukture i dr.
16) Privatni investicioni fondovi;
17) Stranka često menja brokersko-dilerska društva u nastojanju da prikrije aktivnosti na tržištu kapitala i finansijsko stanje ili ima više računa kod različitih brokersko-dilerskih društava;
18) Stranka koja ranije nije bila aktivna, iznenada obavlja transakcije na tržištu kapitala u velikom obimu i vrednosti;
19) Stranka iskazuje neuobičajen zahtev za zaštitom privatnosti, posebno u vezi sa podacima koji se odnose na njen identitet, delatnost, imovinu ili poslovanje;
20) Stranka odustaje od naloga radi izbegavanja utvrđivanja identiteta nakon što je u skladu sa odredbama zakona upoznata sa obavezom da se identifikuje;
21) Stranka ne pokazuje interesovanje za proviziju, druge troškove i rizike transakcije;
22) Stranka je novoosnovano domaće pravno lice čiji je osnivački kapital mali a ulaže značajne sume novca u trgovanje hartijama od vrednosti;
23) Poznato je da stranka ima prijatelje ili članove porodice koji rade za izdavaoca hartija od vrednosti;
24) Stranke kod kojih postoji sumnja da je lice označeno na "crnim listama" (konsolidovana lista Komiteta za sankcije na osnovu Rezolucije 1267 Saveta bezbednosti Ujedinjenih nacija, "crne liste" EU, OFAK i druge) ili da je lice povezano sa licima koja se nalaze na navedenim listama ;
25) Stranka se u sredstvima javnog informisanja dovodi u vezu sa terorizmom/ finansiranjem terorizma/ekstremizmom i fundamentalizmom/verskim radikalizmom;
26) Strani trgovci oružjem i proizvođači oružja;
27) Nerezidenti i stranci;
28) Stranka koja je funkcioner Republike Srbije, odnosno lice koja obavlja ili je u poslednje četiri godine obavljalo visoku javnu funkciju u zemlji i to funkciju:
- predsednika države, predsednika Vlade, ministra, državnog sekretara, posebnog savetnika ministra, pomoćnika ministra, sekretara ministarstva, direktora organa u sastavu ministarstva i njegovih pomoćnika, i direktora posebne organizacije, kao i njegov zamenika i njegovih pomoćnika,
- narodnog poslanika,
- sudije Vrhovnog kasacionog, Privrednog apelacionog i Ustavnog suda,
- predsednika, potpredsednika i člana saveta Državne revizorske institucije,
- guvernera, viceguvernera, člana izvršnog odbora i člana Saveta guvernera Narodne banke Srbije,
- na visokom položaju u diplomatsko-konzularnim predstavništvima (ambasador, generalni konzul, otpravnik poslova),
- člana organa upravljanja u javnom preduzeću ili privrednom društvu u većinskom vlasništvu države,
- člana organa upravljanja političke stranke,
- stranka koja je član uže porodice funkcionera: bračni ili vanbračni partner, roditelji, braća, sestre, deca, usvojena deca i pastorčad, i njihov bračni ili vanbračni partner,
- stranka koja je bliži saradnik funkcionera, odnosno svako fizičko lice, koje ostvaruje zajedničku dobit iz imovine ili uspostavljenog poslovnog odnosa, ili ima bilo koje druge bliske poslovne odnose sa funkcionerom;
29) Stranka koja je funkcioner druge države, odnosno lice koja obavlja ili je u poslednje četiri godine obavljalo visoku javnu funkciju u drugoj državi i to funkciju:
- šefa države i/ili vlade, člana vlade i njegovog zamenika,
- izabranog predstavnika zakonodavnog tela,
- sudije vrhovnog i ustavnog suda ili drugog sudskog organa na visokom nivou, protiv čije presude, osim u izuzetnim slučajevima, nije moguće koristiti redovni ili vanredni pravni lek,
- članova računskog suda, odnosno vrhovne revizorske institucije i članova organa upravljanja centralne banke,
- ambasadora, otpravnika poslova i visokog oficira oružanih snaga,
- člana upravnog i nadzornog odbora pravnog lica koje je u većinskom vlasništvu strane države,
- član organa upravljanja političke stranke,
- stranka koja je član uže porodice funkcionera: bračni ili vanbračni partner, roditelji, braća, sestre, deca, usvojena deca i pastorčad, i njihov bračni ili vanbračni partner,
- stranka koja je bliži saradnik funkcionera, odnosno svako fizičko lice, koje ostvaruje zajedničku dobit iz imovine ili uspostavljenog poslovnog odnosa, ili ima bilo koje druge bliske poslovne odnose sa funkcionerom;
30) Stranka koja je funkcioner međunarodne organizacije, odnosno fizičko lice koje obavlja ili je u poslednje četiri godine obavljalo visoku javnu funkciju u međunarodnoj organizaciji, kao što je: direktor, zamenik direktora, član organa upravljanja, ili drugu ekvivalentnu funkciju u međunarodnoj organizaciji;
31) Strane finansijske institucije zemalja koje ne primenjuju standarde u oblasti sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma, osim onih koje su osnovale grupacije iz zemalja s bele liste;
32) Sportska društva;
33) Stranke sa prebivalištem ili sedištem u entitetima koji nisu subjekt međunarodnog prava, odnosno nisu međunarodno priznati kao države (takvi entiteti daju mogućnost fiktivne registracije pravnog lica, omogućavaju izdavanje fiktivnih identifikacionih dokumenata i sl.);
34) Stranka je strano pravno lice koja ne obavlja ili kojoj je zabranjeno obavljanje trgovinske, proizvodne ili druge delatnosti u državi u kojoj je registrovana (tu se radi o pravnom licu sa sedištem u državi koja je poznata kao of-šor finansijski centar, i za koju vrede određena ograničenja kod neposrednog obavljanja registrovane delatnosti u toj državi);
35) Stranka je fiducijarno ili drugo slično društvo stranog prava sa nepoznatim ili prikrivenim vlasnicima ili upravom (tu se radi o društvu stranog prava koje nudi obavljanje zastupničkih poslova za treće lice, tj. društva, osnovana zaključenim ugovorom između osnivača i upravljača, koji upravlja imovinom osnivača, u korist određenih lica korisnika ili beneficijara, ili za druge određene namene);
36) Stranka je finansijska organizacija koja za obavljanje svojih delatnosti ne treba, odnosno nije obavezna dobiti licencu odgovarajućeg nadzornog tela, odnosno, saglasno matičnom zakonodavstvu, nije subjekt mera na području otkrivanja i sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma;
37) Stranka je neprofitna organizacija (ustanova, društvo ili drugo pravno lice) odnosno subjekt koji je osnovan a koji ne obavlja privrednu delatnost i ispunjava jedan od sledećih uslova:
- ima sedište u državi koja je poznata kao of-šor finansijski centar,
- ima sedište u državi koja je poznata kao finansijski, odnosno poreski raj,
- ima sedište u državi koja nije potpisnica Sporazuma o osnivanju EU,
- među njenim članovima ili osnivačima je fizičko ili pravno lice koje je rezident bilo koje od prethodno navedenih država;
38) stranka je strano pravno lice, osnovano izdavanjem akcija na donosioca.
(Na primer, kada uspostavlja poslovni odnos obveznik procenjuje tip stranke sa kojom zaključuje poslovni odnos u odnosu na formu privrednog društva. Na osnovu analize prethodnih sumnjivih aktivnosti, tipoloških slučajeva i rizika države određene forme privrednih društava nose veći rizik od pranja novca i finansiranja terorizma. Konkretno, analizom prethodnih godina i slučajeva pranja novca uočeno je da se u svim predmetima pranja novca pojavljuje društvo sa ograničenom odgovornošću kao forma koja je najzastupljenija, kada lica povezana sa nelegalnim aktivnostima registruju kompanije. Obveznik prilikom procene rizika mora uzeti i ove okolnosti u obzir.
Stranka je društvo sa ograničenom odgovornošću razvrstana u malo pravno lice registrovana u zemlji, sa jednostavnom vlasničkom strukturom. Stranka uglavnom posluje sa gotovinom i ima više ovlašćenih lica za raspolaganje sredstvima. Stranka može biti procenjena kao srednjerizična na osnovu ovih podataka na nivou klijenta. Kada se gleda rizik na nivou obveznika, korisno je sagledati i uticaj, tj. posledice rizika na samog obveznika i sama rizičnost može se razlikovati. U ovom primeru, ukoliko su najveći broj stranaka kod jednog obveznika upravo mala ili srednja pravna lica, bez obzira na jednostavnu vlasničku strukturu, uticaj, tj. dejstvo na samog obveznika i njegov ugled, reputaciju može biti veliki i zato bi procena rizika glasila visok na nivou obveznika.
Ukoliko obveznik ima stranke koje imaju kompleksne vlasničke strukture, ali je njihov broj zanemarljivo mali i nemaju značajno poslovanje, iako bi sama stranka bila procenjena kao visokorizična zbog kompleksne vlasničke strukture, uticaj na poslovanje obveznika je zanemarljivo mali i sa aspekta obveznika rizik bi mogao da bude procenjen kao nizak).
Ako je stranka pravno lice sa složenom vlasničkom strukturom, obveznik je dužan da o razlozima takve strukture pribavi pismenu izjavu od stvarnog vlasnika stranke ili zastupnika stranke, kao i da razmotri da li postoji osnov sumnje da se radi o pranju novca ili finansiranju terorizma, da o tome sačini službenu belešku, koju će čuvati u skladu sa Zakonom.
Rizik transakcije
Povećan rizik transakcije postoji kod sledećih transakcija:
1. transakcije koje znatno odudaraju od standardnog ponašanja stranke;
2. transakcije koje nemaju ekonomsku opravdanost (npr. učestalo trgovanje hartijama od vrednosti kada se kupovina obavlja uplatom gotovine na namenske račune, a ubrzo zatim prodaje ispod cene - tzv. trgovanje hartijama od vrednosti s planiranim gubitkom);
3. transakcije koje se sprovode na način kojim se izbegavaju standardni i uobičajeni metodi kontrole;
4. transakcije koje obuhvataju više učesnika bez jasne ekonomske određenosti, više međusobno povezanih transakcija koje se obavljaju u kraćem periodu ili u više intervala uzastopno u iznosu koji je ispod limita za prijavljivanje Upravi za sprečavanje pranja novca;
5. transakcije kod kojih stranka očigledno prikriva pravi osnov i razlog sprovođenja transakcije;
6. transakcije kod kojih stranka odbija da dostavi dokumentaciju;
7. transakcije kod kojih dokumentacija ne odgovara načinu sprovođenja same transakcije;
8. transakcije kod kojih izvor sredstava nije jasan ili se ne može utvrditi njihova veza s poslovanjem stranke;
9. najavljene blok transakcije akcijama a naročito kada se kao kupci pojavljuju novonastale kompanije ili kompanije registrovane na of-šor destinacijama;
10. trgovanje akcijama na organizovanom tržištu koje su bile predmet zaloge po osnovu pozajmica odobrenih vlasnicima akcija-tzv. provlačenje akcija kroz berzu;
11. transakcije koje bi stranka izvršila u ime i za račun lica ili subjekta protiv kojeg su na snazi mere Ujedinjenih nacija ili Saveta Evrope;
12. poslovni odnosi koji bi bili sklopljeni u korist lica ili subjekta koji se nalazi na popisu lica ili subjekata protiv kojih su na snazi mere OUN ili EU;
13. poslovni odnosi koji uključuju stalne ili velike uplate novčanih sredstava sa ili/i na račun stranke koji je otvoren u kreditnoj ili finansijskoj instituciji zemlje koja nije članica EU, odnosno poslovni odnosi, koje u svoje ime i za račun stranke, kao punomoćnik sklopi, odnosno obavi strana kreditna finansijska ili druga fiducijarna institucija sa sedištem u državi koja nije članica EU;
14. poslovni odnosi sklopljeni bez lične prisutnosti stranke kod obveznika.
Dakle, kod procene rizika transakcije treba poći od odgovora na sledeća pitanja: Šta je predmet transakcije? Da li je trgovina akcija na berzi ili van berze? Da li je sticanje akcija kroz ponudu za preuzimanje? Da li se radi o FOP transakcijama (poklon, nasledstvo, sudska rešenja)? Da li je transakcija neobično visoka uzimajući u obzir dotadašnje transakcije konkretnog klijenta?
Kao transakcije, koje predstavljaju visoki rizik za pranje novca i finansiranje terorizma, ubrajaju se i:
- uplata novčanih sredstava sa računa stranke, odnosno isplata novčanih sredstava na račun stranke, koji je različit od računa koji je stranka navela pri utvrđivanju identifikacije, odnosno, preko kojeg uobičajeno posluje ili je poslovala (posebno ako se radi o plaćanju u inostranstvu);
- transakcije namenjene licima sa prebivalištem ili sedištem u državi koja je poznata kao finansijski, odnosno poreski raj,
- transakcije namenjene licima s prebivalištem ili sedištem u državi koja je poznata kao of-šor finansijski centar;
- transakcije namenjene neprofitnim organizacijama koje imaju sedište u:
- državi, poznatoj kao of-šor finansijski centar;
- državi poznatoj kao finansijski, odnosno poreski raj.
