STRATEGIJA ODRŽIVOG URBANOG RAZVOJA REPUBLIKE SRBIJE DO 2030. GODINE ("Sl. glasnik RS", br. 47/2019)

 

1. UVOD

Pravni osnov za izradu Strategije održivog urbanog razvoja Republike Srbije do 2030. godine (u daljem tekstu: Strategija), je Zakon o planskom sistemu ("Službeni glasnik RS", broj 30/18), Zakon o planiranju i izgradnji ("Službeni glasnik RS", br. 72/09, 81/09 - ispravka, 24/11, 121/12, 42/13 - US, 50/13 - US, 98/13 - US, 132/14, 145/14, 83/18, 31/19 i 37/19 - dr. zakon) i Zakon o Prostornom planu Republike Srbije od 2010. do 2020. godine ("Službeni glasnik RS", broj 88/10). Zaključak Vlade 05 broj 350-13179/2017-2 (u daljem tekstu: Zaključak) u vezi sa izradom Strategije održivog urbanog razvoja u Republici Srbiji do 2030. godine usvojen je 11. januara 2018. godine.

Urbanizacija je proces koji je u prvoj deceniji 21. veka prešao prag od 50% svetskog stanovništva koje živi u gradovima sa trendom daljeg rasta, što čini da problemi uređenja i organizacije gradskog prostora predstavljaju važnu temu razvojnih agendi na svetskom i evropskom nivou. Urbana naselja u Republici Srbiji pogađaju depopulacija i demografsko starenje, regionalni dispariteti, problemi urbane kulture i zaštite životne sredine, uključujući i klimatske promene. Na nacionalnom nivou prepoznata je problematika bespravne izgradnje, zapuštenost tehničke i socijalne infrastrukture, nedovoljan podsticaj razvoju braunfild lokacija, kao i potreba za digitalizacijom u upravljanju razvojem teritorije.

Strategija održivog urbanog razvoja usvaja se prvi put u Republici Srbiji u skladu sa potrebama uređenja gradskog prostora, rešavanja problema urbanog razvoja i potencijalima koje urbana naselja nose kao generatori razvojnih aktivnosti. Kompleksnost gradskog prostora zahteva poseban pristup usmeravanju razvojnih trendova i aktivnosti u gradskim područjima. Inicijativa za izradu Strategije potekla je iz Memoranduma o razumevanju između Ministarstva građevinarstva, saobraćaja i infrastrukture Republike Srbije i Deutsche Gesellschaft für Internationale Zuzammenarbeit (GIZ) GmbH u ime Vlade Savezne Republike Nemačke, potpisanog 25. januara 2017. godine u Beogradu u okviru projekta "Unapređenje upravljanja zemljištem na lokalnom nivou u Republici Srbiji".

U skladu sa Zaključkom Ministarstvo građevinarstva, saobraćaja i infrastrukture donelo je Rešenje broj 350-01-00634/2017-11 od 16. aprila 2018. godine, kojim je formirana je Radna grupa za izradu Strategije (u daljem tekstu: Radna grupa), sastavljena od predstavnika ministarstava (Ministarstvo građevinarstva, saobraćaja i infrastrukture, Ministarstvo privrede, Ministarstvo finansija, Ministarstvo za evropske integracije, Ministarstvo spoljnih poslova, Ministarstvo za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja, Ministarstvo državne uprave i lokalne samouprave, Ministarstvo kulture i informisanja, Ministarstvo omladine i sporta, Ministarstvo trgovine, turizma i telekomunikacija, Ministarstvo unutrašnjih poslova, Ministarstvo zaštite životne sredine i Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede), institucija (Pokrajinski sekretarijat za urbanizam i zaštitu životne sredine, Kancelarija za Kosovo i Metohiju, Republički sekretarijat za javne politike, Tim za socijalno uključivanje i smanjenje siromaštva) i jedinica lokalne samouprave (gradovi: Beograd, Novi Sad, Niš, Kragujevac, Kraljevo, Užice). Radna grupa se sastala četiri puta tokom izrade Strategije.

Imajući u vidu vremenski okvir Ciljeva održivog razvoja iz Agende 2030 za održivi razvoj, koju je Generalna skupština Ujedinjenih nacija usvojila 25. septembra 2015. godine za period do 2030. godine, među kojima se Cilj održivog razvoja 11. odnosi na urbani razvoj, period važenja Strategije je takođe 2030. godina.

2. POLITIKA URBANOG RAZVOJA

Politika urbanog razvoja je javna politika koja predstavlja ključni instrument za ostvarivanje održivog urbanog razvoja uz korišćenje integralnog pristupa. S obzirom na to da urbani razvoj u svakoj zemlji pojedinačno predstavlja rezultat aktivnosti i odluka u različitim sektorima, glavni zadatak politike urbanog razvoja čini uspostavljanje koordinacije nad različitim sektorima i definisanje prioriteta kroz usaglašavanje potreba i interesa različitih aktera. Nacionalna politika urbanog razvoja prema savremenim definicijama, predstavlja koherentan set odluka, vođenih od strane nacionalne vlade kroz proces saradnje različitih aktera u formulisanju zajedničke vizije i ciljeva, kojima se usmerava dugoročni transformativni, produktivni, inkluzivni i rezilijentan urbani razvoj.

Poglavlje "Održivi urbani razvoj" u Prostornom planu Republike Srbije od 2010. do 2020. godine nalazi se u okviru dela "Stanovništvo, naselja i socijalni razvoj". Pitanja kao što su odnos prema policentričnom prostornom razvoju, urbanoj obnovi, širenju urbanih područja, povezivanju i sl., prevazilaze lokalni značaj i moraju imati uporišta u državnim i regionalnim politikama. Pitanja koja se tiču svih urbanih naselja u Republici Srbiji, kao i definisanje opštih rešenja na nivou države, koja formiraju osnov za delovanje na lokalnom nivou su ono čime se bave PPRS i nacionalna politika urbanog razvoja, praveći bitnu razliku između onoga što je domen lokalnog delovanja, bez obzira na rang problema ili pitanja i onoga što se radi u saradnji sa nivoom države, ili za šta državni nivo definiše okvir. Ovaj okvir definiše Strategija kao osnovni dokument javne politike u skladu sa članom 11. ZoPS. Izrada Strategije prethodi isteku planskog perioda važenja PPRS do 2020. godine i činiće ulazni dokument za novi PPRS. U periodu važenja PPRS od 2010. do 2020. godine izrađena su dva petogodišnja programa implementacije koji predstavljaju akcioni plan za sprovođenje i godišnji ili dvogodišnji izveštaji o sprovođenju PPRS.

Nova urbana agenda Ujedinjenih nacija usvojena je u oktobru 2016. godine za vreme Habitat III konferencije UN u Kitu. Usvajanjem ovog dokumenta države članice su se obavezale na prenošenje Nove urbane agende u sprovodive i participativne urbane politike na nacionalnom i podnacionalnom nivou. U paragrafu 15. Nove urbane agende određeno je da nacionalne vlade imaju vodeću ulogu u definiciji i implementaciji politika i zakonodavstva u domenu održivog urbanog razvoja, kao i da je jednako važan doprinos subnacionalnih i lokalnih uprava, civilnog društva i drugih relevantnih aktera, a na transparentan i odgovoran način. Nova urbana agenda je prevedena na srpski jezik 2017. godine.

Evropska unija je donela veći broj predloga politika, povelja i deklaracija kojima se utvrđuje okvir održivog urbanog razvoja uz korišćenje integralnog pristupa u njenim državama članicama. Izrađeno je nekoliko dokumenata, kao što su Lajpciška povelja o održivim evropskim gradovima (2007), Marseljska izjava (2008), Deklaracija iz Toleda (2010), Teritorijalna agenda EU 2020 (2011), izveštaj "Gradovi budućnosti" (2011), Radni dokument Komisije o rezultatima konsultacija javnosti u vezi sa osnovnim karakteristikama Urbane agende EU (2015), Deklaracija iz Rige (2015), kao i Urbana agenda EU - Amsterdamski pakt (2016).

Urbana agenda EU određuje sledećih 12 prioritetnih tema urbanog razvoja za države članice:

1. Radna mesta i veštine u lokalnoj ekonomiji

2. Urbano siromaštvo

3. Stanovanje

4. Inkluzija migranata i izbeglica

5. Održivo korišćenje zemljišta i prirodno zasnovana rešenja

6. Cirkularna ekonomija

7. Prilagođavanje na klimatske promene

8. Energetska tranzicija

9. Urbana mobilnost

10. Kvalitet vazduha

11. Digitalna tranzicija

12. Inovativne i odgovorne javne nabavke.

Međunarodne smernice za urbanističko i prostorno planiranje - MSUPP (International Guidelines on Urban and Territorial Planning - IGUTP) predstavljaju jedan od dokumenata na kojima se zasniva Nova urbana agenda, što je i navedeno u paragrafu 93. ove agende. MSUPP, kao prvi dokument na globalnom nivou za oblast prostornog i urbanističkog planiranja, usvojen je od strane Upravnog saveta UN Habitata 2015. godine. MSUPP su prevedene na srpski jezik 2019. godine i sastoje se od četiri glavna dela, od kojih se prvi (A) odnosi na urbanu politiku i upravljanje. U dokumentu su date preporuke za aktivnosti za četiri grupe ključnih aktera: nacionalne vlade, lokalne organe uprave, organizacije civilnog društva i udruženja građana i profesionalne planere i njihova stručna udruženja. U delu A, u okviru preporuka za nacionalne vlade pod brojem 2. navodi se sledeće:

"Nacionalne vlade - formulišu nacionalni strateški okvir za politiku urbanog i prostornog razvoja koji promoviše održive obrasce urbanizacije, uključujući odgovarajući životni standard sadašnjih i budućih stanovnika, ekonomski rast i zaštitu životne sredine, uravnotežen sistem gradova i drugih naselja i jasna prava i obaveze nad zemljištem za sve građane, uključujući sigurnost prebivališta za siromašne, kao polazište za urbanističko i prostorno planiranje na svim nivoima. Zauzvrat, urbanističko i prostorno planiranje će biti sredstvo za prevođenje te politike u planove i aktivnosti, kao i za pružanje povratnih informacija za potrebe njenog prilagođavanja."

Međunarodne smernice za decentralizaciju i pristup osnovnim uslugama za sve (International Guidelines on Decentralization and Access to Basic Services for All) su drugi dokument na koji se oslanja Nova urbana agenda, što je i navedeno u paragrafu 85. Ovaj dokument se sastoji iz dva dela - jedan se odnosi na decentralizaciju, dok se drugi deo odnosi na jednak pristup osnovnim uslugama. Poseban značaj ovog dokumenta je u isticanju aktivnosti lokalnih samouprava u sprovođenju politike urbanog razvoja, kao i u inkluzivnom društvu gde celokupno stanovništvo treba da ima pristup osnovnim uslugama.

Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj (OECD) je 2018. godine izdala dokument Global State of National Urban Policy sa pregledom politika urbanog razvoja u 150 država u čitavom svetu među kojima je i Republika Srbija. U ovom dokumentu je evidentirana tema održivog urbanog razvoja u Prostornom planu Republike Srbije za period od 2010. do 2020. godine. Imajući u vidu značaj teme urbanizacije, 2018. godine je pristupljeno izradi posebnog dokumenta, a u susret novom PPRS.

Cilj 11, kao jedan od 17 Ciljeva održivog razvoja koji zajedno čine Agendu 2030 Ujedinjenih nacija, odnosi se na gradove koji treba da budu održivi, inkluzivni, bezbedni i rezilijentni. U okviru Cilja 11 je određeno sledećih deset podciljeva:

11.1 pristup adekvatnom, bezbednom i pristupačnom stanovanju,

11.2 pristup sigurnim, pristupačnim, dostupnim i održivim transportnim sistemima za sve, poboljšanje bezbednosti na putevima, pre svega proširenjem javnog prevoza, s posebnom pažnjom na potrebe onih u ranjivim situacijama,

11.3 unaprediti urbanizaciju i kapacitete za participativno, integralno i održivo planiranje i upravljanje ljudskim naseljima,

11.4 zaštititi i obezbediti svetsku kulturnu i prirodnu baštinu,

11.5 smanjiti broj smrtnih slučajeva i broj ugroženih ljudi i značajno smanjiti direktne ekonomske posledice izazvane katastrofama,

11.6 smanjiti negativan uticaj gradova na životnu sredinu,

11.7 omogućiti univerzalni pristup bezbednim zelenim i javnim površinama,

11.a podržati veze između urbanih, perifernih i ruralnih oblasti,

11.b povećati broj naselja koja usvajaju i primenjuju integralne politike ublažavanja i prilagođavanja klimatskim promenama,

11.c izgradnja održivih i otpornih zgrada koristeći lokalni građevinski materijal.

U Republici Srbiji je 2015. godine formirana Međuresorna radna grupa za sprovođenje Agende 2030 za održivi razvoj. Za prećenje ostvarivanja Cilja 11 na globalnom nivou određeno je 15 pokazatelja urbanog razvoja koji su usklađeni sa nacionalnim pokazateljima definisanim u poglavlju 7.6 Strategije.

Od usvajanja Nove urbane agende u Republici Srbiji je u toku 2017. godine sproveden veći broj aktivnosti na podizanju svesti o značaju urbanog razvoja i upoznavanju sa preporukama iz međunarodnih dokumenata, a sa ciljem njihovog prilagođavanja lokalnom kontekstu. S obzirom da je jedno od osnovnih opredeljenja da se politika urbanog razvoja na lokalnom nivou sprovodi usklađeno sa nacionalnim i međunarodnim smernicama za urbani razvoj, već je prilikom izrade izveštaja za konferenciju Habitat III 2016. godine ostvarena saradnja Ministarstva građevinarstva, saobraćaja i infrastrukture zaduženog za urbani razvoj i Stalne konferencije gradova i opština, kao nacionalnog udruženja lokalnih samouprava.

Predstavljanje međunarodnih aktivnosti iz oblasti urbanog razvoja u toku 2017. godine je bilo predmet skupova u Stalnoj konferenciji gradova i opština sa predstavnicima lokalnih samouprava, dva predavanja su održana u Urbanističkom zavodu Beograda, nekoliko predavanja je organizovano na fakultetima Univerziteta u Beogradu. Organizovane su radionice sa mladima krajem 2017. i početkom 2018, a u saradnji sa Ministarstvom omladine i sporta, omladinski delegat Republike Srbije u Ujedinjenim nacijama je učestvovao na skupovima na temu urbanog razvoja i sprovođenja Nove urbane agende. U toku 2018. godine aktivnosti se odvijaju u okviru izrade Strategije kroz saradnju sa velikim brojem institucija.

U izradi Strategije korišćen je integralni pristup, što podrazumeva uključivanje relevantnih tematskih oblasti i alata/sredstava različitih sektorskih politika koji su definisani u sektorskim strategijama.

2.1. SEKTORSKE STRATEGIJE NA NACIONALNOM NIVOU

Tokom izrade Strategije, koja je u skladu sa odredbama člana 12. ZoPS međusektorska i nacionalna strategija, vršeno je prema odredbama člana 23. ZoPS usklađivanje sa drugim strategijama, programima i planovima u okviru sledećih oblasti:

1) Održiv ekonomski rast - urbana ekonomija i finansije,

2) Održive urbane strukture i racionalno korišćenje zemljišta,

3) Inkluzivni urbani razvoj,

4) Demografske promene i stanovanje,

5) Saobraćaj i tehnička infrastruktura,

6) Životna sredina i klima,

7) Kulturno nasleđe i urbana kultura.

2.1.1. Oblast: Održivi ekonomski rast - urbana ekonomija i finansije

- Strategija regulatorne reforme i unapređenja sistema upravljanja javnim politikama za period 2016-2020. godine ("Službeni glasnik RS", broj 8/16)

- Fiskalna strategija za 2018. sa projekcijama za 2019. i 2020. godinu ("Službeni glasnik RS", broj 112/17)

- Fiskalna strategija za 2017. sa projekcijama za 2018. i 2019. godinu ("Službeni glasnik RS", broj 99/16)

- Program reforme upravljanja javnim finansijama od 2016-2020. godine

- Program ekonomskih reformi (ERP) 2018-2020. godine

- Strategija reforme javne uprave u Republici Srbiji ("Službeni glasnik RS", br. 9/14, 42/14 - ispravka i 54/18)

- Nacionalna strategija zapošljavanja za period 2011-2020. godine, ("Službeni glasnik RS", broj 37/11)

- Nacionalni akcioni plan zapošljavanja za 2018. godinu ("Službeni glasnik RS", broj 120/17)

- Nacionalna strategija za mlade za period od 2015. do 2025. godine ("Službeni glasnik RS", broj 22/15)

- Akcioni plan za sprovođenje Nacionalne strategije za mlade od 2015. do 2017. godine ("Službeni glasnik RS", broj 70/15)

- Strategija za smanjenje siromaštva u Srbiji, 2003.

- Strategija za podršku razvoja malih i srednjih preduzeća, preduzetništva i konkurentnosti za period od 2015. do 2020. godine ("Službeni glasnik RS", broj 35/15), sa Akcionim planom za sprovođenje Strategije za 2015. godinu sa projekcijom za 2016. godinu

- Strategija i politika razvoja industrije Republike Srbije od 2011. do 2020. godine ("Službeni glasnik RS", broj 55/11)

- Strategija naučnog i tehnološkog razvoja Republike Srbije za period od 2016 do 2020. godine - Istraživanja za inovacije ("Službeni glasnik RS", broj 25/16)

- Strategija razvoja trgovine Republike Srbije do 2020. godine ("Službeni glasnik RS", broj 55/11)

- Strategija razvoja slobodnih zona u Republici Srbiji za period od 2018. do 2022. godine ("Službeni glasnik RS", broj 48/18), sa Akcionim planom

- Nacionalni program za suzbijanje sive ekonomije ("Službeni glasnik RS", broj 110/15) sa Akcionim planom za 2016. i 2017. godinu

- Nacionalni program za usvajanje pravnih tekovina Evropske unije, 2018.

- Strategija komunikacije o pristupanju Republike Srbije Evropskoj uniji, ("Službeni glasnik RS", broj 93/11)

- Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju između Evropskih zajednica i njihovih država članica, sa jedne strane, i Republike Srbije, sa druge strane, ("Službeni glasnik RS - Međunarodni ugovori", broj 83/08)

- Godišnji izveštaj EK - Serbia 2018 Report Accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, 2018 Communication on EU Enlargement Policy {COM(2018) 450 final}

- Zakon o Prostornom planu Republike Srbije od 2010. do 2020. godine.

2.1.2. Oblast: Održive urbane strukture i racionalno korišćenje zemljišta

- Strategija poljoprivrede i ruralnog razvoja Republike Srbije za period 2014-2024. godine ("Službeni glasnik RS", broj 85/14).

2.1.3. Oblast: Demografske promene i stanovanje

- Nacionalna strategija socijalnog stanovanja ("Službeni glasnik RS", broj 13/12).

2.1.4. Oblast: Saobraćaj i tehnička infrastruktura

- Strategija razvoja železničkog, drumskog, vodnog, vazdušnog i intermodalnog transporta u Republici Srbiji od 2008. do 2015. godine ("Službeni glasnik RS", broj 4/08)

- Zaključak Vlade o usvajanju Plana razvoja železničkog, drumskog, vodnog, vazdušnog i intermodalnog transporta u Republici Srbiji od 2015. do 2020. godine, 05 broj 34-7752/2015, od 23. jula 2015. godine

- Strategija bezbednosti saobraćaja na putevima Republike Srbije za period od 2015. do 2020. godine ("Službeni glasnik RS", broj 64/15)

- Strategija razvoja energetike Republike Srbije do 2025. godine sa projekcijama do 2030. godine ("Službeni glasnik RS", broj 101/15)

- Strategija razvoja informacionog društva u Republici Srbiji do 2020, ("Službeni glasnik RS", broj 51/10)

- Strategija upravljanja vodama na teritoriji Republike Srbije do 2034. godine ("Službeni glasnik RS", broj 3/17)

- Uredba o utvrđivanju Vodoprivredne osnove Republike Srbije ("Službeni glasnik RS", broj 11/02).

2.1.5. Oblast: Životna sredina i klima

- Nacionalna strategija održivog korišćenja prirodnih resursa i dobara ("Službeni glasnik RS", broj 33/12)

- Strategija za primenu Konvencije o dostupnosti informacija, učešću javnosti u donošenju odluka i pravu na pravnu zaštitu u pitanjima životne sredine - Arhuska konvencija ("Službeni glasnik RS", broj 103/11)

- Nacionalna strategija za aproksimaciju u oblasti životne sredine za Republiku Srbiju ("Službeni glasnik RS", broj 80/11)

- Nacionalna strategija zaštite i spasavanja u vanrednim situacijama ("Službeni glasnik RS", broj 86/11)

- Zaključak Vlade o Nacionalnom programu za upravljanje rizikom od elementarnih nepogoda, 05 broj 217-16233/2014-1 od 14. decembra 2014. godine

- Zaključak Vlade o Akcionom planu za sprovođenje Nacionalnog programa za upravljanje rizikom od elementarnih nepogoda 2017-2020, 05 broj 217-1906/2017-1 od 3. marta 2017. godine

- Strategija biološke raznovrsnosti Republike Srbije za period od 2011. do 2018. godine ("Službeni glasnik RS", broj 13/11)

- Strategija upravljanja otpadom za period 2010-2019. godine ("Službeni glasnik RS", broj 29/10)

- Nacionalna strategija za uključivanje Republike Srbije u mehanizam čistog razvoja Kjoto protokola za sektore upravljanja otpadom, poljoprivrede i šumarstva ("Službeni glasnik RS", broj 8/10)

- Strategija uvođenja čistije proizvodnje u Republici Srbiji ("Službeni glasnik RS", broj 17/09)

- Nacionalni program zaštite životne sredine ("Službeni glasnik RS", broj 12/10)

- Nacionalna strategija održivog razvoja ("Službeni glasnik RS", broj 57/08).

2.1.6. Ostali izvori podataka

- Republički zavod za statistiku (2017) opštine i regioni u Republici Srbiji, Ispravljeno izdanje, ISSN 2217-7981

- Agencija za zaštitu životne sredine (2018) Izveštaj o stanju životne sredine u Republici Srbiji za 2017. godinu, ISSN 2466-295X

- Pokrajinski sekretarijat za nauku i tehnološki razvoj (2009) Strategija vodosnabdevanja i zaštite voda u AP Vojvodini, Univerzitet u Novom Sadu, PMF, departman za hemiju Prirodno-matematičkog fakulteta

- Institut za javno zdravlje "Dr Milan Jovanović Batut" (2014) Zdravstveni indikatori životne sredine u Republici Srbiji u 2013. godini

- Izveštaj o realizaciji nacionalnog akcionog plana za korišćenje obnovljivih izvora energije za 2018. godinu.

3. PRISTUP I KORACI U IZRADI STRATEGIJE

Strategija održivog urbanog razvoja je koherentan skup odluka koje su proistekle iz procesa koordinacije i saradnje različitih aktera radi utvrđivanja strateškog okvira za usmeravanje produktivnog, inkluzivnog i rezilijentnog dugoročnog urbanog razvoja u Republici Srbiji. Strategija je sredstvo za upravljanje urbanim razvojem, koje uključuje strateška uporišta (dugoročna) i niz fleksibilnih elemenata stohastičke prirode, kao podrške donosiocima odluka o održivom urbanom razvoju.

Razlozi za izradu Strategije su:

- podsticanje ekonomski efikasnog, socijalno pravednog i ekološki odgovornog urbanog razvoja;

- identifikovanje i rešavanje ključnih problema urbanog razvoja;

- podsticanje efektivnog korišćenja, upravljanja i promocije urbanog kapitala;

- uspostavljanje okvira za održivi urbani razvoj povezivanjem tradicionalnog sistema prostorno-urbanističkog planiranja, novog planskog sistema javnih politika, unapređenja finansiranja urbanog razvoja i upravljanja lokalnim javnim finansijama;

- stvaranje pogodnih opštih i prostornih uslova za održivi urbani razvoj u skladu sa Novom urbanom agendom UN, Urbanom agendom EU, Lajpciškom poveljom o održivim evropskim gradovima i drugim dokumentima EU;

- definisanje strateškog okvira za lokalne strategije integralnog urbanog razvoja, projekte urbanog razvoja i korišćenje sredstava iz različitih izvora finansiranja;

- podrška koordinaciji i saradnji između nacionalnog, pokrajinskog i lokalnog nivoa uprave i različitih sektora društva u sprovođenju Strategije primenom različitih instrumenata upravljanja urbanim razvojem;

- unapređenje institucionalnih i kadrovskih kapaciteta i upravljačkih mehanizama za sprovođenje Strategije.

3.1. PRISTUP

U izradi Strategije primenjeni su participativni i integralni pristup uz sagledavanje prostorne dimenzije održivog urbanog razvoja i organizaciju procesa kojom se obezbeđuje koordinacija i saradnja.

Prostorna dimenzija omogućava: upotrebu odgovarajućeg analitičkog instrumentarijuma za prostorno definisanje problema i potencijala, kao i mere za njihovo rešavanje; celovito sagledavanje kompleksnih kontekstualnih uslova i faktora koji opredeljuju ekonomske, ekološke i socijalne aspekte urbanog razvoja, a naročito, prevazilaženje slabosti u integrisanju ciljno i interesno orijentisanim sektorskim politikama u ostvarivanju održivog urbanog razvoja.

Integralni pristup podrazumeva uključivanje relevantnih tematskih oblasti i alata/sredstava različitih sektorskih politika, aktera i institucija na različitim prostornim i administrativnim nivoima (lokalni, regionalni, nacionalni, nadnacionalni) kako bi se postigao sveobuhvatan (holistički) pristup planiranju i upravljanju urbanim razvojem. U tome i integrisanje finansijskih resursa ima značajnu ulogu. Teži se efikasnijem korišćenju ograničenih resursa, što se postiže njihovim kombinovanjem (pooling).

Strategija polazi od tema sadržanih u međunarodnim poveljama urbanog razvoja koje su prilagođene lokalnom kontekstu urbanog razvoja u Republici Srbiji. To je ostvareno primenom participativnog pristupa kroz javni dijalog i interdisciplinarnu saradnju širokog kruga aktera iz različitih sektora, profesionalnih polja i nivoa uprave. Primenjeni participativni postupak odlikuju diverzitet (zastupljenih institucija/učesnika, nivoa uprave, politika, disciplina, i dr.), interakcija primenom metoda konsultacija i aktivne participacije i postojanje mehanizama za selekciju (prioritizaciju). Svrha je da se:

- identifikuju ključni problemi urbanog razvoja i unapredi korišćenje urbanog kapitala;

- definiše strateški okvir (za vremenski horizont do 2030-te), koji sadrži potreban skup čvrstih elemenata i znatan deo fleksibilnih (indikativnih) elemenata (kao i kriterijuma za izbor strateških prioriteta urbanog razvoja Republike Srbije), koji je zasnovan na multidisciplinarnim instrumentima planiranja i orijentisan ka efikasnoj i efektivnoj implementaciji;

- omogući otvoren i fleksibilan pristup temama upravljanja urbanim razvojem u lokalnom kontekstu imajući u vidu administrativni, pravni, institucionalni okvir, kapacitete i dr.;

- omogući interdisciplinarna diskusija o presečnim (cross-cutting) temama urbanog razvoja kako bi se prevazišla ograničenja sektorskog pristupa;

- obezbedi učešće zainteresovanih aktera u: rešavanju ključnih problema i izazova, identifikaciji područja prostorne intervencije i određivanju prioritetnih programa i projekata urbanog razvoja;

- omogući optimalno kombinovanje resursa, i izrada finansijskih i interdisciplinarnih ekspertiza.

Organizacija procesa izrade Strategije podrazumeva koordinaciju saradnje između različitih nivoa uprave, olakšano vođenje komunikacije sa učesnicima procesa planiranja, uspostavljanje mreža uprave i aktera iz okruženja, kao i uključivanje lokalne ekonomije, predstavnika javnih institucija i drugih relevantnih aktera u planiranje i sprovođenje programa i projekata urbanog razvoja.

3.2. KORACI U IZRADI STRATEGIJE

Proces izrade Strategije pokrenut je u januaru 2018. godine. Formalni postupak je započet donošenjem Zaključka. Za nosioca izrade Strategije je određeno Ministarstvo građevinarstva, saobraćaja i infrastrukture (MGSI), uz tehničku podršku tima GIZ/AMBERO projekta i stručnu pomoć ekspertskog tima Instituta za arhitekturu i urbanizam Srbije (IAUS) koji su zajedno činili Radni tim. Dodatno, formirana je i Radna grupa, koju su činili predstavnici 22 ministarstva, republičkih institucija i lokalnih samouprava i koja je bila zadužena za praćenje procesa izrade Strategije. Takođe, formirana je i Radna grupa u širem sastavu koju čine predstavnici javnih i privatnih urbanističkih institucija, regionalnih i lokalnih organizacija za razvoj, profesionalnih udruženja, akademskih i istraživačkih institucija, međunarodnih organizacija i programa, nevladinih organizacija i civilnog sektora, iz većeg broja urbanih naselja (Tabela 3.2-1).

Koraci u procesu izrade Strategije bili su (Grafički prikaz 3.2-1):

1) Kontekstualna analiza po tematskim oblastima;

2) SWOT analiza kroz identifikovanje ključnih problema urbanog razvoja i procenu potreba;

3) Vizija, ciljevi i prioriteti (područja prostorne intervencije);

4) Izvori finansiranja;

5) Implementacija Strategije.

Koraci u procesu izrade Strategije organizovani su kroz niz tematskih okruglih stolova i radionica.

Javno predstavljanje procesa izrade Strategije oglašeno je 2. februara 2018. godine na početnoj konferenciji u Beogradu. Događaju je prisustvovalo oko 120 učesnika, kako iz Republike Srbije, tako i predstavnika međunarodnih organizacija, ambasade Savezne Republike Nemačke i nemačkog Saveznog ministarstva za životnu sredinu, očuvanje prirode, izgradnju i nuklearnu bezbednost. Pored predstavljanja iskustava nemačke nacionalne politike urbanog razvoja, Radni tim je pojasnio sadržaj, korake u procesu izrade Strategije, kao i prve rezultate Kontekstualne analize.

Tabela 3.2-1: Učesnici participativno sprovedenog procesa

Koraci u procesu kroz konsultacije i aktivnu participaciju	Broj učesnika	Sektori, profesije, nivoi, institucije
Početna konferencija	120	ministarstva i državne institucije, pokrajinske vlasti, lokalne samouprave, instituti, zavodi, fakulteti, urbanistička preduzeća, regionalne i lokalne razvojne agencije, međunarodne organizacije i ambasade, nevladine organizacije, udruženja građana, javnost
Tematski okrugli stolovi	120
Radionica "Vizija, ciljevi, prioriteti"	60
Radionica "Izvori finansiranja"	30
Radionica "Implementacija Strategije"	50
Prezentacija u okviru javne rasprave	40

Proces je nastavljen izradom SWOT analize, identifikovanjem ključnih problema urbanog razvoja i definisanjem potreba i mogućih intervencija. Radni tim je organizovao šest tematskih okruglih stolova 29. i 30. marta 2018. godine u Beogradu. Okrugle stolove su vodili predstavnici IAUS, i to: održivi ekonomski razvoj; održive urbane strukture i racionalno korišćenje zemljišta; inkluzivni urbani razvoj i stanovanje; saobraćaj i tehnička infrastruktura; životna sredina i klima; kulturno nasleđe, kultura i urbani identitet. Na svakom od okruglih stolova je predstavljena SWOT analiza i potrebe, a potom je vođena diskusija. Pored sagledavanja problema, kroz diskusiju je ukazano i na značaj nedovoljno iskorišćenih potencijala. Iz perspektive iskustva iz prakse, učesnici okruglih stolova su prihvatili nalaze SWOT analize o ključnim problemima urbanog razvoja, kao što su problemi nezakonite izgradnje, prekomernog širenja naselja, neracionalnog korišćenja zemljišta, odnosa urbano-ruralno, nedovoljnih kapaciteta i niskog nivoa održavanja tehničke infrastrukture, stanja zaštite životne sredine (naročito kontaminiranih lokacija) i zaštite stanovništva, niskog nivoa transparentnosti odlučivanja i participacije javnosti, nedovoljne primene informacionih tehnologija, problematike društveno osetljivih grupa u uslovima siromašenja. Takođe, izneti su primeri iz prakse gde se podstiču iskoraci i gde je neophodan dalji rad na razvoju i efektivnom aktiviranju braunfild lokacija, zaštiti urbanih struktura i građevina iz socijalističkog perioda, razvoju banja, sagledavanju dostupnih izvora finansiranja, primeni različitih instrumenata upravljanja razvojem, značajnijem osloncu na mesne zajednice i njihovo bolje pozicioniranje, boljem informisanju o primerima dobre prakse (međuopštinska saradnja u upravljanju otpadom, testirane metode i tehnike participacije u planiranju urbanog razvoja), o važnosti podrške akademskih institucija, kao i uspostavljanju "platforme branše". Na značaj uvođenja inovacija ukazano je i kroz primere u oblasti urbane mobilnosti, zdravog života, adaptacije na klimatske promene i u kulturi. Kroz diskusiju su se u najvećoj meri potvrdile analitičke ocene, ali se, takođe, došlo i do novih predloga - uvođenja teme upravljanja urbanim razvojem, participacije i transparentnosti, digitalizacije i primene GIS, dostupnih izvora finansiranja, neophodnosti razvijanja institucionalnih kapaciteta.

U narednom koraku održana je radionica "Vizija, ciljevi i prioriteti". Rad u radionici se odvijao po tematskim grupama prema strateškim pravcima urbanog razvoja: održivi ekonomski razvoj, uređenje urbanih naselja, društveno blagostanje, kvalitet životne sredine i upravljanje urbanim razvojem. Za svaki od strateških pravaca predloženi su opšti i posebni ciljevi i paketi mera, koji su diskutovani sa učesnicima.

Takođe, imajući u vidu prostornu dimenziju Strategije i identifikovane osnovne probleme urbanog razvoja, definisana su i potencijalna glavna područja urbane intervencije: 1) braunfild lokacije i industrijske, privredne i komercijalne zone; 2) područja nekontrolisanog širenja urbanih naselja i degradacije ruralnog područja; 3) ugrožene urbane strukture i centralne gradske zone; 4) delovi urbanih naselja sa koncentracijom socijalnih problema; 5) naselja i delovi naselja izloženi problemima zaštite životne sredine i klimatskim promenama; 6) prostorne celine sa nepokretnim kulturnim dobrima, graditeljskim i urbanim nasleđem. Za svako od područja su definisani osnovni problemi, karakter intervencija, očekivani efekti/rezultati, kao i primeri. Učesnici radionice su dali komentare i dopunu primerima iz prakse. Na posebnom posteru, bilo je moguće izneti i lično viđenje vizije urbanog razvoja. Kroz diskusiju su se u najvećoj meri potvrdile postavke ciljeva, mera i predloga područja intervencije, ali su neke korigovane i dopunjene.

O izvorima finansiranja urbanog razvoja vodila se diskusija na radionici održanoj u Beogradu 25. juna 2018. godine. Učesnici radionice su u najvećoj meri potvrdili predloge, ali i ukazali na dodatne mogućnosti koje se primenjuju ili ih je moguće primeniti kao finansijsku podršku urbanom razvoju. U odnosu na prioritetna tematska područja intervencije naznačeni su, kako oni koji se već koriste, tako i mogući nacionalni i međunarodni izvori finansiranja - fondovi Evropske unije, međunarodni finansijski instrumenti - banke, bilateralna i multilateralna saradnja i donatori. Na ovoj radionici, ponovo je ukazano na neophodnost jačanja lokalnih finansija i potrebu uspostavljanja nacionalnog fonda za urbani razvoj.

Poslednja u nizu radionica održana je na temu implementacije 3. jula 2018. godine. Na radionici su diskutovani predloženi pokazatelji, kriterijumi za odabir projekata i instrumenti za sprovođenje Strategije. Dok su neki od učesnika zastupali stanovište da je za implementaciju Strategije ključno praćenje realizacije projekata, drugi su diskutovali o nedostajućim podacima za praćenje predloženog većeg broja pokazatelja. Predloženi set pokazatelja je prošao još jednu verifikaciju od strane predstavnika lokalnih institucija. Naime, ovi pokazatelji su i na liniji iskoraka koji se čine za uvođenje lokalnih informacionih sistema, i naročito značajno, uvođenja pokazatelja o potrošnji zemljišta, promenama namena i stanja u prostoru.

Pored radionica, u procesu izrade Strategije organizovani su i posebni sastanci sa članovima Radne grupe (april, jul, septembar i novembar 2018.). Na ovim skupovima su dodatno razmatrane sve faze izrade dokumenta - usklađivanje sa posebnim propisima, nadležnostima, institucionalnim rešenjima, mogućnostima finansiranja, instrumentima implementacije, koordinaciji, saradnji i dr.

Javna rasprava o Nacrtu dokumenta je održana od 15. oktobra do 4. novembra 2018. godine, sa prezentacijom u Privrednoj komori Srbije u Beogradu 22. oktobra 2018. godine. Dokument je bio dostupan i svim zainteresovanim licima i izložen na sajtu MGSI, E-uprave i GIZ/AMBERO projekta. U toku septembra, oktobra i novembra 2018. godine, sintezni tim je radio na korekciji dokumenta u skladu sa obavljenim konsultacijama i po prispelim sugestijama i primedbama sa javne rasprave.

Nakon donošenja, MGSI i stručne institucije na polju urbanog razvoja čeka važan zadatak implementacije Strategije. Slično međunarodnim iskustvima, i Strategija teži uspostavljanju: finansiranja urbanog razvoja, nacionalne podrške programima urbanog razvoja i formiranju nacionalne platforme za profesionalnu razmenu i komunikaciju.

4. ANALIZA STANJA URBANOG RAZVOJA

U Strategiji su pod terminom "urbana naselja" obuhvaćeni centri jedinica lokalne samouprave, ostala urbana naselja koja su prema popisnoj statistici kategorisana kao gradska naselja, kao i banje.

Kontekstualnom analizom stanja urbanog razvoja, koja je prezentovana na Inicijalnoj konferenciji održanoj 2. februara 2018. godine, obuhvaćeno je sledećih sedam tematskih oblasti:

1) Održivi ekonomski rast - urbana ekonomija i finansije,

2) Održive urbane strukture i racionalno korišćenje zemljišta,

3) Inkluzivni urbani razvoj,

4) Demografske promene i stanovanje,

5) Saobraćaj i tehnička infrastruktura,

6) Životna sredina i klimatske promene,

7) Kulturno nasleđe i urbana kultura.

Za svih sedam oblasti pripremljena je tematska SWOT analiza, koja je dopunjavana i korigovana na osnovu sugestija i predloga dobijenih na okruglim stolovima (održanim 29-30. marta 2018. godine) i od strane članova Radne grupe.

4.1. PREGLED I ANALIZA STANJA URBANOG RAZVOJA

4.1.1. Održivi ekonomski rast - urbana ekonomija i finansije

4.1.1.1. Ekonomski rast

Ekonomski rast i razvoj Republike Srbije odlikuje sledeće:

- divergentan ekonomski rast tokom perioda 1990-2017.: negativan ekonomski rast BDP (-6.3%) u periodu 1991-2000.; visok rast BDP (5.4%) u periodu 2001-2008.; promenljiva stopa rasta BDP u periodu 2008-2015. sa prosečnom vrednošću ~0.6%; oporavak ekonomskog rasta sa prosečnom stopom BDP 2,8% u periodu od 2016-2017.;

- pozitivne promene u pojedinačnim pokazateljima ekonomskog rasta - npr. investicijama, SDI, novom zapošljavanju, rastu indeksa globalne konkurentnosti, rastu izvoza, smanjenju spoljnotrgovinskog deficita;

- snažna deindustrijalizacija, smanjenje ili negativan industrijski rast i opadanje relativne uloge ovog sektora u ekonomskom razvoju (na 20,8% BDP u 2016. godini i 31% u BDV);

- niska konkurentnost privrede;

- nedovoljan nivo preduzetničke aktivnosti/usporen razvoj MSP (iako angažuju > 80% zaposlenih i ostvaruju oko 34% BDP);

- registracija 86.138 poslovnih subjekata (2015. godine), od čega najviše u trgovini (37,3%) i prerađivačkoj industriji (19%); najveći deo čine mikro preduzeća (> 80%);

- stečaj, likvidacija i neuspešna privatizacija dela privrednih aktera (oko 25% preduzeća);

- visok nivo "sive" ekonomije (ranije 30-35%, u 2017. godini oko 15%) i poreske evazije/utaje;

- slaba institucionalna i tehnička osposobljenost preduzeća za prihvat razvojnih inovacija;

- ograničen institucionalni i kadrovski kapaciteti i uzak manevarski prostor za podršku rastu ekonomije;

- globalni trend dinamičnog razvoja sektora usluga;

- niska stopa zaposlenosti: 46,7% (2017), posebno zaposlenosti mladih (20,9%);

- relativno visoka stopa nezaposlenosti: 13,5% (2017);

- dugoročni pad životnog standarda uz spori proces njegovog oporavka i dr.

4.1.1.2. Urbana ekonomija i finansiranje

Na oko 9% urbanog područja Republike Srbije odvija se najveći deo ekonomskih aktivnosti (preko 90%). Zato je razvoj urbane ekonomije ključni faktor za vođenje nacionalne politike urbanog razvoja. Osnovna obeležja razvoja urbane ekonomije na lokalnom nivou u Republici Srbiji slična su onima na nacionalnom nivou:

- slabljenje materijalne/ekonomske osnove urbanih naselja; smanjenje gradskih/lokalnih budžeta (JLS) kao posledica neefikasne urbane ekonomije i neefikasnog upravljanja građevinskim zemljištem; nedovoljna investiciona sposobnost urbanih naselja;

- polarizacija teritorijalnog razvoja u okviru razvojnih pojasa i koridora u Republici Srbiji i u velikim urbanim naseljima; koncentracija privrednih aktivnosti na metropolskom području Beograda i Novog Sada (oko 66% BDP, zaposlenosti, poslovne imovine);

- promene lokacionog ponašanja ekonomskih aktivnosti; snažan uticaj globalizacijskog konteksta na ekonomski rast urbanih naselja i alokaciju privrednih aktivnosti u metropolske urbane centre i u atraktivne urbane rubne zone; prostorna ne/ravnoteža u urbanim strukturama; intenzivna alokacija ekonomskih aktivnosti u centralnoj urbanoj zoni, u suburbanom području i uz magistralne putne koridore; ekonomska uslovljenost promena urbane strukture usmerena ka gradskim periferijama i urbanoj obnovi centralnih zona;

- promenljiva dinamika investiranja u procesu urbane obnove - brzi rast i ekspanzija delatnosti tzv. "kreativne ekonomije", finansijskog sektora, turizma (hotelijerstva), telekomunikacija, osiguranja uz opadanje učešća sektora trgovine, sektora poslovanja sa nepokretnostima, industrije i dr.;

- urušavanje vrednosti dela teritorijalnog kapitala urbanih naselja; relativno visok stepen neiskorišćenog, praznog i napuštenog postojećeg poslovnog prostora; dinamična izgradnja novih poslovno-komercijalnih prostora;

- zanemarena ekonomika građevinskog zemljišta kao osnova za lokalne javne finansije; smanjivanje prihoda lokalnih samouprava po osnovu doprinosa za uređenje građevinskog zemljišta; ukidanje naknade za korišćenje građevinskog zemljišta i njeno integrisanje u porez na imovinu;

- deficit sredstava za obezbeđenje ponude opremljenog građevinskog zemljišta uz slabu ponudu opremljenih lokacija za industrijske namene u pojedinim urbanim naseljima;

- nedovoljno efikasan način i modeli finansiranja komunalne privrede koji ne omogućavaju ulaganja u razvoj nove infrastrukture; netransformisani sektor javnih komunalnih preduzeća; nedovoljna podrška komunalnoj privredi i razvoju lokalne komunalne infrastrukture;

- započeta gentrifikacija;

- eksterne i aglomerativne ekonomije, rast urbanog siromaštva;

- znatni kreativni resursi urbanih naselja i inovacioni kapacitet za ekonomski rast; slabo korišćenje i koordinacija privatnog i javnog partnerstva u realizaciji kapitalnih objekata; slaba razvojna, planska, upravljačka i kontrolna funkcija urbanih naselja;

- restitucija nepokretnosti kao ograničenje i šansa za ekonomski rast.

Osnovni problemi razvoja urbane ekonomije su: zaostajanje u privrednom razvoju, snažna deindustrijalizacija praćena slabom reindustrijalizacijom u izvesnom broju urbanih naselja, relativno visoka nezaposlenost, slaba konkurentnost, odliv visokostručnog kadra, siromaštvo, zaostajanje u tehničkom progresu, slaba i nekoherentna ekonomija, i nedostatak alternativnih koncepata ekonomskog razvoja zasnovanih na znanju i "zelenoj" ekonomiji.

U skladu sa Evropskom poveljom o lokalnoj samoupravi, u Republici Srbiji je donet Zakon o finansiranju lokalne samouprave ("Službeni glasnik RS", br. 62/06, 47/11, 93/12 104/16 - dr. zakon i 95/18 - dr. zakon), koji je omogućio početak fiskalne decentralizacije. Prihodi JLS mogu biti izvorni (uključuju porez na imovinu, lokalne komunalne takse, administrativne takse, takse za firme, motorna vozila, doprinos za uređenje građevinskog zemljišta, naknade za zaštitu životne sredine i dr.), ustupljeni (porez na dohodak građana, poklon, nasleđe i dr.), namenski i nenamenski (transfer sa nacionalnog i pokrajinskog nivoa). Ovaj zakon je omogućio veći prenos sredstava nerazvijenim područjima. Evidentno je nedovoljno efikasno upravljanje budžetskim sredstvima, naročito u oblasti javnih ulaganja i slabog pristupa finansijskim sredstvima za MSP i preduzetnike (nedostatak lokalnog fonda za podršku preduzetništvu). Ukidanje naknade za korišćenje građevinskog zemljišta (2009) i njeno integrisanje u porez na imovinu (2014), uz ograničavanje doprinosa za uređenje građevinskog zemljišta doprineli su smanjenju budžetskog potencijala JLS. Prema podacima Ministarstva finansija - Uprave za javni dug (2017) zaduženje JLS (ukupno povučena sredstva) poraslo je 37% u periodu od 2013. do 2016. - sa 93,1 na 127,6 milijardi dinara. Pet JLS učestvuje sa 79,8% u ukupnom dugu svih JLS. Dominantno učešće u dugu JLS ima Beograd (44,8 milijardi dinara). Prosečan nivo zaduženosti JLS je oko 2% u odnosu na BDP Republike Srbije.

Preliminarna analiza ukazuje na slabu efikasnost sistema finansiranja lokalne samouprave u delu izvornih fiskalnih i nefiskalnih prihoda i rashoda u oblasti građevinskog zemljišta (korišćenja javnih dobara, javne imovine, komunalne infrastrukture), uz kontinuirano smanjenje udela instrumenata građevinskog zemljišta u lokalnim budžetima, smanjenje ukupnih budžetskih prihoda u većem broju urbanih naselja i porast zaduženosti nekih JLS.

Republika Srbija nema posebne instrumente za finansiranje nacionalne urbane politike. Prisutna je sporost procesa urbane obnove uz izazove u finansiranju i upravljanju velikim projektima urbanog razvoja. Finansiranje urbanog razvoja odvija se uglavnom na nivou JLS, posebno u domenu građevinskog zemljišta i delatnosti komunalne privrede, dok su ulaganja u ekonomske projekte delimično ostvarivana uz nacionalnu podršku i strane izvore. Dostupnost, obim i struktura sredstava javnih finansija i tržišnih sredstava čine osnovne pretpostavke za investicije u privredni razvoj. Od stranih finansijskih izvora najveći značaj za ekonomski razvoj imaju krediti stranih i domaćih komercijalnih i investicionih banaka (IFC, EBRD, EIB, WB), institucionalnih i privatnih investicionih fondova, instrumenti IPA EK, kao i SDI u formi dokapitalizacije, strateškog partnerstva, koncesija, lizinga, franšiza i dr. Za podršku lokalnom ekonomskom razvoju korišćena su bespovratna sredstva programa FAO, UNWTO, USAID, UNDP, pomoć evropskih fondova i dr.

4.1.1.3. Lokalni ekonomski razvoj, stvaranje radnih mesta i veština

Lokalni ekonomski razvoj (LER) je instrument i koncept integrisanja efikasnosti ekonomskog rasta i razvoja, socijalne jednakosti, kvaliteta okruženja i održivog finansiranja razvoja urbanog naselja kao okvira za integralni razvoj zajednice. Urbana naselja imaju ključnu ulogu u upravljanju LER podsticanjem programa razvoja. Ovi programi se zasnivaju na raspoloživim urbanim i kadrovskim resursima, znanju, veštinama i tradiciji industrijskog rada u pojedinim urbanim naseljima, kao i na poslovnom ambijentu na nacionalnom i lokalnom nivou.

Zakon o lokalnoj samoupravi ("Službeni glasnik RS", br. 129/07, 83/14 - dr. zakon, 101/16 - dr. zakon i 47/18), utvrdio je participativni proces u kome JLS inicira i donosi strateška opredeljenja, programe i projekte LER. Implementacija obuhvata unapređenje poslovne i inovativne infrastrukture kao instrumenata za podsticanje LER: IZ, IP, biznis inkubator/park, zona unapređenog poslovanja, javno-privatno partnerstvo i dr. Prema SKGO, do 2018. godine doneto je 1.099 dokumenata lokalnog razvoja u raznim oblastima (LER, životna sredina, socijalni razvoj, poljoprivreda, upravljanje otpadom, problemi mladih, kultura, sport i dr.).

Pored navedenih problema ekonomskog razvoja na nivou države i urbanih naselja, problemi razvoja lokalne ekonomije su:

- nedostatak visokostručnog kadra, odliv radne snage;

- nezadovoljavajući nivo privatnih ulaganja, nedostatak sredstava za razvoj;

- nedovoljno iskorišćeni lokalni investicioni potencijali i resursi;

- slabljenje materijalne i demografske osnove urbanog razvoja i rasta siromaštva i nedovoljni lokalni institucionalni i kadrovski kapaciteti u delu JLS za: a) rešavanje postojećih ključnih razvojnih problema, podršku privrednom oporavku, razvoju novih MMSP i novom zapošljavanju; b) prilagođavanje standardima EU u oblasti održivog LER; v) kreiranje i implementaciju održivog LER, ekonomija zasnovanih na znanju, niskougljenične, resursno i energetski efikasne ekonomije, cirkularne i kreativne ekonomije (16 akreditovanih regionalnih razvojnih agencija ne pokriva celo područje Republike Srbije).

4.1.1.4. Razvoj braunfild lokacija

Braunfild lokacija je zemljište koje je ranije izgrađeno i korišćeno da bi usled ekonomskih ili drugih razloga bilo zapušteno, ekološki zagađeno i koje zahteva ulaganja radi ponovnog kvalitetnog korišćenja. Ne postoji adekvatna informaciona osnova o braunfild lokacijama u urbanim naseljima, već samo procene o više stotina privrednih braunfilda površine 1.500 ha sa objektima površine oko 3 miliona m2 i 2.8 miliona m2 vojnih objekata (Ministarstvo odbrane), dok MGSI raspolaže nepotpunom bazom podataka o braunfildima u JLS na osnovu sprovedene ankete. Ove lokacije imaju nepovoljne ekonomske, socijalne, ekološke, estetske i druge efekte u prostoru. U informacionom sistemu Razvojne agencije Srbije postoji baza investicionih lokacija u kojoj su izdvojene braunfild lokacije. Svojevrsne braunfilde čine i "blokirane" lokacije na kojima investitori nisu završili planirane objekte ili su prekinuli radove zbog stečaja, bankrota ili nerešenih imovinsko-pravnih odnosa. U zavisnosti od ograničenja za reaktiviranje, najčešća podela braunfild lokacija je na tzv. "lake", "nulte" i "teške". Sve braunfild lokacije predstavljaju značajan razvojni potencijal za moguću konverziju i razvoj novih održivih namena (proizvodnih, uslužnih, poslovno-stambenih aktivnosti, rekreativnih, slobodnih i zelenih prostora). Ponekad se "reaktiviranje" odvija razvojem industrijske zone (IZ), industrijskog parka (IP) i komercijalne zone.

Kroz Prostorni plan Republike Srbije od 2010. do 2020. godine problematika braunfilda sagledana je, kako sa aspekta urbane obnove i reciklaže, tako i sa aspekta industrijskog razvoja. U praksi, međutim, izostaje njihova sanacija i valorizacija. Uprkos tome što se u procesu privatizacije preduzeća otvorila mogućnost njihove revitalizacije u pogodnu namenu (obično uz znatna ulaganja), evidentno je slabo korišćenje "teških" i devastiranih lokacija u urbanom tkivu. Znatna ulaganja u njihovo reaktiviranje doprinela su masovnom usmerenju investitora na ulaganja u grinfild lokacije u dobro pristupačnom perifernom i neizgrađenom području urbanih naselja zbog znatno nižih troškova u komunalno opremanje lokacija. Kompleksnost reaktiviranja braunfild lokacija ogleda se i u nerešenim imovinsko-pravnim odnosima, usklađivanju legitimnih interesa mnoštva aktera, nedostatku mehanizama koordinacije aktivnosti i nadležnosti lokalnih i ostalih nivoa upravljanja, odsustvu adekvatnog modela komunikacije, razmene informacija, razumevanja pojedinih aspekata problema, i to u raznim koracima planiranja i realizacije "obnove" lokacija.

4.1.1.5. Razvoj industrijskih i komercijalnih zona

Tranzicijska recesija i globalna kriza doprinele su snažnoj deindustrijalizaciji, tako da je industrijska zaposlenost u Republici Srbiji u periodu 1996-2016. godine smanjena sa 813.195 na 393.906, tj. za 419.289 lica ili 51,6 %, uz pad učešća industrije u BDP sa 31,2% na 25,7%. Ocena stanja teritorijalnog razvoja industrije ukazuje na produbljavanje jaza između nerazvijenih područja i Beograda, uz njenu dalju koncentraciju u potonjem području. U periodu 1996-2016. godine smanjen je broj velikih industrijskih centara sa devet na jedan (Beograd), broj industrijskih centara srednje veličine (10.000-20.000 zaposlenih) smanjen je sa 17 na četiri, broj industrijskih centara srednje veličine (5.000-10.000 zaposlenih) smanjen je sa 26 na 12, dok je broj malih industrijskih centara smanjen sa 125 na 59.

Prema raspoloživim podacima (PPRS, 2010), u Republici Srbiji ima preko 320 postojećih i planiranih industrijskih zona (grinfild i braunfild). Značajan proces implementacije planiranih IZ, IP, TP i slobodnih zona u urbanim naseljima započet je kroz NIP i Strategiju i politiku razvoja industrije od 2011. do 2020. godine ("Službeni glasnik RS", broj 55/11). Korisnici IZ i IP su: mikro i mala i srednja pravna lica (start up), MSP, koja očekuju povoljne uslove za racionalno poslovanje i saradnju sa drugim firmama u zoni, SDI i investitori koje u zonu privlače niska ulaganja, finansijska podrška države za zapošljavanje, brzo dobijanje dozvola, infrastruktura i veze sa preduzećima iz IZ, uglavnom iz sektora radno intenzivne industrije, industrije zasnovane na dominantnom značaju marketinga, znanja, uslužnog sektora i dr. Alokacija IZ i IP, pored toga što je suštinski uslovljena tržišnim principima jeste i sredstvo politike podsticaja ravnomernijeg urbanog i teritorijalnog razvoja Republike Srbije.

Ključni izazovi u razvoju IZ/IP su usporen razvoj i sporost dolaska MSP u IZ/IP kao posledica snažne deindustrijalizacije u urbanim naseljima u postsocijalističkom periodu; nedovoljno izgrađen institucionalni i pravni okvir za poslovanje i upravljanje IZ; nedovoljno usaglašavanje nacionalne politike razvoja IZ i izbora lokacija IZ (uz inicijative osnivanja IZ uglavnom sa nivoa JLS), uz koncentraciju industrije u Beogradu i Novom Sadu.

Komercijalne zone razvijaju se u centrima gradova, duž autoputeva u blizini urbanih područja, u aerodromskoj zoni, duž magistralnih i prilaznih gradskih saobraćajnica, izuzetno u okviru IZ. Obuhvataju različite uslužne komercijalne delatnosti, posebno trgovinu.

4.1.2. Održive urbane strukture i racionalno korišćenje zemljišta

4.1.2.1. Efikasnost korišćenja zemljišta

Prema podacima Republičkog geodetskog zavoda 2019. godine, bilo je 6.943 km2 51 ha građevinskog zemljišta, što je činilo oko 9% ukupne teritorije Republike Srbije. Postojeći način upravljanja građevinskim zemljištem (UGZ) odvija se na nedovoljno transparentnom tržištu zemljišta, neefikasnim tržišnim institucijama i mehanizmima i uz primenu relativno komplikovanih administrativnih procedura. Osnovni nedostaci postojećeg sistema UGZ u Republici Srbiji ogledaju se u stvaranju raznih ograničenja za razvoj naselja i impliciranju različitih ograničenja za razvoj ekonomskih aktivnosti. Započeti proces konverzije prava korišćenja u pravo svojine na građevinskom zemljištu, sa i bez naknade, nije administrativno okončan. Pitanja restitucije zemljišta i nepokretnosti doprinose da nerešeni imovinsko-pravni odnosi usporavaju i poskupljuju izgradnju objekata i produžavaju vreme izgradnje i dobijanja saglasnosti. Slabosti postojećeg sistema UGZ su i: nedostatak adekvatnih statističkih podataka; dostupnost registrima/katastru imovine i podzemnih instalacija; neefikasno korišćenje zemljišta; uticaj na izgradnju i investicije; smanjenje lokalnih prihoda od zemljišta; deficit opremljenih lokacija za pojedine namene; primena masovne procene vrednosti nepokretnosti u urbanim naseljima uz odsustvo principa, kriterijuma i metoda evaluacije nepokretnosti, posebno građevinskog zemljišta.

U oblasti UGZ napravljeni su početni koraci, a postojeći sistem i praksa još nisu u svemu usklađeni sa tranzicijskim reformama (npr. sa reformom lokalnih javnih komunalnih preduzeća, politikom komunalne privrede). Politika građevinskog zemljišta još uvek nije zadobila razvojnu funkciju, već na formiranje lokalnih prihoda najveći uticaj ima poreska politika. Mali je značaj doprinosa za uređenje građevinskog zemljišta u strukturi lokalnih javnih prihoda i finansiranja "proizvodnje" lokacija (prosečno 5-20%).

Prema dokumentu WB (2004), u Republici Srbiji vrednost građevinskog zemljišta uvećana je oko 1000 puta u odnosu na inicijalnu vrednost izvornog (poljoprivrednog ili šumskog) zemljišta koje se konvertuje u građevinsko zemljište. Kapitalizaciju uvećane vrednosti građevinskog zemljišta (kao rezultata javnih ulaganja u infrastrukturu) vrše razni akteri, bez njenog oporezivanja. Usled rapidnog smanjenja investicija, konsekventno, smanjeni su lokalni javni prihodi po osnovu doprinosa za uređivanje građevinskog zemljišta.

Najznačajniji izazovi u pogledu efikasnosti korišćenja građevinskog zemljišta su:

1. Izrazita neefikasnost korišćenja građevinskog zemljišta kao najvrednijeg dela fizičkog teritorijalnog kapitala urbanih naselja. Prema pokazatelju potrošnje građevinskog zemljišta po stanovniku, Republike Srbija spada u red svetski izrazito ekstenzivnih korisnika građevinskog zemljišta (sa potrošnjom oko 1.000 m2/stanovniku). Pokazatelj gustina stanovništva/ha ukazuje na dramatičan pad vrednosti zbog neracionalnog korišćenja građevinskog zemljišta i intenzivnih procesa stihijskog urbanog širenja i bespravne izgradnje.

2. Nekontrolisani urbani rast građevinskog područja, intenzivno širenje pojedinih urbanih naselja ogromnih i turbulentnih razmera (pretežno protivno planovima ili bez planova), preovlađujuće na račun poljoprivrednog zemljišta.

3. Masovna bespravna izgradnja kao specifičan fenomen urbanog razvoja od 1960-ih, a naročito u postsocijalističkom periodu.

U periodu 1960-1970. godine usled ubrzane urbanizacije i povećane stambene tražnje i nemogućnosti postojećeg socijalističkog modela da obezbedi stambeni prostor, javlja se bespravna individualna gradnja u urbanim rubnim zonama. Odsustvo realne politike građevinskog zemljišta i urbane politike doprinelo je da to rešenje postane ravnopravni paralelni model obezbeđenja stambenog prostora u narednim decenijama. U periodu od 1990. godine intenziviran je proces masovne bespravne izgradnje. Zaoštravanje problema dostupnosti stanovanja u periodu 1990-2000. godine, podstaklo je zamah individualne stambene samogradnje i druge izgradnje: u predgrađima; u izgrađenim centralnim urbanim zonama masovnom dogradnjom i nadziđivanjem postojećih objekata (tzv. "ukrovljavanjem"); izgradnjom novih objekata na javnim površinama već izgrađenih urbanih zona (tzv. "pogušćavanje"); uzurpacijom javnog građevinskog zemljišta i javnih površina; izgradnjom u planiranim infrastrukturnim koridorima; izgradnjom podstandardnih naselja. Ispoljena je tendencija u urbanističkom planiranju u svim JLS da se zahteva smanjenje površina javne namene na neophodne površine za saobraćajnice, trgove/skverove, objekte javne namene, parkove i sl. Sve ostale površine javne namene dobijaju nejasan status "površine ostale namene za javno korišćenje". To su, najčešće, unutarblokovske površine koje bi trebalo da se sačuvaju za javno korišćenje.

Ministarstvo građevinarstva, saobraćaja i infrastrukture pripremilo je prvu bazu nezakonito izgrađenih objekata (2,05 miliona ili 43,42% ukupnog broja objekata u 2017. godini). U strukturi popisanih i kategorisanih objekata u Republici Srbiji dominiraju stambeni (47,6%) i pomoćni (35,2%), za kojima slede ekonomski (11,92%) i poslovni (1,89%) objekti. Nezakonito izgrađeni stambeni objekti čine 47,24% od ukupnog broja stambenih objekata, tj. svaki drugi stambeni objekat je nelegalno izgrađen.