Kod obveznika koji se bave brokersko-dilerskim poslovima transakcije koje nose visok stepen rizika su i:
1. Učestalo trgovanje hartijama od vrednosti kada se kupovina obavlja uplatom gotovine na namenske račune, a ubrzo zatim vrši prodaja hartija od vrednosti ispod cene.
2. Ugovorene blok transakcije akcijama, a naročito kada se kao kupci pojavljuju nepoznate ili novonastale kompanije, a posebno one koje dolaze sa of-šor destinacija.
3. Kupovina hartija od vrednosti koja se obavlja sredstvima položenim na više računa u različitim bankama, a naročito ako su deponovana sredstva u iznosu nešto ispod iznosa za prijavljivanje.
4. Stranka ulaže u prvorazredne ili u vrlo profitabilne hartije od vrednosti sa dobrim prinosima, a ne pokazuje interes za rezultate ili ih iznenada i bez razloga prodaje.
5. Trgovanje akcijama u berzanskom i vanberzanskom poslovanju koje su bile predmet zaloge po osnovu odobrenih pozajmica vlasnicima akcija - tzv. provlačenje akcija kroz berzu.
6. Stranka pokazuje interes za kupovinu hartija od vrednosti za velike iznose bez posebnih analiza ili saveta investicionog savetnika, a takva transakcija nema jasnu finansijsku svrhu.
7. FOP transakcije (free of payment) - transakcije preknjižavanja vlasništva hartija od vrednosti koje vrše brokersko-dilerska društva u ime svojih stranaka kod centralnog registra hartija od vrednosti.
8. Preknjižavanje akcija u vidu poklona licima koja nisu u srodstvu, poklon akcija od strane radnika u korist rukovodstva pravnog lica, preknjižavanje akcija koje kao pravni osnov imaju sudska ili vansudska poravnanja između lica u većim iznosima, aktiviranje zaloge za neizvršenje obaveza za odobrene pozajmice, unos akcija radi osnivanja pravnih lica, ugovori o spajanju uz pripajanje, kao i preknjižavanja hartija od vrednosti između lica u konzorcijumu.
9. Stranka često (više puta u toku jednog meseca) kupuje ili prodaje akcije u iznosima koje su neznatno ispod iznosa od 15.000 EUR.
10. Stranka koja ranije nije bila aktivna, iznenada obavlja transakcije na tržištu kapitala u velikom obimu i vrednosti.
11. Trgovanje hartijama od vrednosti u slučajevima kada vlasnici hartija daju ovlašćenja trećim licima da upravljaju njihovim vlasničkim i novčanim računima i gde postoje "povezane" novčane transakcije u trgovanju sa hartijama od vrednosti između vlasnika i ovlašćenih lica.
12. Trgovanje hartijama od vrednosti u korist pravnih lica sa of-šor destinacija koja koriste usluge kastodi banaka u poslovima vođenja vlasničkih računa i saldiranja transakcija.
13. Stranka pokušava da stvori sliku stvarne trgovine hartijama od vrednosti, a vrši fiktivnu ili simulovanu trgovinu tim hartijama od vrednosti.
14. Trgovanje hartijama od vrednosti gde dolazi do odstupanja od fluktuacije cena - ponude, koje enormno odstupaju od zone fluktuacije.
15. Stranka vrši značajne kupovine ili prodaje hartija od vrednosti neposredno pre objavljivanja vesti koja utiče na cenu tih hartija od vrednosti. Na primer, stranka nikada nije investirala u vlasničke hartije od vrednosti ali to uradi u nekom povoljnom trenutku.
16. Stranka koja trguje hartijama od vrednosti male vrednosti iznenada uzima značajan udeo u određenim hartijama od vrednosti i od njih ostvaruje značajan profit.
17. Stranka učestvuje u unapred dogovorenom ili nekonkurentskom trgovanju hartijama od vrednosti, kao što je WASH (fiktivno) trgovanje nelikvidnim ili hartijama od vrednosti sa niskom cenom.
18. Trgovanje hartijama od vrednosti koje su bile nelikvidne duži vremenski period se vrši iznenada, preko dva ili više nepovezanih računa u brokersko- dilerskom društvu ili u više društava.
19. Transakcije jedne ili više povezanih strana isključivo tako da jedna strana ostvaruje dobit, a druga gubitak.
20. Stranka se raspituje o tome koliko brzo bi mogao da likvidira račun ne objašnjavajući zašto to namerava, ili dajući sumnjiva objašnjenja.
(Na primer, imalac akcija daje akcije u zalogu na ime kratkoročnog zajma koji se isplaćuje u gotovini - nelegalno stečenim novcem. Zaloga se evidentira u Centralnom registru hartija od vrednosti. Nakon proteka roka za vraćanje zajma i aktiviranja zaloge, zajmodavac dobija svoj novac nakon prodaje akcija na berzi ili, ako to nije moguće, postaje vlasnik akcija. Na taj način je obezbedio legalno poreklo novca u vrednosti tako stečenih akcija.
Otuđenje akcija malih akcionara u vidu davanja akcija kao poklon upravi preduzeća bez zvanične nadoknade, iako se u praksi vrše isplate novca "na ruke" malim akcionarima).
Rizik usluga
Rizik usluga odnosi se na sledeće usluge:
1) usluge koje su nove na tržištu, tj. nisu ranije nuđene u finansijskom sektoru i moraju se posebno pratiti radi utvrđivanja stvarnog stepena rizika;
2) elektronsko ispostavljanje naloga za trgovinu hartijama od vrednosti u slučajevima koje obveznik predvidi svojom procedurom;
3) pružanje onih vrsta usluga za koje je zaposleni u obvezniku na osnovu svog iskustva procenio da nose visok stepen rizika;
4) pružanje usluga otvaranjem tzv. zajedničkih računa koji mobilišu sredstva iz različitih izvora i od različitih klijenata, a koja se deponuju na jedan račun otvoren na jedno ime;
5) avansno plaćanje usluga kod kojih nije izvesno da će usluga biti izvršena;
6) usluge koje su međunarodno priznati izvori identifikovali kao visokorizične usluge, kao što su međunarodne korespodentske bankarske usluge (i međunarodne) privatne bankarske aktivnosti;
7) novi inovativni proizvodi ili usluge koje obveznik ne pruža neposredno, već se za njihovo pružanje koriste različiti posrednici ili drugi kanali kod obveznika
(Na primer, u slučaju prijema naloga za trgovanje, veći je rizik od pranja novca prilikom ispostavljanja naloga elektronskim putem ili putem platformi za trgovanje ili korišćenjem mobilnih telefona, nego kada se nalozi ispostavljaju neposredno. U slučaju pružanja usluge prijema i prenosa naloga za trgovanje hartijama od vrednosti verovatnoća da se te usluge koriste za pranje novca, odnosno finansiranje terorizma su veće nego kod npr. usluga investicionog savetovanja ili upravljanja portfoliom).
Obveznik, osim prethodno navedenih kriterijuma, pri određivanju stepena rizičnosti pojedine stranke, poslovnog odnosa, usluga ili transakcije, zavisno od specifičnosti poslovanja obuhvata i druge vrste rizika odnosno druge kriterijume, kao što su:
1. veličina, struktura i delatnost obveznika, uključivši i obim, strukturu i složenost poslova koje obveznik obavlja na tržištu;
2. statusna i vlasnička struktura stranke;
3. prisutnost stranke, odnosno ako stranka nije fizički prisutna pri zaključenju poslovnog odnosa ili izvršenju transakcije;
4. izvor sredstava koja su predmet poslovnog odnosa ili transakcije u slučaju stranke koja po kriterijumu iz Zakona, spada pod politički izloženo lice;
5. namena sklapanja poslovnog odnosa, usluge ili izvršenja transakcije;
6. poznavanje usluga i njeno iskustvo, odnosno znanje iz tog područja;
7. druge informacije koje pokazuju da stranka, poslovni odnos, usluga ili transakcija mogu biti više rizični.
Da bi izvršio procenu rizika obveznik treba da opiše sve proizvode, usluge, ugovorne odnose koje zasniva i da proceni verovatnoću da će stranke zloupotrebiti npr. proizvod/uslugu za pranje novca ili finansiranje terorizma, kao i da proceni i uticaj odnosno dejstvo takve pojave na sličan način na koji procenjuje i rizik stranke, gore opisan.
Faza analize je ključna za procenu rizika. Iz faze identifikovanja i opisa, prelazi se u fazu razumevanja rizika, zato je analiza suštinski deo same procene rizika.
Nakon identifikovanja svih faktora, spoljnih i unutrašnjih i kategorija rizika, pristupa se određivanju težine faktora ili proceni rizika, svakog faktora, od pranja novca i finansiranja terorizma. Za svaki faktor pojedinačno određuje se rizičnost u odnosu na ostale faktore rizika i samim tim određuje se njihov uticaj na ukupna rizik obveznika.
U ovoj fazi osim početne liste rizika - interne liste, treba uključiti i eksterne faktore - faktore okruženja, političke i ekonomske okolnosti države, koje utiču na rad obveznika. Pored toga, treba uzeti u obzir i zakonsku regulativu, dostupnost javno objavljenih podataka, iskustva obveznika u ranijem periodu kao i iskustva koja su prepoznata na nivou samog sektora, kao i u nacionalnoj proceni rizika.
Nakon sagledavanja svih relevantnih faktora, obveznik donosi zaključak o nivoima rizika. Obveznici mogu koristiti matricu rizika kao metod za procenu rizika da bi identifikovali stranke koje se nalaze u zoni niskog rizika, one koje se nalaze u zoni nešto višeg rizika, ali je taj rizik još uvek prihvatljiv, kao i one koje nose visok ili neprihvatljiv rizik od pranja novca i finansiranja terorizma.
(Na primer, obveznik može nivo rizika izraziti numerički, ali pri tome mora tačno opisati kako je došlo do izražavanja određenog rizika kroz numerički pokazatelj ili, nivo rizika može izraziti opisno: viši, niži, srednji rizik ili, mala verovatnoća da je faktor rizičan, srednja verovatnoća, visoka verovatnoća, veoma visoka.
Isto tako, posledice se, mogu izraziti kao značajne, male, beznačajne ili od izuzetnog značaja. Na samom obvezniku je da odluči kako će izraziti procenjeni rizik, da li opisno ili numerički i koju matricu će pri tome koristiti).
Kada klasifikuje rizike, obveznik može, uzimajući u obzir sopstvene specifičnosti, takođe da definiše dodatne nivoe rizika od pranja novca i finansiranja terorizma. Razvoj i razrada matrice rizika mogu obuhvatiti i razmatranje različitih kategorija rizika, kao što su proizvodi i usluge koje nudi obveznik, stranke kojima su ti proizvodi i usluge ponuđeni, veličina institucije i njena organizaciona struktura i sl. Matrica rizika nije nepromenljiva, ona se menja u skladu s promenom okolnosti samog obveznika (na primer, za jedno brokersko dilersko društvo, klijent može biti procenjen kao niskorizičan, dok će istog klijenta jedan računovođa proceniti kao visokorizičnog, upravo zbog različitog uticaja vrste rizika i poslovnog odnosa. Usluga niskog rizika u kombinaciji sa strankom iz zemlje visokog rizika daje veći rizik i može biti procenjen kao srednji rizik. Ukoliko stranka zatim uspostavi i novi poslovni odnos, tj. koristi uslugu koja je visokorizična i rizik klijenta će se promeniti u visokorizičan).
Analiza rizika sadrži analizu rizika u odnosu na celokupno poslovanje obveznika, kao i analizu rizika za svaku grupu ili vrstu stranke, odnosno poslovnog odnosa, odnosno usluge koje obveznik pruža u okviru svoje delatnosti, odnosno transakcije.
Osnovni cilj izrade matrice rizika je primena principa zasnovanog na proceni rizika u rangiranju obveznika po izloženosti riziku od pranja novca i finansiranja terorizma. Na osnovu podataka i informacija iz analize rizika, isti se unose u matricu rizika, te se kao finalni rezultat utvrđuje stepen rizika od pranja novca i finansiranja terorizma, kome je izložen obveznik.
Matrica rizika predstavlja tabelarni prikaz svih podataka koji se odnose na različite vrste rizika, razvrstanog prema aktivnostima obveznika, na strukturni i inherentni rizik, te prikaza delotvornosti upravljanja rizikom od pranja novca i finansiranja terorizma, od strane obveznika, trend utvrđenog rizika u odnosu na prethodno posmatrani period.