Ključni problemi su: najvećim delom netransformisana politika građevinskog zemljišta, evaluacija, instrumenti, način finansiranja i upravljanja zemljištem (uz centralizaciju odlučivanja o javnom građevinskom zemljištu, rizici dekapitalizacije javnog građevinskog zemljišta); nedovoljna usklađenost politike građevinskog zemljišta, komunalne privrede i urbanog razvoja; masovna bespravna izgradnja i slaba legalizacija; spontani i nekontrolisani urbani rast i širenje građevinskih područja i relativno visok stepen neiskorišćenog postojećeg poslovnog prostora.

4.1.2.2. Kompaktnost gradova i urbano rasplinjavanje

Ideal održive urbane forme je tzv. "kompaktni grad" ili grad u kome je intenzivirano korišćenje prostora tako da predstavlja centar koji je istovremeno privlačan stanovništvu za život i rad. U brojnim teorijskim raspravama, navedene prednosti kompaktnih gradova su njihova veća energetska efikasnost i manji uticaj na zagađenje, pre svega zbog mešovite namene prostora i veće gustine naseljenosti, što podržava kraća putovanja od mesta stanovanja do mesta rada i drugih aktivnosti.

Kroz strategije razvoja kompaktnih gradova, evropske zemlje promovišu plansko ograničavanje prostorne ekspanzije gradova, intenzivnije korišćenje građevinskog zemljišta, politiku urbane regeneracije, projekte oživljavanja napuštenih površina u centralnoj urbanoj zoni, projekte revitalizacije urbanog jezgra, investicije u javni gradski saobraćaj i sl.

Osnovna karakteristika urbanih naselja u Republici Srbiji je kompaktno urbano jezgro, s jedne strane i rasplinjavanje urbanog područja na rubne urbane zone i prigradska naselja, sa druge strane, duž značajnih putnih pravaca.

Preduslov za racionalan i ekonomski opravdan pristup u korišćenju građevinskog područja je izrada i sprovođenje prostornih i urbanističkih planova, kroz koje će se realno sagledati svi resursi i potrebe stanovnika. Imajući u vidu ispoljene demografske trendove, ne bi trebalo računati na širenje urbanih naselja i naseljenih mesta u Republici Srbiji, već podržati povećanje kompaktnosti i dopunu ponude u okviru postojećih građevinskih područja, uz eventualnu promenu namene pojedinih lokacija. Sa tog aspekta bi trebalo preispitati realnost i ostvarivost postojećih urbanističkih planova za urbana naselja, u prvom redu generalne urbanističke planove i planove generalne regulacije.

4.1.2.3. Deprivirane četvrti

Problemi urbanih naselja u Republici Srbiji nemaju isti koren i posledice kao problemi urbanih centara u Evropskoj uniji.

Specifično za urbana naselja u Republici Srbiji jesu ispoljene razlike između delova urbanog područja u pogledu kvaliteta života, pre svega kvaliteta opremljenosti i dostupnosti infrastrukture i usluga javnih službi i komunalnih delatnosti. Razlozi za nastanak ovih razlika su pre svega u masovnoj bespravnoj izgradnji novih delova naselja, u rubnim urbanim zonama, ali i u postojećim ili novim podstandardnim četvrtima, koje se mogu naći i u pojedinim centralnim delovima urbanog naselja. Ove dve kategorije se znatno razlikuju prema socio-ekonomskim karakteristikama stanovnika i bonitetu građevinskog fonda.

U bespravno izgrađenim četvrtima i naseljima mogu se naći luksuzni rezidencionalni objekti i višeporodične stambene zgrade. Podstandardni i planski neregulisani delovi urbanog naselja najčešće nemaju dobro rešene veze sa centralnom i drugim urbanim zonama. Ključni problemi su: nepravilna mreža podstandardnih i nebezbednih saobraćajnica unutar naselja; nedostatak (ili nelegalno izvedeni vodovi) tehničke i komunalne infrastrukture; apsolutni nedostatak javnih prostora i zelene infrastrukture, slaba opremljenost i dostupnost objekata i usluga socijalne infrastrukture, naročito onih koji se tiču zadovoljenja osnovnih potreba stanovništva (obrazovanje, zdravstvena i socijalna zaštita, kultura, javna uprava i dr.).

Osnovna odlika podstandardnih četvrti, isključivo romskog stanovništva, jeste da njihovi stanovnici pripadaju najsiromašnijim delovima društva, potisnutim i odbačenim iz regularnog urbanog života, najčešće bez obrazovanja, stalnog zaposlenja, uglavnom bez mogućnosti da poboljšaju svoj socijalni i ekonomski položaj. Nedostatak osnovne urbane infrastrukture dodatno pogoršava postojeće uslove života i zdravlje stanovnika, a zagađuje životnu sredinu podstandardnog naselja i njegovog urbanog okruženja. Za stanovnike ovih naselja problem predstavlja i dostupnost usluga osnovne socijalne infrastrukture - osnovnog obrazovanja, zdravstvene i socijalne zaštite.

4.1.2.4. Upravljanje ruralno-urbanim vezama

Koordinacija i integrisanje različitih sektorskih politika (planova, programa i sl.) su veoma slabi, a upravljanje ruralno-urbanim vezama je zanemareno na nacionalnom i lokalnom nivou upravljanja. U međupopisnom periodu (2002-2011) ruralno stanovništvo je smanjeno za 311.139 stanovnika (10,9%), tako da je palo na nivo ispod tri miliona stanovnika ili 40,6% ukupnog stanovništva Republike Srbije. Usled zanemarivanja razvoja ruralno-urbanih veza rastu dispariteti u kvalitetu života i dostupnosti između urbanih i ruralnih naselja. To se reflektuje na dugotrajno ispoljenu tendenciju pražnjenja ruralnog područja i neplanskog širenja urbanih naselja. Kvalitet života u rubnim i peri-urbanim zonama niži je u odnosu na centralne urbane zone, ali je viši u odnosu na ruralna naselja, što doprinosi nastavljanju ispoljenih negativnih tendencija u regionalnom, urbanom i ruralnom razvoju.

4.1.3. Inkluzivni urbani razvoj

4.1.3.1. Javne službe

Za ocenu prostorne organizacije i kvaliteta javnih službi bitni su sledeći zahtevi:

- definisan obavezni skup prava koji je dostupan svim građanima,

- težnja ka ujednačavanju kvaliteta pruženih usluga,

- mogućnost izbora modaliteta usluga uz poštovanje lokalnih posebnosti.

U Republici Srbiji su javne službe do 1990. godine (tzv. društvene delatnosti), bile organizovane isključivo u sektoru društvene svojine. Zakonom o javnim službama ("Službeni glasnik RS", br. 42/91, 71/94, 79/05 - dr. zakon i 83/14 - dr. zakon), otvorene su mogućnosti za ulaganje privatnih sredstava. Još uvek sistemski i zakonski instrumenti idu u prilog dominaciji državne svojine i njenih aktera u ovoj oblasti. Uzimajući u obzir korenite promene u političko-institucionalnom sistemu neophodna je šira analiza sektora javnih službi iz aspekata obuhvata aktivnosti, modaliteta organizovanja, načina finansiranja, uključujući i JPP.

Pored pozitivnih efekata nasleđenog centralizovanog sistema javnih službi, ovaj sistem se pokazao neefikasan u korišćenju raspoloživih finansijskih resursa, ali i u otklonu od uniformnih programa i modaliteta pruženih usluga. Pre svega u pogledu nedovoljnog uvažavanja regionalnih i kulturoloških razlika i uključivanja potreba pojedinih društvenih grupa.

Jedno od osnovnih pitanja kvaliteta javnih službi je valorizacija regionalnih standarda i normi za javne službe. Ovo pitanje se mora razmotriti uporedo sa pitanjem harmonizacije sa evropskim standardima kvaliteta javnih službi.

Posebno pitanje je dostupnost javnih službi, kako u smislu lokacione dostupnosti, tako i smislu kvalitativne dostupnosti pruženih usluga. Opšta je ocena da su se neke aktivnosti u cilju racionalizacije organizacije javnih službi negativno odrazile na funkcionalnu organizaciju urbanih naselja. U ovom procesu posebno su ugrožena mala urbana naselja koja gube svoj funkcionalni značaj u urbanom sistemu i u odnosu na ruralno okruženje, što ukazuje na tendenciju preoblikovanja urbanih naselja i centara kao posledicu racionalizacije, a ne u pravcu policentričnog razvoja urbanog sistema.

4.1.3.2. Participacija građana

Participacija građana je poznata u praksi planiranja urbanog razvoja u Republici Srbiji od 1949. godine, kada je doneta Osnovna uredba o generalnom urbanističkom planu ("Službeni list FNRJ", broj 78/49). Tradicionalno se sprovodi kroz metode kao što su oglašavanje, javni uvid, javna rasprava, javna prezentacija, mogućnost podnošenja primedbi i mišljenja na predložena planska rešenja. Akteri u ovim vidovima participacije su brojni, kompleksno povezani i menjaju se tokom procesa planiranja. Pored participacije javnosti u širem smislu podrazumeva se i određeni nivo saradnje sa nosiocima javnih ovlašćenja kroz proces planiranja. Poseban izazov za praksu i urbano zakonodavstvo je period prelaska na tržišne uslove i uvođenje komercijalnog i civilnog sektora u postupak izrade planskog dokumenta. Ovo je poligon za sagledavanje nove i drugačije uloge participacije, koja treba da omogući balans interesa različitih stejkholdera u planiranju urbanog razvoja. Praksa pokazuje da je uloga participacije još uvek uglavnom formalna, tj. svedena na pružanje legitimiteta za donošenje planskih odluka. Pored svih nastojanja da se razvija kolaborativna praksa planiranja u Republici Srbiji, pravičan i jednak tretman pluralističkih interesa ostaje upitan, pošto ne postoji formalna obaveza za evaluaciju uspešnosti participacije. Skraćivanje procedura planiranja utiče na opšte viđenje da su tradicionalne metode participacije nedovoljno delotvorne u takvim okolnostima. Republika Srbija je prihvatila standard sa dvostepenom participacijom u procesu izrade plana, kroz uvođenje ranog javnog uvida u pravni okvir.

4.1.4. Demografske promene i stanovanje

4.1.4.1. Demografske promene gradskih naselja

Analizom statističkih podataka uočeno je da se razvoj gradskih i ostalih naselja u populacionom smislu nije odvijao postepeno ili ujednačeno. Jasno se uočava da period 1971-1981. godine, a i sledeći 1981-1991. godine, karakteriše relativno brz/dinamičan porast gradskog stanovništva. U periodu 1990-2000. godine dogodile su se dramatične promene u dinamici rasta, posebno u periodu 1991-1995. godine, kada je stopa rasta urbanog stanovništva naglo pala na trećinu nivoa iz prethodne dve decenije. Udeo ukupnog stanovništva koji živi u gradskim naseljima povećavao se: od 44% u 1971. godini, 54% u 1991. godini, 56% u 2002. godini, na 59,4% u 2011. godini.

Kontigent starog stanovništva najbrže se uvećava. Ovaj proces je posebno evidentan od sredine osamdesetih godina 20. veka i ukazuje na izrazito demografsko starenje. Tako je na primer, broj stanovnika mlađih od 15 godina opao u 2011. godini za oko 152.000 u odnosu na 2002. godinu, dok se udeo starih lica povećao za oko 10.000.

4.1.4.2. Raznovrsnost i pristupačnost stanovanja

Omogućavanjem privatizacije društvenog stambenog fonda i povlačenjem države iz daljeg finansiranja stanogradnje, početkom devedesetih godina 20. veka, u Republici Srbiji je započela stambena tranzicija koja je predstavljala prelazak sa sistema planske na sistem tržišne privrede u oblasti stanovanja. U periodu od 1990. do 1995. godine gotovo celokupan stambeni fond u društvenoj svojini, koji je činio oko 23% stanova, "rasprodat" je nosiocima stanarskih prava, a da pri tome nisu definisane odgovarajuće osnove buduće stambene politike, kao ni mere podrške u rešavanju stambenih pitanja osetljivih društvenih grupa. Potpuno prepuštanje stanovanja tržišnim mehanizmima u uslovima povećane stambene tražnje i masovnih migracija izbeglih i interno raseljenih lica tokom devedesetih godina 20. veka, uticalo je i na povećanje obima bespravne gradnje, kao vida samostalnog rešavanja stambenih potreba velikog dela populacije. Posledica nesistematski sprovedenih reformi u ovom periodu je i dominantna struktura "siromašnih vlasnika stanova", kao i nasleđen problem neadekvatnog održavanja stambenih zgrada. Podaci Evrostata pokazuju da je u 2013. godini udeo izrazito stambeno deprivirane populacije u Republici Srbiji iznosio 16,4%, a čak 25,2% među domaćinstvima u riziku od siromaštva, dok je stopa prenaseljenosti stanova u 2013. godini bila iznad 50%.

O izraženom problemu cena stanovanja koje se u Republici Srbiji ne mogu priuštiti potvrđuju dostupni podaci o troškovima stanovanja koji se mogu priuštiti i o cenama stanova na tržištu. Rezultati Ankete o prihodima i uslovima života iz 2013. godine ukazuju da je izražena stambena deprivacija sa aspekta opterećenosti domaćinstava troškovima za stanovanje, jer izdvajanja za ove troškove iznose oko trećine raspoloživog dohotka. Posmatrano prema dohodovnim grupama (od ukupno sa jednakim udelom od 20% pet prema metodologiji Evrostata), značajna je nejednakost između najsiromašnije grupe, kod koje stopa opterećenja troškovima stanovanja iznosi čak 74,1%, u odnosu na najbogatiju grupu, gde ovaj pokazatelj iznosi svega 2,5%.

Ocenjujući prema kriterijumu materijalnog stanja, veoma je širok raspon domaćinstava koja se ubrajaju u potencijalne korisnike različitih oblika stambene podrške, ali problem u utvrđivanju ovog raspona predstavlja nedostatak sveobuhvatnog praćenja materijalnog statusa domaćinstava kroz sistem socijalnih karata i ukrštene provere imovine i prihoda, kao i specifičnih stambenih potreba socijalno ranjivih kategorija.

Od do sada sprovedenih stambenih projekata na lokalnom nivou može se navesti pozitivno iskustvo SIRP programa UN - Habitata (Settlement and Integration of Refugees Programme), sprovedenog u periodu 2003-2008. godine i fokusiranog na izgradnju lokalnih institucija kroz formiranje lokalnih stambenih agencija (kao neprofitnih stambenih organizacija), izradu lokalnih stambenih strategija i izgradnju stanova u javnoj svojini u sedam gradova/JLS. Pozitivan primer ovih lokalnih samouprava doveo je 2013. godine do formiranja ukupno 15 stambenih agencija kao i Asocijacije stambenih agencija Srbije. Danas je broj stambenih agencija manji. Jedan broj njih je transformisan u javna preduzeća, pojedine nemaju podršku svoje lokalne samouprave, a pojedine su ugašene, dok su donete strategije istekle. Unapređenje stanovanja u podstandardnim romskim naseljima predmet je više projekata koji su sprovedeni ili se sprovode uz podršku instrumenta za pretpristupanje (IPA).

U toku je priprema nacionalne stambene strategije koja bi trebalo da zameni Strategiju socijalnog stanovanja i kojom bi trebalo da se uspostavi više mogućnosti za rešavanje stambenih potreba različitih platežnih kategorija.

4.1.4.3. Obnova gradova i stanovanje

Inicijative urbane obnove u domenu unapređenja kvaliteta stanovanja i rešavanja socijalnih problema u Republici Srbiji ne sprovode se sistemski.

Dosadašnja iskustva u ovoj oblasti uključuju pojedine realizovane projekte urbane adaptacije na nivou pojedinačnih stambenih objekata ili celina, urbane interpolacije u stambenim zonama, nove stambene izgradnje ili rekonstrukcije u područjima zahvaćenim prirodnim katastrofama (poplave, zemljotresi i dr.), programe integracije socijalnog stanovanja u postojeća stambena naselja i pokušaje unapređenja uslova života u podstandardnim naseljima. Mogućnosti regeneracije braunfilda i reciklaže zatečenog graditeljskog nasleđa za potrebe realizacije stambenih projekata još uvek su nedovoljno istražene.

Ključni problemi postojećeg stambenog fonda sa aspekta potencijalne obnove i održivog unapređenja primarno se prepoznaju u ne održavanju višeporodičnih zgrada u etažnoj svojini, neodgovarajućoj infrastrukturnoj opremljenosti, niskom nivou energetske efikasnosti, ali i neadekvatnim prostorno-funkcionalnim standardima.

Stambeni fond u Republici Srbiji je relativno nov, budući da je oko 67% stanova izgrađeno posle 1970. godine, dok oko polovina od toga. tj. oko jedne trećine ukupnog broja stanova datira iz perioda posle 1990. godine. Popisni podaci o stanovima ne daju, međutim, jasnu sliku o kvalitetu stanova, kao ni o problemu njihove stalne fizičke degradacije i opadanja vrednosti usled zapuštenosti i nedostatka održavanja.

Značajan problem predstavlja i neadekvatan nivo infrastrukturne opremljenosti stanova, prvenstveno kada je u pitanju priključak na javnu kanalizacionu mrežu, a u manjoj meri i na vodovodnu mrežu, što se posebno uočava u podstandardnim i bespravno izgrađenim stambenim naseljima.

Kao poseban problem ukupnog postojećeg stambenog fonda jeste nizak životni standard i nedovoljna svest o energetskoj efikasnosti, koji predstavljaju jedan od ključnih faktora problema energetskog siromaštva i koji dovodi do niskog nivoa energetske efikasnosti domaćinstava i stambenih zgrada. Propisi o energetskoj efikasnosti u zgradama, koji su na snazi od 2012. godine, primenjuju se samo na nove zgrade, odnosno postojeće zgrade koje se rekonstruišu i obnavljaju što je veoma mali deo stambenog fonda (0,15% za novu gradnju). Upis u Centralni registar energetskih pasoša u građevinarstvu (CREP) za sada nije obavezan, tako da je u ovu bazu do sada uneto svega 755 energetskih pasoša, dok elaborat o energetskoj efikasnosti nije uslov za ozakonjenje nezakonito izgrađenih objekata.

4.1.5. Saobraćaj i tehnička infrastruktura

4.1.5.1. Saobraćajna infrastruktura i saobraćaj

Mobilnost stanovništva u Republici Srbiji je dva do tri puta manja u odnosu na razvijene evropske države. Pri tome oko 96% svih putnika čine dnevni migranti i to u urbanim područjima. Oko dve trećine svih putovanja se obavlja javnim gradskim ili prigradskim prevozom putnika, dok ostatak čine međugradska kretanja. Uočljiva je značajna neravnomernost putovanja po urbanim naseljima, gde se oko 95% putovanja obavlja u šest najvećih urbanih naselja u Republici Srbiji.

Različiti vidovi javnog gradskog prevoza su u drugoj polovini XX veka prepustili svoj udeo autobuskom prevozu. Glavni izazov u urbanim naseljima u kojima organizovano funkcioniše javni gradski prevoz, predstavlja neprekidna potreba za obnavljanjem voznog parka, njegovom modernizacijom sa ciljem pružanja odgovarajućeg nivoa usluge korisnicima, ekonomičnosti i zaštite životne sredine. Često je uočljiv manjak kapaciteta tokom vršnih sati. U manjim urbanim naseljima problem predstavljaju i veliki intervali sleđenja u redovima vožnje i slaba pokrivenost pojedinih delova naselja. Regulisanje ravnoteže između konkurentnih vidova prevoza ili favorizovanje određenog vida ne postoji.

Biciklistički saobraćaj je skoro isključivo rezervisan za Autonomnu pokrajinu Vojvodinu, dok se u ostalom delu države uglavnom svodi na rekreaciju. Uloga pešačkih kretanja varira u zavisnosti od veličine urbanog naselja i postojanja javnog gradskog prevoza. Problem u Republici Srbiji predstavlja nasleđena urbana matrica i nemogućnost provlačenja biciklističkih staza. Problem u manjim urbanim naseljima takođe predstavlja nepostojanje ili nedovoljna regulacija pešačkih staza, a u većini urbanih naselja korišćenje trotoara za parkiranje vozila. Integracija saobraćajnih površina je slabo zastupljena, tako da dominira koncept razdvajanja pešaka (i biciklista) od motornog saobraćaja u poprečnom profilu i na raskrsnicama.

Ponuda saobraćajne infrastrukture, odnosno mreža saobraćajnica u urbanim naseljima je nasleđena. Pojedini glavni potezi u većim urbanim naseljima su razvijani i/ili modernizovani u poslednjih pedeset godina. Problem predstavlja podstandardna saobraćajna infrastruktura (male propusne moći i funkcijski nediferencirana) u neplanski podignutim rubnim i prigradskim zonama, sa ograničenim prostornim mogućnostima za rekonstrukciju ili modernizaciju. Dodatno, neadekvatna konstruktivna i saobraćajna rešenja infrastrukture onemogućavaju kretanje vozila za hitne intervencije. Nedostatak parking prostora za individualna vozila je izražen u svim urbanim naseljima. Zbog toga se gradske saobraćajnice često prilagođavaju sve većim zahtevima mirujućeg saobraćaja tako što se oduzima prostor za protočni saobraćaj i u primarnim gradskim saobraćajnicama. Nedovoljan je broj organizovanih površinskih parkirališta i višeetažnih garaža u većim urbanim naseljima. Sve to utiče na pogoršanje bezbednosti saobraćaja.

Sistemi za upravljanje saobraćajem zasnivaju se na svetlosnoj signalizaciji. Ne postoji upravljanje svetlosnom signalizacijom i saobraćajnim tokovima u realnom vremenu. Za upravljanje kompletnim sistemom saobraćaja u urbanim naseljima ograničenje je što JLS, najčešće, poseduju samo generalnu informaciju o količini saobraćajne infrastrukture, a informacija o sadržaju poprečnog profila saobraćajnice i pripadajuće komunalne infrastrukture oskudna je ili uopšte ne postoji. Praćenje stanja je neredovno ili ne postoji, a aktivnosti redovnog održavanja se uglavnom zanemaruju i svode na kapitalne popravke.

4.1.5.2. Vodna infrastruktura

U Republici Srbiji, bez Autonomne pokrajine Kosovo i Metohija, postoji preko 150 javnih vodovoda koji snabdevaju vodom urbana i druga naselja koja im gravitiraju. Procenat od ukupnog broja stanovnika priključenih na javni vodovod u 2013. godini iznosi 82%. Procenjuje se da je procenat priključenosti urbanog stanovništva na javne vodovode znatno viši od proseka u Republici Srbiji.

U 2013. godini 11,41% ispitanih uzoraka vode za piće iz javnih vodovoda bilo je neispravno na fizičko-hemijske parametre, a 3,91% ispitanih uzoraka na mikrobiološke parametre. Najčešći uzročnici neispravnosti su aerobne mezofilne bakterije koje po pravilu ne nose rizike po ljudsko zdravlje.

U proteklih 15 godina dolazi do postepenog smanjenja zahvaćene vode za vodosnabdevanje zbog nepovoljnih demografskih kretanja, povećane racionalnosti sistema u nekim većim urbanim naseljima, kao i zbog drastičnog smanjenja potrošnje vode u industrijama priključenim na javne vodovode. Zvaničan podatak o prosečnim gubicima vode je da oni iznose oko 32% od isporučenih količina vode.

Procenat stanovnika priključenih na javnu kanalizaciju konstantno raste od 2000. godine i u 2013. godini iznosi 58%. Procenjuje se da je ukupna priključenost na kanalizacione sisteme u naseljima sa više od 2.000 stanovnika preko 65%. Evidentna je značajna razlika u stepenu priključenosti stanovništva na kanalizaciju u odnosu na priključenost na vodovod, posebno u urbanim naseljima manjim od 50.000 stanovnika, što predstavlja opasnost po zagađivanje podzemnih voda.

Značajan problem u domenu vodosnabdevanja i kanalisanja voda predstavlja neadekvatna cena vode, koja je negde manja i od troškova rada sistema, a stepen naplate je, osim kod većih sistema, nedovoljan. Takođe, nizak nivo investiranja u vodovodne i kanalizacione sisteme dovodi do ubrzanog starenja objekata sistema i učestalih kvarova. Usitnjenost komunalnih preduzeća uzrokuje u većini slučajeva njihove nedovoljne kapacitete - finansijske, poslovne i kadrovske.

Sadašnje stanje zaštite od poplava spoljnim vodama nije zadovoljavajuće, jer je veliki deo teritorije još uvek realno ugrožen poplavama, dok potencijalni rizik od plavljenja postoji i tamo gde su izgrađeni zaštitni sistemi. Najlošije stanje je u slivovima manjih vodotoka. Daljem pogoršanju mogu doprineti i neplanska urbanizacija, promena uslova u priobalju, nezaokruženi odbrambeni sistemi i/ili prevaziđeni stepen zaštite, oštećenja vodnih objekata, krčenje šuma, izgradnja objekata na rekama, nepravilno upravljanje vodnim objektima, kao i moguće klimatske promene. Sistemi za zaštitu od plavljenja unutrašnjim vodama obuhvataju: (a) kanalske i drenažne sisteme za kontrolu i obaranja nivoa podzemnih voda i (b) kišnu kanalizaciju. Postojeći kanalski i drenažni sistemi zaštite od unutrašnjih voda na teritoriji Republike Srbije ne obezbeđuju na svim prostorima odgovarajući režim podzemnih voda. Postojeći razvoj kišne kanalizacije na urbanim područjima znatno zaostaje za izgradnjom kanalizacije za upotrebljene vode, što dovodi do učestalog plavljenja urbanih površina kišnim vodama i problemima u radu kanalizacije za upotrebljene vode. Primetno je odsustvo primene savremenih sistema za upravljanje kišnim oticajem na urbanim područjima. Nije rešen problem stabilnog finansiranja zaštite od poplava, tako da raspoloživa sredstva nisu dovoljna ni za održavanje (i naročito za investicije) sistema zaštite od poplava spoljnim i unutrašnjim vodama.

4.1.5.3. Elektroenergetska infrastruktura i elektronske komunikacije

Intenzivno povećanje koncentracije stanovništva u urbanim sredinama, dominantno u gradovima, ne prati u istoj meri ojačanje postojeće energetske infrastrukture. Najveći problem predstavlja starost i samim tim nedovoljna efikasnost distributivne elektromreže i objekata, a u pojedinim urbanim naseljima nedovoljni kapaciteti objekata srednje i nisko naponskih vodova 35 kV i 10 kV za obezbeđenje pouzdanog i sigurnog napajanja električnom energijom krajnjih potrošača. Sistemi daljinskog grejanja postoje u 58 JLS, dominantno u urbanim naseljima. Ključni problemi su starost, visoka potrošnja i energetski gubici u objektima i distributivnim toplovodnim mrežama.

Udeo OIE u brutofinalnoj potrošnji energije u 2017. godini je iznosio 20,6%, od čega 28,71% u sektoru potrošnje električne energije, 24,43% u sektoru grejanja i hlađenja i 1,18% u saobraćaju.

Procenjuje se da je pokrivenost fiksnom i mobilnom telefonijom kvalitetna u svim urbanim naseljima, zahvaljujući većem broju operatera elektronskih komunikacija. Dinamično raste broj domaćinstava u urbanim naseljima koja imaju pristup internetu i mrežama širokopojasnih usluga.

4.1.5.4. Upravljanje otpadom

Uočava se trend smanjenja ukupne generisane količine otpada (osim na teritoriji Autonomne pokrajine Vojvodine), što je u direktnoj vezi sa smanjenjem kupovne moći stanovništva i ekonomskom krizom, ali i povećanjem uspešnosti u sistemu prikupljanja pojedinih frakcija komunalnog otpada u lokalnim zajednicama (kroz procese reciklaže). Procenat stanovnika obuhvaćenih organizovanim prikupljanjem otpada pokazuje trend blagog porasta, što ukazuje i na pozitivne tendencije u smanjivanju neuređenih deponija i smetlišta. Preovlađujući način upravljanja otpadom je deponovanje (preko 97%), dok je izostao postupak insineracije i energetskog iskorišćenja. Količina otpada koja se reciklira ne prati se sistematski u svim JLS. Prema podacima Evrostata, na celoj teritoriji Republike Srbije ovaj procenat ne premašuje 1% ukupne količine otpada.

Od planiranih 26 regionalnih centara za upravljanje otpadom (regionalna deponija sa transfer stanicom i reciklažnim postrojenjem), do 2016. godine pušteno je u rad osam regionalnih deponija, a realizacija ostalih deponija u direktnoj je korelaciji sa niskim stepenom ostvarivanja regionalne saradnje između opština. Zbog nedostatka prostora za dalju evakuaciju otpada usled zapunjenih deponija, kao i nedostatka regionalnog sistema upravljanja, pojedine opštine svoje ukupne tokove otpada preusmeravaju na susedne opštinske deponije.

4.1.6. Životna sredina i klima

4.1.6.1. Praćenje klimatski promena

Republički hidrometeorološki zavod (RHMZ) u toku 2014. godine uveo je u operativan rad sistem praćenja i rane najave klimatskih ekstremnih pojava (Climate Watch System - CWS). Uspostavljena je baza klimatskih prostornih podataka dobijenih regionalnim klimatskim modelom za period 1981-2010. godine, koja predstavlja osnovu za verifikaciju klimatskih prognoza i projekcija regionalnih i lokalnih promena klime. Agencija za zaštitu životne sredine prati odstupanja srednje godišnje temperature vazduha, od normale za period 1961-1990. godine, koje ukazuju na trend povećanja temperature u Republici Srbiji u poslednjih 30 godina (zaključno sa 2004. godinom, za više od 4 oC za 100 godina).

4.1.6.2. Zagađenje vazduha

Na teritoriji Republike Srbije kontinuirano se sprovodi monitoring kvaliteta vazduha u državnoj mreži za praćenje kvaliteta vazduha. Republika Srbija je podeljena na zone i aglomeracije u kojima Ministarstvo zaštite životne sredine - Agencija za zaštitu životne sredine godišnje prati koncentracije zagađujućih materija. Posmatrano po urbanim naseljima, tek trećina stanovništva ima vazduh dobrog kvaliteta, dok dve trećine imaju vazduh čiji kvalitet je potrebno poboljšati.

4.1.6.3. Zaštita vodnih resursa

Prema rezultatima monitoringa manje od 10% komunalnih otpadnih voda se prečišćava na adekvatan način. Izvorišta vodosnabdevanja koja su locirana unutar urbanog područja treba zaštititi obrazovanjem i održavanjem zona sanitarne zaštite. Primećeno je da obrazovanje zona u nekim slučajevima nije urađeno ili da nisu na propisani način obeležene, a kontrola sprovođenja mera zaštite unutar zona je nedovoljna.

4.1.6.4. Zaštita zemljišta

Urbana zemljišta izložena su značajnim antropogenim uticajima zbog gustine naseljenosti, intenziteta saobraćaja, blizine industrije itd. Sistemsko praćenje kvaliteta zemljišta u Republici Srbiji periodično obavljaju lokalne samouprave i Agencija za zaštitu životne sredine. Prekoračenje graničnih vrednosti u najvećem procentu zabeleženo je za Cd, Cu, Zn, Ni i Co na lokacijama prometnih saobraćajnica, u krugu pedagoških ustanova, u okolini poslovno-komercijalnih zona i na poljoprivrednom zemljištu. Sistemsko godišnje ispitivanje stepena ugroženosti zemljišta od hemijskog zagađenja na urbanim područjima varira na godišnjem nivou u pogledu broja lokaliteta, broja uzoraka i urbanih naselja u kojima se uzimaju uzorci, tako da je praćenje trenda za pojedinačna urbana naselja onemogućeno.