(Na primer, strukturni rizik prikazan u matrici rizika se može utvrditi na osnovu učešća obveznika u vrednosti transakcija na organizovanom tržištu, učešća na OTC tržištu, učešća broja klijenata obveznika u ukupnom broju klijenata, učešća broja transakcija koje je obavio obveznik u ukupnom broju transakcija, kao i na osnovu podataka kada je obveznik dobio dozvolu za rad odnosno da li se radi o novoosnovanom obvezniku. Inherentni rizik predstavlja nivo rizika prema pojedinim aktivnostima obveznika (brokerski poslovi, poslovi investicionog savetnika i poslovi portfolio menadžera, upravljanje otvorenim ili zatvorenim investicionim fondovima), utvrđen u odnosu na ukupan broj klijenata, koji su razvrstani na fizička lica (rezidenti, nerezidenti i funkcioner) i pravna lica (rezidenti i nerezidenti), ukupnu vrednost transakcija na berzi (prema tržištima na Prime listing, Standard listing, Open market i MTP) i van berze (OTC), te ukupan broj klijenata koji su razvrstani prema geografskom riziku, na klijente iz Republike Srbije, na klijente iz visokorizičnih područja koja se nalaze na listama priznatih međunarodnih organizacija, klijente iz offshore destinacija, kao i klijente iz drugih zemalja, koje ne pripadaju prethodno navedenim grupama. Kod utvrđivanja inherentnog rizika, koji je vezan za obavljanje delatnosti obveznika, za obračun učešća poslovne aktivnosti u ukupnim aktivnostima obveznika kao parametar se mogu koristiti podaci o ukupnom prihodu iz poslovanja, koji su razvrstani na prihode od brokerskih poslova, prihode od dilerskih poslova, prihode po osnovu poslova investicionog savetnika, prihode po osnovu poslova portfolio menadžera, prihodi od prodaje i kupovine investicionih jedinica fonda i ostali prihodi iz redovnog poslovanja).
Delotvornost upravljanja rizikom od pranja novca i finansiranja terorizma od strane obveznika procenjuje se na osnovu uspostavljenog kvaliteta sistema kontrole i sistema upravljanja rizikom i posmatra se kroz sledeće nivoe aktivnosti obveznika: korporativno upravljanje, upravljanje rizikom, internu regulativu, internu kontrolu, usklađenost, izveštavanje i trening. Osnovni cilj sprovođenja ovih aktivnosti jeste uspostavljanje odgovarajućeg sistema kontrole i upravljanja rizikom u svrhu smanjenja postojećih rizika, kao i sagledavanje i upravljanje potencijalnim rizicima.
Rezultat izrade i korišćenja matrice rizika je ocena neto rizičnog profila obveznika. Matrica rizika je sredstvo, u primeni pristupa zasnovanom na proceni rizika poslovanja obveznika, a obveznik mora razmotriti i druge informacije i podatke u postupku procene rizika svoga poslovanja, (na primer, prethodno donete mere od strane nadzornih organa, izveštaj ovlašćenog revizora, informacije sa berze i dr.).
Da bi se utvrdila izloženost obveznika riziku od pranja novca i finansiranja terorizma, obveznik mora da zna svaki segment poslovanja u domenu gde se pretnja od pranja novca ili finansiranja terorizma može pojaviti, tj. mora da proceni ranjivost u odnosu na pretnju. Potrebno je da se rizici identifikuju na svim nivoima upravljanja, od operativnog nivoa do najvišeg rukovodstva i da u taj proces budu uključeni svi zaposleni kod obveznika. Sama veličina i složenost poslovanja obveznika ima važnu ulogu za određivanje ranjivosti obveznika (na primer, brokersko dilersko društvo koje ima veliki broj klijenata, koji svakodnevno obavljaju veliki broj transakcija na berzi, je izloženije riziku od pranja novca i finansiranja terorizma u odnosu na drugog obveznika sa malim brojem neaktivnih klijenata).
Obveznik procenjuje izloženost riziku od pranja novca i finansiranja terorizma, tj. verovatnoću negativnog uticaja koji proizilazi iz rizika, kao i uticaj rizika na ciljeve poslovanja.
Analiza rizika od pranja novca i finansiranja terorizma polazi od pretpostavke da različiti proizvodi i usluge koje obveznici nude u sklopu svog poslovanja, ili različite transakcije koje obavljaju, nisu podjednako ranjivi za zloupotrebu od pranja novca ili finansiranja terorizma. Analiza rizika se vrši kako bi se omogućilo da se primene mere kontrole koje su srazmerne prepoznatom riziku. To omogućava obveznicima da se usredsrede na one klijente, zemlje, proizvode, usluge, transakcije, način poslovanja koji predstavljaju potencijalno najveći rizik.
Analiza i procena rizika se vrši sa ciljem da se utvrdi verovatnoća da će doći do pranja novca i finansiranja terorizma. Rizike sa kojima se obveznik suočava je potrebno analizirati sa stanovišta određivanja verovatnoće da će nastupiti određena pojava i procene negativnih efekata, koji bi u tom slučaju mogli nastati (na primer, koliki bi bio negativan efekat u slučaju da su novčana sredstva poreklom iz kriminalnih aktivnosti ili kolika je novčana kazna u slučaju propusta u primeni propisa, kolika je šteta za ugled samog obveznika ili dalje samog sektora).
3. EVALUACIJA I UPRAVLJANJE RIZICIMA
Evaluacija i upravljanje rizicima podrazumeva svrsishodnu upotrebu rezultata do kojih se došlo u analizi rizika. Na osnovu dobijenih rezultata, definišu se prioriteti delovanja (na primer, koji rizici su procenjeni kao veoma značajni i koje aktivnosti za ublažavanje rizika ne treba odlagati, koliko su zastupljeni rizici procenjeni na nivou države kod samog obveznika i slično).
Koje metode će obveznik primeniti za umanjenje rizika na samom je obvezniku da odluči (na primer, da li će se zabraniti korišćenje određenog proizvoda i usluga, da li će se veća pažnja pokloniti određenim transakcijama, da li se mora povećati nivo edukacije kod obveznika i drugo).
Na visoki rizik je potrebno reagovati odmah bez odlaganja, na srednji rizik što je pre moguće, a niže rizike treba pratiti.
Procena rizika sadrži sve mera koje treba preduzeti i redosled i prioritet sprovođenja tih mera. One moraju biti razmatrane prilikom planiranja poslovnih aktivnosti obveznika i potrebnih sredstava za narednu poslovnu godinu (na primer, koliko je potrebno izdvojiti sredstava za obuku naredne godine, jer je uočeno da kod većine zaposlenih koji bi trebalo da poseduju određena znanja o pranju novca, odnosno finansiranju terorizma ne postoji razumevanje, niti adekvatan nivo znanja, ili da je potrebno povećati i unaprediti saradnju između određenih organizacionih jedinica).
Rizik od pranja novca i finansiranja terorizma specifičan je za svakog obveznika i on zahteva odgovarajući upravljački pristup, primeren nivou i strukturi rizika, kao i obimu poslovanja. Ciljevi i načela upravljanja rizikom od pranja novca i finansiranja terorizma treba da omoguće obveznicima da utvrde odgovarajuću poslovnu politiku i procedure, što obuhvata pravila o radnjama i merama koje se preduzimaju radi poznavanja i praćenja stranke, promovisanje etičkih i profesionalnih standarda, odnosno sprečavanju zloupotrebe poslovnih aktivnosti obveznika za kriminalne aktivnosti.
Rukovodstvo usmerava poslovnu politiku tako što formuliše ciljeve i donosi odluke o strateškim izborima. Rukovodstvo pri izradi konačnih planova i poslovne politike mora da uzme u obzir rizike od pranja novca i finansiranja terorizma.
Veoma bitno za sam proces odlučivanja i planova jeste i dokumentovanje i način na koji će rizici biti prezentovani. Upravo zbog ovih razloga, rukovodstvo od samog početka treba da bude uključeno u pripreme i analizu rizika od pranja novca i finansiranja terorizma i da uspostavi odgovarajući sistem nadzora.
(Na primer, bitno je uspostaviti sistem gde će se izbeći zasnivanje poslovnih odnosa sa klijentima o kojima nema dovoljno saznanja, niti ima iskustva u radu sa njima. Takođe treba voditi računa da se rizici od pranja novca i finansiranja terorizma uzmu u obzir i u razvojnoj fazi koja prethodi neposredno uvođenju novih proizvoda ili usluga. Potrebno je da članovi upravljačkog tima imaju dovoljno ovlašćenja da mogu da donesu i sprovedu neophodne odluke u praksi, u neposrednom radu).
Cilj mera jeste da se spreči da kod obveznika dođu sredstva iz kriminala ili novac koji je namenjen da se iskoristi za podršku terorizma. Merama za ublažavanje rizika treba omogućiti da se kod obveznika na vreme prepoznaju određena ponašanja koja mogu ukazati na ove pojave što će dovesti i do blagovremene prijave sumnjivih aktivnosti.
Osim navedenog, rukovodstvo mora da podstiče etičku kulturu poslovanja i etičko ponašanje. Etičko ponašanje predstavlja profesionalnu i individualnu odgovornost zaposlenih, za odluke koje donose i korake koje preduzimaju prilikom obavljanja delatnosti.
Rezultati procene rizika
Kada se prođe kroz sve faze i utvrde rizici kod obveznika potrebno je rezultate dokumentovati. Kao što je napomenuto, na samom početku procesa, potrebno je doneti odluku ko će učestvovati u proceni rizika, na koji način će se prikupljati podaci, šta će se koristiti, da bi se zatim kada se utvrde rezultati to prenelo u pisani dokument, koji će osim definicije glavnih pojmova, opisane metodologije rada, svoj najveći značaj imati upravo zbog rezultata i procene rizika. Ono što jeste bitno je da se vide rezultati i kako se do određenih rezultata došlo, kao i na koji način se utvrđeni rizici države reflektuju na samog obveznika.
Kada se utvrde i analiziraju rizici, primenjuje se strategija upravljanja rizikom od pranja novca i finansiranja terorizma, kako bi se obvezniku omogućilo da sprovodi odgovarajuću internu politiku i procedure za smanjenje rizika ili eliminisanje, u nameri da se rizici po ugled obveznika, rizik poslovanja, rizik od izricanja kazne nadzornog organa i razni drugi oblici rizika uklone.
Utvrđenu internu politiku i procedure odobrava rukovodstvo i one važe za sve zaposlene kod obveznika. Procenom rizika i razvojem odgovarajućih politika i procedura, obveznik obezbeđuje kontinuitet upravljanja rizikom od pranja novca i finansiranja terorizma uprkos svim promenama do kojih bi moglo doći u sastavu rukovodstva ili zaposlenih, odnosno u strukturi obveznika.
Utvrđene poslovne politike i procedure treba da omoguće obvezniku da delotvorno upravlja prepoznatim rizicima i da ih umanji, kao i da svoje napore usmeri u oblast poslovanja koje je najviše podložno različitim vidovima zloupotreba, u cilju sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma. Što je veći rizik, to se više kontrolnih mera mora primeniti (na primer, obveznik može za proizvode visokog rizika da utvrdi određene mehanizme ograničavanje, odnosno propisati da je za izvršenje određene transakcije potrebno dobiti dozvolu rukovodstva i slično).
Posebne politike i procedure moraju se uvesti na nivou celog obveznika, za radnje i mere za sprečavanje i otkrivanje pranja novca i finansiranja terorizma.
RADNJE I MERE ZA SPREČAVANJE I OTKRIVANJE PRANJA NOVCA I FINANSIRANJA TERORIZMA
Kao što je prethodno navedeno, nakon izrade analize rizika od pranja novca i finansiranja terorizma (član 6. Zakona), prilikom obavljanja svoje registrovane delatnosti, obveznici moraju postupati saglasno Zakonom propisanim obavezama i preduzimati sledeće radnje i mere za sprečavanje i otkrivanje pranja novca i finansiranja terorizma pre, u toku i nakon vršenja transakcije ili uspostavljanja poslovnog odnosa:
1) poznavanje stranke i praćenje njenog poslovanja;
2) dostavljanje informacija, podataka i dokumentacije Upravi;
3) određivanje lica zaduženog za izvršavanje obaveza iz Zakona (ovlašćeno lice) i njegovog zamenika, kao i obezbeđivanje uslova za njihov rad;
4) redovno stručno obrazovanje, osposobljavanje i usavršavanje zaposlenih;
5) obezbeđivanje redovne unutrašnje kontrole izvršavanja obaveza iz Zakona, kao i interne revizije ako je to u skladu sa obimom i prirodom poslovanja obveznika;
6) izradu spiska pokazatelja (indikatora) za prepoznavanje lica i transakcija za koje postoje osnovi sumnje da se radi o pranju novca ili finansiranju terorizma;
7) vođenje evidencija, zaštitu i čuvanje podataka iz tih evidencija;
8) sprovođenje mera iz Zakona u poslovnim jedinicama i podređenim društvima pravnog lica u većinskom vlasništvu obveznika u stranim državama;
9) izvršavanje drugih radnji i mera na osnovu Zakona.
1. POZNAVANJE STRANKE I PRAĆENJE NJENOG POSLOVANJA
Utvrđivanje i provera identiteta stranke
Obveznici su dužni pre uspostavljanja poslovnog odnosa ili izvršenja transakcije iznad Zakonom utvrđenog iznosa ili u drugim slučajevima koji su utvrđeni Zakonom, uzeti potrebne podatke o stranci, kako bi utvrdili i potvrdili njen identitet.
Identitet stranke je moguće verodostojno utvrditi i proveriti isključivo iz važećih, nezavisnih i objektivnih izvora, kao što su službeni identifikacioni dokument, odnosno druge javne isprave, koje dokazuju istinitost identiteta stranke (lični dokumenti, službene isprave, original ili overeni dokumenti iz registra, pribavljanje podataka neposredno od stranke, utvrđivanje i provera identiteta zastupnika, prokuriste, punomoćnika pravnog lica, utvrđivanje i provera identiteta fizičkog lica putem kvalifikovanog elektronskog sertifikata, na osnovu izjave o istinitosti prikupljenih podataka).
Ako iz zvaničnog javnog registra, odnosno registra koji vodi nadležni organ države sedišta, nije moguće pribaviti sve podatke o stvarnom vlasniku stranke, obveznik je dužan da podatke koji nedostaju pribavi iz originalnog dokumenta ili overene kopije dokumenta ili druge poslovne dokumentacije, koju mu dostavlja zastupnik, prokurista ili punomoćnik stranke.
Podatke koje iz objektivnih razloga nije moguće pribaviti na način utvrđen Zakonom, obveznik može pribaviti i uvidom u komercijalne ili druge dostupne baze i izvore podataka ili iz pismene izjave zastupnika, prokuriste ili punomoćnika i stvarnog vlasnika stranke.
U postupku utvrđivanja identiteta stvarnog vlasnika, obveznik može da pribavi kopiju ličnog dokumenta stvarnog vlasnika stranke.
Ako obveznik, nakon preduzimanja svih propisanih radnji, nije u mogućnosti da utvrdi stvarnog vlasnika, dužan je da utvrdi identitet jednog ili više fizičkih lica koja obavljaju funkciju najvišeg rukovodstva u stranci.
Obveznik je dužan da preduzme razumne mere da proveri identitet stvarnog vlasnika stranke, tako da u svakom trenutku zna vlasničku i upravljačku strukturu stranke i da zna ko su stvarni vlasnici stranke.
U slučaju kada identitet stranke nije moguće utvrditi ili proveriti, kao kada nije moguće utvrditi stvarnog vlasnika stranke i kada nije moguće pribaviti informacije o svrsi i nameni poslovnog odnosa ili transakcije i druge podatke u skladu sa Zakonom, obveznik je dužan da odbije uspostavljanje poslovnog odnosa, odnosno da odbije učešće u zaključivanju transakcije i ima obavezu da prekine sve postojeće poslovne odnose sa tom strankom (član 7. Zakona).
Međunarodni standardi i Zakon omogućavaju obvezniku da, zavisno od stepena rizika od pranja novca i finansiranja terorizma, sprovodi tri vrste radnji i mera poznavanja i praćenja stranke - opšte pojednostavljene i pojačane.
Opšte radnje i mere poznavanja i praćenja stranke
Radnje i mere poznavanja i praćenja stranke su ključni preventivni element u okviru otkrivanja i sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma.
Svrha sprovođenja mera poznavanja i praćenja stranke je da se na verodostojan način utvrdi i potvrdi stvarni identitet stranke i obuhvata sledeće aktivnosti: utvrđivanje i proveru identiteta stranke, utvrđivanje stvarnog vlasnika stranke ako je stanka pravno lice, pribavljanje podataka o nameni i predviđenoj prirodi poslovnog odnosa, usluge ili transakcije i drugih podataka, saglasno odredbama člana 7. Zakona.
Radnje i mere iz člana 7. Zakona obveznik vrši:
- pri uspostavljanju poslovnog odnosa sa strankom,
- pri vršenju transakcije u iznosu od 15.000 evra ili više u dinarskoj protivvrednosti, po zvaničnom srednjem kursu NBS, bez obzira da li se radi o jednoj ili više međusobno povezanih transakcija,
- kada u vezi sa strankom ili transakcijom postoje osnovi sumnje da se radi o pranju novca ili finansiranju terorizma, bez obzira na vrednost transakcije i
- kada postoji sumnja u istinitost ili verodostojnost pribavljenih podataka o stranci i stvarnom vlasniku (član 8. Zakona).
Obaveznik utvrđuje i proverava identitet stranke na osnovu verodostojnih, nezavisnih i objektivnih izvora, uvidom u odgovarajući identifikacioni dokument koji je službeni lični dokument, original ili overeno rešenje registra privrednih društava, neposredno, u prisustvu stranke ili njegovog zakonskog zastupnika, odnosno drugog punomoćnika (ako se radi o stranci, pravnom licu) kod obveznika ili posredno preko trećeg lica.
Zabranjeno je uspostavljanje poslovnog odnosa ili izvršenje transakcije u slučaju kada identitet stranke nije moguće utvrditi, ili kada obveznik osnovano posumnja u istinitost ili verodostojnost podataka, odnosno dokumentacije, kojima stranka potvrđuje svoj identitet, te u situaciji kada stranka nije spremna ili ne pokazuje spremnost za saradnju sa obveznikom pri utvrđivanju istinitih i potpunih podataka koje obveznik zahteva u okviru analize stranke. Obveznik u takvom slučaju poslovni odnos ne sme sklopiti, a već postojeći poslovni odnos ili transakciju mora prekinuti i o tome obavestiti Upravu.
Obveznik je dužan da u okviru radnji i mera poznavanja i praćenja stranke, pri uspostavljanju poslovnog odnosa sa strankom, pribavi sledeće podatke:
1. poslovno ime i pravnu formu, adresu, sedište, matični broj i poreski identifikacioni broj (PIB) pravnog lica ili preduzetnika koje uspostavlja poslovni odnos ili vrši transakciju, odnosno za koje se uspostavlja poslovni odnos ili vrši transakcija;
2. ime i prezime, datum i mesto rođenja, prebivalište ili boravište, JMBG zastupnika, punomoćnika ili prokuriste koji u ime i za račun stranke - pravnog lica, lica stranog prava, preduzetnika, trasta ili lica građanskog prava uspostavlja poslovni odnos ili vrši transakciju, kao i vrstu i broj ličnog dokumenta, datum i mesto izdavanja;
3. ime i prezime, datum i mesto rođenja, prebivalište ili boravište i JMBG fizičkog lica, njegovog zakonskog zastupnika i punomoćnika, kao i preduzetnika koji uspostavlja poslovni odnos ili vrši transakciju, odnosno za koje se uspostavlja poslovni odnos ili vrši transakcija, kao i vrstu i broj ličnog dokumenta, naziv izdavaoca, datum i mesto izdavanja;
4. svrhu i namenu poslovnog odnosa, kao i informaciju o delatnosti i poslovnim aktivnostima stranke;
5. datum uspostavljanja poslovnog odnosa (datum ugovora o otvaranju i vođenju računa hartija od vrednosti, datum ugovora o pružanju investicionih usluga, datum pristupnice investicionom fondu i dr.);
6. ime, prezime, datum i mesto rođenja i prebivalište ili boravište stvarnog vlasnika stranke;
7. naziv lica građanskog prava.
Obveznik je dužan da u okviru radnji i mera poznavanja i praćenja stranke pri vršenju transakcije u iznosu od 15.000 evra ili više u dinarskoj protivvrednosti pribavi sledeće podatke:
1. poslovno ime i pravnu formu, adresu, sedište, matični broj i poreski identifikacioni broj (PIB) pravnog lica ili preduzetnika koje vrši transakciju, odnosno za koje se vrši transakcija;
2. ime i prezime, datum i mesto rođenja, prebivalište ili boravište, JMBG zastupnika, punomoćnika ili prokuriste koji u ime i za račun stranke - pravnog lica, lica stranog prava, preduzetnika, trasta ili lica građanskog prava vrši transakciju, kao i vrstu i broj ličnog dokumenta, datum i mesto izdavanja;
3. ime i prezime, datum i mesto rođenja, prebivalište ili boravište i JMBG fizičkog lica, njegovog zakonskog zastupnika i punomoćnika, kao i preduzetnika koji vrši transakciju, odnosno za koje se vrši transakcija, kao i vrstu i broj ličnog dokumenta, naziv izdavaoca, datum i mesto izdavanja;
4. datum i vreme izvršenja transakcije;
5. iznos transakcije i valutu u kojoj je transakcija izvršena;
6. namenu transakcije, kao i ime i prezime i prebivalište, odnosno poslovno ime i sedište lica kome je transakcija namenjena;
7. način vršenja transakcije (trgovanje na berzi, blok transakcija na berzi, ponuda za preuzimanje, kupovina/prodaja investicionih jedinica i drugo);
8. ime, prezime, datum i mesto rođenja i prebivalište ili boravište stvarnog vlasnika stranke;
9. naziv lica građanskog prava.
Obveznik je dužan da u okviru radnji i mera poznavanja i praćenja stranke, kada u vezi sa strankom ili transakcijom post oje osno vi s um nje da se radi o pranju novca ili finansiranju terorizma i kada postoji sumnja u istinitost ili verodostojnost pribavljenih podataka o stranci i stvarnom vlasniku, pribavi sve podatke iz člana 99. stav 1. Zakona i to:
1. poslovno ime i pravnu formu, adresu, sedište, matični broj i poreski identifikacioni broj (PIB) pravnog lica ili preduzetnika koje uspostavlja poslovni odnos ili vrši transakciju, odnosno za koje se uspostavlja poslovni odnos ili vrši transakcija;
2. ime i prezime, datum i mesto rođenja, prebivalište ili boravište, JMBG zastupnika, punomoćnika ili prokuriste koji u ime i za račun stranke - pravnog lica, lica stranog prava, preduzetnika, trasta ili lica građanskog prava uspostavlja poslovni odnos ili vrši transakciju, kao i vrstu i broj ličnog dokumenta, datum i mesto izdavanja;
3. ime i prezime, datum i mesto rođenja, prebivalište ili boravište i JMBG fizičkog lica, njegovog zakonskog zastupnika i punomoćnika, kao i preduzetnika koji uspostavlja poslovni odnos ili vrši transakciju, odnosno za koje se uspostavlja poslovni odnos ili vrši transakcija, kao i vrstu i broj ličnog dokumenta, naziv izdavaoca, datum i mesto izdavanja;
4. svrhu i namenu poslovnog odnosa, kao i informaciju o delatnosti i poslovnim aktivnostima stranke;
5. datum uspostavljanja poslovnog odnosa,
6. datum i vreme izvršenja transakcije;
7. iznos transakcije i valutu u kojoj je transakcija izvršena;
8. namenu transakcije, kao i ime i prezime i prebivalište, odnosno poslovno ime i sedište lica kome je transakcija namenjena;
9. način vršenja transakcije;
10. podatke i informacije o poreklu imovine koja je predmet ili koja će biti predmet poslovnog odnosa ili transakcije;
11. informaciju o postojanju razloga za sumnju da se radi o pranju novca ili finansiranju terorizma;
12. ime, prezime, datum i mesto rođenja i prebivalište ili boravište stvarnog vlasnika stranke;
13. naziv lica građanskog prava.
Obveznik je dužan da prikupi podatke i informacije o poreklu imovine koja je ili koja će biti predmet poslovnog odnosa, ili transakcije, kada poslovni odnos nije uspostavljen, i proceni verodostojnost prikupljenih informacija, ako u skladu sa analizom rizika, utvrdi da u vezi sa strankom postoji visok rizik od pranja novca ili finansiranja terorizma.
Obveznik prikuplja podatke i informacije o poreklu imovine od stranke i, preduzimajući razumne mere, dodatno ih proverava kroz raspoložive izvore informacija (na primer: zahtevaće izvod sa novčanog računa banke, ugovor o prodaji, rešenje o nasleđivanju i drugo).
Zakon polazi od osnovne pretpostavke da određene stranke, poslovni odnosi, proizvodi ili transakcije predstavljaju veće, a drugi manje rizike od zloupotrebe pranja novca ili finansiranja terorizma. Zakon za određene slučajeve zahteva posebno stroge postupke za poznavanje i proveru stranaka ili omogućava pojednostavljene mere za proveravanje stranaka. Zakon uvodi, osim redovne-opšte analize stranke, još dva različita načina analize stranke, i to: pojačanu analizu za stranke za koje postoji veliki rizik za pranje novca i finansiranje terorizma i pojednostavljenu analizu stranke, koja je dopuštena u slučaju kada postoji neznatni rizik za pranje novca i finansiranje terorizma.
Pojednostavljene radnje i mere poznavanja i praćenja stranke
Zakon daje mogućnost da obveznik preduzme pojednostavljene radnje i mere poznavanja i praćenja stranke u slučajevima iz člana 42. Zakona. To znači da obveznik u svakom slučaju utvrđuje i proverava identitet stranke i prati njene aktivnosti, ali postupak je jednostavniji.