4.1.6.5. Zaštita od buke

U Republici Srbiji su definisane granične vrednosti indikatora buke za određene akustičke zone. Određivanje akustičkih zona vrši JLS u zavisnosti od namene prostora. Iako određivanje akustičkih zona predstavlja zakonsku obavezu za JLS, samo manji broj njih je izvršio akustičko zoniranje. Ne postoji objedinjen/centralizovan sistem stanica za monitoring buke, već svaka JLS određuje broj mernih mesta i dinamiku merenja, te je nemoguće izvršiti sistematizaciju podataka o nivoima buke.

4.1.6.6. Zaštita biodiverziteta

Agencija za zaštitu životne sredine vrši sistemsko periodično praćenje stanja biodiverziteta na teritoriji Republike Srbije, primenom odgovarajućih indikatora, na osnovu koga je moguće uočiti blagi porast ukupnih površina zaštićenih prirodnih dobara (oko 7%) i porast površina pod šumom. Negativan trend ispoljen je u zdravstvenom stanju šuma. Usled klimatskih promena došlo je do drastičnog povećanja isušivanja drveća u šumama i povećanja štete od elementarnih nepogoda.

4.1.7. Kulturno nasleđe i urbani identitet

4.1.7.1. Pristup zaštiti i planiranju kulturnog nasleđa

U praksi prostornog i urbanističkog planiranja kultura, kulturni diverzitet i kulturna baština su teme koje nisu dovoljno zastupljene. Iako u Republici Srbiji postoje planski dokumenti u kojima su definisane zone zaštite, potrebno je ojačati prisustvo teme kulture u planiranju urbanog razvoja. Nedostaju praktični vodiči i metodologije u pogledu istraživanja i evaluacije širih celina sa kulturnim i istorijskim vrednostima koje se mogu implementirati u procesima planiranja, posebno kada se radi o slučajevima urbane regeneracije.

Kao vredno graditeljsko nasleđe nedovoljno su prepoznati objekti vernakularne arhitekture koji čine najveći procenat urbanog tkiva u urbanim naseljima, kao i industrijsko nasleđe. U praksi zaštite zanemaruje se graditeljsko nasleđe 20-og veka, što se posebno odnosi na objekte modernističke arhitekture i urbanizma koji nastaju nakon Drugog svetskog rata i poseduju značajne istorijske, kulturne i civilizacijske vrednosti.

Dokument pod nazivom Prioritetna interventna lista koja je usvojena od strane Ministarstva za kulturu 2008. godine predstavlja značajan doprinos razumevanju kulturnog nasleđa u njegovoj sveobuhvatnosti, odnosno proširivanju predmeta zaštite, tako da obuhvata i one objekte i celine graditeljskog nasleđa koje trenutno nisu uključene u CRNKD. Pored toga, prepoznaju se potrebe unapređenja tehnika dokumentovanja, kroz digitalizaciju nasleđa i obezbeđivanje otvorenog pristupa digitalizovanoj građi. Pored digitalizovanja kompletnog registra, za planiranje nasleđa je posebno važno mapiranje nepokretnih kulturnih dobara i karakterizacija područja, kroz GIS i sl. tehnike.

Pored materijalnog kulturnog nasleđa, pažnja se mora obratiti i na nematerijalno kulturno nasleđe. Tradicionalne i lokalne kulture su u vremenu izuzetno dinamičnih društvenih i ekonomskih promena u svetu, izložene nestanku ili transformaciji do neprepoznatljivosti izvornih motiva. Upravo iz tog razloga glavni zadatak je istraživanje i popisivanje obreda i čuvanje i prezentacija nematerijalnog kulturnog nasleđa na teritoriji Republike Srbije, ali ujedno i pomoć lokalnim zajednicama u prepoznavanju, vrednovanju, praktikovanju i prenošenju sopstvenog kulturnog nasleđa narednim generacijama. Cilj je očuvanje kulturnog diverziteta, postizanje boljeg statusa i uključivanje nematerijalnog kulturnog nasleđa urbanog naselja i njegovog ruralnog zaleđa kao značajnog resursa u okviru projekta urbanog razvoja. UNESKO konvencija usvojena je 2003. godine i potvrđena Zakonom o potvrđivanju Konvencije o očuvanju nematerijalnog kulturnog nasleđa ("Službeni glasnik RS - Međunarodni ugovori", broj 1/10). Registar nematerijalnog kulturnog nasleđa Republike Srbije sadrži 2019. godine 32 elementa upisana na Listu nematerijalnog kulturnog nasleđa Republike Srbije na osnovu odluka Nacionalnog komiteta za nematerijalno kulturno nasleđe.

4.1.7.2. Pasivni i aktivni režim zaštite kulturnog nasleđa

Pasivni režim zaštite se odnosi na formalnu, prvenstveno pravnu zaštitu kulturnog nasleđa, koja nije na zadovoljavajućem nivou imajući u vidu veliki broj dobara pod prethodnom zaštitom. Umesto programa i projekata koji bi objektima i celinama koje predstavljaju nepokretna kulturna dobra omogućili integrisanje u savremene razvojne tokove (kroz takozvani aktivni režim zaštite), usled primene najstrožih mera zaštite (prakse takozvanog pasivnog režima zaštite) nepokretna kulturna dobra su najčešće izložena propadanju.

Nisu dovoljno razvijeni mehanizmi finansiranja programa i projekata u funkciji revitalizacije kulturnog, graditeljskog i urbanog nasleđa. Trenutno je glavni izvor republički budžet u kome se još od 1980. godine smanjuje procenat izdvajanja za kulturu. Poseban problem je nedovoljno učešće javnosti i pasivnost lokalnih zajednica u procesima planiranja i projektovanja u zaštićenim zonama.

4.1.7.3. Kulturno nasleđe u funkciji afirmisanja identiteta urbanih naselja

Republika Srbija je prostor velikog predeonog i kulturnog potencijala i različitosti. Urbana i ruralna naselja nastajala su i dobijala svoj karakter i identitet u dugom periodu vremena - kroz razvojne faze o kojima svedoče materijalni ostaci različitih civilizacija koje su naseljavale Balkansko poluostrvo od praistorije do danas - rimske, vizantijske, otomanske do moderne evropske civilizacije, uključujući i period socijalizma. Pored materijalnih ostataka koji su evidentirani u CRNKD kao kulturna dobra, važne činioce karaktera i identiteta naselja predstavljaju geomorfološke karakteristike i elementi urbane i fizičke strukture posmatrani na različitim nivoima detaljnosti - ulični sistem, javni prostori, zgrade, građevinski detalji i materijali. Tipologija naselja i tipologija urbane i fizičke strukture koje su bazirane na identifikaciji i klasifikaciji ovih karakteristika i elemenata nisu adekvatno prepoznati u zakonskim i planskim dokumentima.

U poslednje tri decenije u Republici Srbiji se javljaju oblici izgradnje i transformacije koji nisu usklađeni sa principima održivog razvoja i očuvanja urbanog identiteta. Nekritičkim intervencijama u prostoru, a posebno parcijalnom i bespravnom izgradnjom, narušava se balans elemenata koji moraju biti prisutni u koncepciji arhitektonsko-urbanističkih rešenja - zelenila, otvorenih prostora, horizontalne i vertikalne regulacije, neusklađenosti gabarita starih i novih objekata, odnosa prema ulici i susednim objektima i parcelama i dr.

Važni instrumenti u razvijanju integralnog pristupa u planiranju razvoja urbanih naselja jesu međunarodni projekti i programi, kroz koje se kulturno nasleđe afirmiše kao integralni deo evropskog kulturnog nasleđa.

4.2. SINTEZNA SWOT ANALIZA I KLJUČNI PROBLEMI URBANOG RAZVOJA

4.2.1. Sintezna SWOT analiza

Sintezna SWOT analiza urbanog razvoja u Republici Srbiji (Tabela 4.2.1) je dobijena na osnovu kontekstualne analize koju je izvršio ekspertski tim iz Instituta za arhitekturu i urbanizam Srbije, na osnovu doprinosa učesnika tematskih okruglih stolova i na osnovu komentara članova Radne grupe za izradu Strategije.

Tabela 4.2.1 - Sintezna SWOT analiza urbanog razvoja u Republici Srbiji

SNAGE (prednosti)	SLABOSTI (nedostaci)
- Započet proces podrške za programsko/projektno budžetiranje i strateško planiranje na nacionalnom i lokalnom nivou - Rastuća svest o značaju reaktiviranja braunfilda u urbanoj obnovi i u ekonomskom razvoju - Rezerve GZ u javnoj svojini u urbanim naseljima - Osobenosti kompaktnih urbanih matrica i mešovitih namena gradskih centara - Značajan prirodni kapital (ekosistemi i resursi) i ekosistemske usluge ruralnog područja čiji su potrošači urbana naselja - Postignuti rezultati u smanjenju socijalne isključenosti i rešavanju problema pravno nevidljivih lica - Stečeno osnovno iskustvo u realizaciji programa stambene podrške (socijalnog stanovanja) - Započeta javna intervencija u stanovanju - Nasleđena infrastruktura objekata javnih službi - Razvijenost primarne saobraćajne infrastrukture u centralnim urbanim zonama i novim, planski izgrađenim delovima urbanih naselja - Izgrađena vodna infrastruktura sa najvećim delom stanovništva priključenog na javne vodovode, a delom i na javnu kanalizaciju i izgrađenim većim delom sistema odbrane od poplava - Razvijena elektromreža visoke sigurnosti snabdevanja - Ostvaren kvalitet pokrivenosti fiksnom i mobilnom telefonijom u svim urbanim naseljima - Dinamičan porast pristupa internetu i mrežama širokopojasnih usluga - 70% stanovnika živi u urbanim naseljima sa kvalitetnim ili neznatno zagađenim vazduhom - Bogato kulturno nasleđe i kulturni diverzitet - Urbana naselja sa specifičnim tipološkim karakteristikama i prepoznatljivim arhitektonskim tipologijama - Razvijen sistem zaštite kulturnih dobara - Zastupljenost Republike Srbije u programima i projektima za rehabilitaciju arhitektonskog i arheološkog nasleđa Jugoistočne Evrope	- Deindustrijalizacija, visoka nezaposlenost (posebno mladih), slaba konkurentnost, razvojna stagnacija i recesija urbane ekonomije, "siva" ekonomija, rast urbanog siromaštva - Netransformisan javni sektor, slabo upravljanje, izazovi finansiranja i rast zaduživanja JLS - Zaostajanje izgradnje poslovne i inovativne infrastrukture - Kompleksna reaktivizacija braunfilda - Neracionalno i neefikasno korišćenje GZ - Netransformisana politika GZ, instrumenti, način finansiranja, nedovoljno transparentna tržišta zemljišta, neizgrađena metodologija tržišne evaluacije GZ - Masovna bespravna izgradnja u i oko urbanih naselja, i nekontrolisana konverzija ogromnih površina poljoprivrednog zemljišta u GZ - Izrada prostornih i urbanističkih planova bez adekvatnih inženjersko-geoloških geotehničkih podloga - Stopa rizika od siromaštva ili socijalne isključenosti je 41,3% (pri tome stopa rizika od siromaštva iznosi 25,4%, 2015) - Lica 18-24 godine koja su izložena riziku od siromaštva je 30,3%, a mlađih od 18 godina je 29,9% - Nezadovoljavajući kvalitet stambenog fonda u centralnim urbanim zonama - Cenovna nepristupačnost stanova na tržištu i nepristupačnost troškova stanovanja za ukupno stanovništvo - Nedostatak stalnog izvora finansiranja u oblasti stambene podrške - Nedostatak adekvatne saobraćajne mreže, nedostatak ili nelegalno izvedeni vodovi tehničke i komunalne infrastrukture, apsolutni nedostatak javnih prostora i zelene infrastrukture, slaba opremljenost i dostupnost objekata i usluga socijalne infrastrukture u bespravno izgrađenim rubnim urbanim zonama - Rast dispariteta u kvalitetu života i dostupnosti između urbanih, rubnih urbanih zona i većine ruralnih naselja - Nedostatak ili nedovoljan kapaciteti javnog gradskog prevoza i infrastrukture za pešake, bicikliste i mirujući saobraćaj - Loše stanje vodne infrastrukture - veliki gubici vode u javnim vodovodima, nepovoljno stanje kanalizacione infrastrukture i veoma nizak procenat otpadnih voda koje se prečišćavaju, nedovoljan postignut nivo zaštite od poplava i nedovoljno održavanje sistema odbrane od poplava - Starost i neefikasnost prenosne i distributivne elektromreže i objekata - Neadekvatna prevencija zagađenja životne sredine, zbog niskog stepena sprovođenja mera datih kroz strateške procene i procene uticaja na životnu sredinu - Preovlađujući način upravljanja otpadom deponovanjem i nizak stepen reciklaže - Propadanje urbanih naselja koja predstavljaju važna obeležja kulturne i istorijske prošlosti Republike Srbije - Propadanje vrednih primera tipova gradske arhitekture (naročito objekata i urbanističkih celina iz druge polovine 20-tog veka i industrijskog nasleđa) - Nizak nivo participacije građana u procesu urbanog razvoja
MOGUĆNOSTI (šanse, potencijali)	PRETNJE (rizici)
- Integrisanje u EU, razmena znanja, iskustva i dostignuća, mogućnost korišćenja pretpristupne pomoći i fondova - Reindustrijalizacija kao poluga razvoja - Održivi, "zeleni", inkluzivni ekonomski rast, privlačenje SDI, jačanje prerađivačke industrije, hi-tech delatnosti i klastera MSP u proizvodnom i uslužnom sektoru - Efektivno upravljanje urbanim naseljima - Uvođenje novih finansijskih i fiskalnih izvora finansiranja i komunalnog opremanja građevinskog zemljišta - Transformacija i reaktiviranje braunfild lokacija za ekonomski i urbani razvoj - Korišćenje rezervi urbanih lokacija i objekata za urbanu obnovu i razvoj i za smanjenje pritisaka na širenje urbanog područja - Fizičko i funkcionalno poboljšanje postojećih urbanih struktura i očuvanje urbanog identiteta - Imperativna zaštita javne svojine, javnog interesa, javnih dobara, javnog prostora radi zaštite svih interesa i javne kontrole - Ulaganja u projekte urbanog razvoja razvojem modaliteta i jačanjem JPP - Integralni razvoj ruralnih područja (smanjenja pritisaka na urbana naselja) i vrednovanje ekosistemskih usluga ruralnog područja - Usmeravanje razvoja javnih službi i usluga u pravcu decentralizovane i funkcionalno-hijerarhijski organizovane mreže naselja - Izgradnja stanova u javnoj svojini namenjenih zakupu po neprofitnim /povoljnim uslovima - Kvalitativno unapređenje postojećeg neadekvatnog stambenog fonda - Oslobađanje centralnih urbanih zona od motornog saobraćaja i integracija saobraćajnih površina - Razvoj javnog prevoza i korišćenje vozila na alternativni pogon, carpool/carshare koncepta, kao i rečnog saobraćaja - Smanjenje potreba za vodom i električnom energijom - Ljudski resursi u IT sektoru za razvoj elektronskih komunikacija - Poboljšanje kvaliteta životne sredine i biodiverziteta u urbanim naseljima - Trend smanjenja ukupne količine otpada i blagog povećanja udela reciklaže u urbanim naseljima - Izgradnja regionalnih deponija prema Strategiji upravljanja otpadom - Jačanje urbanog identiteta zasnovanog na kulturnom diverzitetu - Realizacija projekata u kulturi i zaštiti nasleđa u pojedinim i grupacijama urbanih naselja i njihovom ruralnom okruženju - Razvoj kreativnih industrija koje stvaraju, proizvode i komercijalizuju nematerijalne sadržaj kulturne prirode i doprinose razvoju kreativnih gradova - Razvoj kulturnog turizma i gradskih turističkih destinacija sa kulturnim nasleđem, ponudom sadržaja u kulturi, prirodnim nasleđem i kreativnim industrijama u destinaciji - Osnaživanje uloge mesne zajednice i neposredne participacije građana u upravljanju urbanim razvojem	- Nedostatak politike ekonomskog razvoja, slab pristup izvorima finansiranja, ograničena finansijska sredstva, nedovoljna institucionalna osposobljenost za rešavanje ključnih problema, bespravna izgradnja i dr. - Nestajanje industrijske osnove kao oslonca urbanog razvoja - Nedovoljna ulaganja u urbanu ekonomiju i neiskorišćene mogućnosti finansiranja - Kašnjenje sprovođenja reformi javnog sektora, smanjenje priliva SDI zbog uticaja produžene globalne krize, smanjivanje izvoza - Dalje nekontrolisano i prekomerno zaduživanje JLS - Odugovlačenje reaktiviranja braunfild lokacija - Nedovoljna odgovornost u upravljanju javnom svojinom (zemljištem, izgrađenim fondom, kvalitetom sredine) - Ograničeni finansijski resursi za razvoj IZ i IP, i nerazvijeni modaliteti JPP - Kašnjenje/odlaganje transformacije postojećeg sistema upravljanja GZ - Gubitak funkcija, atraktivnosti i vitalnosti centralnih urbanih zona - Integralni ruralni razvoj je redukovan na razvoj poljoprivrede, bez neophodne podrške za podizanje kvaliteta života na najvećem delu ruralnog područja - Nedovoljna finansijska ulaganja u održavanje i opremanje objekata javnih službi - Racionalizacija javnih službi kao pretnja za funkcionalno slabljenje manjih urbanih naselja - Nedovoljno finansiranje iz nacionalnih i evropskih fondova za programe socijalnog uključivanja i smanjenja siromaštva - Dodatna rezidualizacija sektora stambene podrške uz povećan rizik od kreiranja depriviranih stambenih četvrti - Koncept razvoja urbanih sadržaja pogoduje korišćenju putničkih automobila - Ograničenja delova urbanih naselja za rekonstrukciju ili modernizaciju saobraćajne infrastrukture - Nedostatak poznavanja saobraćajne infrastrukture i primene modernih upravljačkih koncepata - Nedovoljni finansijski kapaciteti komunalnih preduzeća - Nepovoljan uticaj promene klime na potrošnju električne energije - Loš kvalitet zemljišta u urbanim naseljima - Nizak stepen ostvarivanja regionalnih sporazuma o izgradnji deponija - Nove tipologije koje narušavaju identitet urbanih naselja - parcijalna gradnja, bespravna gradnja i sl. - Nerešeno pitanje unapređenja finansiranja zaštite nasleđa, kulturne infrastrukture, programa i projekata u kulturi.

4.2.2. Ključni problemi urbanog razvoja

U sklopu kontekstualne i SWOT analize identifikovan je veliki broj problema, na osnovu kojih je izdvojen set sledećih ključnih problema urbanog razvoja u Republici Srbiji:

1. Koncept ekonomskog razvoja urbanih naselja zasnovan na dominantnom učešću sektora usluga uz marginalizaciju uloge industrije;

2. Slabljenje ekonomske osnove i socijalne strukture urbanih naselja u tranzicijskom/postsocijalističkom periodu;

3. Slaba efikasnost sistema finansiranja lokalne samouprave u delu izvornih fiskalnih i nefiskalnih prihoda i rashoda u oblasti građevinskog zemljišta (zajedničke komunalne potrošnje, komunalne infrastrukture i efikasnosti finansiranja komunalnih usluga), uz kontinuirano smanjenje uloge instrumenata građevinskog zemljišta u lokalnim budžetima;

4. Spontani i nekontrolisani urbani rast i širenje građevinskih područja, uz ekstremno neefikasno korišćenje građevinskog zemljišta i prekomernu konverziju poljoprivrednog i šumskog zemljišta;

5. Opadanje kvaliteta uređenosti i identiteta urbanih prostora i porast urbanističkog haosa u rubnim urbanim zonama i prigradskim naseljima pod uticajem masovne bespravne izgradnje kao složenog fenomena urbanog razvoja;

6. Povećanje rizika od siromaštva i/ili socijalne isključenosti, naročito mladih i raznih osetljivih grupa;

7. Neadekvatno stanje postojeće i zaostajanje u razvoju nove saobraćajne, tehničke, komunalne i socijalne infrastrukture i javnih prostora;

8. Rast dispariteta u kvalitetu života i dostupnosti između centralnih urbanih zona, rubnih urbanih zona i većine ruralnih naselja;

9. Neujednačen kvalitet životne sredine, zaštite zdravlja i bezbednosti stanovnika i neprilagođenost klimatskim promenama urbanih naselja;

10. Neprilagođenost regulatornog, institucionalnog, socijalnog, implementacionog i finansijskog okvira za planiranje i upravljanje urbanim razvojem;

11. Neefikasnost planiranja i upravljanja urbanim razvojem, demokratski deficit u participaciji i nizak nivo transparentnosti odlučivanja u upravljanju urbanim naseljima.

5. VIZIJA, STRATEŠKI PRAVCI, CILJEVI I MERE

Ova strategija je koherentan skup odluka koje su proistekle iz procesa koordinacije i okupljanja različitih aktera radi utvrđivanja strateškog okvira za usmeravanje transformativnog, produktivnog, inkluzivnog i rezilijentnog dugoročnog urbanog razvoja u Republici Srbiji.

U ostvarivanju Strategije primenjivaće se integralni i koordinisani teritorijalni pristup rešavanju ključnih i urgentnih problema razvoja urbanih naselja radi unapređenja kvaliteta života u urbanim područjima maksimalnim korišćenjem teritorijalnog/urbanog kapitala (potencijala) i kreativnih resursa, stimulisanjem razvoja (inovativne) urbane ekonomije i efikasnog upravljanja urbanom dimenzijom nacionalnih politika razvoja i javnih politika.

Strategija ustanovljava opšti obrazac za identifikovanje, evaluaciju i određivanje prioritetnih programa i projekata urbanog razvoja, kao i bolji pristup tržišnim i javnim izvorima sredstava (budžetskim, sredstvima privatnog sektora, fondovima i finansijskim instrumentima EU i međunarodnim programima podrške).

5.1. VIZIJA URBANOG RAZVOJA

Strategijom se izražava opredeljenost da će se u urbanim naseljima težiti održivom razvoju uz korišćenje integralnog pristupa radi ostvarivanja željenog kvaliteta života, životne sredine i uređenosti prostora i jačanja identiteta i konkurentnosti.

Zasnovano na izraženom opredeljenju, utvrđuje se sledeća vizija urbanog razvoja u Republici Srbiji:

"Grad koji pruža uslove za dostojanstven život i zadovoljenje svih potreba kako svojih građana, tako i građana svog gravitacionog prostora, uz jednake mogućnosti izbora za sve, koji predstavlja prostor za izgradnju inkluzivne, interaktivne i kreativne zajednice, integrišući sve slojeve svog nastajanja kroz istoriju."

5.2. STRATEŠKI PRAVCI URBANOG RAZVOJA

Polazeći od ključnih problema i potencijala iz SWOT analize, kao i od vizije urbanog razvoja, utvrđeni su sledeći strateški pravci urbanog razvoja:

I. Održivi ekonomski razvoj

II. Uređenje urbanih naselja

III. Društveno blagostanje

IV. Kvalitet životne sredine

V. Upravljanje urbanim razvojem.

Održivi ekonomski razvoj urbanih naselja i upravljanje urbanim razvojem jesu osnovna podrška za ostvarivanje ostala tri strateška pravca.

Upravljanje urbanim razvojem je istovremeno integrativni element svakog od prva četiri strateška pravca. Unapređenjem upravljanja olakšava se i obezbeđuje neophodna podrška za ostvarivanje ciljeva urbanog razvoja u ostala četiri strateška pravca. To su ključni razlozi za izdvajanje upravljanja urbanim razvojem u poseban strateški pravac. Strateški pravci urbanog razvoja predstavljaju opšti okvir za:

- opšte i posebne ciljeve urbanog razvoja,

- mere za postizanje ciljeva urbanog razvoja,

- identifikaciju prioritetnih područja intervencije,

- kriterijume za izbor prioritetnih programa i projekata urbanog razvoja,

- ključne pokazatelje učinka i praćenja ostvarivanja Strategije.

5.3. OPŠTI I POSEBNI CILJEVI URBANOG RAZVOJA

Opšti cilj urbanog razvoja jeste ostvaren održivi razvoj urbanih naselja, koji se obezbeđuje unapređenjem ekonomskog, socijalnog i kulturnog razvoja, kvaliteta uređenja urbanog prostora, zaštite životne sredine i prilagođavanjem na klimatske promene, poboljšanjem društvenog blagostanja (kvaliteta života, zdravlja stanovništva i bezbednosti), priuštivim i kvalitetnim stanovanjem, očuvanjem i afirmacijom graditeljskog nasleđa i urbanog identiteta.

Utvrđuju se sledeći posebni ciljevi za strateške pravce urbanog razvoja:

I. Održivi ekonomski razvoj

1. Unapređen i integrisan strateški urbani okvir za održivi, inovativni i inkluzivni lokalni ekonomski razvoj, zapošljavanje, jačanje konkurentnosti i životnog standarda u urbanim naseljima;

II. Uređenje urbanih naselja

2. Unapređen i ujednačen kvalitet uređenosti i pristupačnosti urbanog prostora;

III. Društveno blagostanje

3. Unapređen kvalitet i dostupnost društvenih usluga, smanjen rizik od siromaštva, rešena stambena potreba svih građana, ostvarena socijalna inkluzija i demografska obnova urbanih područja;

IV. Kvalitet životne sredine

4. Unapređen kvalitet životne sredine, zdravlja i bezbednosti stanovnika u urbanim naseljima i visok stepen prilagođenosti urbanih područja klimatskim promenama:

V. Upravljanje urbanim razvojem

5. Efikasnije upravljanje urbanim razvojem.

5.4. MERE ZA POSTIZANJE CILJEVA URBANOG RAZVOJA

Za postizanje posebnih ciljeva utvrđenih u delu 5.3. ove strategije ustanovljavaju se paketi mera koji predstavljaju skup ključnih i povezanih aktivnosti koje doprinose ostvarivanju održivog urbanog razvoja u Republici Srbiji do 2030. godine, i to:

1. Unapređen i integrisan strateški urbani okvir za održivi, inovativni i inkluzivni lokalni ekonomski razvoj, zapošljavanje, jačanje konkurentnosti i životnog standarda u urbanim naseljima

1.1. Unapređenje uslova za lokalni održivi ekonomski i urbani razvoj;

1.2. Poboljšanje efikasnosti korišćenja, finansiranja i upravljanja građevinskim zemljištem, komunalnom privredom i komunalnim uslugama;

1.3. Obnova, novo korišćenje i upravljanje braunfild lokacijama;

1.4. Poslovna i inovativna infrastruktura (IZ, IP, TP, slobodne zone, biznis inkubatori, zone unapređenog poslovanja, inovacioni centri i dr.) i komercijalne zone;

2. Unapređen i ujednačen kvalitet uređenosti i pristupačnosti urbanog prostora

2.1. Kvalitet uređenosti i identitet centralnih urbanih zona i javnih prostora;

2.2. Kulturna baština i kultura;

2.3. Pristupačnost, saobraćaj i urbana mobilnost;

2.4. Kvalitet, kapacitet i nivo usluga tehničke infrastrukture;

2.5. Jačanje i unapređenje upravljanja ruralno-urbanim vezama;

3. Unapređen kvalitet i dostupnost društvenih usluga, smanjen rizik od siromaštva, rešena stambena potreba svih građana, ostvarena socijalna inkluzija i demografska obnova urbanih područja

3.1. Ujednačavanje dostupnosti i kvaliteta javnih službi u urbanim područjima (objekti obrazovanja, zdravstva, socijalne zaštite, kulture, rekreacije i sporta);

3.2. Društveno uključivanje i smanjenje rizika od siromaštva u urbanim područjima;

3.3. Kvalitet uređenosti i pristupačnosti urbanog prostora obezbeđivanjem održivog stanovanja za sve građane i sanacija neplanski izgrađenih delova naselja i prigradskih naselja;

3.4. Podizanje nivoa transparentnosti u procesu donošenja odluka o urbanom razvoju, kroz unapređenje participacije građana i uključivanja stejkholdera;

4. Unapređen kvalitet životne sredine, zdravlja i bezbednosti stanovnika u urbanim naseljima i visok stepen prilagođenosti urbanih područja klimatskim promenama

4.1. Ublažavanje klimatskih promena unapređenjem kvaliteta svih parametara životne sredine, sistema upravljanja otpadom i energetske efikasnosti;

4.2. Prilagođavanje na klimatske promene i uspostavljanje sistema reagovanja u rizičnim i udesnim situacijama u urbanim naseljima;

4.3. Jačanje institucionalnih kapaciteta i primena strateških i planskih dokumenata u planiranju i ostvarivanju urbanog razvoja sa ciljem zaštite i očuvanja životne sredine i bezbednosti života;

5. Efikasnije upravljanje urbanim razvojem

5.1. Unapređenje institucionalnog okvira upravljanja urbanim razvojem;

5.2. Unapređenje upravljanja javnim finansijama za održivi urbani razvoj;

5.3. Integralno planiranje održivog urbanog razvoja i unapređenje urbanističkog planiranja;

5.4. Digitalizacija i uvođenje elektronskih usluga u upravljanje urbanim razvojem.

Navedeni paketi su međusobno usklađeni i doprinose integrisanom ostvarivanju opšteg i više posebnih ciljeva održivog urbanog razvoja.

U sklopu paketa mera, pojedinačne mere i aktivnosti razvrstane su u skladu sa članom 24. ZoPS i označene sledećim oznakama:

- regulatorne (R) - kojima se uspostavljaju standardi i pravila kojima se uređuju odnosi u društvu;

- podsticajne (P) - u koje spadaju fiskalne (subvencije, porezi i drugo) i druge finansijske i nefinansijske mere;

- informativno-edukativne (I, E, IE) - informacione i obrazovne kampanje;

- institucionalno upravljačko organizacione (IUO) - formiranje novih i ukidanje postojećih institucija, promena organizacione strukture određenih subjekata, promena broja i kompetencija zaposlenih i drugo; i

- obezbeđenje dobara i pružanje usluga od strane učesnika u planskom sistemu i javne investicije kroz kapitalne i infrastrukturne projekte, investicije i dr. (DU-JI).

Mere i aktivnosti definisane u sklopu paketa mera razrađivaće se detaljno u trogodišnjim akcionim planovima za sprovođenje ove strategije.