Pojednostavljene radnje i mere poznavanja i praćenja stranke obveznik može da izvrši u slučajevima, ako je stranka:
1. Obveznik ili lice iz strane države koja je na listi država koje primenjuju međunarodne standarde u oblasti sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma koji su na nivou standarda Evropske unije ili viši i to:
- banka;
- ovlašćeni menjač;
- privredni subjekti koji menjačke poslove obavljaju na osnovu posebnog zakona kojim se uređuje njihova delatnost;
- društvo za upravljanje investicionim fondovima;
- društvo za upravljanje dobrovoljnim penzijskim fondovima;
- davaoci finansijskog lizinga;
- društva za osiguranje, društva za posredovanje u osiguranju, društva za zastupanje u osiguranju i zastupnici u osiguranju, koji imaju dozvolu za obavljanje poslova osiguranja života, osim društava za zastupanje i zastupnika u osiguranju za čiji rad odgovara društvo za osiguranje u skladu sa zakonom;
- brokersko-dilerska društva;
- institucije elektronskog novca;
- platne institucije;
- javni poštanski operator sa sedištem u Republici Srbiji, osnovan u skladu sa zakonom kojim se uređuju poštanske usluge;
2. Državni organ, organ autonomne pokrajine, organ jedinice lokalne samouprave, javna agencija, javna služba, javni fond, javni zavod ili komora;
3. Privredno društvo čije su izdate hartije od vrednosti uključene na organizovano tržište hartija od vrednosti koje se nalazi u Republici Srbiji ili državi u kojoj se primenjuju međunarodni standardi na nivou standarda Evropske unije ili viši, a koji se odnose na podnošenje izveštaja i dostavljanje podataka nadležnom regulatornom telu;
4. Lice za koje je na osnovu analize rizika, obveznik utvrdio da postoji nizak stepen rizika od pranja novca ili finansiranja terorizma.
Obveznik može da izvrši pojednostavljene radnje i mere poznavanja i praćenja stranke, u slučajevima kada proceni da zbog prirode poslovnog odnosa, oblika i načina vršenja transakcije, poslovnog profila stranke, odnosno drugih okolnosti povezanih sa strankom postoji neznatan ili nizak stepen rizika za pranje novca ili finansiranje terorizma.
Pri vršenju pojednostavljenih radnji i mera poznavanja i praćenja stranke obveznik je dužan da uspostavi adekvatan nivo praćenja poslovanja stranke tako da i pored toga što primenjuje pojednostavljene radnje, bude u mogućnosti da otkrije eventualne neuobičajene i sumnjive transakcije.
U slučajevima kada se vrše pojednostavljene radnje i mere poznavanja i praćenja stranke, obveznik je dužan da pribavi sledeće podatke:
Prilikom uspostavljanja poslovnog odnosa:
1. Poslovno ime i pravnu formu, adresu, sedište, matični broj i poreski identifikacioni broj (PIB) pravnog lica ili preduzetnika koje uspostavlja poslovni odnos, odnosno za koje se uspostavlja poslovni odnos;
2. Ime i prezime, datum i mesto rođenja, prebivalište ili boravište, JMBG zastupnika, punomoćnika ili prokuriste koji u ime i za račun stranke - pravnog lica, lica stranog prava, preduzetnika, trasta ili lica građanskog prava uspostavlja poslovni odnos, kao i vrstu i broj ličnog dokumenta, datum i mesto izdavanja;
3. Ime i prezime, datum i mesto rođenja, prebivalište ili boravište i JMBG fizičkog lica, njegovog zakonskog zastupnika i punomoćnika, kao i preduzetnika koji uspostavlja poslovni odnos, odnosno za koje se uspostavlja poslovni odnos, kao i vrstu i broj ličnog dokumenta, naziv izdavaoca, datum i mesto izdavanja;
4. Svrhu i namenu poslovnog odnosa, kao i informaciju o delatnosti i poslovnim aktivnostima stranke;
5. Datum uspostavljanja poslovnog odnosa;
6. Ime, prezime, datum i mesto rođenja i prebivalište ili boravište stvarnog vlasnika stranke (osim kada je stranka državni ili javni organ i privredno društvo čije su izdate hartije od vrednosti kotirane);
7. Naziv lica građanskog prava.
Prilikom vršenja transakcije:
1. Poslovno ime i pravnu formu, adresu, sedište, matični broj i poreski identifikacioni broj (PIB) pravnog lica ili preduzetnika koje vrši transakciju, odnosno za koje se vrši transakcija;
2. Ime i prezime, datum i mesto rođenja, prebivalište ili boravište, JMBG zastupnika, punomoćnika ili prokuriste koji u ime i za račun stranke - pravnog lica, lica stranog prava, preduzetnika, trasta ili lica građanskog prava vrši transakciju, kao i vrstu i broj ličnog dokumenta, datum i mesto izdavanja;
3. Ime i prezime, datum i mesto rođenja, prebivalište ili boravište i JMBG fizičkog lica, njegovog zakonskog zastupnika i punomoćnika, kao i preduzetnika koji vrši transakciju, odnosno za koje se vrši transakcija, kao i vrstu i broj ličnog dokumenta, naziv izdavaoca, datum i mesto izdavanja;
4. Datum i vreme izvršenja transakcije;
5. Iznos transakcije i valutu u kojoj je transakcija izvršena;
6. Namenu transakcije, kao i ime i prezime i prebivalište, odnosno poslovno ime i sedište lica kome je transakcija namenjena;
7. Način vršenja transakcije;
8. Ime, prezime, datum i mesto rođenja i prebivalište ili boravište stvarnog vlasnika stranke (osim kada je stranka državni ili javni organ i privredno društvo čije su izdate hartije od vrednosti kotirane);
Pojačane radnje i mere poznavanja i praćenja stranke
Obveznici moraju u slučaju kada su određena stranka, poslovni odnos, usluga ili transakcija kategorisani kao visoko rizični za pranje novca ili finansiranje terorizma, pored opštih, obaviti i dodatne, pojačane radnje i mere poznavanja i praćenja stranke.
Zakon definiše da pojačane radnje i mere poznavanja i praćenja stranke obveznik vrši kod uspostavljanja korespodentskog odnosa sa bankama i drugim sličnim institucijama drugih država, prilikom primene novih tehnoloških dostignuća i novih usluga, kod uspostavljanja poslovnog odnosa ili vršenja transakcije sa strankom koja je funkcioner, kada stranka nije fizički prisutna pri utvrđivanju i proveri identiteta, kada je stranka ili pravno lice koje se javlja u vlasničkoj strukturi stranke of-šor pravno lice, kod uspostavljanja poslovnog odnosa ili vršenja transakcije sa strankom iz države koja ima strateške nedostatke u sistemu sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma.
Pored navedenog, obveznik je dužan da izvrši pojačane radnje i mere poznavanja i praćenja stranke u slučajevima kada proceni da zbog prirode poslovnog odnosa, oblika i načina vršenja transakcije, poslovnog profila stranke, odnosno drugih okolnosti povezanih sa strankom postoji ili bi mogao postojati visok stepen rizika za pranje novca ili finansiranje terorizma.
Za navedene slučajeve, Zakon je posebno odredio obim praćenja poslovanja stranke sa posebnom pažnjom i primenom dodatnih mera koje obveznik mora preduzeti.
Obveznik je dužan da svojim internim aktom definiše koje će pojačane radnje i mere, i u kom obimu, primenjivati u svakom konkretnom slučaju.
Nova tehnološka dostignuća i nove usluge
Obveznik je dužan da proceni rizik od pranja novca i finansiranja terorizma u odnosu na novu uslugu koju pruža u okviru svoje delatnosti, novu poslovnu praksu, kao i načine pružanja nove usluge, i to pre uvođenja nove usluge.
Obveznik je dužan da proceni rizik od korišćenja savremenih tehnologija u pružanju postojećih ili novih usluga.
Obveznik je dužan obratiti posebnu pažnju na svaki rizik od pranja novca i/ili finansiranja terorizma koji bi mogao proisteći iz novih tehnologija koje omogućavaju zloupotrebu identiteta stranke (npr. elektronsko davanje naloga za kupovinu i prodaju hartija od vrednosti, davanje naloga putem platformi za trgovanje korišćenjem mobilnih telefona, zloupotreba korišćenjem šifre od strane drugih lica, bankarski proizvodi i usluge koji kombinuju ulaganja u investicione jedinice fondova kao vid štednje i sl.) te uspostaviti politike i preduzeti mere za sprečavanje upotrebe novih tehnologija u svrhu pranja novca i finansiranja terorizma. Politike i procedure obveznika za rizik koji prati poslovni odnos ili transakciju sa strankama koje nisu fizički prisutne, primenjuju se i u poslovanju sa strankama putem novih tehnologija, uz uvažavanje odredbi člana 37. Zakona.
Saglasno odredbama Zakona, funkcioner kao politički izložena ličnost predstavlja visoko rizičnu stranku, te stoga obveznik mora sprovesti analizu u svim slučajevima kada takva ličnost istupa kao stranka, koja je saglasno kriterijumima Zakona i Smernica, definisana kao politički izložena ličnost-funkcioner, pre sklapanja poslovnog odnosa ili izvršenja transakcije.
Obveznik je dužan da internim aktom utvrdi postupak po kome utvrđuje da li je stranka ili stvarni vlasnik stranke funkcioner.
Ako je stranka ili stvarni vlasnik stranke funkcioner, osim radnji i mera iz član 7. stav 1. Zakona, podrazumeva se sprovođenje dodatnih radnji i mera iz člana 35. Zakona i to:
1. prikupljanje podataka o poreklu sredstava i imovine koji jesu ili će biti predmet poslovnog odnosa, odnosno transakcije i to iz isprava i druge dokumentacije koju podnosi stranka, ako te podatke nije moguće pribaviti na opisani način, obveznik će o njihovom poreklu uzeti izjavu neposredno od stranke,
2. prikupljanje podataka o poreklu celokupne imovine koju poseduje funkcioner,
3. obezbedi da zaposleni kod obveznika koji vodi postupak uspostavljanja poslovnog odnosa sa funkcionerom, pre uspostavljanja tog odnosa, pribavi pismenu saglasnost najvišeg rukovodstva,
4. prati, sa dužnom pažnjom, transakcije i druge poslovne aktivnosti funkcionera u toku trajanja poslovnog odnosa.
Podatak o tome da li je konkretno lice funkcioner ili ne, obveznik može pribaviti iz posebne svojeručno potpisane pismene izjave koju stranka ispuni pre sklapanja poslovnog odnosa ili izvršenja transakcije. Pisana izjava mora biti sastavljena na srpskom i engleskom jeziku za funkcionera druge države i funkcionera međunarodne organizacije i obveznik predlaže potpisivanje svakoj stranci.
Pisana izjava mora uključivati najmanje sledeće podatke:
1) ime i prezime, stalno prebivalište, datum i mesto rođenja stranke koja sklapa poslovni odnos ili nalaže transakciju, te takođe broj, vrstu i naziv izdavaoca važećeg ličnog dokumenta,
2) izjavu da li je stranka prema kriterijumima iz Zakona, funkcioner - politički izloženo lice ili ne,
3) podatke o tome o kojoj vrsti politički izložene ličnosti se radi (da li se radi o ličnosti koja deluje ili je u poslednje četiri godine delovala na istaknutoj javnoj dužnosti, ili o članu porodice politički izložene ličnosti, ili o bliskom saradniku politički izložene ličnosti),
4) podatke o vremenu obavljanja te funkcije, ako je stranka lice koja deluje ili je delovala u prethodne četiri godine na istaknutoj javnoj dužnosti,
5) podatke o vrsti javne funkcije koju lice obavlja,
6) podatke o porodičnom odnosu, ako je stranka član porodice politički izložene ličnosti,
7) podatke o obliku i načinu poslovne saradnje, ako je stranka bliski saradnik lica,
8) odredbu prema kojoj stranka dozvoljava obvezniku, da u svrhu provere istinitosti podataka dobijenih izjavom, samostalno proveri podatke o stranci na osnovu uvida u javne ili druge dostupne evidencije podataka, odnosno da ih proveri neposredno kod nadležnih organa druge države, pri konzularnom predstavništvu ili ambasadi te države u Republici Srbiji, odnosno Ministarstvu spoljnih poslova Republike Srbije,
9) svojeručni potpis stranke.
Obveznik može podatke o funkcioneru pribaviti i uvidom u javne i druge, njemu dostupne podatke (obveznik sam procenjuje u kolikoj meri i u kojem obimu će kao verodostojne i za analizu stranke relevantnim smatrati javno dostupne informacije i podatke o funkcionerima), te podatke može proveriti i kod: Agencije za borbu protiv korupcije, nadležnih državnih organa drugih država, konzularnih predstavništava ili ambasada stranih država u Republici Srbiji, odnosno pri Ministarstvu spoljnih poslova Republike Srbije i drugih javno dostupnih baza podataka.
Obveznik prilikom prikupljanja podataka i procene rizika može i posredno otkriti da se radi o funkcioneru (na primer, ako je stranka pravno lice čije se hartije od vrednosti kotiraju na tržištu hartija od vrednosti, koje se može svrstati u grupu klijenata sa niskim rizikom, ali ako se u postupku utvrđivanja stvarnog vlasnika utvrdi da je stvarni vlasnik stranke funkcioner, po Zakonu visokorizična stranka, za navedeno pravno lice, kao stranku, neće moći da se primenjuju pojednostavljene radnje i mere, već naprotiv pojačane). Obveznik uvek i u svakom slučaju prilikom procene rizika mora da vodi računa o kombinovanju i međusobnom uticaju svih rizika.