STRATEŠKI PRAVAC I: ODRŽIVI EKONOMSKI RAZVOJ
Broj mere	Mere u sklopu paketa mera	Oznaka mere
PAKET MERA 1.1 Unapređenje uslova za lokalni održivi ekonomski i urbani razvoj
1.1.1	Inovacije i razvoj niskougljenične, resursno efikasne "zelene" ekonomije	P
1.1.2	Povećanje atraktivnosti urbanih naselja za zapošljavanje (posebno mladih i socijalno osetljivih grupa)	IE
1.1.3	Poslovno okruženje koje podstiče preduzetništvo sa akcentom na razvoj socijalnog preduzetništva i preduzeća	P
1.1.4	Efikasniji razvoj i obnova zona i celina sa nedovoljno iskorišćenim urbanim kapitalom	DU-JI
1.1.5	Diverzifikacija turističke ponude zasnovana na urbanom i regionalnom identitetu i ublažavanje negativnih efekata turizma u urbanim naseljima.	IUO
PAKET MERA 1.2: Poboljšanje efikasnosti korišćenja, finansiranja i upravljanja građevinskim zemljištem, komunalnom privredom i komunalnim uslugama
1.2.1	Sprečavanje nekontrolisanog širenja građevinskog zemljišta na račun poljoprivrednog, šumskog i vodnog zemljišta; primena zatvorenog ("cirkularnog") ciklusa korišćenja i upravljanja građevinskim zemljištem i razvoj kompaktnog grada naspram urbanog rasplinjavanja (urban sprawl)	IE
1.2.2	Primena instrumenata upravljanja građevinskim zemljištem	R
1.2.3	Razvoj institucionalnih i kadrovskih kapaciteta za upravljanje zemljištem na nacionalnom i lokalnom nivou	IUO
1.2.4	Razvoj komunalne infrastrukture, pružanje komunalnih usluga i poboljšanje načina finansiranja komunalnog opremanja građevinskog zemljišta	P
1.2.5	Obezbeđenje odgovarajućih lokalnih i regionalnih kapaciteta komunalnih sistema i nivoa komunalnih usluga za sve korisnike.	DU-JI
PAKET MERA 1.3: Obnova, novo korišćenje i upravljanje braunfild lokacijama
1.3.1	Uspostavljanje novog i unapređenje postojećeg regulatornog okvira za reaktiviranje i razvoj braunfild lokacija radi stvaranja održivih urbanih struktura u zonama zahvaćenim znatnim gubitkom urbanih funkcija	R
1.3.2	Podsticaji privatnom sektoru, bolja dostupnost finansijskim izvorima i sufinansiranje "teških" braunfilda javnim sredstvima	P
1.3.3	Uspostavljanje koherentnog informacionog sistema o braunfild lokacijama objedinjavanjem postojećih registara, obrazovanje kadra i izrada kataloga	IE
1.3.4	Uspostavljanje upravljačko-organizacionih mehanizama, izgradnja institucionalnih i kadrovskih kapaciteta za razvoj braunfilda, koordinacija nadležnosti između JLS, pokrajinskih i nacionalnih institucija, uključivanje zainteresovanih aktera i javnosti	IUO
1.3.5	Razvoj braunfild lokacija, reaktiviranje i eliminisanje štetnih uticaja nekih braunfilda (remedijacija, sanacija, dekontaminiranje dela zagađenih braunfild lokacija) u urbanim naseljima.	DU-JI
PAKET MERA 1.4: Poslovna i inovativna infrastruktura (IZ, IP, TP, slobodne zone, biznis inkubatori, zone unapređenog poslovanja, inovacioni centri i dr.) i komercijalne zone
1.4.1	Industrijske inovacije/smart specijalizacija (sa urbanim centrima kao stožerima znanja, inovacija, kreativnosti, ekonomske izvrsnosti i razvoja)	DU-JI
1.4.2	Unapređenje zakonodavnog i institucionalnog okvira za IZ, jačanje institucija za podršku IZ/IP, koordinaciju JLS, pokrajinskih i nacionalnih institucija	IUO
1.4.3	Stvaranje povoljnih opštih, infrastrukturnih i prostornih uslova za formiranje IZ	R
1.4.4	Stimulisanje i poboljšanje integrisanosti IZ, IP i komercijalnih zona u urbanom razvoju (posebno u urbanoj obnovi)	P
1.4.5	Poboljšanje informacionog sistema/registra IZ i IP (postojećih i novih), praćenje realizacije IZ i IP, izrada kataloga IZ i IP i promocija.	I

 

STRATEŠKI PRAVAC II: UREĐENJE URBANIH NASELJA
Broj mere	Mere u sklopu paketa mera	Oznaka mere
PAKET MERA 2.1: Kvalitet uređenosti i identitet centralnih urbanih zona i javnih prostora
2.1.1	Urbana obnova primenom principa mešovitih namena tradicionalnog gradskog tkiva (vraćanje atraktivnosti centralnoj zoni, obogaćenje ponude u naseljima itd.)	DU-JI
2.1.2	Intenzivnije korišćenje i pogušćavanje urbanog prostora	R
2.1.3	Urbana regeneracija delova naselja koji su izloženi devastacionim procesima	DU-JI
2.1.4	Uređenje i očuvanje javnih prostora, na osnovu istraživanja identiteta naselja, anketa građana i urbanističko-arhitektonskih konkursa (javnih ili pozivnih) za originalni urbani dizajn kontekstualno primeren i pristupačan za sve	DU-JI
2.1.5	Unapređenje pristupačnosti i bezbednosti u urbanim naseljima	DU-JI
2.1.6	Primena kontrolnih parametara u urbanističkoj praksi (gustina stanovanja, odnos namena, koeficijent izgrađenosti, udeo zelenila, analize osunčanosti i provetrenosti, odnos pojavnih oblika i formi, vizura i silueta naselja, estetika prostora itd) i regulisanje načina i uslova pribavljanja i upravljanja površinama ostale namene za javno korišćenje u stambenim i drugim zonama i celinama	R
PAKET MERA 2.2: Kulturna baština i kultura
2.2.1	Aktivna zaštita kulturnog nasleđa i preporuke za karakter i intenzitet prihvatljivih aktivnosti u planiranju urbanog razvoja	R
2.2.2	Obnova i zaštita objekata i celina graditeljskog i urbanog nasleđa koje nisu zaštićena kulturna dobra (tradicionalni tipovi, vernakularna arhitektura, industrijski objekti, arhitektura i urbanizam posle Drugog svetskog rata, itd.)	DU-JI
2.2.3	Očuvanje kulturnog diverziteta, predela i razvoj kulturnog turizma	P
2.2.4	Primena digitalizacije i mapiranje kulturnog, graditeljskog i urbanog nasleđa	I
2.2.5	Obnova i opremanje kulturne infrastrukture	DU-JI
2.2.6	Obezbeđenje podrške kulturnim aktivnostima (podsticanje i razvoj kulturnih potreba, promocija aktivnosti, animacija i medijacija u ustanovama kulture, interpretacija kulturnog nasleđa, razvoj sadržaja i programa za decu i mlade).	IE
PAKET MERA 2.3: Pristupačnost, saobraćaj i urbana mobilnost
2.3.1	Priprema, usvajanje i primena planova održive urbane mobilnosti (POUM)	R
2.3.2	Razvoj mreža i osavremenjavanje javnog prevoza i promena koncepta planiranja saobraćaja sa fokusom na javni prevoz i nemotorizovana kretanja u centralnim zonama, sa perifernim razvojem kapaciteta za parkiranje individualnih vozila	DU-JI
2.3.3	Obezbeđenje odgovarajućih kapaciteta i nivoa usluga za korisnike (pešaci, biciklisti, mirujući saobraćaj, osobe sa posebnim potrebama, vozila za hitne intervencije) primenom principa integracije saobraćajnih površina i koncepta potpunih ulica	DU-JI
2.3.4	Uvođenje novih tehnologija u transportu (na elektro pogon, novi sistemi modularnog javnog prevoza, deljenje prevoza individualnim vozilom i sl.)	DU-JI
2.3.5	Priprema, usvajanje i uvođenje u praksu standarda za projektovanje saobraćajnica u urbanim naseljima	R
2.3.6	Modernizacija/revitalizacija postojećih i izgradnja novih intermodalnih kapaciteta (drumski-železnički-vodni-vazdušni saobraćaj).	DU-JI
PAKET MERA 2.4: Kvalitet, kapacitet i nivo usluga tehničke infrastrukture
2.4.1	Priprema, usvajanje i uvođenje u praksu standarda i smernica za projektovanje, izvođenje i održavanje vodne infrastrukture u urbanim naseljima	R
2.4.2	Obezbeđenje svih stanovnika urbanih naselja dovoljnim količinama vode za piće kvaliteta u skladu sa zahtevima regulative	DU-JI
2.4.3	Obezbeđenje svih domaćinstava i drugih korisnika u urbanim naseljima odgovarajućim sistemom za bezbedno sakupljanje i odvođenje upotrebljenih voda	DU-JI
2.4.4	Priprema, usvajanje i primena programa povećanja efikasnosti javnih komunalnih preduzeća vodovoda i kanalizacije	IUO
2.4.5	Modernizacija, revitalizacija postojećih i izgradnja novih kapaciteta energetske mreže i objekata	DU-JI
2.4.6	Uspostavljanje nacionalne širokopojasne komunikacione mreže.	I
PAKET MERA 2.5: Jačanje i unapređenje upravljanja ruralno-urbanim vezama
2.5.1	Razvoj usluga javnih službi, saobraćajne i tehničke infrastrukture, prigradskog javnog prevoza (autobuskog i železničkog, subvencionisanog na srednjoročnoj osnovi 5-7 godina) i komunalnih delatnosti na ruralnom području, organizovanje mobilnih usluga gradskih naselja u manje pristupačnim ruralnim prostorima	DU-JI
2.5.2	Projekti identifikacije i programi monitoringa ekosistemskih usluga koje ruralna područja pružaju urbanim naseljima	P
2.5.3	Diverzifikacija delatnosti, privlačenjem aktivnosti na pogodnim lokacijama, u ruralnim centrima, u skladu sa ekonomskom orijentacijom lokalnog urbanog centra.	P

 

STRATEŠKI PRAVAC III: DRUŠTVENO BLAGOSTANJE
Broj mere	Mere u sklopu paketa mera	Oznaka mere
PAKET MERA 3.1: Ujednačavanje dostupnosti i kvaliteta javnih službi u urbanim područjima (objekti obrazovanja, zdravstva, socijalne zaštite, kulture, rekreacije i sporta)
3.1.1	Preispitivanje/uvođenje standarda izohrone dostupnosti objektima javnih službi u urbanim područjima	IUO
3.1.2	Ujednačavanje kvaliteta usluga javnih službi prema funkcionalnom nivou urbanih područja	R
3.1.3	Preispitivanje prostornih i tehničkih normi i standarda opremljenosti objekata javnih službi u odnosu na međunarodne standarde, nove politike i programe društvenog razvoja, kao i lokalne potrebe i specifičnosti (obnova škola, zdravstvenih ustanova, domova kulture, muzeja, sportskih dvorana i dr.)	DU-JI
PAKET MERA 3.2: Društveno uključivanje i smanjenje rizika od siromaštva u urbanim područjima
3.2.1	Društveno uključivanje i smanjenje rizika od siromaštva kroz poboljšan pristup i širenje mreže socijalnih usluga u zajednici sa posebnim akcentom na uključivanje mladih, starih, žena, lica sa invaliditetom	P
3.2.2	Uređivanje javnih površina i objekata u skladu sa konceptom pristupačnosti za ugrožene kategorije stanovništva (lica sa invaliditetom, stariji, žene sa decom)	DU-JI
3.2.3	Očuvanje javne namene nekorišćenih objekata za potrebe javnih službi, neprofitne aktivnosti, aktivnosti u domenu društvene inkluzije.	R
PAKET MERA 3.3: Kvalitet uređenosti i pristupačnosti urbanog prostora obezbeđivanjem održivog stanovanja za sve građane i sanacija neplanski izgrađenih delova naselja i prigradskih naselja
3.3.1	Uspostavljanje mera fiskalne politike za podsticanje JPP u cilju obezbeđivanja priuštivog stanovanja za određene kategorije stanovništva	P
3.3.2	Povećanje obima, kvaliteta i raznovrsnosti stambenih rešenja za korisnike stambene podrške kroz izgradnju i druge načine pribavljanja novih stanova u javnoj svojini namenjenog za izdavanje u povoljan zakup	DU-JI
3.3.3	Uspostavljanje mera za unapređenje upravljanja i održavanja i podizanja kulture stanovanja u stambenim zajednicama (višestambenim zgradama)	IE
3.3.4	Obezbeđivanje infrastrukturno opremljenih lokacija za izgradnju priuštivih i odgovarajućih stambenih objekata	DU-JI
3.3.5	Izrada, preispitivanje i ažuriranje urbanističkih planova i programa za konsolidaciju i sanaciju bespravno izgrađenih zona i delova urbanih naselja	IUO
3.3.6	Sanacija i obnova postojećih podstandardnih ili neuređenih stambenih naselja i celina kroz njihovo infrastrukturno opremanje, izgradnju objekata javnih namena i unapređenje kvaliteta, pristupačnosti i bezbednosti.	DU-JI
PAKET MERA 3.4: Podizanje nivoa transparentnosti u procesu donošenja odluka o urbanom razvoju kroz unapređenje participacije građana i uključivanja stejkholdera
3.4.1	Podizanje svesti građana i stejkohodera o pravu uključivanja u proces donošenja odluka o urbanom razvoju kroz informisanje, konsultacije i aktivnu participaciju	IE
3.4.2	Usmeravanje participacije ka jačanju društvene odgovornosti i balansiranju javnih i privatnih interesa u procesima donošenja odluka	IE
3.4.3	Unapređenje procedura participacije građana i stejkhodera u procesima donošenja odluka kroz sprovođenje e-participacije, referenduma, javno-privatnog dijaloga, javnih konsultacija, panela za građane, saveta građana, građanskih inicijativa, i u skladu sa preporukama Saveta Evrope (2009, 2011)	R
3.4.4	Kvalitativna evaluacija participativne prakse, kao i diseminacija i promocija "dobre prakse" u sprovođenju participacije.	IE

 

STRATEŠKI PRAVAC IV: KVALITET ŽIVOTNE SREDINE
Broj mere	Mere u sklopu paketa mera	Oznaka mere
PAKET MERA 4.1: Ublažavanje klimatskih promena unapređenjem kvaliteta svih parametara životne sredine, sistema upravljanja otpadom i unapređenjem energetske efikasnosti
4.1.1	Zaštita vodoizvorišta i kvaliteta vode, uvođenje adekvatnih postupaka i uređaja za prečišćavanje otpadnih voda urbanih naselja prema specifičnom planu implementacije za Urban Waste Water Directive	R
4.1.2	Unapređenje kvaliteta vazduha primenom zelene infrastrukture, krovnog ozelenjavanja, ograničavanja kretanja individualnim motornim vozilima u centralnoj urbanoj zoni, balansiranja kapaciteta životne sredine i opterećenja izazvanih aktivnostima u privredi, poljoprivredi, turizmu, energetici itd.	DU-JI
4.1.3	Zaštita i unapređenje kvaliteta zemljišta u urbanim naseljima kroz kontrolisano širenje urbanih prostora na račun poljoprivrednog zemljišta, sprečavanje izgradnje u zaštićenim područjima, zonama vodoizvorišta i dr.	R
4.1.4	Eliminisanje divljih deponija, realizacija novih i uređenje postojećih deponija, skladišta i postrojenja za preradu otpada, veći stepen primarne selekcije i reciklaže na teritoriji urbanih naselja	DU-JI
4.1.5	Stimulacije i programi za unapređenje energetske efikasnosti u zgradama izgrađenim pre donošenja propisa iz 2012. godine	P
4.1.6	Korišćenje obnovljivih izvora energije.	DU-JI
PAKET MERA 4.2: Prilagođavanje na klimatske promene i uspostavljanje sistema reagovanja u rizičnim i udesnim situacijama u urbanim naseljima
4.2.1	Smanjenje rizika od poplava spoljašnjim vodama i unutrašnjim vodama urbanih područja kroz primenu savremenih mera kontrole kišnog oticaja (retenziranje, zeleni krovovi, infiltracija, biofiltracioni sistemi, delimičan tretman i korišćenje kišnice za različite namene i dr.), borba protiv bujica	DU-JI
4.2.2	Smanjenje erozije (i zasipanja urbanih vodotoka i akvatorija) i borba protiv klizišta pošumljavanjem, izgradnjom potpornih zidova, sprečavanjem bespravne izgradnje i drugim merama	DU-JI
4.2.3	Očuvanje biodiverziteta urbanih područja (zelene površine, zelena infrastruktura, zaštićena područja, predeli, vodne površine)	R
4.2.4	Sanacija hot spot lokaliteta, kontaminiranih lokacija i/ili ugroženih područja (poplave, bujice, klizišta, zemljotresi)	DU-JI
4.2.5	Formiranje specijalizovanih jedinica za reagovanje u slučaju rizika i udesa u urbanim naseljima (prirodne i antropogene geneze - zemljotresi, poplave i udesi tehničko-tehnološkog porekla)	IUO
4.2.6	Prevencija velikih hemijskih udesa i ograničavanje posledica po zdravlje ljudi i životnu sredinu u politikama planiranja i ostvarivanja urbanog razvoja (postojeći i planirani seveso kompleksi).	IUO
PAKET MERA 4.3: Jačanje institucionalnih kapaciteta i primena strateških i planskih dokumenata u planiranju i ostvarivanju urbanog razvoja sa ciljem zaštite i očuvanja životne sredine i bezbednosti života
4.3.1	Inoviranje i koordinacija postojećih lokalnih ekoloških akcionih planova za urbana naselja sa strategijama, programima i projektima urbanog razvoja, i programima koji primenjuju healthy city koncept	R
4.3.2	Izrada, usvajanje i implementacija lokalnih procena rizika, planova smanjenja rizika (sa akcentom na kritičnu urbanu infrastrukturu) i planova zaštite	R
4.3.3	Izrada strateških karata buke i akcionih planova za smanjenje buke na nivou urbanih naselja	R
4.3.4	Usaglašavanje lokalnih planskih, razvojnih i dokumenata zaštite životne sredine (urbanistički planovi, lokalne strategije razvoja, lokalne strategije integralnog urbanog razvoja, lokalni ekološki akcioni planovi, razvoj infrastrukture i dr.) sa nacionalnom strategijom klimatskih promena (sa akcionim planom)	IUO
4.3.5	Unapređenje strateške procene uticaja i procene uticaja na životnu sredinu i njihova bolja primena	E
4.3.6	Unapređenje sistema monitoringa vode, vazduha, buke, biodiverziteta, hazarda i zdravlja stanovnika u urbanim naseljima	I
4.3.7	Izrada i korišćenje adekvatnih inženjersko-geoloških geotehničkih podloga prilikom izrade prostornih i urbanističkih planova na svim nivoima.

 

STRATEŠKI PRAVAC V: UPRAVLJANJE URBANIM RAZVOJEM
Broj mere	Mere u sklopu paketa mera	Oznaka mere
PAKET MERA 5.1: Unapređenje institucionalnog okvira upravljanja urbanim razvojem
5.1.1	Formiranje posebne organizacione jedinice za sprovođenje mera i praćenje urbanog razvoja u okviru ministarstva nadležnog za urbani razvoj	IUO
5.1.2	Formiranje Nacionalnog saveta za urbani razvoj	IUO
5.1.3	Jačanje efektivnih javnih usluga, partnerstva i dijaloga, podrška supsidijarnosti, jačanje uloge mesne zajednice, usaglašavanje i koordinacija u donošenju odluka i upravljanju urbanim razvojem, programima i projektima na više nivoa	IUO
5.1.4	Podrška razvijanju partnerstava i mreža svih nivoa uprave i univerziteta, instituta, razvojnih i istraživačkih, kao i međunarodnih organizacija radi unapređenja kvaliteta rada i uvođenja inovacija u upravljanju urbanim razvojem	IUO
5.1.5	Permanentna edukacija i obuka u oblastima upravljanja razvojem teritorije, planske evaluacije i implementacije, procesa participacije, studija izvodljivosti, procena socijalnih uticaja, upravljanja građevinskim zemljištem, komunalnih usluga i infrastrukture, stanovanja, hazarda, zaštite, planiranja i promocije kulturnog i graditeljskog nasleđa, i dr.	E
5.1.6	Međuopštinska i prekogranična saradnja, jačanje regionalnih institucija/ARRA.	IUO
PAKET MERA 5.2: Unapređenje upravljanja javnim finansijama za održivi urbani razvoj
5.2.1	Uključivanje urbanih i prostornih intervencija u projektno budžetiranje na nacionalnom, pokrajinskom i nivou JLS, unapređenje sistema javnih nabavki, JPP	P
5.2.2	Unapređenje sistema finansiranja JLS u delu izvornih fiskalnih i nefiskalnih prihoda i rashoda u oblasti građevinskog zemljišta, korišćenja javnih dobara, komunalne infrastrukture i komunalnih usluga - doprinos unapređenju i sprovođenju Programa reforme upravljanja javnim finansijama na nivou JLS	P
5.2.3	Primena instrumenata Kohezione politike EU i dr. - teritorijalno integrisanog investiranja (ITI -Territorial Integrated Invesment) i lokalnog razvoja kojim upravlja JLS (CLLD -Community Led Local Development).	P
PAKET MERA 5.3: Integralno planiranje održivog urbanog razvoja i unapređenje urbanističkog planiranja
5.3.1	Usaglašavanje implementacije dokumenata razvojnog planiranja, javnih politika, planova i projekata od značaja za urbani razvoj	R
5.3.2	Primena integralnog pristupa u planiranju urbanog razvoja, prilagođavanje "novog" strateškog planiranja urbanih naselja i tradicionalnog urbanističkog planiranja	R
5.3.3	Lokalne strategije integralnog urbanog razvoja	DU-JI
5.3.4	Organizacija Nacionalnog urbanog foruma ("platforma profesije i donosilaca odluka o urbanom razvoju").	IE
PAKET MERA 5.4: Digitalizacija i uvođenje elektronskih usluga u upravljanje urbanim razvojem
5.4.1	Uspostavljanje pokazatelja za praćenje razvoja na nivou urbanih naselja (prilagođavanjem statističkog sistema standardima Evrostata i zahtevima ove strategije) koji će postati sastavni deo lokalnih informacionih sistema	I
5.4.2	Koordiniran razvoj informacionih sistema za potrebe upravljanja teritorijom, urbanim razvojem i građevinskim zemljištem, na nacionalnom, pokrajinskom i lokalnom nivou	I
5.4.3	Uspostavljanje registara (registri/evidencija javne svojine i javnih dobara, braunfild lokacija, nedovoljno iskorišćenih lokacija i objekata uključujući i dodeljene, neizgrađene i "blokirane" lokacije; mapiranje nezakonite izgradnje i potreba za sanacijom; monitoring saobraćaja, vodne infrastrukture, upravljanja rizicima i dr.)	I
5.4.4	Izgradnja kapaciteta, podizanje stručnosti i podrška lokalnim samoupravama u procesu digitalizacije, podrška institucijama u uspostavljanju e-uprave	IE
5.4.5	Objedinjene procedure za: izradu planskih dokumenata, ozakonjenje bespravno izgrađenih objekata, izdavanje građevinskih dozvola, uvođenje ozakonjenih objekata u poreski sistem, registraciju stambenih zajednica i rešavanje stambenih potreba.	R

 

6. PROGRAMI URBANOG RAZVOJA

Programi za podršku održivom urbanom razvoju uz korišćenje integralnog pristupa formulisaće se za prioritetna područja intervencije u urbanim naseljima. U područjima intervencije obuhvaćene su razne forme urbane i prostorne intervencije i transformacije (pre svega, fizička obnova dela urbanog naselja - centralne urbane zone, četvrti, zona, blokova, perifernih područja, kompleksa, graditeljskih celina ili ulica), različite procese i zahvate koji će se ostvarivati paralelno sa ekonomskim razvojem urbanih naselja, stvaranjem radnih mesta, opštim socijalnim progresom (socio-prostornim vezama, strukturama, inkluzijom) i poboljšanjem kvaliteta, identiteta i efikasnosti urbane sredine, uključujući prilagođavanje za potrebe unapređenja ekološke rezilijentnosti urbanih naselja. Strategija opredeljuje prioritetna područja intervencije kao usmeravajuća za lokalne strategije integralnog urbanog razvoja (SIUR). Prioritetni projekti urbanog razvoja mogu se utvrditi lokalnom strategijom integralnog urbanog razvoja, a u skladu sa postojećim prostornim i urbanističkim planovima ili dajući smernice za izradu novih ili izmenu postojećih urbanističkih i prostornih planova. Prioritetna područja intervencije u urbanim naseljima mogu da budu:

1. Industrijske/privredne i komercijalne zone i braunfild (brownfield) lokacije (razrada posebnog cilja 1);

2. Bespravno izgrađene i neuređene rubne urbane zone (urban sprawl) i degradacija ruralnog područja (razrada posebnog cilja 3);

3. Ugrožene urbane strukture, urbane matrice i centralne urbane zone (razrada posebnog cilja 2);

4. Delovi urbanog naselja sa koncentracijom socijalnih problema - socijalno uključivanje i smanjenje siromaštva (razrada posebnog cilja 3);

5. Naselja ili delovi naselja izloženi problemima zaštite životne sredine i klimatskim promenama (razrada posebnog cilja 4);

6. Prostorne celine sa kulturnim i graditeljskim nasleđem, važnim obeležjima kulturnog i istorijskog razvoja urbanog naselja/grupacije urbanih naselja (razrada posebnog cilja 2).

Za identifikovana područja intervencije primenjuju se mere koje doprinose ostvarivanju posebnih ciljeva urbanog razvoja koji zajedno doprinose ostvarivanju opšteg cilja urbanog razvoja težeći ka viziji. U skladu sa članom 14. ZoPS programi su dokumenti javne politike koji razrađuju posebne ciljeve strategije i predstavljaju grupe tesno povezanih mera i ili srodnih/kompatibilnih projekata. JLS mogu da pripremaju i realizuju lokalne strategije integralnog urbanog razvoja kojima se utvrđuju lokalni strateški projekti/set projekata za urbana naselja. U pripremi i realizaciji programa i strateških projekata za prioritetna područja intervencije obezbeđuje se participacija i podrška lokalnog stanovništva i privatnog sektora, koordinacija ključnih stejkholdera u javnom sektoru na republičkom/pokrajinskom i lokalnom nivou i pristup tržišnim i javnim izvorima sredstava (budžetskim, sredstvima privatnog sektora, fondovima i finansijskim instrumentima EU i međunarodnim programima podrške). U tabelama 6.1-6.6. za svaku vrstu potencijalnog prioritetnog područja intervencije date su:

A. Opšte odrednice o:

- tipovima područja,

- ključnim problemima,

- karakteru intervencija,

- očekivanim efektima intervencija (ex-ante analiza efekata intervencija) i

B. Primeri za:

- mogućnosti primene paketa mera Strategije,

- mogućnosti primene i kombinovanja mera za ostvarivanje ciljeva Strategije,

- izvore finansiranja za urbani razvoj (na osnovu rezultata sa radionice "Izvori finansiranja" održane 25. juna 2018. godine),

- tipove područja iz aktuelne prakse urbanističkog planiranja u Republici Srbiji.

6.1. PRIORITETNO PODRUČJE 1

 

1. Industrijske/privredne i komercijalne zone i braunfild (brownfield) lokacije
A	Opšte odrednice
A1	Tipovi područja
	- Braunfild zone i kompleksi - tzv. "tvrdi" i "laki"
A2	Ključni problemi
	- Usporen razvoj IZ i sporost dolaska MSP u IZ/IP zbog snažne deindustrijalizacije u urbanim naseljima u post-socijalističkom periodu, nedovoljno izgrađen institucionalni okvir za razvoj, poslovanje i upravljanje IZ, nedovoljno usaglašavanje nacionalne politike razvoja IZ (uz inicijative osnivanja IZ uglavnom na nivou JLS) uz koncentraciju industrije u Beogradu i Novom Sadu. - Stihijska alokacija komercijalnih zona i potreba njihovog integrisanja u procesu održivog urbanog razvoja (posebno u urbanoj obnovi). - Napuštene izgrađene lokacije/zemljište i objekti nekadašnjih privrednih, industrijskih, vojnih, komunalnih, socijalnih i drugih namena u urbanim područjima, sa zapuštenom tehničkom infrastrukturom i negativnim uticajima na urbanu, životnu i socijalnu sredinu (ugrožena bezbednost susednog okruženja, rast kriminala, naseljavanje beskućnika, okupljanje narkomana, bacanje smeća itd) koji ponekad čine deo industrijskog nasleđa i mogu imati karakter zaštićenog NKD. - Kumulirani složeni problemi brojnih braunfilda zahtevaju sistemska rešenja i unapređenje procesa reaktiviranja, razvoja i upravljanja ovim lokacijama. - Pojedine JLS pokreću izradu planova za IZ, ali se u praksi ne realizuju, iz više razloga: privatno vlasništvo zemljišta i ne postoje mehanizmi i sredstva da ga JLS pribavi, ili nema zainteresovanih investitora (primeri PDR za Vladičin Han i Ub).
A3	Karakter intervencija
	Prioritetan razvoj braunfild zona, kompleksa i lokacija. Inovacije (ekonomske, lokacione, tehnološke i dr.) u korišćenju teritorijalnog kapitala urbanih naselja radi urbo-ekonomskog razvoja. Sanacija, sanitacija, revitalizacija, rehabilitacija, obnova, dekontaminiranje, reaktiviranje, promena namene braunfild lokacija. U strateškim planovima (prostornim i urbanističkim) neophodno je definisati obim i strukturu braunfild zona i lokacija/investicija, uz prethodnu izradu strateške procene rizika iz aspekta životne sredine.
1. Industrijske/privredne i komercijalne zone i braunfild (brownfield) lokacije
	Intervencije u razvoju braunfilda zahtevaju usaglašavanje politike građevinskog zemljišta, politike LER, urbane politike i upravljanja urbanim razvojem.
A4	Očekivani efekti intervencija
	Racionalno korišćenje postojećeg građevinskog zemljišta i ograničavanje širenja izgradnje objekata na grinfild lokacijama. Urbana reciklaža objekata, reaktiviranje i integralni urbo-ekonomski razvoj braunfild zona vs. grinfild zona/lokacija. Razvoj poslovne i inovativne infrastrukture (IZ, IP, TP, inovativni hi-tech i smart kompleksi/zone, poslovni inkubatori, aerodromske, lučke, preduzetničke zone, inovativni ekonomski razvoj urbanog naselja i perifernih komercijalnih zona), kao podrška konkurentnosti LER. Povećanje zainteresovanosti investitora za aktiviranje atraktivnih i produktivnih projekata. Ostvarivanje znatnih ekonomskih efekata poslovanja aktera u IZ i komercijalnim zonama. Doprinos zapošljavanju, ekonomskom rastu, LER i jačanju budžeta JLS. Povećanje nivoa razvijenosti urbanih naselja. Unapređenje teritorijalizacije javnih razvojnih politika. Povećanje atraktivnosti i konkurentnosti urbanih naselja. Produktivno aktiviranje urbanog kapitala na održivim osnovama.
B	Primeri
B1	Mogućnosti primene paketa mera
	1.1, 1.2, 1.3, 1.4, 2.1, 2.2, 3.2, 3.3, 4.1, 4.2, 4.3, 5.1, 5.2, 5.3, 5.4
B2	Mogućnosti primene i kombinovanja mera za ostvarivanje ciljeva Strategije
	Reaktiviranje i razvoj braunfild lokacija. Su/finansiranje tzv. "teških" i dela "lakih" braunfilda iz javnih sredstava. Razvoj IZ. Razvoj socijalnog preduzetništva i preduzeća. Unapređenje energetske efikasnosti. Sanacija kontaminiranih lokacija. Razvoj niskougljenične, resursno efikasne "zelene" ekonomije. Inovacije/smart specijalizacija. Razvoj i oživljavanje centralne poslovne zone. Urbana regeneracija dela urbanog naselja koji je izloženi devastacionim procesima. Efikasnija upotreba celina sa nedovoljno iskorišćenim lokacijama i objektima. Izgradnja stanova za zakup. Obnova i zaštita objekata i celina graditeljskog nasleđa koje nisu zaštićena kulturna dobra. Uređenje javnih prostora.
B3	Izvori finansiranja za urbani razvoj
	- Nacionalni izvori finansiranja: Ministarstvo privrede, Ministarstvo kulture i informisanja (za industrijsko nasleđe), MF, MGSI, MEI, IPA fondovi, JPP, investicione banke, razvojne i komercijalne banke, privatni sektor. - Pokrajinski izvori finansiranja: Pokrajinski sekretarijat za finansije, Pokrajinski sekretarijat za privredu i turizam, Pokrajinski sekretarijat za urbanizam i zaštitu životne sredine i Uprava za kapitalna ulaganja. - Sredstva JLS i lokalnih JKP. - Međunarodni izvori finansiranja: Instrument za pretpristupnu pomoć - IPA, programi COSME, HORIZON 2020, FISKALIS 2020, EU PRO, Evropska investiciona banka, Evropska banka za obnovu i razvoj, KfW banka, Svetska banka, programi u okviru SDG Fund, finansijska podrška pojedinih zemalja (Švajcarska, Japan, GIZ), projekti UNDP.
B4	Tipovi područja iz aktuelne prakse planiranja
	PDR za zonu komercijalnih i privrednih sadržaja duž Auto-puta Beograd-Niš, južno od naplatne rampe Bubanj potok	Industrijska zona Sportski aerodrom, Kraljevo	Vojno tehnički zavod, Kragujevac	Izmeštanje luke u Smederevu na novu lokaciju u industrijskoj zoni, prenamena u marinu

 

6.2. PRIORITETNO PODRUČJE 2

 

2. Bespravno izgrađene i neuređene rubne urbane zone (urban sprawl) i degradacija ruralnog područja
A	Opšte odrednice
A1	Tipovi područja
	- Rubne urbane zone - Prigradska naselja - Linijsko spajanje naselja - Kontaktno ruralno područje
A2	Ključni problemi
	- Masovna bespravna stambena i druga izgradnja. - Slaba dostupnost opremljenog građevinskog zemljišta za stambenu izgradnju. - Predimenzionisanost novih industrijskih i komercijalnih zona. - Konverzija poljoprivrednog zemljišta u građevinsko zemljište bez obzira na kategoriju i kvalitet i zaptivanje zemljišta. - Nedostatak tehničke i socijalne infrastrukture i javnih otvorenih prostora. - Kumulativna dejstva na životnu sredinu. - Dispariteti u kvalitetu života i dostupnosti između centralnih urbanih zona, rubnih urbanih zona, prigradskih i ruralnih naselja. - Linijsko spajanje naselja duž putnih pravaca, degradacija urbanog i ruralnog područja, otežana urbana komasacija. - Sanacija terena nepovoljnih za izgradnju (klizišta, plavna područja, zone ispod dalekovoda, blizina zona vodoizvorišta, komunalnih i industrijskih pogona - deponije, rudnici, jalovišta).
A3	Karakter intervencija
	Sanacija podstandardnih bespravnih naselja. Ublažavanje socijalne segregacije. Razvoj saobraćajne i tehničke infrastrukture, komunalnih usluga i javnih službi. Upravljačke i socijalne inovacije.
A4	Očekivani efekti intervencija
	Ozakonjenje bespravne izgradnje. Limitiranje građevinskih područja urbanih naselja. Urbana sanacija, zoniranje kao korektiv tržišta i instrument određene urbane politike, regulisanje urbanog pravnog poretka - pravila ponašanja u prostoru (uređenje, korišćenje, izgradnja, zaštita). Razvoj ruralno-urbanih veza, urbane poljoprivrede, poboljšanje pristupačnosti i dostupnosti, funkcijsko, prostorno i tehničko integrisanje sistema (tehničkih, socijalnih, privrednih i dr.).
B	Primeri
B1	Mogućnosti primene paketa mera
	1.1, 1.2, 2.1, 2.4, 2.5, 3.1, 3.2, 3.3, 3.4, 4.1, 4.2, 4.3, 5.1, 5.2, 5.3, 5.4
B2	Mogućnosti primene i kombinovanja mera za ostvarivanje ciljeva Strategije
	Sanacija bespravno izgrađenih zona. Izvođenje i održavanje vodne infrastrukture. Obezbeđenje svih domaćinstava dovoljnim količinama vode za piće odgovarajućeg kvaliteta. Obezbeđenje svih domaćinstava i drugih korisnika odgovarajućim sistemom za bezbedno sakupljanje i odvođenje upotrebljenih voda. Modernizacija, revitalizacija postojećih i izgradnja novih kapaciteta energetske mreže. Unapređenje energetske efikasnosti u postojećim stambenim celinama i objektima. Razvoj niskougljenične, resursno efikasne "zelene" ekonomije. Efikasnija upotreba celina sa nedovoljno iskorišćenim izgrađenim objektima. Izgradnje stanova za zakup. Zaštita objekata i celina graditeljskog nasleđa koja nisu zaštićena kulturna dobra. Uređenje javnih prostora, unapređenje pristupačnosti i bezbednosti. Realizacija zelene infrastrukture. Korišćenje obnovljivih energetskih izvora.
2. Bespravno izgrađene i neuređene rubne urbane zone (urban sprawl) i degradacija ruralnog područja
	Razvoj usluga i delatnosti u prigradskom i kontaktnom ruralnom području.
B3	Izvori finansiranja za urbani razvoj
	- Nacionalni izvori finansiranja: MGSI, MDULS, Kancelarija za upravljanje javnim ulaganjima - Međunarodni izvori finansiranja: Evropska investiciona banka, programi u okviru SDG Fund.
B4	Tipovi područja iz aktuelne prakse planiranja
	Urađeni sanacioni planovi za Beograd: Padina (200 ha)	Kaluđerica	Altina, Plavi horizonti	PGR Adice, druga naselja Mali Beograd, Veliki Rit, Bangladeš u Futogu

 

6.3. PRIORITETNO PODRUČJE 3

 

3. Ugrožene urbane strukture, urbane matrice i centralne urbane zone
A	Opšte odrednice
A1	Tipovi područja
	- Centralna urbana zona - Stambeni i mešoviti blokovi i zone - Saobraćajnice/ulice - Otvoreni javni prostori (trgovi, skverovi, ulice, pijace, parkovi, igrališta i otvorene rekreativne površine, kejovi i obale reka, potoka i jezera).
A2	Ključni problemi
	- Ugroženost urbane matrice kao jednog od ključnih elemenata identiteta urbanog naselja - Neracionalan intenzitet izgradnje - Ugroženost i uzurpacija objekata i otvorenih prostora sa javnom namenom - Redukovanje zelenila - Propadanje infrastrukture - Fizička degradacija i opadanje vrednosti urbanih struktura (stambenog fonda) u centralnim urbanim zonama, smanjenje atraktivnosti, ugroženost identiteta (delom i zbog konkurencije sa grinfild investicijama).
A3	Karakter intervencija
	Obnova, rekonstrukcija i revitalizacija stambenih blokova Obnova i rekonstrukcija urbane matrice i urbane strukture. Sanacija i održavanje suprastrukture. Obnova i modernizacija saobraćajne i tehničke infrastrukture. Sprečavanje uzurpacije javnog građevinskog zemljišta. Uređenje javnih i otvorenih prostora. Prevencija gentrifikacije. Estetske intervencije, upravljačke inovacije, jačanje institucionalnih i upravljačkih kapaciteta. Unapređenje uslova za izgradnju novih stanova i kuća.
A4	Očekivani efekti intervencija
	Paralelni proces inovativnog LER i transformisanja urbanih struktura (urbana obnova). Očuvanje urbanog identiteta. Jačanje urbane mobilnosti i dostupnosti, širenje pešačkih zona i otvorenih urbanih prostora. Povećanje kvaliteta stambenog fonda i zadovoljavanje stambenih potreba. Efikasno korišćenje postojećeg urbanog fonda.
B	Primeri
B1	Mogućnosti primene paketa mera
3. Ugrožene urbane strukture, urbane matrice i centralne urbane zone
	1.1, 1.2, 1.3, 2.1, 2.2, 2.3, 3.1, 3.2, 3.3, 3.4, 4.1, 4.2, 4.3, 5.1, 5.2, 5.3, 5.4
B2	Mogućnosti primene i kombinovanja mera za ostvarivanje ciljeva Strategije
	Urbana obnova centralne urbane zone. Urbana regeneracija delova urbanih naselja koji su izloženi devastacionim procesima. Efikasnija upotreba celina sa nedovoljno iskorišćenim izgrađenim objektima. Izgradnja stanova za zakup. Zaštita objekata i celina graditeljskog nasleđa koje nisu zaštićena kulturna dobra. Uređenje i očuvanje javnih prostora, unapređenje pristupačnosti i bezbednosti. Obnova i opremanje kulturne infrastrukture. Obezbeđenje podrške kulturnim aktivnostima. Obnova postojećeg podstandardnog stambenog naselja i celina. Unapređenje energetske efikasnosti u postojećim stambenim celinama i objektima. Korišćenje obnovljivih energetskih izvora. Razvoj socijalnog preduzetništva i preduzeća. Razvoj niskougljenične, resursno efikasne "zelene" ekonomije.
B3	Izvori finansiranja za urbani razvoj
	- Nacionalni izvori finansiranja: Ministarstvo kulture i informisanja, MGSI, JPP - Međunarodni izvori finansiranja: Evropska investiciona banka, WBIF, Mehanizmi za civilnu zaštitu EU, Evropska investiciona banka, Svetska banka, Green fund KfW, GIZ, programi SDG Fund, programi Kreativna Evropa i EU PRO.
B4	Tipovi područja iz aktuelne prakse planiranja
	Planovi na Vračaru, Voždovcu duž Bulevara kralja Aleksandra, Beograd	PDR Tešnjar u Valjevu	PDR tvrđava Đurađa Brankovića, izmeštanje pruge i centralno gradsko jezgro. Urbana obnova neposredne okoline Smederevske tvrđave	Stari grad, Kragujevac

 

6.4. PRIORITETNO PODRUČJE 4

 

4. Delovi urbanog naselja sa koncentracijom socijalnih problema - socijalno uključivanje i smanjenje siromaštva
A	Opšte odrednice
A1	Tipovi područja
	- Deo bloka, blok, zona - Podstandardno izgrađena celina.
A2	Ključni problemi
	- Nedovoljna dostupnost i kvalitet usluga javnih službi. - Nizak nivo kvaliteta života socijalno osetljivih grupa. - Nizak nivo pristupačnosti socijalnog stanovanja. - Nizak nivo uslova stanovanja u podstandardno opremljenim delovima naselja. - Uzurpiranje javnih površina, posebno javnih zelenih površina. - Bezbednost u najširem smislu. - Privremena rešenja smeštajnih objekata (kontejneri, montažni objekti).
A3	Karakter intervencija
	Programsko prostorna rešenja društvene integracije za delove naselja sa socijalnim problemima. Sanacija i rekonstrukcija stambenih celina i objekata. Izgradnja saobraćajne i tehničke infrastrukture. Razvoj komunalnih usluga.
4. Delovi urbanog naselja sa koncentracijom socijalnih problema - socijalno uključivanje i smanjenje siromaštva
	Izgradnja objekata javnih službi.
A4	Očekivani efekti intervencija
	Socijalno uključivanje. Smanjenje siromaštva. Podrška razvoju raznih oblika stanovanja, urbanih servisa, tehničke infrastrukture i komunalnih usluga. Podsticanje i podrška socijalnom preduzetništvu.
B	Primeri
B1	Mogućnosti primene paketa mera
	1.1, 1.2, 1.3, 2.1, 2.2, 2.3, 2.4, 3.1, 3.2, 3.3, 3.4, 4.1, 4.2, 4.3, 5.1, 5.2, 5.3, 5.4
B2	Mogućnosti primene i kombinovanja mera za ostvarivanje ciljeva Strategije
	Sanacija bespravno izgrađenih zona. Obnova postojećih podstandardnih stambenih naselja i celina. Urbana regeneracija delova urbanih naselja koji su izloženi devastacionim procesima. Efikasnija upotreba zona i celina sa nedovoljno iskorišćenim izgrađenim objektima. Razvoj socijalnog preduzetništva i preduzeća. Izgradnja stanova za zakup. Podizanje kulture stanovanja u stambenim zajednicama. Ujednačavanje kvaliteta i povećanje dostupnosti javnih službi. Podsticanje socijalne uključenosti i smanjenje rizika od siromaštva. Zaštita objekata i celina graditeljskog nasleđa koje nisu zaštićena kulturna dobra. Uređenje javnih prostora. Realizacija zelene infrastrukture. Unapređenje energetske efikasnosti u postojećim stambenim celinama i objektima. Korišćenje obnovljivih energetskih izvora. Razvoj niskougljenične, resursno efikasne "zelene" ekonomije.
B3	Izvori finansiranja za urbani razvoj
	- Nacionalni izvori finansiranja: Program stanova za snage bezbednosti, Kancelarija za upravljanje javnim ulaganjima - Međunarodni izvori finansiranja: IPA, programi EACEA - Europe for Citizens, Evropski zdravstveni program, programi HORIZON 2020 i Erasmus+, Evropska investiciona banka, Banka Saveta Evrope CEB, Regionalni stambeni program, UN SDGs, SWISS PRO, UNOPS.
B4	Tipovi područja iz aktuelne prakse planiranja
	Vojni put u Zemunu	Socijalno stanovanje u Ovči	PDR Mišeluk II u Novom Sadu	Grdička kosa, Mataruška banja, područje oko manastira Žiča, Crkvine u Kraljevu

 

6.5. PRIORITETNO PODRUČJE 5

 

5. Naselja ili delovi naselja izloženi problemima zaštite životne sredine i klimatskim promenama
A	Opšte odrednice
A1	Tipovi područja
	- Zone uticaja ekološki hazardnih aktivnosti - Plavne zone - Klizišta - Kontaminirane braunfild zone, kompleksi i lokacije - Ugrožene zone sanitarne zaštite vodoizvorišta - Hot spot lokacije (prema PPRS) - Naselja ili delovi naselja sa visokim stepenom ugroženosti od buke
5. Naselja ili delovi naselja izloženi problemima zaštite životne sredine i klimatskim promenama
	- Naselja ili delovi naselja sa visokim stepenom narušenosti kvaliteta vazduha.
A2	Ključni problemi
	- Devastacija predela i ključnih parametara životne sredine (vazduh, voda, zemljište, buka) usled razvoja potencijalno ekološki hazardnih aktivnosti i saobraćajne infrastrukture u urbanim naseljima. - Neadekvatan sistem odgovora urbanih naselja (institucionalnih i praktičnih) na klimatske promene i prirodne hazarde. - Povećanje ugroženosti kvaliteta života i zdravlja stanovnika, posebno usled neadekvatnog tretmana zaštite životne sredine u lokalnim planovima i programima razvoja.
A3	Karakter intervencija
	Procena rizika i sanacija lokaliteta okarakterisanih kao hot spot lokacije i kontaminirane braunfild zone, kompleksi i lokacije. Uspostavljanje sistema monitoringa i reakcija na rizike i udese. Sistematizacija podataka o kvalitetu životne sredine na nivou urbanih naselja. Realizacija intervencija i aktivnosti definisanih kroz lokalne ekološke akcione planove. Sprovođenje akcionih planova u oblasti prevencije i odgovora na klimatske promene u lokalnim razvojnim i politikama zaštite životne sredine.
A4	Očekivani efekti intervencija
	Povećanje kvaliteta svih parametara životne sredine u urbanim naseljima. Povećanje kvaliteta života, zdravlja i bezbednosti stanovnika u urbanim naseljima. Postizanje adekvatnog stepena rezilijentnosti naselja na klimatske promene.
B	Primeri
B1	Mogućnosti primene paketa mera
	1.1, 1.3, 2.3, 2.4, 2.5, 3.3, 3.4, 4.1, 4.2, 4.3, 5.1, 5.2, 5.3, 5.4
B2	Mogućnosti primene i kombinovanja mera za ostvarivanje ciljeva Strategije
	Sistemsko praćenje parametara životne sredine i biodiverziteta, hazarda i zdravlja stanovnika. Sanacija lokaliteta okarakterisanih kao hot spot lokacije, sanacija kontaminiranih lokacija, ugroženih područja (poplave, bujice, klizišta) i dr. Zaštita vodoizvorišta i kvaliteta vode. Zaštita i unapređenje kvaliteta zemljišta. Sprečavanje nekontrolisanog širenja građevinskog zemljišta. Unapređenje kvaliteta vazduha. Unapređenje urbane mobilnosti kroz izradu planova održive urbane mobilnosti, razvoj javnog prevoza, podršku nemotorizovanim kretanjima i uvođenje novih tehnologija u transportu. Ostvarivanje većeg stepena primarne selekcije i reciklaže gradskog komunalnog otpada. Unapređenje energetske efikasnosti. Realizacije zelene infrastrukture. Razvoj niskougljenične, resursno efikasne "zelene" ekonomije. Korišćenje ekosistemskih usluga koje ruralna područja pružaju urbanim naseljima.
B3	Izvori finansiranja za urbani razvoj
	- Nacionalni izvori finansiranja: Ministarstvo zaštite životne sredine, Ministarstvo rudarstva i energetike, Kancelarija za upravljanje javnim ulaganjima - Međunarodni izvori finansiranja: IPA, WBIF, Fond solidarnosti EU (EUSF), program HORIZON 2020, GIZ + KfW, programi u okviru SDG Fund, finansijska podrška pojedinih zemalja.
B4	Tipovi područja iz aktuelne prakse planiranja
	Institut za nuklearne nauke "Vinča", Beograd, deponija, arheološko naselje Belo brdo, planirani drumski koridor	PGR Bor	Viskoza, Loznica	PDR Savapark, Šabac

 

6.6. PRIORITETNO PODRUČJE 6

 

6. Prostorne celine sa kulturnim i graditeljskim nasleđem, važnim obeležjima kulturnog i istorijskog razvoja urbanog naselja / grupacije urbanih naselja
A	Opšte odrednice
A1	Tipovi područja
	- Objekti i grupacije građevina kulturnog, graditeljskog i/ili urbanističkog nasleđa - Ambijentalne celine - ambijenti trga, bloka, ulice, delovi naselja, naselja i grupe naselja
A2	Ključni problemi
	- Propadanje NKD i vrednih graditeljskih celina i objekata - naročito objekata i urbanističkih celina iz druge polovine 20-og veka, industrijskog nasleđa, kao i čitavih naselja, banja ili grupacija naselja. - Nedostaje "urbanistička zaštita" objekata i celina koje su važna obeležja kulturnog i istorijskog razvoja, naročito nasleđa posleratne moderne arhitekture i urbanizma. - (Ne)prilagodljivost objekata arhitektonskog nasleđa savremenim zahtevima, npr. energetske efikasnosti.
A3	Karakter intervencija
	Sanacija i revitalizacija objekata i celina graditeljskog nasleđa. Integralni pristup zaštiti kulturnih dobara i urbanistička zaštita vrednih objekata i celina graditeljskog, urbanističkog i/ili industrijskog nasleđa. Sprovođenje planova upravljanja kulturnim, graditeljskim i urbanističkim nasleđem. Razvoj kulturnog turizma.
A4	Očekivani efekti intervencija
	Afirmacija kulturnog potencijala. Podizanje kvaliteta izgrađene sredine i identiteta urbanih naselja u Republici Srbiji. Podizanje turističke atraktivnosti kao pokretača kulturnog turizma. Pozitivni ekonomski efekti na obnovu i održivo korišćenje kulturnog, graditeljskog, industrijskog i urbanističkog nasleđa. Podrška integrisanoj ekonomskoj i urbanoj obnovi.
B	Primeri
B1	Mogućnosti primene paketa mera
	1.3, 2.1, 2.2, 2.4, 3.1, 3.4, 4.3, 5.1, 5.2, 5.3, 5.4
B2	Mogućnosti primene i kombinovanja mera za ostvarivanje ciljeva Strategije
	Urbana obnova centralnih urbanih zona. Urbana regeneracija delova urbanih naselja koji su izloženi devastacionim procesima. Diverzifikacija turističke ponude i razvoj kulturnog turizma. Reaktiviranje i razvoj braunfild zona, kompleksa i lokacija sa industrijskim nasleđem. Zaštita objekata i celina graditeljskog nasleđa koji nisu zaštićena kulturna dobra. Efikasnija upotreba celina sa nedovoljno iskorišćenim izgrađenim objektima. Uređenje i očuvanje javnih prostora. Korišćenje obnovljivih energetskih izvora. Interpretacija kulturnog nasleđa.
B3	Izvori finansiranja za urbani razvoj
	- Nacionalni izvori finansiranja: Ministarstvo kulture i informisanja, Ministarstvo trgovine, turizma i telekomunikacija - Međunarodni izvori finansiranja: World heritage foundation, programi prekogranične i transnacionalne saradnje (ADRION, DANUBE) finansirani iz IPA, programi u okviru SDG Fund, program EU PRO.
B4	Tipovi područja iz aktuelne prakse planiranja
	PDR centralne zone, Vršac	DUP rekonstrukcije uže zone centra Požarevca	PDR starog jezgra Zemuna	PDR Starog grada Užica

 

7. SPROVOĐENJE STRATEGIJE

 

7.1. ZAKONSKI OSNOV URBANOG RAZVOJA

Za sprovođenje ciljeva i mera utvrđenih ovom strategijom, neophodno je sprovesti aktivnosti na unapređenju i inoviranju važećeg pravnog okvira u pojedinim oblastima od značaja za ostvarivanje održivog urbanog razvoja u Republici Srbiji, kao i podići kapacitete nadležnih inspekcijskih službi.

Trogodišnjim akcionim planovima za sprovođenje Strategije utvrdiće se rokovi i institucije odgovorne za unapređenje propisa za ostvarivanje ciljeva i mera po strateškim pravcima ove strategije:

1) unapređenje/razrada pravnog okvira kojim se uređuje oblast građevinskog zemljišta, uključujući održivo korišćenje, finansiranje i upravljanje građevinskim zemljištem i obnovu lokalnih institucionalnih i kadrovskih kapaciteta za upravljanje građevinskim zemljištem;

2) dalji razvoj pravnog okvira kojim se uređuje oblast komunalne privrede/delatnosti i pružanja komunalnih usluga, posebno u domenu poboljšanja finansiranja i upravljanja razvojem komunalne infrastrukture i uspostavljanja centralne ekonomske regulacije (svojinsko-organizacionih rešenja, konkurencije, transformacije JKP, unapređenja finansiranja obavljanja usluga, održavanja i razvoja komunalne infrastrukture, poslovnih modela aktiviranja privatnog kapitala, politika cena usluga, utvrđivanja tarifa, standarda i kvaliteta usluga i međuopštinske saradnje);

3) unapređenje pravnog okvira kojim se uređuje efikasno upravljanje lokalnim javnim finansijama u delu fiskalnih i nefiskalnih prihoda u oblasti građevinskog zemljišta;

4) unapređenje pravnog okvira koji omogućava uključivanje programa urbanog razvoja u budžetsko projektovanje (plan kapitalnih investicija);

5) uspostavljanje novog i unapređenje postojećeg pravnog okvira za potrebe reaktiviranja i razvoja braunfild lokacija radi stvaranja održivih urbanih struktura u zonama zahvaćenim znatnim gubitkom urbanih funkcija;

6) unapređenje pravnog okvira kojim se uređuje razvoj IZ;

7) donošenje novog zakona o banjama;

8) donošenje novog zakona o kulturnim dobrima.

Akcionim planovima za sprovođenje ove strategije, utvrdiće se propisi, rokovi i institucije odgovorne za unapređenje propisa, a u cilju ostvarivanja mera utvrđenih ovom strategijom.

7.2. PLANSKI OSNOV URBANOG RAZVOJA NA NACIONALNOM I LOKALNOM NIVOU

Za sprovođenje ciljeva i mera utvrđenih ovom strategijom, neophodno je sprovesti aktivnosti na unapređenju i inoviranju važećeg planskog osnova u svim oblastima od značaja za ostvarivanje održivog urbanog razvoja u Republici Srbiji.

Uspešna realizacija Strategije podrazumeva prilagođavanje sistema planiranja u skladu sa Lajpciškom poveljom o održivim evropskim gradovima, Međunarodnim smernicama za urbanističko i prostorno planiranje, Novom urbanom agendom, Urbanom agendom EU, kao i uključivanje Deset integrisanih smernica strategije Evropa 2020 u pripremu razvojnih i planskih dokumenata (npr. obezbeđivanje kvaliteta i održivosti javnih finansija na svim nivoima, poboljšanje poslovnog okruženja i modernizacija industrijske baze, poboljšanje efikasnosti resursa i smanjenje emisije gasova sa efektom staklene bašte, povećanje participacije - posebno u domenu nezaposlenosti i tržišta rada, razvoj kvalifikovane radne snage i doživotnog učenja, poboljšanje sistema obrazovanja i obuke na svim nivoima, porast učešća visoko obrazovanih i dr.).

Strategija uključuje primenu dela principa i smernica iz pomenutih međunarodnih dokumenata, obezbeđujući tako kvalitetniju podršku za integrisanje specifičnosti planiranja urbanog razvoja i korišćenja urbanog kapitala u politikama, planovima i programima na nacionalnom, pokrajinskom/regionalnom i lokalnom nivou.

Na nacionalnom i pokrajinskom nivou neophodno je obezbediti koordinaciju aktivnosti na sprovođenju važećih i pripremi novih planskih i razvojnih dokumenata i javnih politika kojima će se podržati ciljevi, mere i prioritetna područja intervencije utvrđena ovom strategijom za ostvarivanje održivog urbanog razvoja u Republici Srbiji.

Na lokalnom nivou donosiće se lokalne strategije integralnog urbanog razvoja, koje se pripremaju u skladu sa ovom strategijom. SIUR utvrđuju se prioritetna područja intervencije i prioritetni projekti urbanog razvoja. SIUR predstavljaju okvir za definisanje strateških projekata (u daljem tekstu: prioritetni projekti urbanog razvoja) sa kojima JLS apliciraju za sredstva iz nacionalnih, evropskih i međunarodnih izvora finansiranja.

Lokalne strategije integralnog urbanog razvoja nisu planski osnov za privođenje prostora planiranoj nameni, što je domen urbanističkih i prostornih planova, već strateški planski dokumenti kojima se usmerava urbani razvoj. Ovi planski dokumenti su komplementarni. U pripremi SIUR koriste se svi važeći planski i razvojni dokumenti i javne politike, s tim da se kroz proces participacije javnosti i uključivanje relevantnih stejkholdera identifikuju područja intervencije i utvrđuju prioritetni projekti urbanog razvoja.

Na lokalnom nivou odvijaće se koordinacija između pripreme i ostvarivanja SIUR, prioritetnih projekata urbanog razvoja i dokumenata prostornog i urbanističkog planiranja iz nadležnosti JLS, planova razvoja JLS i drugih lokalnih planova i programa.

Realizacija prioritetnih projekata urbanog razvoja zahteva usaglašavanje sa srednjoročnim planom razvoja JLS i uključivanje u plan kapitalnih investicija.

Na osnovu donetih SIUR i prioritetnih projekata urbanog razvoja, a radi privođenja prostora predviđenoj nameni, JLS će utvrđivati potrebu za izmenama i dopunama važećeg urbanističkog plana ili prostornog plana jedinice lokalne samouprave, odnosno za izradom odgovarajućeg urbanističkog plana za prioritetno područje intervencije ili područje urbanog naselja.

7.3. FINANSIRANJE URBANOG RAZVOJA

7.3.1. Raspoloživi i očekivani izvori finansiranja

Iako se jedan deo programa i projekata urbanog razvoja u Republici Srbiji već finansira, u pitanju je mali procenat u odnosu na sagledane potrebe. Takođe, ima i projekata za koje još nisu precizno sagledani potencijalni izvori finansiranja. Iz tog razloga se javlja potreba utvrđivanja mogućnosti mobilisanja sredstava, kako iz domaćih tako i stranih izvora. Urbani razvoj zahteva značajne finansijske resurse za realizaciju projekata. Trenutno raspoloživi finansijski izvori u JLS u Republici Srbiji su dovoljni samo za pokrivanje manjih projekata, a mogućnost razvijanja dugoročnih investicionih projekata je jako ograničena.

Karakteristike finansiranja urbanog razvoja u Republici Srbiji su sledeće:

- oslonac na postojeće domaće izvore finansiranja koji uglavnom potiču iz republičkih fondova, agencija i projekata i sredstava budžeta JLS;

- posledično, na finansiranje urbanog razvoja veoma veliki uticaj ima ukupan finansijski ambijent Republike Srbije i dostupnost izvora finansiranja (visoka cena sredstava za finansiranje);

- kreditni i drugi uslovi domaćih i stranih banaka (visina kredita, kamatne stope, ročnost, postojanje grejs perioda i dr.);

- postoje brojni eksterni (međunarodni) izvori od izuzetnog značaja za urbani razvoj, a koji se nedovoljno koriste;

- postoje brojne mogućnosti kreditiranja na dugi rok iz stranih izvora pod odgovarajućim uslovima (prihvatljive kamatne stope, rokovi, sa grejs periodom što je od značaja za finansiranje veoma značajnih i krupnih investicionih projekata koje finansiraju evropske banke);

- najpovoljnije uslove finansiranja daju domaći fondovi i agencije, a nepovoljniji uslovi su kod komercijalnih banaka od kojih pojedine imaju visoke kamatne stope. Vlada preduzima određene mere u smislu subvencionisanja preduzetnika i drugih privrednih aktera preko poslovnih banaka koje daju kredite pod povoljnijim kamatnim stopama, u cilju stimulisanja privrednih aktivnosti, a posebno investicija;

- za sprovođenje fiskalne politike i reforme koje mogu da pokrenu i oblikuju urbane investicije, od suštinskog značaja i za nacionalni i za lokalni nivo je poboljšanje finansijske zrelosti, odgovornosti i kreditne sposobnosti.

Nacionalni nivo uprave imaće ključnu ulogu u poboljšanju (suverene) finansijske zrelosti, kao i pri podršci JLS da uvećaju/podignu nivo raspoloživih finansijskih sredstava, upravljaju i kombinuju finansijske izvore potrebne za realizaciju Strategije. Finansiranje i razvoj održivih projekata urbanog razvoja značajnijih razmera u Republici Srbiji (u lokalnim, regionalnim, i nacionalnim razmerama) zahtevaće uspostavljanje povoljnog pravnog okvira koji jasno definiše obim i uslove JLS za primenu različitih mehanizama finansiranja, kao i zaštitu prava investitora. Nacionalni nivo će razvijati i koordinisati različite javne politike i podržati institucionalne reforme i finansijske mehanizme u postupku uspostavljanja potpune i suverene finansijske zrelosti JLS. U tom smislu Strategija naznačava kompleksne mere za poboljšanje izvora finansiranja (uključujući i izvorne fiskalne i nefiskalne prihode JLS u oblasti građevinskog zemljišta). Unapređenje planiranja i razvijanja institucionalnih kapaciteta preduslov su za poboljšanje finansijske zrelosti.

Potreba za uspostavljanjem nacionalnog fonda za urbani razvoj iskazana na radionicama u okviru participativnog procesa tokom izrade Strategije nije u skladu sa postojećim zakonskim rešenjima. Kada se uzme u obzir postojeća programska struktura državnog budžeta koja podrazumeva prikazivanje rashoda budžetskih korisnika po programima, odnosno programskim aktivnostima i projektima, donošenjem kvalitetnih i dobro osmišljenih akcionih planova za sprovođenje Strategije uspostavlja se mehanizam programiranja i projektnog budžetiranja na nacionalnom, pokrajinskom i lokalnom nivou, na osnovu koga se srednjoročno i kratkoročno predviđaju potrebna budžetska sredstava za finansiranje ili budžetsko učešće u finansiranju realizacije ciljeva i sprovođenja mera urbanog razvoja.