Ako obveznik utvrdi da je stranka ili stvarni vlasnik stranke postao funkcioner u toku poslovnog odnosa dužan je da primeni sve navedene radnje i mere, a za nastavak poslovnog odnosa sa tim licem mora se pribaviti pismena saglasnost najvišeg rukovodstva.
Utvrđivanje i provera identiteta bez fizičkog prisustva stranke
Obveznik je dužan obaviti pojačane radnje i mere poznavanja i praćenja stranke u slučaju da stranka ili njen zakonski zastupnik, pri utvrđivanju ili proveri identiteta kod sklapanja poslovnog odnosa, nije fizički prisutan kod obveznika.
Detaljna analiza stranke, osim opštih radnji i mera poznavanja i praćenja stranke (član 7. Zakona), obuhvata sprovođenje dodatnih mera:
1. pribavljanje dokumenata, podataka ili informacija na osnovu kojih obveznik može dodatno proveriti i potvrditi verodostojnost identifikacionih dokumenata i podataka, na osnovu kojih je bio utvrđen i potvrđen identitet stranke (npr: kopija kartice novčanog računa, izvod iz matične knjige rođenih/venčanih),
2. dodatne provere dobijenih podataka o stranci u javnim i drugim dostupnim evidencijama podataka,
3. pribavljanje odgovarajućih referenci od strane finansijske institucije s kojom stranka ima sklopljeni poslovni odnos;
4. dodatna provera podataka i informacija o stranci u državi, u kojoj stranka ima svoje prebivalište ili sedište,
5. pribavljanje podataka o razlozima odsustva stranke,
6. uspostavljanje neposrednog kontakta sa strankom telefonski, ili posetom ovlašćenog lica obveznika u kući ili sedištu stranke.
Kod sklapanja poslovnog odnosa bez prisustva stranke, kada je identitet stranke utvrdilo i proverilo treće lice, obveznik mora koristiti mere kojima utvrđuje da je treće lice kojoj je obveznik poverio analizu stranke sa posebnom pažnjom, utvrdilo i proverilo identitet stranke u njenoj prisutnosti.
Kod sklapanja poslovnog odnosa bez prisustva stranke obveznik mora, saglasno odredbama Zakona, sprovesti mere kojima utvrđuje da je stranka, pre sprovođenja transakcije, prvu uplatu na račun koji je ta stranka otvorila kod obveznika izvršila sa računa te stranke, otvorenog kod banke ili slične institucije, a pre izvršenja drugih transakcija stranke kod obveznika;
Obveznik je dužan da utvrdi postupak po kome utvrđuje da li je stranka ili pravno lice koje se javlja u vlasničkoj strukturi stranke of-šor pravno lice. Ako utvrdi da jeste, obveznik je dužan da, osim opštih radnji i mera preduzme dodatne mere i utvrdi razloge za uspostavljanje poslovnog odnosa, odnosno vršenje transakcije u iznosu od 15.000 evra ili više, kada poslovni odnos nije uspostavljen, u Republici Srbiji, da izvrši dodatnu proveru podataka o vlasničkoj strukturi pravnog lica. Ako je stranka pravno lice sa složenom vlasničkom strukturom obveznik je dužan da o razlozima takve strukture pribavi pismenu izjavu od stvarnog vlasnika stranke ili zastupnika stranke. Obveznik je dužan da razmotri da li postoji osnov sumnje da se radi o pranju novca ili finansiranju terorizma, kao i da o tome sačini službenu belešku, koju čuva u skladu sa Zakonom.
Države koje ne primenjuju međunarodne standarde u oblasti sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma
Obveznik je dužan da kada uspostavlja poslovni odnos ili vrši transakcije u iznosu od 15.000 evra ili više, kada poslovni odnos nije uspostavljen, sa strankom iz države koja ima strateške nedostatke u sistemu za borbu protiv pranja novca i finansiranja terorizma, primeni pojačane radnje i mere.
Strateški nedostaci posebno se odnose na:
1) pravni i institucionalni okvir države, a naročito na inkriminaciju krivičnih dela pranja novca i finansiranja terorizma, mere poznavanja i praćenja stranke, odredbe u vezi sa čuvanjem podataka, odredbe u vezi sa prijavljivanjem sumnjivih transakcija, ovlašćenja i procedure nadležnih organa tih država u vezi sa pranjem novca i finansiranjem terorizma;
2) delotvornost sistema za borbu protiv pranja novca i finansiranja terorizma u otklanjanju rizika od pranja novca i finansiranja terorizma.
U navedenim slučajevima obveznik je dužan da: u svemu primeni pojačane radnje i mere poznavanja i praćenja stranke, na način i u obimu koji odgovara visokom riziku koji nosi poslovanje sa tom strankom, prikupi podatke o poreklu imovine koja je predmet poslovnog odnosa ili transakcije, prikupi dodatne informacije o svrsi i nameni poslovnog odnosa ili transakcije, dodatno proveri podnete isprave, kao i da preduzme druge adekvatne mere radi otklanjanja rizika.
Obveznik je dužan da u svemu postupa i u skladu sa merama nadležnih državnih organa, koji mogu: utvrditi da je poslovanje sa državom koja ima strateške nedostatke u sistemu za borbu protiv pranja novca i finansiranja terorizma naročito rizično i mogu zabraniti finansijskim institucijama za čiju su registraciju nadležne da osnivaju ogranke i poslovne jedinice u tim državama; zabraniti osnivanje ogranaka i poslovnih jedinica finansijskih institucija iz tih država u Republici Srbiji; ograničiti finansijske transakcije i poslovne odnose sa strankama iz te države; zahtevati od finansijskih institucija da procene, izmene, ili kad je neophodno raskinu poslovne odnose sa finansijskim institucijama iz tih država;
Pojačane radnje i mere poznavanja i praćenja stranke, obveznici mogu upotrebiti i u drugim slučajevima visoko rizičnih stranaka, poslovnih odnosa, usluga ili transakcija, kada obveznik proceni da bi mogao postojati visok stepen rizika za pranje novca ili finansiranja terorizma.
Stranke, koje s obzirom na iskustvo obveznika, predstavljaju visoki rizik za pranje novca ili finansiranje terorizma, mogu biti i lica za koje je Uprava obvezniku izdala nalog da prati sve transakcije zbog sumnje da se radi o pranju novca ili finansiranju terorizma (član 76. Zakona), lica za koje je Uprava obvezniku izdala nalog o privremenom obustavljanju izvršenja transakcije (član 75. Zakona), kao i lica za koje je obveznik dostavljao podatke Upravi, jer su, u vezi sa tim licem ili transakcijom koju je to lice obavljalo, postojali razlozi za sumnju na pranje novca ili finansiranje terorizma.
Navedene pojačane radnje i mere poznavanja i praćenja stranke, mogu biti sledeće:
1. obavezno prethodno pisano odobrenje sklapanja takvog poslovnog odnosa ili izvršenja transakcije od strane nadređene osobe kod obveznika,
2. obavezno korišćenje jedne od sledećih mera:
a) dobijanje dokumenta, podataka ili informacija na osnovu kojih obveznik dodatno proverava i potvrđuje verodostojnost identifikacionih dokumenata i podataka, uz čiju pomoć bi bio utvrđen i potvrđen identitet stranke,
b) dodatno proveravanje dobijenih podataka o stranci u javnim i drugim dostupnim evidencijama podataka,
v) dobijanje referenci od strane odgovarajuće institucije sa kojom stranka ima sklopljeni poslovni odnos,
g) dodatna provera podataka i informacija o stranci kod nadležnih državnih tela ili drugih nadležnih nadzornih institucija u državi, u kojoj stranka ima svoje prebivalište ili sedište,
d) uspostavljanje neposrednog kontakta sa strankom telefonski, ili posetom ovlašćenog lica obveznika u sedištu odnosno mestu prebivališta stranke,
3. obavezno praćenje transakcija i drugih poslovnih aktivnosti koje stranka obavlja kod obveznika.
Poveravanje vršenja pojedinih radnji i mera poznavanja i praćenja stranke trećem licu
Kod uspostavljanja poslovnog odnosa obveznik može, pod uslovima utvrđenim Zakonom, poveriti vršenje radnji i mera iz člana 7. Zakona, trećim licima, pri čemu mora prethodno proveriti ispunjava li treće lice kojoj poverava analizu stranke sve uslove (član 30. Zakona).
Treće lice dužno je da obvezniku na njegov zahtev, bez odlaganja dostavi kopije isprava i druge dokumentacije na osnovu kojih je izvršilo radnje i mere poznavanja i praćenja stranke i pribavilo tražene podatke o stranci.
Ako obveznik posumnja u verodostojnost izvršenih radnji i mera poznavanja i praćenja stranke, ili u istinitost pribavljenih podataka i dokumentacije o stranci, dužan je da preduzme dodatne mere za otklanjanje razloga za sumnju u verodostojnost dokumentacije ili da razmotri da li postoji sumnja na pranje novca ili finansiranje terorizma.
Iako je treće lice umesto obveznika pribavilo podatke i dokumentaciju (analizu stranke), obveznik i dalje snosi odgovornost za izvršene radnje i mere poznavanja i praćenja stranke.
Obveznik ne sme da prihvati vršenje pojedinih radnji i mera poznavanja i praćenja stranke preko trećeg lica ako je to lice utvrdilo i proverilo identitet stranke bez njenog prisustva, ako je stranka of-šor pravno lice ili anonimno društvo.
Obveznik ne sme da poveri vršenje pojedinih radnji i mera poznavanja i praćenja stranke trećem licu iz države koja ima strateške nedostatke u sistemu sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma, ako je treće lice of-šor pravno lice ili kvazi banka.
Praćenje poslovnih aktivnosti stranke
Svrha praćenja poslovnih aktivnosti stranke
Redovno praćenje poslovnih aktivnosti stranke je ključno za utvrđivanje efikasnosti sprovođenja propisanih mera u okviru otkrivanja i sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma. Svrha praćenja poslovnih aktivnosti stranke je utvrđivanje zakonitosti poslovanja stranke i provera usklađenosti poslovanja stranke s predviđenom prirodom i namenom poslovnog odnosa, koje je stranka sklopila kod obveznika, odnosno sa njenim uobičajenim obimom poslovanja. Praćenje poslovnih aktivnosti stranke se vrši u obimu i učestalosti koja odgovara utvrđenom stepenu rizika i obuhvata sledeće radnje koje preduzima obveznik:
- prikupljanje podataka o svakoj transakciji kada je poslovni odnos uspostavljen,
- praćenje i proveravanje usklađenosti poslovanja stranke s predviđenom prirodom i namenom poslovnog odnosa,
- praćenje i proveravanje usklađenosti izvora sredstava stranke sa predviđenim izvorom sredstava koji je stranka navela pri uspostavljanju poslovnog odnosa kod obveznika,
- praćenje i proveravanje usklađenosti poslovanja stranke s njenim uobičajenim obimom poslovanja,
- praćenje i ažuriranje prikupljenih dokumenata i podataka o stranci.
Za praćenje i proveravanje usklađenosti poslovanja stranke sa predviđenom prirodom i svrhom poslovnog odnosa, koje je stranka zaključila kod obveznika, koriste se sledeće mere:
- analiza podataka o kupovini i/ili prodaji hartija od vrednosti i drugih finansijskih instrumenta odnosno drugih transakcija za određeno razdoblje sa namerom utvrđivanja da li su, u vezi s određenom kupovinom ili prodajom hartija od vrednosti/finansijskih instrumenata ili drugom transakcijom, prisutne okolnosti koje ukazuju na sumnju od pranje novca ili finansiranje terorizma (npr. da li se transakcije obavljaju u manjim iznosima od onih za koje je propisano da predstavljaju sumnjive transakcije, u kraćem vremenskom periodu). Odluka o sumnjivosti zasniva se na kriterijumima sumnjivosti, određenih u Listi indikatora za prepoznavanje stranke i transakcija kod kojih postoje razlozi za sumnju na pranje novca, odnosno listi indikatora za prepoznavanje stranke i transakcija kod kojih postoje razlozi za sumnju na finansiranje terorizma,
- ažuriranje prethodne ocene rizičnosti stranke odnosno priprema nove ocene rizičnosti stranke.
Za praćenje i proveru saglasnosti poslovanja stranke sa njenim uobičajenim obimom poslovanja, u obzir se uzimaju sledeće mere:
- praćenje vrednosti kupovine ili prodaje hartija od vrednosti/finansijskih instrumenata, odnosno drugih transakcija iznad određenog iznosa - obveznik će sam odlučiti koji je to iznos iznad kojeg će pratiti poslovanje stranke, i to za svaku stranku posebno s obzirom na kategoriju rizičnosti u kojoj se ona nalazi (na primer: za sprovođenje ove mere obveznik može uspostaviti odgovarajuću podršku informacionog sistema).