Domaći izvori finansiranja su: fondovi, agencije, poslovne banke, projekti, programi ministarstava, budžeti JLS, sopstvena sredstva nosilaca aktivnosti (kompanije), sredstva zainteresovanih domaćih investitora i krediti investicionih i komercijalnih banaka na području Republike Srbije, naročito iz sledećih izvora:

- programi i podsticajna sredstava ministarstava i agencija (Ministarstvo za evropske integracije, Ministarstvo privrede, Ministarstvo građevinarstva, saobraćaja i infrastrukture, Ministarstvo zaštite životne sredine, Ministarstvo rudarstva i energetike, Ministarstvo trgovine, turizma i telekomunikacija, Ministarstvo državne uprave i lokalne samouprave, Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja, Ministarstvo omladine i sporta, Ministarstvo kulture i informisanja, Ministarstvo pravde, Kancelarija za upravljanje javnim ulaganjima, Autonomna pokrajina Vojvodina, Razvojna agencija Srbije, Fond za razvoj Republike Srbije i Budžetski fond za vode Republike Srbije);

- lokalni budžet, kao i krediti poslovnih banaka koje deluju na teritoriji Republike Srbije.

Strani izvori finansiranja su: fondovi i programi EU, kreditne linije (kreditne linije stranih vlada i kreditne linije međunarodnih finansijskih institucija), razvojni i drugi fondovi zemalja van EU, projekti i sredstva zainteresovanih stranih investitora.

U narednom periodu posebno treba obratiti pažnju na mogućnosti mobilisanja sredstava iz sledećih međunarodnih fondova i programa:

- IPA - Instrument za pretpristupnu pomoć, Prekogranična i transnacionalna saradnja, Višekorisnička IPA;

- programi EU (Program za konkurentnost MSP - COSME, Program za zapošljavanje i socijalne inovacije, Kreativna Evropa, Evropa za građane i građanke, Evropski zdravstveni program III, Mehanizam civilne zaštite EU, Horizont 2020, Erazmus+ i dr.);

- Koheziona politika i ostali fondovi EU (Koheziona politika, Investicioni okvir za Zapadni Balkan (WBIF), MADAD, Fond solidarnosti EU, Regionalni stambeni program);

- međunarodni finansijski instrumenti - banke (Banka za razvoj Saveta Evrope - CEB, Evropska investiciona banka - EIB, Evropska banka za obnovu i razvoj - EBRD, Svetska banka - WB, Nemačka razvojna banka - KfW);

- bilateralna i multilateralna saradnja, donatorski programi (Tim Ujedinjenih nacija u Srbiji, Nemačka agencija za tehničku saradnju - GIZ, Austrija, Švajcarska Konfederacija, Kraljevina Danska, Kraljevina Norveška, Kraljevina Holandija, Kraljevina Švedska, SAD i dr.).

U Tabeli 7.3.1-1. prikazani su raspoloživi i očekivani izvori finansiranja urbanog razvoja.

Tabela 7.3.1-1: Izvori finansiranja (stanje avgusta 2018. godine)

Nacionalni izvori		Međunarodni izvori
		Fondovi Evropske unije			Međunarodni finansijski instrumenti - banke	Bilateralna i multilateralna saradnja, donatorski programi
Nacionalni I regionalni izvori	Banke i projektno finansiranje	IPA - Instrument za pretpristupnu pomoć	Programi Evropske unije	Koheziona politika i ostali fondovi
Ministarstvo za evropske integracije Ministarstvo privrede Ministarstvo građevinarstva, saobraćaja i infrastrukture Ministarstvo zaštite životne sredine Ministarstvo rudarstva i energetike Ministarstvo trgovine, turizma i telekomunikacija Ministarstvo državne uprave i lokalne samouprave Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Ministarstvo omladine i sporta Ministarstvo kulture i informisanja Ministarstvo pravde Kancelarija za upravljanje javnim ulaganjima Autonomna pokrajina Vojvodina Razvojna agencija Srbije (RAS) Fond za razvoj Republike Srbije Budžetski fond za vode Republike Srbije Fond za inovacionu delatnost	Rajfazen (RAIFFEIS-ENBANK) Sberbank	Instrument za pretpristupnu pomoć 2007-2013 Instrument za pretpristupnu pomoć 2014-2020. Prekogranična i transnacionalna saradnja (Jadransko-jonski i Dunavski program) Višekorisnička IPA	Program za konkurentnost MSP - COSME Program za zapošljavanje i socijalne inovacije Kreativna Evropa Evropa za građane i građanke Evropski zdravstveni program III Mehanizam civilne zaštite EU Horizont 2020, Erazmus+ i dr.	Koheziona politika* Investicioni okvir za Zapadni Balkan (WBIF) MADAD Fond solidarnosti EU - FSEU Regionalni stambeni program	Banka za razvoj Saveta Evrope (CEB) Evropska investiciona banka (EIB) Evropska banka za obnovu i razvoj (EBRD) Svetska banka (WB) Nemačka razvojna banka (KfW)	Tim Ujedinjenih nacija u Srbiji Republika Austrija, Republika Grčka, Kraljevina Danska, Republika Indija, Japan, Narodna Republika Kina, Nemačka agencija za tehničku saradnju (GIZ) Kraljevina Norveška, SAD, Republika Poljska, Slovačka Republika, Republika Slovenija, Republika Turska, Kraljevina Holandija, Švajcarska Konfederacija, Kraljevina Švedska, i dr.

Oblasti aktivnosti za uspostavljanje i delovanje mehanizama visokog potencijala za finansiranje urbanog razvoja su:

- povećanje raspoloživih finansija - obezbeđivanjem fiskalnih transfera JLS, poslovnom saradnjom sa multilateralnim razvojnim bankama, podrškom JLS da prikupe sredstva za ulaganje u urbani razvoj bilateralnom saradnjom, privlačenjem EU i drugih donatorskih fondova (raising);

- upravljanje - nacionalni nivo može da stvara uslove koji omogućavaju privatne investicije u održivi urbani razvoj - oblikovanjem tržišta, npr. kroz poreske mehanizme, druge mehanizme za određivanje cena i/ili podršku održivim alternativama (steering);

- mešanje/kombinovanje finansijskih izvora - putem kojeg nacionalni, pokrajinski i lokalni nivo uprave mogu da privuku privatni finansijski kapital koristeći sredstva stimulacija i podsticaja iz javnih finansija za promenu odnosa rizika - povraćaja ulaganja kapitala, JPP i tzv. "investiciono vozilo" mogu igrati važnu ulogu u utvrđivanju dokaza ili uslova za komercijalni povraćaj (blending).

Za oblast povećanja sredstava (raising) nacionalni nivo uprave može na više načina da podrži raspoređivanje i sprovođenje čitave skale finansijskih instrumenata visokih potencijala namenjenih za urbani razvoj i da upotrebi sledećih sedam najefikasnijih (od ukupno 70 postojećih):

- Fiskalna decentralizacija - oporezivanje imovine i drugi oblici ostvarivanja prihoda daju mogućnost JLS da ostvare izvore prihoda nad kojim zadržavaju kontrolu. Povezujući generisanje lokalnih prihoda i raspodelu, decentralizacija pojačava odgovornost i efikasnost JLS. Istovremeno, decentralizacija zahteva razvijene kapacitete JLS. U odsustvu fiskalne decentralizacije mogu da se odrede namenska sredstva (za prenos u tranzicionoj fazi) za obezbeđenje održivog urbanog razvoja u Republici Srbiji - sufinansiranje prioritetnih projekata za područja urbane intervencije;

- Obveznice i finansiranje duga - nacionalni nivo uprave može da: 1) unapredi propise u oblasti kontrole zaduživanja JLS, kao i da razjasni uslove za bankarske kredite ili izdavanje obveznica; 2) obezbedi razvijanje kapaciteta za poboljšanje planiranja budžeta, računovodstvo i finansijsko upravljanje u JLS za smanjenje troškova; 3) zajmovima ili putem bankarskih pozajmica ili izdavanjem obveznica razvije bazu zrelih projekata urbanog razvoja (project pipeline) i da podršku za njihovu pripremu kroz saradnju sa postojećim programima fokusiranim na poboljšanje kreditne sposobnosti koje vodi Svetska banka;

- Procena vrednosti nepokretnosti predstavlja sredstvo za finansiranje velikih razvojnih projekata koji podižu vrednost nepokretnosti. Ovo povećanje vrednosti može da se koristi kao izvor prihoda;

- Cene, regulacija i standardi - od posebnog su značaja za sektore koje karakterišu manje veličine potrebnih investicionih sredstava i gde su izbori potrošača ključni investicioni pokretači, kao što su distribuirana proizvodnja iz obnovljivih izvora energije, elektro mobilnost i zelena gradnja;

- Nacionalno investiciono vozilo - značajno je jer nacionalni nivo uprave može da determiniše sredstva za urbani razvoj u okviru postojećih nacionalnih razvojnih banaka i/ili samostalnih investicionih banaka koje investiraju u "zelene" tehnologije i koje će uklopiti međunarodne i nacionalne izvore finansiranja sa privatnim investicijama u okviru lokalnih tržišta;

- Međunarodno investiciono vozilo - međunarodni finansijski instrumenti takođe imaju značajan potencijal za kretanja u oblasti održivog urbanog razvoja (raising), i imaju potencijal za mešanje različitih izvora u slučaju da domaća nacionalna investiciona vozila ne postoje ili imaju ograničen kapacitet;

- Javno-privatno partnerstvo - posebno su važna jer efektivnost JPP u velikoj meri zavisi od odgovarajuće identifikacije efekata, strukturisanosti i zrelosti projekata, ugovornih aranžmana i upravljačkih kapaciteta.

Od sedam navedenih finansijskih instrumenata visokog potencijala koji svi podržavaju povećanje finansijskih sredstava (raising), dva mehanizma - Procena vrednosti nepokretnosti i Cene, regulacija i standardi podržavaju i upravljanje (steering), dok pet mehanizama - Fiskalna decentralizacija, Obveznice i finansiranje duga, Nacionalno investiciono vozila, Međunarodno finansijsko vozilo i JPP podržavaju i mešanje i kombinovanje izvora (blending).

7.3.2. Kriterijumi selekcije prioritetnih projekata urbanog razvoja

U Strategiji su definisani kriterijumi za vrednovanje i izbor prioritetnih projekata urbanog razvoja, eventualno i za pojedine strateške (kapitalne) projekte za urbano naselje, koji su identifikovani u SIUR.

Kriterijumi za vrednovanje i izbor prioritetnih projekata urbanog razvoja u odnosu na definisanih pet strateških pravaca ove strategije, jesu:

A. Osnovni - obavezujući, vrednuju se prema značaju - redosledu, primenjuju se za sve projekte i

B. Komplementarni i dopunski - primenjuju se selektivno u zavisnosti od vrste i očekivanih efekata projekta, i to:

A. Osnovni

1) ostvarivanje posebnih ciljeva i mera utvrđenih Strategijom i akcionim planovima za njeno sprovođenje - vrednovanje prema broju mera i posebnih ciljeva čijem ostvarivanju doprinosi;

2) ostvarivanje ciljeva utvrđenih u SIUR - vrednovanje prema broju mera i posebnih ciljeva čijem ostvarivanju doprinosi;

3) ostvarivanje ciljeva ostalih nacionalnih sektorskih strategija i javnih politika - vrednovanje prema ostvarivanju ciljeva iz jedne ili više sektorskih strategija i/ili javnih politika;

4) obezbeđena podrška lokalnog stanovništva, mesnih zajednica i drugih lokalnih aktera u procesu participacije na pripremi projekta/programa urbanog razvoja.

B. Komplementarni i dopunski

1) ekološka prihvatljivost projekta urbanog razvoja, zelene javne nabavke;

2) očekivani efekti projekta urbanog razvoja na ekonomski razvoj urbanog naselja i JLS;

3) očekivani efekti projekta urbanog razvoja na društveno blagostanje u urbanom naselju i JLS.

Za izabrane prioritetne projekte koji mogu da se svrstaju u kapitalne projekte, primenjuju se u daljoj proceduri kriterijumi utvrđeni Uredbom o sadržini, načinu pripreme i ocene, kao i praćenju sprovođenja i izveštavanju o realizaciji kapitalnih projekata ("Službeni glasnik RS", broj 63/17). Za takve i druge prioritetne projekte urbanog razvoja mogu se primenjivati i opšti kriterijumi za ocenu investicione prihvatljivosti projekata.

Utvrđivanje prioritetnih projekata urbanog razvoja i njihovo uključivanje u plan kapitalnih investicija je najkompleksniji i najzahtevniji korak u uslovima veoma ograničenih materijalnih sredstava. Zbog toga je neophodno usaglašavanje plana razvoja JLS (kao osnove za plan kapitalnih investicija) i projekata urbanog razvoja iz SIUR.

Polazeći od kriterijuma utvrđenih ovom strategijom, dalje razrađivanje kriterijuma utvrđivaće na godišnjem nivou ministarstvo nadležno za urbani razvoj u javnim pozivima za sufinansiranje prioritetnih projekata urbanog razvoja.

7.4. INSTITUCIONALNI OKVIR I PLAN ZA PRAĆENJE SPROVOĐENJA STRATEGIJE NA LOKALNOM I NACIONALNOM NIVOU

7.4.1. Institucionalni okvir za sprovođenja Strategije na lokalnom i nacionalnom nivou uprave

Na nacionalnom nivou, u okviru ministarstva nadležnog za urbani razvoj formiraće se posebna jedinica za urbani razvoj (u daljem tekstu: JUR).

Osnovni zadaci JUR su sledeći:

- praćenje sprovođenja ciljeva i mera utvrđenih ovom strategijom i trogodišnjim akcionim planovima za njeno sprovođenje;

- koordinacija aktivnosti na sprovođenju važećih i pripremi novih planskih i razvojnih dokumenata i javnih politika kojima će se podržati ciljevi i mere i prioritetna područja intervencije utvrđena ovom strategijom i SIUR za ostvarivanje održivog urbanog razvoja u Republici Srbiji;

- koordinacija aktivnosti i obezbeđivanje podrške resornih organa na nacionalnom i pokrajinskom nivou, međunarodnih i EU fondova, donatora i JPP na pripremi SIUR-a i prioritetnih projekata urbanog razvoja na osnovu SIUR;

- praćenje implementacije SIUR-a i prioritetnih projekata urbanog razvoja;

- informisanje i davanje raspoloživih podataka o donetim SIUR i prioritetnim projektima urbanog razvoja na osnovu SIUR i njihovoj realizaciji svim resornim organima na nacionalnom i pokrajinskom nivou, zainteresovanim međunarodnim i EU fondovima, donatorima i privatnom sektoru;

- formiranje baze podataka o pokazateljima učinka i monitoring ostvarivanja ove strategije i trogodišnjih akcionih planova za njeno sprovođenje;

- priprema trogodišnjih akcionih planova za sprovođenje Strategije;

- priprema trogodišnjih izveštaja o ostvarivanju Strategije i akcionog plana;

- priprema potrebnih materijala za Nacionalni savet za urbani i prostorni razvoj i Nacionalni urbani forum.

Nacionalni savet za urbani i prostorni razvoj (u daljem tekstu: Nacionalni savet) formiraće Vlada na predlog ministarstva nadležnog za urbani razvoj. Osnovni zadatak Nacionalnog saveta je da prati i usmerava sprovođenje Strategije, razmatra trogodišnje akcione planove za njeno sprovođenje i trogodišnje izveštaje o njenom ostvarivanju i, prema ukazanoj potrebi, predlaže izmene Strategije.

Prvim trogodišnjim akcionim planom za sprovođenje Strategije utvrdiće se rokovi i potrebna sredstva za formiranje i rad JUR i Nacionalnog saveta.

Na regionalnom/međuopštinskom nivou moguće je obezbediti podršku jedinicama lokalne samouprave za pripremu, implementaciju i praćenje implementacije SIUR i prioritetnih projekata urbanog razvoja ugovaranjem seta posebnih usluga sa ARRA ili pojedinim gradskim upravama.

Akcionim planovima za sprovođenje Strategije utvrdiće se rokovi i potrebna sredstva za finansiranje seta posebnih usluga sa ARRA ili pojedinim gradskim upravama.

Na lokalnom nivou moguće je uspostaviti odgovorno telo za izradu SIUR i sprovođenje mera i projekata definisanih SIUR. U zavisnosti od kapaciteta, moguće je ili formiranje posebnih jedinica u sklopu gradskih/opštinskih uprava ili oslonac na formiranje i funkcionisanje radnih tela sastavljenih od predstavnika različitih jedinica lokalne uprave.

7.4.2. Plan za praćenje sprovođenja Strategije na lokalnom i nacionalnom nivou

Praćenje sprovođenja Strategije na nacionalnom nivou u nadležnosti je Ministarstva građevinarstva, saobraćaja i infrastrukture, odnosno JUR.

Na osnovu formirane baze podataka za pokazatelje učinka, JUR će sprovoditi monitoring ostvarivanja ove strategije.

U formiranju i održavanju baze podataka JUR će ostvarivati saradnju sa nadležnim ministarstvima, javnim preduzećima i javnim ustanovama na nacionalnom i pokrajinskom nivou, Republičkim zavodom za statistiku, Republičkim geodetskim zavodom i sa upravama JLS.

Jedinice lokalne samouprave formiraće baze podataka za praćenje implementacije SIUR-a i prioritetnih projekata urbanog razvoja na osnovu SIUR. Jedinice lokalne samouprave obezbediće praćenje pokazatelja učinka ostvarivanja ove strategije i baze podataka za praćenje implementacije SIUR, kao deo redovnih poslova opštinske/gradske uprave ili kao poslove poverene ARRA, odnosno pojedinim gradskim upravama.

Trogodišnje akcione planove sprovođenja i izveštaje o ostvarivanju ove strategije pripremaće Ministarstvo građevinarstva, saobraćaja i infrastrukture, odnosno JUR u saradnji sa nadležnim ministarstvima, javnim preduzećima i javnim ustanovama na nacionalnom i pokrajinskom nivou, Republičkim zavodom za statistiku, Republičkim geodetskim zavodom, ARRA i sa upravama JLS.

7.5. DIGITALIZACIJA I KOMUNIKACIONA PLATFORMA

U skladu sa opredeljenjem Vlade da će digitalizacija poboljšati kvalitet života i standard stanovnika Republike Srbije, korišćenje digitalnih usluga je značajan upravljački instrument urbanog razvoja. U međunarodnim dokumentima na evropskom i svetskom nivou su takođe prisutna opredeljenja koja koriste digitalizaciju kao instrument urbanog razvoja.

U Novoj urbanoj agendi preporučuje se promovisanje IKT, upotreba otvorenih, participativinih i korisnički orijentisanih digitalnih platformi i alata i korišćenje geo-informacionih tehnologija. Podržava se nauka, istraživanje i inovacije za prikupljanje, analizu, standardizaciju i deljenje podataka. Ističe se značaj jačanja kapaciteta i promovišu na podacima zasnovane (evidence-based) politike.

U Međunarodnim smernicama za urbanističko i prostorno planiranje daje se preporuka nacionalnim vladama da, u saradnji sa drugim organima vlasti i relevantnim partnerima, promovišu geoprostorne tehnologije za prikupljanje podataka, IKT, adresne registre, zemljišne registre i registre vlasništva, kao i umrežavanje i razmenu znanja za tehničku i društvenu podršku implementaciji urbanističkih i prostornih planova.

Urbana agenda Evropske unije ima kao jednu od 12 prioritetnih tema digitalnu tranziciju sa fokusom na:

- prikupljanje podataka (uzimajući u obzir i vlasništvo),

- bolje korišćenje otvorenih podataka,

- upravljanje podacima (uzimajući u obzir kapacitete građana, lokalnih vlasti i zaštitu ličnih podataka) i digitalne usluge (uzimajući u obzir nove tehnologije),

- pristupačnost digitalnih javnih usluga za lica sa invaliditetom i starije građane (u skladu sa međunarodnim WCAG 2.0 standardima).

Zakon o elektronskoj upravi ("Službeni glasnik RS", broj 27/18), uređuje uspostavljanje i vođenje registara i evidencija u elektronskom obliku, kao i korišćenje podataka iz registara i evidencija i obavljanje usluga elektronske uprave.

Zakon o planiranju i izgradnji uređuje razmenu dokumenata u objedinjenoj proceduri koja se obavlja elektronskim putem, što će doprineti efikasnijem procesu izrade i korišćenja dokumenata prostornog i urbanističkog planiranja kao instrumenata ostvarivanja politike urbanog razvoja. Zakon o planiranju i izgradnji uređuje uspostavljanje lokalnih informacionih sistema u skladu sa načelima Direktive INSPIRE Evropske unije. Nedostajući podaci za praćenje urbanog razvoja i usmeravanje politike urbanog razvoja na nacionalnom i lokalnom nivou biće skladišteni u ovim informacionim sistemima. Preporuke za strukturu informacionih sistema o prostoru na nacionalnom i lokalnom nivou nalaze se u Uredbi o utvrđivanju Programa implementacije Prostornog plana Republike Srbije za period od 2016. do 2020. godine ("Službeni glasnik RS", broj 104/16) i priručniku za klasifikaciju namena zemljišta i planskih oznaka u planskim dokumentima. U skladu sa načelom interoperabilnosti ove baze podataka u vidu registara, evidencija i informacionih sistema na nacionalnom i lokalnom nivou obrazovaće se u skladu sa Zakonom o Nacionalnoj infrastrukturi geoprostornih podataka ("Službeni glasnik RS", broj 27/18).

Upotreba informaciono-komunikacionih tehnologija olakšava savremenu komunikaciju, ali ne treba da zamenjuje u potpunosti uobičajene načine komunikacije i razmene informacija i iskustava. U Republici Srbiji postoji određeni broj aktivnosti koji okuplja stručnjake urbanističkog i prostornog planiranja (na godišnjem nivou Salon urbanizma, Letnja škola urbanizma, Forum urbanum, Susreti prostornih planera Srbije, naučno-stručni skupovi Asocijacije prostornih planera Srbije, kao i druge aktivnosti koje nisu redovne već su u skladu sa određenim temama ili jubilejima, kao npr. 70 godina Urbanističkog zavoda Beograda 2018. ili 55 godina Instituta za arhitekturu i urbanizam Srbije 2009. godine i sl. Pored ovih aktivnosti koje se odnose na prostorno i urbanističko planiranje, potrebno je uspostaviti komunikacionu platformu i za urbani razvoj radi sveobuhvatne razmene na temu razvoja urbanih naselja, a u skladu sa preporukama UN Habitata za organizaciju nacionalnih urbanih foruma.

Nacionalni urbani forum treba da bude stručni događaj redovnog karaktera, kao i Svetski urbani forum koji se od 2002. godine održava svake druge godine i okuplja učesnike iz čitavog sveta zainteresovane za temu urbanog razvoja. Urbani forum može biti višednevni događaj sa nizom aktivnosti u okviru kojih se razmatraju teme urbanog razvoja, potrebe i pristupi, razmenjuju iskustva i donose zaključci u vidu rezolucija ili deklaracija, a sa ciljem usmeravanja urbanog razvoja, implementacije nacionalne strategije urbanog razvoja i SIUR, akcionog plana i realizacije mera i aktivnosti predviđenih strategijama.

Nacionalni urbani forum može imati specifičnu temu. U Beogradu je 2015. godine održan skup "Jačanje kapaciteta za održivo stanovanje", koji je prepoznat kao nacionalni urbani forum od strane UN Habitata sa fokusom na temu stanovanja. Prvi sledeći urbani forum treba da ima za temu implementaciju Strategije. Nacionalni urbani forum treba da postane redovna aktivnost koja okuplja stručnjake iz raznih sektorskih oblasti, kao i predstavnike javnog, privatnog, nevladinog i akademsko-istraživačkog sektora. Među osnovnim zadacima Nacionalnog urbanog foruma su promocija kroz medije i podizanje svesti o značaju i rizicima urbanog razvoja.

Saradnja sa lokalnim nivoom je neophodna u skladu sa Međunarodnim smernicama za decentralizaciju i pristup osnovnim uslugama za sve. Preko Stalne konferencije gradova i opština kao udruženja lokalnih samouprava u Republici Srbiji ili kroz direktnu komunikaciju sa lokalnim samoupravama potrebno je usklađivanje aktivnosti urbanog razvoja i prilagođavanje tih aktivnosti trendovima koji će moći da se prate zahvaljujući sistemu monitoringa na osnovu pokazatelja urbanog razvoja. Zasnovano na vrednostima pokazatelja potrebno je donositi racionalne i optimalne odluke tako što će kreatori politike i donosioci odluka uzimati u obzir politiku urbanog razvoja formulisanu u nacionalnom i lokalnim dokumentima.

Saradnja sa globalnim nivoom treba da bude nastavljena i ojačana. Preporuke UN Habitata kao globalnog programa koji se bavi urbanim razvojem treba da budu prilagođene nacionalnom i lokalnom kontekstu. Izveštaji rađeni za konferencije Habitat II 1996. godine i Habitat III 2016. godine daju presek stanja urbanog razvoja za podteme koje su uporedive na globalnom nivou. Veza nacionalnog i svetskog urbanog foruma treba da bude očigledna i dvosmerna.

7.6. POKAZATELJI UČINKA ZA PRAĆENJE OSTVARIVANJA STRATEGIJE

Osnovno polazište je da se pokazatelji za praćenje ostvarivanja Strategije vezuju za opšti, posebne ciljeve po strateškim pravcima, kao i za pakete mera. Ovi pokazatelji se nazivaju pokazatelji učinka, jer se njima meri efikasnost i efektivnost sprovođenja javne politike utvrđene ovom strategijom.

Pokazatelji se iskazuju na nivou urbanih naselja i JLS (tabelarno i grafički) i to za: nulto stanje, cilj i praćenje ostvarivanja u trogodišnjim izveštajima.

Pokazatelji za koje su podaci raspoloživi za urbana naselja i JLS, mogu se prikazivati i generisano na nivou oblasti i regiona, a po potrebi i na nivou Republike Srbije.

U tabelama 7.6.1. i 7.6.2. dat je pregled pokazatelja učinka za praćenje ostvarivanja Strategije, na osnovu opšteg i posebnih ciljeva, kao i na osnovu provere stepena merljivosti, relevantnosti, reprezentativnosti, pouzdanosti, vremenske i prostorne pokrivenosti pokazatelja, tako da ih je moguće pratiti od početka primene Strategije. Pored toga, predloženo je nekoliko novih pokazatelja na osnovu prepoznatih procesa u razvoju urbanih naselja koje je važno pratiti i usmeravati.

Pokazatelji su razvrstani u skladu sa članom 2. ZoPS i označeni sledećim oznakama:

- pokazatelji efekata - na nivou opšteg cilja i

- pokazatelji ishoda - na nivou posebnih ciljeva.

Pored osnovnog početnog seta pokazatelja učinka na nivou urbanog naselja, veliki je broj pokazatelja značajnih za buduću analizu, praćenje i ocenjivanje urbanog razvoja koje treba uspostaviti za oblasti ekonomskog razvoja, socijalnog razvoja i praćenje stanja životne sredine.

7.6.1: Pokazatelji efekata - na nivou opšteg cilja

Broj pokazatelja	Pokazatelj efekata	Izvor podataka
OPŠTI CILJ
1.	Stepen urbanizacije (%)	RZS
2.	Stopa migracionog salda urbanog područja	RZS
3.	Stopa registrovane zaposlenosti u JLS	RZS, CROSO

7.6.2: Osnovni pokazatelji ishoda - na nivou posebnih ciljeva

Broj pokazatelja	Pokazatelj ishoda	Izvor podataka
STRATEŠKI PRAVAC I: ODRŽIVI EKONOMSKI RAZVOJ
Paket mera 1.1
1.	Stopa nezaposlenosti (%)	NSZ, JLS
2.	Prosečna neto zarada po zaposlenom (€) u JLS	RZS, JLS
3.	Broj MMSP/1000 stanovnika u urbanom području	APR, RAS, JLS
4.	Broj gradova (i/ili jedinica lokalne samouprave) koje su certifikovane kao JLS sa povoljnim poslovnim okruženjem, prema BFC SEE metodologiji	JLS, NALED
Paket mera 1.2
5.*	Indeks urbanog širenja (Stopa potrošnje građevinskog zemljišta (%) u odnosu na stopu rasta stanovništva (%) u istom periodu)	RGZ, MGSI, JLS
6.	Broj legalizovanih objekata (i struktura) u urbanom području i JLS (kao i % od ukupnog broja objekata u procesu legalizacije)	MGSI, JLS
7.	Udeo prihoda od instrumenata građevinskog zemljišta u budžetu JLS (%)	MF, JLS, MGSI
Paket mera 1.3
8.	Broj i površina revitalizovanih braunfilda (ha, m2) godišnje	MGSI, MP, RAS
9.	Braunfild lokacije u urbanim područjima prema površini i opremljenosti	MGSI, MP, RAS
Paket mera 1.4
10.	Broj industrijskih zona i komercijalnih zona	MP, JLS
11.	Površina uređenog zemljišta IZ (ha) u JLS (od toga: broj i udeo slobodnih parcela u IZ)	MP, JLS
STRATEŠKI PRAVAC II: UREĐENJE URBANIH NASELJA
Paket mera 2.1
12.	Delovi urbanog područja zonirani za mešovitu namenu (%)	MGSI, JLS,
13.	Površina urbanog područja namenjena otvorenim javnim prostorima ili parkovima (povezano sa udelom prirodnih prostora u JLS i regionu) (Izvor: Karta urbanog zoniranja, Karta namene prostora JLS)	MGSI, JLS, CRPD
Paket mera 2.2
14.*	Ukupna sredstva utrošena za zaštitu, očuvanje i konzervaciju kulturnog nasleđa	MGSI, MKI, JLS
Paket mera 2.3
15.*	Broj i udeo urbanog stanovništva (domaćinstava) sa 10-minutnim pešačkim pristupom linijama javnog prevoza	JLS
16.	Dužina i broj uređenih biciklističkih staza u urbanom području u odnosu na dužinu i broj predviđen planskim dokumentom	JLS
Paket mera 2.4
17.*	Urbano stanovništvo koje je priključeno na javne vodovode (%)	JLS, RZS
18.	Gubici vode u prenosu (%) od plasirane vode u sistem i u jedinicama	RDV, RZS
19.*	Urbano stanovništvo koji je priključeno na javnu kanalizaciju (%) ili na nepropusne septičke jame koje se redovno čiste (m3/god.)	JLS, RZS
20.	Broj modernizovanih i revitalizovanih postojećih i izgrađenih novih kapaciteta energetske mreže i objekata u urbanim naseljima	EMS, EPS
Paket mera 2.5
21.	Broj i udeo ruralnih naselja (uključujući i prigradska naselja) obuhvaćen prigradskim javnim prevozom	JLS, MGSI
22.	Prosečno vreme putovanja dnevnih migranata (povezano sa procenom obima kretanja)	JLS
STRATEŠKI PRAVAC III: DRUŠTVENO BLAGOSTANJE
Paket mera 3.1.
23.	Izohrona dostupnost javnih službi (školstvo, zdravstvo, socijalna zaštita, sport, kultura) u okviru urbanih naselja	JLS
Paket mera 3.2.
24.	Broj korisnika socijalne pomoći urbanog područja (od toga % žena)	JLS, RZSZ
25.*	Broj nepristupačnih javnih površina i ustanova za osobe sa invaliditetom (broj primedbi građana upućenih lokalnoj samoupravi)	JLS, MDULS, MGSI, URP
Paket mera 3.3
26.*	Udeo gradskog stanovništva koje živi u podstandardnim naseljima i bespravno izgrađenim zonama i delovima urbanih naselja	MGSI, JLS
Paket mera 3.4
27.*	Broj sastanaka sa građanima i predstavnicima institucija/organizacija tokom izrade urbanističkog/prostornog plana ili strateškog dokumenta (javno najavljeni sastanci)	JLS, MGSI
STRATEŠKI PRAVAC IV: KVALITET ŽIVOTNE SREDINE
Paket mera 4.1
28.	Procenat neispravnih uzoraka vode za piće u pogledu njenog kvaliteta	JLS
29.	Udeo količine gradskih otpadnih voda koje se prečišćavaju	JLS, RZS
30.*	Udeo stanovnika naselja koji su izloženi stalnom i učestalom prekomernom zagađenju vazduha (SO2, NO2, PM10, O3 i dr.)	AZŽS
31.*	Udeo komunalnog otpada koji se organizovano sakuplja (% domaćinstava)	JLS, MZŽS
32.	Procenat objekata izgrađenih/adaptiranih u skladu sa principima energetske efikasnosti na nivou urbanog naselja	CREP, MRE, JLS, MPNTR
Paket mera 4.2
33.	Deo urbanog područja (% stanovnika) potencijalno ugrožen od poplava i erozivnih procesa	RDV
34.*	Broj stanovnika pogođen katastrofama i materijalni troškovi nastali zbog katastrofa	JLS, MUP SVS
35.	Ukupan broj lica ugrožen efektima hemijskih udesa	MZŽS, JLS, MUP SVS
Paket mera 4.3
36.*	Broj dokumenata zaštite životne sredine i upravljanja rizicima po tipu u urbanim naseljima	MZŽS
STRATEŠKI PRAVAC V: UPRAVLJANJE URBANIM RAZVOJEM
Paket mera 5.1
37.	Institucionalni okvir urbanog razvoja po tipu institucija	MGSI, JLS
Paket mera 5.2
38.	Broj realizovanih projekata urbanog razvoja po izvoru finansiranja	MGSI, MEI
Paket mera 5.3
39.	Vreme potrebno za dobijanje građevinske dozvole	MGSI, JLS
Paket mera 5.4
40.	Broj pokazatelja urbanog razvoja obrađenih u JLS	MGSI, JLS

U tabelama 7.6.1. i 7.6.2. označeni su "*" pokazatelji koji su istovremeno i pokazatelji SDG-11 (Sustainable Development Goal 11 + Indicators, UN-Habitat) ili su im kompatibilni.

Nulta i ciljna vrednost pokazatelja iz tabela 7.6.1. i 7.6.2. biće utvrđene u izveštajima o ostvarivanju Strategije.

8. AKCIONI PLAN ZA SPROVOĐENJE STRATEGIJE

Prvi trogodišnji akcioni plan za primenu Strategije održivog urbanog razvoja Republike Srbije do 2030. godine biće usvojen u roku od 90 dana od usvajanja Strategije, a ostali akcioni planovi donosiće se u skladu sa članom 18. stav 7. Zakona o planskom sistemu Republike Srbije.

9. ZAVRŠNE ODREDBE

Sastavni deo ove strategije čine Prilog 1. - Značenje skraćenica i Prilog 2. - Pojmovnik, koji su odštampani uz ovu strategiju.

Ovu strategiju objaviti na internet stranici Vlade, na portalu e-Uprava i internet stranici Ministarstva građevinarstva, saobraćaja i infrastrukture.

Ovu strategiju objaviti u "Službenom glasniku Republike Srbije".

 

Prilog 1.

ZNAČENJE SKRAĆENICA

 

AZŽS	Agencija za zaštitu životne sredine
APR	Agencija za privredne registre
ARRA	Akreditovana regionalna razvojna agencija
BDV	Bruto dodata vrednost
BDP	Bruto društveni proizvod
GZ	Građevinsko zemljište
GIZ/AMBERO	Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ)/AMBERO Konsalting (AMBERO Consalting)
GIS	Geografski informacioni sistemi
EBRD	European Bank For Reconstruction and Development/Evropska banka za obnovu i razvoj
EIB	European Investment Bank/Evropska investiciona banka
ERDF	European Regional Development Fund/Evropski fond za regionalni razvoj
ESIF	European Structural and Investment Funds/Evropski strukturni i investicioni fondovi
ESF	European Social Fund/Evropski socijalni fond
EU	Evropska unija
EUROSTAT	Evropski statistički sistem
EFSI	European Fund for Strategic Investments/Evropski fond za strateške investicije
ZoPS	Zakon o planskom sistemu Republike Srbije
ZPI	Zakon o planiranju i izgradnji
IAUS	Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije
IBRD	International Bank for Reconstruction And Development/Međunarodna banka za obnovu i razvoj
IZ	Industrijska zona
IKT	Informaciono-komunikacione tehnologije
IP	Industrijski park
IPA/IPA	Instrument for Pre-Accession Assistance/Instrument za pretpristupnu pomoć
ITI	Integrated Territorial Invesments/Integrisane teritorijalne investicije
IFC	International Finance Corporation/Međunarodna finansijska korporacija
ICSID	International Centre for Settlement Investments Dispute/Međunarodni centar za rešavanje investicionih sporova
JKP	Javna komunalna preduzeća
JLS	Jedinica lokalne samouprave
JPP	Javno-privatno partnerstvo
LEAP	Lokalni ekološki akcioni plan
LER	Lokalni ekonomski razvoj
SIUR	Lokalna strategija integralnog razvoja urbanog naselja
MGSI	Ministarstvo građevinarstva, saobraćaja i infrastrukture
MEI	Ministarstvo za evropske integracije
MZŽS	Ministarstvo zaštite životne sredine
MIGA	Multilateral Investment Guarantee Agency/Multilateralna agencija za garanciju investicija
MMSP	Mikro, mala i srednja preduzeća
MPNTR	Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja
MPŠV	Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede
MP	Ministarstvo privrede
MSP	Mala i srednja preduzeća
MSUPP	Međunarodne smernice za urbanističko i prostorno planiranje
MUP SVS	Ministarstvo unutrašnjih poslova - Sektor za vanredne situacije
MF	Ministarstvo finansija
NALED	Nacionalna alijansa za lokalni ekonomski razvoj
NIP	Nacionalni investicioni program
NKD	Nepokretna kulturna dobra
NUTS 2	Nomenclatures des unites territoirales statistiques 2/Nomenklatura statističkih teritorijalnih jedinica nivoa 2
OIE	Obnovljivi izvori energije
PDR	Plan detaljne regulacije
PKI	Plan kapitalnih investicija
PPRS	Prostorni plan Republike Srbije
RAS	Razvojna agencija Srbije
RGZ	Republički geodetski zavod
RDV	Republička direkcija za vode
RZS	Republički zavod za statistiku
RZSZ	Republički zavod za socijalnu zaštitu
RPP	Regionalni prostorni plan
RS	Republika Srbija
SDI	Strane direktne investicije
SKGO	Stalna konferencija gradova i opština - Savez gradova i opština Srbije
TP	Tehnološki park
UNDP	United Nation Development Programme/Program Ujedinjenih nacija za razvoj
UNESCO	United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization/ Organizacija Ujedinjenih nacija za obrazovanje, nauku i kulturu
UN SDGs	United Nation Sustainable Development Goals/Ciljevi Ujedinjenih nacija za održivi razvoj
UNWTO	United Nations World Trade Organization/Svetska trgovinska organizacija UN
USAID	United States Agency for International Development/Američka agencija za međunarodni razvoj
UGZ	Upravljanje građevinskim zemljištem
URP	Udruženje za reviziju pristupačnosti
CEB	Council Of Europe Development Bank/Banka za razvoj saveta Evrope
CLLD	Community Led Local Development/Lokalni razvoj kojim upravlja jedinica lokalne samouprave
COSME	Competitiveness of Enterprises and Small and Medium-sized Enterprises/ Program za konkurentnost malih i srednjih preduzeća
CREP	Centralni registar energetskih pasoša
CRNKD CROSO	Centralni registar nepokretnih kulturnih dobara Centralni registar obveznika socijalnog osiguranja
CRPD	Centralni registar planskih dokumenata
WB	World Bank/Svetska banka

 

Prilog 2.

POJMOVNIK

 

ambijentalne celine	Ambijentalne celine su lako prepoznatljivi, stilski definisani, arhitektonski i umetnički osmišljeni prostori specifične atmosfere. Često im karakter daje arhitektura objekata, a takođe ih mogu definisati krošnje drveća, prijatna mikroklima ili posebno zgodna pozicija u topografiji grada. One su materijalizacija neke ideje i sistema vrednosti, živa beleška o rutini svakodnevnog života, specifičnostima stanovnika ili navikama stalnih posetilaca. Ono što ambijentalne celine takođe čini vrednim jeste njihovo mesto u istinitim pričama i urbanim legendama urezanim u kolektivnu svest građana.
bespravna izgradnja	Bespravna izgradnja se odnosi na izgradnju novog objekta kao i na dogradnju, adaptaciju ili rekonstrukciju stambenog ili nekog drugog (poslovnog, pomoćnog i dr.) objekta bez propisanog odobrenja za izgradnju.
braunfild	Braunfild je zemljište koje je ranije izgrađeno i korišćeno da bi usled ekonomsko-finansijskih ili drugih razloga bilo fizički ili imovinski napušteno, ekološki zagađeno i koje zahteva ulaganja radi ponovnog kvalitetnog korišćenja. Svojevrsne braunfilde čine i "blokirane" lokacije na kojima investitori nisu završili planirane objekte ili su prekinuli radove zbog stečaja, bankrota ili nerešenih imovinsko-pravnih odnosa. U zavisnosti od ograničenja za reaktiviranje, najčešća podela braunfild zona je na tzv. "lake" i "teške". "Lake" braunfild zone imaju značajan potencijal za "samorazvoj" i atraktivne su za privatne investitore (zbog položaja, dostupnosti, pogodnosti i mogućih poslovnih efekata). "Teške" braunfild zone imaju znatna ograničenja koja ih čine manje atraktivnim u odnosu na "lake" braunfilde. Poseban oblik "teških" braunfild zona čine devastirani prostori koji obiluju brojnim lokacionim, svojinskim, tehničkim, infrastrukturnim i ekološkim problemima i čije aktiviranje u produktivniju namenu podrazumeva velika ulaganja. Njihovo reaktiviranje zahteva obavezno učešće i javnih sredstava, posebno u pogledu dekontaminiranja, rušenja postojećih sadržaja, raseljavanja, opremanja infrastrukturom, regulisanja svojinskih odnosa, restitucije, itd.
grinfild	Grinfild je zemljište koje nije ranije izgrađivano, nema prethodnih obaveza, slobodno je da se zauzme i izgradi.
devastacija	Pustošenje, uništavanje, razaranje raznim neprimerenim radovima.
deprivirane četvrti	Deprivirane četvrti su područja grupisanja ljudi koji su ograničenih mogućnosti za izbor mesta stanovanja. To su područja u kojima su moguće opasnosti za zdravlje zbog koncentracije siromaštva, nezaposlenosti, nedostatka socijalne i ekonomske kohezije i inkluzije.
dostupnost	Dostupnost do nekog elementa je udaljenost tog elementa od ostalih značajnih područja naselja, objekata, površina, sadržaja ili aktivnosti. Udaljenosti se mogu izraziti u odnosu na različite vidove kretanja (vazdušno, automobilsko, biciklističko, pešačko i dr.).
energetska efikasnost	Energetska efikasnost je odnos između ostvarenog rezultata u uslugama, dobrima ili energiji i za to utrošene energije.
"zelena" ekonomija	"Zelena" ekonomija je ekonomija čiji je rezultat poboljšana dobrobit stanovništva i društvena jednakost, uz značajno smanjenje rizika za okruženje i dalje degradacije životne sredine.
identitet grada	Identitet grada je skup jedinstvenih osobina i obeležja koji obezbeđuje njegovu trajnu prepoznatljivost u poređenju s drugim gradovima, po kojima se on od njih razlikuje i priznaje kao poseban.
industrijske/privredne zone (IZ/PZ)	Skupine lokacija ili ograničeni prostori većeg broja pravnih lica iz iste ili različitih grana, odnosno lokacijski oblik poslovne infrastrukture koji pored drugih modela lokacije (industrijski parkovi, tehnološki parkovi, slobodne zone, poslovni inkubatori, biznis centri, aerodromske zone razvoja i dr.) predstavljaju atraktivne instrumente privlačenja ulaganja na datom području.
industrijski park (IP)	Industrijski park može da se osnuje na čitavoj površini industrijske zone ili u jednom njenom delu. Industrijski park je pravno lice u privatnom, javnom ili javno-privatnom vlasništvu, koje preduzećima smeštenim u industrijskom parku nudi posebne usluge, u skladu sa njihovim potrebama. Industrijski parkovi su najčešće locirani u blizini saobraćajnice, naročito tamo gde se susreće više od jednog načina transporta: auto-put, železnica, aerodrom i plovna reka.
integralno planiranje	Integralno (sveobuhvatno) planiranje je proces koji se sastoji iz povezivanja sektorskog planiranja i planiranja na različitim nivoima, kako bi se donele strateške odluke i pružio sveobuhvatan uvid u resurse i njihovo korišćenje. Integralno planiranje je osnov za institucionalne inicijative i raspodelu sredstava. U okviru integralnog planiranja, ekonomski, socijalni, ekološki i kulturni činioci se razmatraju zajedno i kombinuju se tako da donošenje odluka o korišćenju zemljišta i objekata ide u pravcu održivog prostornog razvoja.
klimatske promene	Promena klime koja je direktno ili indirektno uslovljena ljudskim aktivnostima koje izazivaju promene u sastavu globalne atmosfere, i koja je superponirana na prirodna kolebanja klime, osmotrena tokom uporedivih vremenskih perioda.
kompaktni grad	Kompaktni grad se smatra održivom urbanom formom koja se nudi kao moguće rešenje problema nekontrolisanog širenja gradova. Dobre strane koje kompaktni grad nudi su: poboljšana energetska efikasnost i smanjeno zagađenje zbog toga što veće gustine naseljenosti čuvaju zemljište, omogućavaju stanovništvu da živi bliže mestima rada, uslugama i dr. i da koristi održive vidove saobraćaja. Osim pozitivnih učinaka na životnu sredinu, kompaktni gradovi utiču i na društvenu raznolikost i povezanost među ljudima.
kontaminirane lokacije	Područja na kojima je potvrđeno prisustvo lokalizovanog zagađenja zemljišta. Lokalizovano zagađenje vezano je za područja pojačane industrijske aktivnosti, neadekvatno uređena odlagališta otpada, lokalitete vađenja mineralnih sirovina, vojna skladišta, područja na kojima je došlo do akcidentnih situacija i zagađenja zemljišta i industrijski devastirane lokacije (braunfilde) na kojima su se obavljale delatnosti koje su mogle da kontaminiraju zemljište.
kreativne ekonomije	Kreativne ekonomije (kreativne delatnosti, aktivnosti) obuhvataju: advertajzing, arhitekturu, umetnost, tržište antikviteta, urbane zanate, dizajn, visoku modu, film i video, kompjuterske igre i druge interaktivne softvere za dokolicu, sektor informacionih i komunikacionih tehnologija, muziku, scenske umetnosti, izdavaštvo, televiziju, radio itd.
kulturno nasleđe	Kulturno nasleđe je skup resursa nasleđenih iz prošlosti, koje ljudi identifikuju, nezavisno od vlasništva nad njima, kao odraz i izraz neprekidno evoluirajućih vrednosti, uverenja, znanja i tradicija. Ono obuhvata sve vidove životne sredine nastale interakcijom čoveka i prostora tokom vremena.
lokalni ekonomski razvoj (LER)	Lokalni ekonomski razvoj je instrument i koncept integrisanja efikasnosti ekonomskog rasta i razvoja, socijalne jednakosti, kvaliteta okruženja i održivog finansiranja razvoja urbanog naselja kao okvira za održivi razvoj zajednice.
lokalna strategija integralnog razvoja urbanog naselja (SIUR)	Lokalna strategija integralnog razvoja za urbano naselje priprema se na osnovu ove strategije za potrebe njene razrade i neposrednog sprovođenja. SIUR povezuje ekonomske, socijalne, upravljačke i političke komponente planiranja sa prostorno-fizičkom, uključuje participaciju i vezuje se za finansijske i vremenske okvire i aktere/institucije kao nosioce aktivnosti, koji će je sprovoditi. Lokalnom strategijom integralnog razvoja urbanog naselja utvrđuju se prioritetna područja intervencije u skladu sa potencijalnim područjima utvrđenim ovom strategijom. Na osnovu SIUR, jedinice lokalne samouprave pripremaju i realizuju programe i/ili strateške projekte za identifikovana prioritetna područja.
mešoviti blokovi i zone	Mešoviti blokovi predstavljaju kombinaciju bilo koja tri tipa blokova - kompaktnog, otvorenog ili individualne izgradnje. Zone mešovite namene su područja planirane integracije određene kombinacije trgovačkih, poslovnih, stambenih, rekreativnih i drugih funkcija u naselju. Ovakve namene prostora su usmerene ka pešacima i čine okruženje koje sadrži sve elemente: stanovanje - rad - zabavu.
nekontrolisano širenje gradova	Nekontrolisano širenje gradova (engl. urban sprawl), je neplanirano i nekontrolisano širenje urbanizacije na području koje se nalazi neposredno uz grad (rubne zone sa malim gustinama naseljenosti). Nekontrolisanim širenjem gradova mimo planskih rešenja prostornih i urbanističkih planova, bespravnom izgradnjom ili lošim kvalitetom planskih dokumenata daje se prednost grinfild lokacijama u odnosu na braunfild lokacije. Nekontrolisano širenje se može odnositi kako na objekte tako i na loše planiranu mrežu infrastrukture koja zauzima zemljište više nego što je potrebno.
podstandardna naselja	Podstandardna naselja su nedovoljno ili neodgovarajuće opremljena komunalnom infrastrukturom i ulicama i delimično imaju probleme u odnošenju smeća. U njima je vidljivo siromaštvo.
graditeljsko nasleđe	Graditeljsko nasleđe obuhvata: spomenike (sve građevine i konstrukcije od izrazitog istorijskog, arheološkog, umetničkog, naučnog, socijalnog, odnosno stručnog značaja, uključujući instalacije i opremu); grupe građevina (kompaktne grupe gradskih, odnosno seoskih građevina koje se ističu zbog svog istorijskog, arheološkog, umetničkog, naučnog, socijalnog, odnosno stručnog značaja, a koje su dovoljno jedinstvene da čine topografski određene celine) i lokalitete (zajednička dela čoveka i prirode, odnosno područja koja su delimično izgrađena i dovoljno prepoznatljiva i homogena da se mogu topografski definisati, koja su od izuzetnog istorijskog, arheološkog, umetničkog, naučnog, socijalnog, odnosno stručnog značaja).
održivi razvoj	Održivi razvoj predstavlja usklađivanje ekonomskih, socijalnih i ekoloških aspekata razvoja, racionalno korišćenje neobnovljivih resursa i obezbeđenje uslova za veće korišćenje obnovljivih resursa, što sadašnjim i budućim generacijama omogućava zadovoljavanje njihovih potreba i poboljšanje kvaliteta života.
participativno planiranje	Participativno planiranje je specifičan oblik planskih aktivnosti koji sprovode organi vlasti (pre svega na lokalnom nivou) i koji omogućava da se građani uključe u proces planiranja. Najčešći vid participativnog planiranja je konsultovanje javnosti o projektima pre njihovog zvaničnog odobravanja. Sprovode se i kreativnije i sadržajnije forme učešća javnosti, kao što su radionice, javne rasprave i sl. Sve veću ulogu u participativnom planiranju igra i internet, bilo da služi širenju informacija o projektima ili formiranju interaktivnih sistema komuniciranja.
prigradsko naselje	Prigradsko naselje često predstavlja direktan spoj urbanog i ruralnog i na kraju može da se razvije u potpuno urbano područje. Većina prigradskih naselja se nalazi na obodu formiranih urbanih područja, ali se takođe mogu nalaziti i u okviru ruralnih predela kao mesta u kojima se razvija rezidencijalna funkcija. Prigradsko naselje najčešće nastaje kao posledica suburbanizacije ili nekontrolisanog širenja gradova.
pristupačnost	Pod pristupačnošću se podrazumeva lakoća kojom se može stići do odredišta. Pristupačnost zavisi od obima i kvaliteta saobraćajne infrastrukture i usluga.
priuštivo stanovanje	Priuštivo stanovanje (affordable housing) je ono koje je ekonomski, socijalno i individualno prihvatljivo porodicama koje su deo ciljnih grupa; stanovanje koje prima javne subvencije kako bi se omogućilo da prodajna cena stana ili renta za njegovo iznajmljivanje budu osetno niže od tržišnih cena ili renti na nekom lokalitetu.
Projekat urbanog razvoja	Projekat urbanog razvoja jeste projekat za prioritetno područje intervencije koje je utvrđeno u lokalnoj strategiji integralnog razvoja urbanog naselja. Projekti mogu da budu usmereni na prostorne/fizičke mere intervencije ali su najčešće kombinacija prostornih, envajronmentalnih, kulturnih, socijalnih, ekonomskih aspekata i inicijativa. Projekti urbanog razvoja su osnov da JLS može da aplicira za sredstva iz nacionalnih, evropskih i međunarodnih izvora finansiranja.
rezilijentnost	Rezilijentnost se odnosi na sposobnost subjekta (grada, ekoloških sistema, preduzeća, stanovništva, itd.) da se oporavi, tj. da se vrati u normalu nakon apsorbovanja stresa ili preživljavanja negativnih promena. Termin "rezilijentnost" je najpre korišćen u fizici i nauci o materijalima da opiše sposobnost materijala da izdrže velike sile, udare i naprezanja. U tom kontekstu se ovaj termin javlja u prevodu "otpornost".
rubne urbane zone	Rubne urbane zone su prelazne zone između jasno izraženog urbanog načina korišćenja zemljišta i područja agrarne delatnosti.
ruralno naselje	Naselje čije se stanovništvo pretežno bavi poljoprivredom, a nije sedište opštine. Prema metodologiji OECD ruralno područje je područje sa gustinom naseljenosti manjom od 150 stanovnika na km2.
sanacija	Sanacija (remedijacija) je izvođenje građevinskih i drugih radova na postojećem objektu kojima se vrši popravka uređaja, postrojenja i opreme, odnosno zamena konstruktivnih elemenata objekta, kojima se ne menja spoljni izgled, ne utiče na bezbednost susednih objekata, saobraćaja i životne sredine i ne utiče na zaštitu prirodnog i nepokretnog kulturnog dobra, evidentirane nepokretnosti, dobra koje uživa prethodnu zaštitu, njegove zaštićene okoline, osim konzervatorsko-restauratorskih radova.
Seveso kompleks	Seveso kompleks podrazumeva prostornu celinu pod kontrolom operatera, gde su opasne materije prisutne u jednom ili više postrojenja, uključujući pojedinačnu ili zajedničku infrastrukturu, odnosno pojedinačne ili zajedničke aktivnosti.
siromaštvo	Stanje u kome čovek ne zadovoljava osnovne životne potrebe.
smart zona	Smart zona označava "pametnu" (industrijsku) zonu kao osnovni element "pametnog", niskougljeničnog grada. Prostorna, industrijska simbioza i industrijska i urbana simbioza, može da poboljša interakciju industrija koje bi mogle da optimizuju materijalne i energetske tokove, smanje potrošnju resursa i emisiju i da koordiniraju interakciju između industrija i grada.
socijalna uključenost	Socijalna (društvena) uključenost označava pristup društvenim resursima, institucijama i procesima u okviru kojih se pojedinci i posebno osetljive deprivirane društvene grupe osposobljavaju da samostalno privređuju i zadovolje svoje potrebe, ostvare svoja građanska i politička, ekonomska, socijalna i kulturna prava i da za sebe i svoju porodicu obezbede bar minimum prihvatljivih uslova života definisanih u datom društvu, kao i da se na aktivan način uključe u život svoje zajednice.
socijalno osetljive grupe	Socijalno osetljive grupe su grupe ljudi kojima je, usled specifične razlike u odnosu na dominantnu populaciju, potrebna dodatna podrška za ravnopravno uključivanje u životne tokove zajednice. Socijalno najosetljivije grupe su one kod kojih je prisutna deprivacija u pogledu zdravlja, fizičkog stanja, obrazovanja i znanja, niskih prihoda i lošeg ekonomskog stanja (npr. stari, osobe sa invaliditetom, osobe sa mentalnim hendikepom, beskućnici, samohrani roditelji i dr.)
socijalno preduzetništvo	Socijalno preduzetništvo je poslovanje sa idejom da se kroz zaradu koja se ostvari putem prodaje proizvoda ili usluga ispuni jasna socijalna misija. To znači da zarađena sredstva ne služe uvećanju imovine pojedinaca već se ulažu u: zapošljavanje ljudi koji teže dolaze do posla, socijalne i medicinske usluge, obrazovanje, zaštitu životne sredine ili kulturne aktivnosti u zajednici.
socijalno stanovanje	Socijalno stanovanje (social housing) je stanovanje u javnoj svojini koje je namenjeno zakupu i koje se dodeljuje na korišćenje socijalno ugroženim domaćinstvima koja ne mogu da zadovolje stambene potrebe na tržištu.
tehnološki park	Tehnološki park podrazumeva područje na kome su koncentrisane brojne aktivnosti javnog i privatnog sektora koje se odnose na razvoj i istraživanje, tehnološki razvoj, transfer tehnologije, visok nivo naučnog obrazovanja, visokotehnološku proizvodnju i usluge, itd.
uzurpacija	Uzurpacija (prisvajanje, samovlasno zauzeće) je svako protivpravno prisvajanje i/ili ugrožavanje tuđeg dobra (javnog ili privatnog), bez obzira da li se ostvaruje sa dozvolom ili bez dozvola.
urbani kapital	Urbani kapital (sinonim za "urbani potencijal") obuhvata: a) imovinu privrednog, kulturnog, društvenog, tehničkog i ekološkog karaktera koja obezbeđuje razvojni potencijal urbanog naselja i b) institucionalne i upravljačke faktore za urbani razvoj. Prema definiciji OECD-a (2001), teritorijalni kapital je specifičan skup faktora datog područja koji podržava da investiranje na tom području bude efektivnije u odnosu na druga područja. Naglašava se značaj tzv. "tvrdih" i "mekih" faktora, odnosno "tvrdog" i "mekog" kapitala. "Tvrdi" teritorijalni/urbani kapital zasniva se na "apsolutnim" faktorima urbanog područja koji su utemeljeni na "opipljivim" elementima koji mogu biti iskazani kvantitativno i kvalitativno (npr. ljudski resursi - tzv. "humani" kapital, intelektualni kapital, ekonomska infrastruktura, tehnička i komunalna infrastruktura, socijalna infrastruktura, izgrađeni fond, kvalitet urbane sredine, kvalitet života, veličina područja, kulturno nasleđe i dr.). "Meki" urbani kapital podrazumeva manje opipljive ili "neopipljive" kvalitativne faktore područja - npr. institucionalni kapital, kulturni kapital, upravljački mehanizam i sl.
urbana mobilnost	Urbana mobilnost podrazumeva balansiran odnos različitih vidova saobraćaja i osnov za održive načine transporta u gradovima.
urbana obnova	Urbana obnova je skup planskih, graditeljskih i drugih mera kojima se obnavlja, uređuje ili rekonstruiše izgrađeni deo grada ili gradskog naselja.
urbana revitalizacija	Urbana revitalizacija ima za cilj transformisanje prevaziđene socioekonomske osnove nekih urbanih područja u održavaju socioekonomsku osnovu, kroz privlačenje novih aktivnosti i preduzeća, modernizaciju urbane strukture, unapređenje urbane životne sredine i diversifikaciju socijalne strukture.
urbana regeneracija	Urbana regeneracija podrazumeva koncept osavremenjivanja svih urbanih sistema, strukture i infrastrukture. Projekti urbane regeneracije su tržišno orijentisani projekti u cilju stimulisanja lokalnog održivog ekonomskog rasta, primene privredne i organizacionih inovacija, ali su i instrumenti za preoblikovanje gradova. Projekti urbane regeneracije su usmereni na tržišno lukrativne namene koje obuhvataju poslovne objekte (kancelarijski prostori), trgovinu velikog formata (veliki tržni centri), kulturu (muzeji, galerije, opere i dr.), zabavu, ali i stanovanje. Prostori urbane regeneracije su najčešće delovi tradicionalnog gradskog centra i njegovog oboda, među kojima su veoma atraktivni veći prostorni kompleksi prevaziđenih namena (nekadašnje industrijske zone, vojne kasarne, obale i dr.).
urbana rekonstrukcija	Urbana rekonstrukcija u građevinskom smislu označava ponovno građenje, odnosno dogradnju devastiranog objekta i uređenje postojećeg zatečenog stanja.
urbana reciklaža (objekata)	Urbana reciklaža je prenamena i ponovno korišćenje napuštenih delova urbanog tkiva (objekata).
urbani razvoj	Pod urbanim razvojem se smatraju promene koje se javljaju unutar urbanog područja ili uticaji različitih aktivnosti koje doprinose razvoju tog područja. Podsticanje urbanog razvoja podrazumeva jačanje različitih ekonomskih, socijalnih, ekoloških i kulturnih potencijala gradova i urbanih područja. Urbani razvoj obuhvata širok dijapazon politika javnog sektora koje se baziraju na multidisciplinarnom znanju. Uključivanje civilnog društva kroz participaciju i partnerstvo je, takođe, od presudnog značaja za rešavanje složenih pitanja urbanog razvoja.
urbano naselje	Urbano naselje čine centri jedinica lokalne samouprave, ostala urbana naselja koja su u statistici kategorisana kao gradska naselja, kao i banjska naselja.
uređenje prostora	Pojam uređenja prostora obuhvata racionalno korišćenje, organizaciju, zaštitu i upravljanje prostorom kao posebno vrednim i ograničenim opštim resursom, čime se stvaraju uslovi za održivi razvoj primenom integralnog pristupa u prostornom i urbanističkom planiranju.
hazard	Hazard je svaka situacija koja ima potencijal da izazove povređivanje i štetu po zdravlje, životnu sredinu i materijalna dobra.
Healthy city koncept	Healthy city koncept ili koncept "zdravog grada" omogućava kontinualno stvaranje i unapređenje fizičkog i socijalnog okruženja i proširivanje onih resursa zajednice koji omogućavaju ljudima da se međusobno podržavaju u obavljanju svih funkcija života i razvijaju se prema svom maksimalnom potencijalu, uz aktivnu participaciju svih građana. Ovaj koncept obezbeđuje ostvarivanje prava građana da žive u estetski i ekološki kvalitetnoj okolini.
hot spot lokacije	Lokaliteti ili područja sa visokim (često dramatičnim) stepenom ugroženosti jednog ili više parametara životne sredine, koji zahteva prioritetnu sanaciju/revitalizaciju.
centralna urbana zona	Podrazumeva kompaktno izgrađeno (gradsko) područje s manjim slobodnim prostorima, npr. parkovima i sl. To je širi ili uži centar grada, a najčešće se u urbanizmu označava pojmom centralna poslovna zona (Central Business District - CBD) ili urbano jezgro.