Za praćenje i ažuriranje prikupljenih dokumenata i podataka o stranci, obveznik preduzima sledeće radnje:
- ponovna godišnja analiza stranke, saglasno tome i preduzima se jedan od oblika mera poznavanja i praćenja stranke saglasno članu 34. Zakona,
- ponovna analiza stranke, kada postoji sumnja o verodostojnosti prethodno dobijenih podataka o stranci ili stvarnom vlasniku stranke (ako je stranka pravno lice),
- provera podatka o stranci ili njenom zakonskom zastupniku u javnom registru,
- proveru dobijenih podataka neposredno kod stranke ili njenog zakonskog zastupnika ili punomoćnika,
- provere popisa lica, država i drugih subjekata, za koje su na snazi mere Ujedinjenih nacija, Evropske unije ili druge relevantne institucije.
Obim praćenja poslovnih aktivnosti stranke
Obim i intenzitet praćenja poslovnih aktivnosti stranke zavise od ocene rizičnosti određene stranke, odnosno njenog svrstavanja u određenu kategoriju rizičnosti. Primeren obim praćenja poslovnih aktivnosti određene stranke podrazumeva propisane mere praćenja poslovnih aktivnosti stranke, kontinuirano u okviru usluga i transakcija, koje obveznik vrši za klijenta.
Sprovođenje mera praćenja poslovne aktivnosti stranke nije potrebno, ako stranka nije izvršavala poslovne aktivnosti pri sklapanju poslovnog odnosa (na primer: ako je stranka samo zaključila ugovor o otvaranju i vođenju računa hartija od vrednosti ili ugovor o pružanju investicionih usluga, a nije obavila nijednu kupovina ili prodaju hartija od vrednosti, finansijskih instrumenta ili druge transakcije).
Mere praćenja poslovnih aktivnosti stranke, obveznik će sprovesti pri prvoj kupovini ili prodaji hartija od vrednosti/ finansijskog instrumenta, odnosno drugoj transakciji, a u skladu sa utvrđenim stepenom rizika stranke saglasno Zakonu, Smernicama i analizi rizika koju sprovodi sam obveznik.
U svojim internim aktima, obveznik se može, u skladu sa svojom politikom upravljanja rizicima od pranja novca i finansiranja terorizma, odlučiti za češće praćenje poslovnih aktivnosti određene vrste stranaka i doneti dodatni obim mera uz čiju pomoć će pratiti poslovne aktivnosti stranke i utvrđivati zakonitost njenog poslovanja.
2. DOSTAVLJANJE PODATAKA UPRAVI ZA SPREČAVANJE PRANJA NOVCA
U okviru zakonskih ovlašćenja, obveznici moraju osigurati punu saradnju sa nadzornim organima - Komisijom i Upravom za sprečavanje pranja novca. Saradnje između obveznika i nadzornih organa, obavezna je posebno u slučaju dostavljanja dokumentacije i traženih podataka i informacija, a koji se odnose na stranke ili transakcije, kod kojih postoje razlozi za sumnju u pranje novca ili finansiranje terorizma. Saradnja je potrebna i u slučaju obaveštavanja o bilo kakvoj aktivnosti ili okolnostima, koje su ili bi mogle biti povezane sa pranjem novca ili finansiranjem terorizma.
Obveznici su dužni da Upravi za sprečavanje pranja novca dostave podatke uvek kada u vezi sa transakcijom ili strankom postoje osnovi sumnje da se radi o pranju novca ili finansiranju terorizma, na način, u formi i u rokovima, kako je to predviđeno Zakonom i pravilnikom kojim Uprava za sprečavanje pranja novca, bliže određuje metodologiju za izvršavanje poslova u skladu sa Zakonom. Dužnost obaveštavanja nastupa u slučaju kada obveznik, pri zaključenju poslovnog odnosa ili izvršenja transakcije, ne može da utvrdi ili proveri identitet stranke na način koji je utvrđen Zakonom, odnosno ne može da utvrdi stvarnog vlasnika stranke ili da dobije podatke o nameni i predviđenoj prirodi poslovnog odnosa ili transakcije, i druge propisane podatke.
Zaposleni kod obveznika koji utvrdi da postoje razlozi za sumnju na pranje novca ili finansiranje terorizma, mora o tome odmah obavestiti ovlašćeno lice za sprečavanje pranja novca ili njegovog zamenika. Obveznik mora organizovati postupak prijave sumnjivih transakcija između svih organizacionih jedinica i ovlašćenih lica i saglasno sledećim uputstvima da:
- detaljno odredi način javljanja podataka (telefonskim putem, telefaksom, sigurnim elektronskim putem i sl.),
- odredi vrstu podataka koji se dostavljaju (podaci o stranci, razlozima za sumnju na pranje novca itd.),
- odredi način saradnje organizacionih jedinica s ovlašćenim licem,
- odredi postupanja sa strankom u slučaju privremenog obustavljanja izvršenja transakcije od strane Uprave za sprečavanje pranja novca,
- odredi ulogu odgovornog lica obveznika kod prijave sumnjive transakcije,
- zabrani otkrivanje podataka o tome da će podatak, informacija ili dokumentacija biti dostavljeni Upravi za sprečavanje pranja novca,
- odrediti mere u pogledu nastavka poslovanja sa strankom (privremen prestanak poslovanja, raskid poslovnog odnosa, obavljanje mere pojačane radnje i mere poznavanja i praćenja stranke i praćenje budućih poslovnih aktivnosti stranke i sl.).
3. OVLAŠĆENA LICA ZA SPREČAVANJE PRANJA NOVCA I FINANSIRANJA TERORIZMA
Za obavljanje poslova otkrivanja i sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma, obveznik mora imenovati ovlašćeno lice i zamenika.
Ovlašćeno lice vrši sledeće poslove u oblasti sprečavanja i otkrivanja pranja novca i finansiranja terorizma:
1. daje stručnu pomoć zaposlenima pri operativnom sprovođenju mera na području otkrivanja i sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma;
2. savetuje upravu obveznika pri formiranju politike upravljanja rizicima za pranje novca i finansiranja terorizma i izradi internih akata obveznika;
3. kontinuirano obaveštava upravu obveznika o aktivnostima obveznika u vezi sa otkrivanjem i sprečavanjem pranja novca i finansiranja terorizma;
4. učestvuje sa drugim obveznicima sektora u formiranju jedinstvene politike otkrivanja i sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma;
5. obezbeđuje pravilno i blagovremeno dostavljanje podataka Upravi za sprečavanje pranja novca, u skladu sa Zakonom;
6. učestvuje u uspostavljanju i razvoju informatičke podrške;
7. učestvuje u pripremi programa stručnog obrazovanja, osposobljavanja i usavršavanja zaposlenih u obvezniku.
Uprava obveznika i zaposleni, dužni su da ovlašćenom licu obezbede potrebne uslove za rad, pomoć i podršku pri vršenju poslova, da ga redovno obaveštavaju o činjenicama koje bi mogle biti povezane sa pranjem novca ili finansiranjem terorizma, da mu obezbede neograničen pristup podacima, informacijama i dokumentaciji koja je neophodna za vršenje njegovih poslova, odgovarajuće kadrovske, materijalne, informaciono-tehničke i druge uslove za rad, odgovarajuće prostorne i tehničke mogućnosti koje obezbeđuju zaštitu poverljivih podataka kojima raspolaže ovlašćeno lice, stalno stručno osposobljavanje, zamenu za vreme njegovog odsustva, zaštitu u smislu zabrane odavanja podataka o njemu neovlašćenim licima i drugo.
Obveznik je dužan da propiše način saradnje između ovlašćenog lica i ostalih organizacionih jedinica.
Obveznik Upravi dostavlja podatke o ličnom imenu i nazivu radnog mesta ovlašćenog lica i njegovog zamenika, kao i podatke o ličnom imenu i nazivu radnog mesta člana najvišeg rukovodstva odgovornog za primenu ovog zakona, kao i svaku promenu tih podataka najkasnije u roku od 15 dana od dana imenovanja.
4. REDOVNO STRUČNO OBRAZOVANJE, OSPOSOBLJAVANJE I USAVRŠAVANJE ZAPOSLENIH
Saglasno odredbama člana 53. Zakona, obveznik mora da osigura redovno stručno obrazovanje, osposobljavanje i usavršavanje svih zaposlenih koji obavljaju poslove sprečavanja i otkrivanja pranja novca i finansiranja terorizma, odnosno svih koji obavljaju određene poslove na radnim mestima, koja su ili bi mogla biti posredno ili neposredno izložena riziku za pranje novca i finansiranje terorizma, kao i svih spoljnih saradnika i zastupnika, kojima je, na osnovu ugovora poverila obavljanje poslova, osim ako ne spadaju u samostalne obveznike za sprovođenje mera otkrivanja i sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma, saglasno članu 4. Zakona.
Obveznik mora da obezbedi da svaki zaposleni razume svoju ulogu u procesu upravljanja rizikom od pranja novca i finansiranja terorizma, kako bi se omogućilo adekvatno upravljanje, odnosno odgovarajući nadzor nad rizicima. Stoga su obuke za zaposlene koji su u neposrednom kontaktu sa klijentima ili koji obavljaju transakcije od presudnog značaja u postupku upravljanja rizikom od pranja novca i finansiranja terorizma. Svi zaposleni od nivoa izvršilaca do najvišeg rukovodstva moraju biti svesni rizika od pranja novca i finansiranja terorizma.
Stručno obrazovanje, osposobljavanje i usavršavanje odnosi se na upoznavanje sa odredbama Zakona i propisa donetih na osnovu njega i internih akata, sa stručnom literaturom o sprečavanju i otkrivanju pranja novca i finansiranja terorizma, sa listom indikatora za prepoznavanje stranaka i transakcija za koje postoje osnovi sumnje da se radi o pranju novca ili finansiranju terorizma.
Obveznik mora da, u saradnji sa ovlašćenim licem, najkasnije do kraja marta za tekuću godine, napravi program godišnjeg stručnog obrazovanja, osposobljavanja i usavršavanja zaposlenih za sprečavanje i otkrivanja pranja novca i finansiranja terorizma. U programu se navodi:
1. sadržaj i obim obrazovnog programa,
2. cilj obrazovnog programa,
3. način sprovođenja obrazovnog programa (predavanja, radionice, vežbe itd.),
4. krug zaposlenih kojima je obrazovni program namenjen,
5. trajanje obrazovnog programa.
U postupku stručnog obrazovanja, osposobljavanja i usavršavanja zaposlenih, obveznik je dužan da uključi i sve nove zaposlene. U tu svrhu obveznik organizuje obuku u cilju stručnog obrazovanja, osposobljavanja i usavršavanja za sprečavanje i otkrivanja pranja novca i finansiranja terorizma. Program mora obuhvatati najmanje odredbe o obavezi analize stranke, procene rizika za pranje novca i finansiranje terorizma, obavezu dostave propisanih podataka Upravi za sprečavanje pranja novca, indikatore za prepoznavanje stranaka i transakcija za koje postoje razlozi za sumnju na pranje novca ili finansiranje terorizma, zahteve u pogledu sigurnosti i čuvanja podataka, te postupke koje, u svrhu sprovođenja Zakona, pravilnika kojim Uprava za sprečavanje pranja novca, bliže određuje metodologiju za izvršavanje poslova u skladu sa Zakonom i Smernica, sprovodi obveznik sam (interni pravilnici i uputstva).
Redovno stručno obrazovanje, osposobljavanja i usavršavanja u okviru određenog obveznika može da sprovodi ovlašćeno lice, njegov zamenik, odnosno drugo stručno osposobljeno lice, koje na predlog ovlašćenog lica, odredi uprava obveznika.
5. OBEZBEĐIVANJE REDOVNE UNUTRAŠNJE KONTROLE I INTERNE REVIZIJE
Shodno članu 54. Zakona obveznik mora da uspostavi redovnu, sistematičnu unutrašnju kontrolu pravilnosti i efikasnosti sprovođenja propisanih mera otkrivanja i sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma. Namena unutrašnje kontrole je utvrđivanje i eliminisanje manjkavosti pri sprovođenju propisanih mera otkrivanja i sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma i poboljšavanje sistema otkrivanja transakcija ili stranaka za koje postoje razlozi za sumnju na pranje novca ili finansiranje terorizma.
Kontrolu pravilnosti i delotvornosti sprovođenja propisanih mera otkrivanja i sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma, obveznici treba da sprovode putem redovnih ili vanrednih nadzora, u postupku sprovođenja unutrašnje kontrole saglasno pravilniku kojim Uprava za sprečavanje pranja novca, bliže određuje metodologiju za izvršavanje poslova u skladu sa Zakonom.
Obveznik sprovodi unutrašnju kontrolu u skladu sa utvrđenim rizikom od pranja novca i finansiranja terorizma. Ukoliko je obveznik procenio rizik svoga poslovanja većim stepenom rizika, unutrašnja kontrola poslovanja će se obavljati periodično, kvartalno ili polugodišnje a sve u skladu sa procenjeni rizikom poslovanja obveznika.
U slučaju promene u poslovnom procesu obveznika (npr. proširivanje ili sužavanje delatnosti za koje je dobijena dozvola od strane nadzornog organa, organizacione promene, promene poslovnih procedura, uvođenja nove usluge), obveznik je dužan da u okviru unutrašnje kontrole proveri i uskladi svoje procedure, kako bi bile adekvatne za izvršavanje obaveza iz Zakona.
Proveru usklađenosti sistema i procedura za primenu Zakona, kao i primene tih procedura, obveznik je dužan da sprovodi jednom godišnje, i svaki put kad dođe do promene u poslovnom procesu obveznika, najkasnije do dana uvođenja te promene u poslovnu ponudu.
Obveznik i organi upravljanja kod obveznika odgovorni su za obezbeđivanje i organizaciju unutrašnje kontrole poslova koji se izvršavaju kod obveznika u skladu sa Zakonom i pravilnikom kojim Uprava za sprečavanje pranja novca, bliže određuje metodologiju za izvršavanje poslova u skladu sa Zakonom.
Obveznik svojim aktom određuje ovlašćenja i odgovornosti organa upravljanja, organizacionih jedinica, ovlašćenih lica i drugih subjekata u obvezniku u vršenju unutrašnje kontrole, kao i način i raspored vršenja unutrašnje kontrole.
Obveznik je dužan da sačini godišnji izveštaj o izvršenoj unutrašnjoj kontroli i preduzetim merama nakon te kontrole, i to najkasnije do 15. marta tekuće godine za prethodnu godinu. Godišnji izveštaj sadrži sledeće podatke:
1) broj prijavljenih gotovinskih transakcija u iznosu od 15.000 evra ili više u dinarskoj protivvrednosti;
2) broj prijavljenih transakcija ili lica za koje se sumnja da su u vezi sa pranjem novca ili finansiranjem terorizma;
3) broj transakcija ili lica za koja se sumnja da su u vezi sa pranjem novca ili finansiranjem terorizma koji su prijavljeni ovlašćenom licu od strane zaposlenih kod obveznika a nisu prijavljeni Upravi;
4) broj uspostavljenih poslovnih odnosa kod kojih je identitet stranke utvrđen na osnovu kvalifikovanog elektronskog sertifikata stranke, kao i broj poslovnih odnosa uspostavljenih preko punomoćnika;
5) učestalost korišćenja pojedinačnih pokazatelja za prepoznavanje sumnjivih transakcija kod prijavljivanja transakcija ovlašćenom licu od strane zaposlenih kod obveznika;
6) broj unutrašnjih kontrola izvršenih na osnovu ovog pravilnika, kao i nalazi unutrašnje kontrole (broj uočenih i ispravljenih grešaka, opis uočenih grešaka itd.);
7) mere preduzete na osnovu izvršenih unutrašnjih kontrola;
8) podatke o izvršenoj unutrašnjoj kontroli informacionih tehnologija korišćenih u primeni odredaba Zakona (obezbeđivanje zaštite podataka koji se prenose elektronskim putem, čuvanje podataka o strankama i transakcijama u centralizovanoj bazi podataka);
9) podatke o sadržini programa obuke na planu otkrivanja i sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma, mestu i licima koja su izvršila programe obuke, broju zaposlenih koji su pohađali obuku, kao i procena potreba za dalje obučavanje i usavršavanje zaposlenih;
10) podatke o preduzetim merama na čuvanju podataka koji su službena tajna;
11) broj uspostavljenih poslovnih odnosa kod kojih je trećem licu povereno vršenje pojedinih radnji i mera poznavanja i praćenja stranke.
Obveznik je dužan da organizuje nezavisnu internu reviziju u čijem delokrugu je redovna procena adekvatnosti, pouzdanosti i efikasnosti sistema upravljanja rizikom od pranja novca i finansiranja terorizma kada zakon koji uređuje delatnost obveznika propisuje obavezu postojanja nezavisne interne revizije, ili kada obveznik proceni da je, imajući u vidu veličinu i prirodu posla, potrebno da postoji nezavisna interna revizija u smislu ovog zakona.
Rukovodstvo treba da obezbedi da obim interne revizije bude u skladu sa nivoom rizika od pranja novca i finansiranja terorizma kome je obveznik izložen.
Obveznik je dužan da utvrdi postupak kojim se proverava, pri zasnivanju radnog odnosa na radnom mestu na kome se primenjuju odredbe Zakona i propisa donetih na osnovu Zakona, da li je kandidat za to radno mesto osuđivan za krivična dela kojima se pribavlja protivpravna imovinska korist ili krivična dela povezana sa terorizmom, a proveravaju se i drugi kriterijumi kojima se utvrđuje da kandidat zadovoljava visoke stručne i moralne kvalitete.
6. INDIKATORI ZA PREPOZNAVANJE OSNOVA SUMNJE
U skladu sa Zakonom, obveznik mora da izradi listu indikatora za prepoznavanje lica i transakcija za koje postoje osnovi sumnje da se radi o pranju novca ili finansiranju terorizma (član 69. Zakona).
Prilikom izrade liste indikatora, obveznik je dužan da unese indikatore koji su objavljeni na veb sajtu Uprave, kao i indikatore koje je sam obveznik prilikom obavljanje svoje delatnosti prepoznao kao pokazatelje koje mogu ukazati na aktivnosti pranja novca i finansiranja terorizma.
Kod izrade liste indikatora za prepoznavanje lica i transakcija uzima se u obzir složenost i obim izvršenja transakcija, neuobičajeni način izvršenja, vrednost ili povezanost transakcija koje nemaju ekonomski ili pravno osnovanu namenu, odnosno nisu usaglašene ili su u nesrazmeri sa uobičajenim odnosno očekivanim poslovanjem stranke, kao i druge okolnosti koje su povezane sa statusom ili drugim karakteristikama stranke. Obveznik je dužan da prilikom utvrđivanja osnova sumnje da se radi o pranju novca ili finansiranju terorizma primenjuju listu indikatora, kao i da uzima u obzir i druge okolnosti koje ukazuju na postojanje osnova sumnje na pranje novca ili finansiranje terorizma.
Obveznik vodi evidenciju podataka o strankama, kao i poslovnim odnosima i transakcijama iz člana 8. Zakona.
Sadržaj evidencija podataka o strankama, poslovnim odnosima i transakcijama propisan je članom 99. Zakona.
8. SPROVOĐENJE MERA OTKRIVANJA I SPREČAVANJA PRANJA NOVCA I FINANSIRANJA TERORIZMA U POSLOVNIM JEDINICAMA
Obveznik mora uspostaviti sistem vođenja jedinstvene politike otkrivanja i sprečavanja pranja novca i u svojim poslovnim jedinicama. U tu svrhu obveznik je dužan da obezbedi da se Zakonom propisane radnje i mere otkrivanja i sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma u istom obimu sprovode i u njegovim poslovnim jedinicama i podređenim društvima pravnog lica u njegovom većinskom vlasništvu koja imaju sedište u stranoj državi, osim ukoliko je to izričito suprotno propisima te države (član 48. Zakona).
Obveznik je dužan da:
- da svoje poslovne jedinice ili podređena društva pravnog lica u većinskom vlasništvu u stranoj državi pravovremeno i redovno upoznaje sa postupcima koji se odnose na sprečavanje i otkrivanje pranja novca i finansiranja terorizma, a naročito u delu koji se odnosi na radnje i mere poznavanja i praćenja stranke, dostavljanja podataka Upravi, vođenja evidencija, unutrašnje kontrole i drugih okolnosti povezanih sa sprečavanjem i otkrivanjem pranja novca ili finansiranja terorizma;
- da internim aktima propiše način vršenja kontrole primene procedura za sprečavanje pranja novca i finansiranja terorizma na nivou grupacije;
- da osigura da se sa politikom otkrivanja i sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma upoznaju sve poslovne jedinice;
- da sprovodi stalan nadzor i obezbedi efikasnost sprovođenja mera otkrivanja i sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma, u svim svojim poslovnim jedinicama.
Podatke koje dobije i postupa s njima saglasno odredbama Zakona, obveznik je dužan da tretira kao poslovnu tajnu.
Svi zaposleni pa i druga lica, kojima su ti podaci dostupni na bilo koji drugi način, dužni su da osiguraju tajnost podataka.
Bez obzira na navedeno, kao poslovna tajna ili kao tajni podatak prema Zakonu (obveznici ih ne smeju otkriti stranci ili trećem licu) se ubraja:
- podatak o tome da su u vezi sa strankom ili transakcijom utvrđeni razlozi za sumnju na pranje novca ili finansiranje terorizma, te da su ti podaci dostavljeni Upravi,
- podatak o privremenom obustavljanju izvršenja transakcije, odnosno svi detalji u vezi sa tim,
- podatak o nalogu Uprave za stalno praćenje finansijskog poslovanja stranke,
- podatke o tome da je u vezi sa strankom ili trećim licem uvedena ili bi mogla biti uvedena istraga u vezi sa pranjem novca ili finansiranja terorizma.
Dužnost čuvanja tajnosti navedenih podatka ne važi u slučajevima: ako su podaci potrebni za utvrđivanje dokaza u postupku pred sudom, ako dostavu tih podataka pismeno zatraži, odnosno naloži nadležni sud ili ako te podatke od obveznika zahteva Uprava ili Komisija, radi nadzora nad primenom Zakona, prilikom razmene informacija ako je obveznik deo međunarodne grupe i kod razmene informacija između dva ili više obveznika u slučajevima koji se odnose na istu stranku i istu transakciju, pod uslovom da su to obveznici iz Republike Srbije ili treće države koja propisuje obaveze u vezi sa sprečavanjem pranja novca i finansiranja terorizma u skladu sa Zakonom (član 90.).
Pristup podacima, koji su klasifikovani kao poslovna tajna ili kao tajni, mora biti ograničen. Obveznik u svom internom aktu mora detaljno da navede uslove i način pristupa tim podacima, pri čemu mora uzeti u obzir sledeća uputstva:
1. podatke i dokumentaciju treba arhivirati na način i u obliku koji neovlašćenim osobama onemogućava pristup i saznanje o njihovom sadržaju (u primerenim tehničkim ili fizički sigurnim prostorijama za arhivu, u zaključanim ormarima i sl.),
2. pravo na uvid u podatke o strankama i transakcijama, kod kojih postoje razlozi za sumnju na pranje novca i finansiranje terorizma, odnosno saznanje o njihovom sadržaju, imaju članovi uprave i nadzornog odbora obveznika, ovlašćeno lice za sprečavanje pranja novca i finansiranje terorizma i njegovi zamenici, rukovodioci poslovnih jedinica obveznika i druga lica koje odredi uprava obveznika,
3. dokumentaciju u kojoj se nalaze navedeni podaci, zabranjeno je fotokopirati, prepisivati, prerađivati, objavljivati ili na bilo koji drugi način reprodukovati, pre prethodnog pisanog odobrenja odgovornog lica,
4. u slučaju kopiranja dokumentacije obveznik mora da osigura da iz kopije bude vidljivo iz koje dokumentacije ili dela dokumentacije je napravljena kopija, na vidljivom se mestu mora posebno označiti da se radi o fotokopiji, broju napravljenih fotokopija, datum izrade fotokopija i potpis osobe koja je radila fotokopije,
5. zaposleni kod obveznika su dužni da sprovode postupak prijave i odjave svojih ličnih lozinki na početku, odnosno na kraju obrade podataka, te upotrebom lozinke sprečiti neovlašćenim licima pristup dokumentima,
6. mora biti uspostavljen sistem praćenja pristupa podacima i dokumentaciji, odnosno njihove obrade,
7. bilo kakvo prenošenje podataka dozvoljeno je isključivo u obliku koji neovlašćenim licima onemogućava saznanje o podacima ili preko sopstvene kurirske službe ili u zapečaćenoj koverti preporučeno s povratnicom i slično, a u slučaju dostavljanja elektronskim putem, upotrebom sistema za sigurno elektronsko poslovanje (kriptovanje ili šifriranje poruka i sl.),
8. zaposleni kod obveznika su dužni da dosledno poštuju zakone koji uređuju sigurnost ličnih podataka i zakona koji uređuju tajnost podataka.
Kada je u pitanju čuvanje podataka, obveznici su dužni da postupaju shodno članu 95. Zakona i da:
- podatke i dokumentaciju u vezi sa strankom, uspostavljenim poslovnim odnosom sa strankom i izvršenom transakcijom, koje su pribavljene u skladu sa Zakonom, čuvaju najmanje 10 godina od dana okončanja poslovnog odnosa, izvršene transakcije;
- da podatke i dokumentaciju o ovlašćenom licu, zameniku ovlašćenog lica, stručnom osposobljavanju zaposlenih i izvršenim unutrašnjim kontrolama čuvaju najmanje pet godina od dana prestanka dužnosti ovlašćenog lica, izvršenog stručnog osposobljavanja ili izvršenja unutrašnje kontrole.
PRAVNA PRIRODA I VAŽENJE SMERNICA
Smernice se izdaju na osnovu člana 114. Zakona i obavezujuće su za sve obveznike navedene u članu 110. stav 1. Zakona.
Smernice stupaju na snagu danom donošenja i objaviće se na internet stranici Komisije www.sec.gov.rs.
Smernice se primenjuju od dana početka primene Zakona, kada prestaju da važe Smernice za primenu Zakona o sprečavanju pranja novca i finansiranja terorizma za obveznike u nadležnosti Komisije za hartije od vrednosti, od 26.11.2009. godine.