PROGRAMO ZAŠTITI MENTALNOG ZDRAVLJA U REPUBLICI SRBIJI ZA PERIOD 2019-2026. GODINE("Sl. glasnik RS", br. 84/2019) |
Program o zaštiti mentalnog zdravlja u Republici Srbiji za period 2019-2026. godine (u daljem tekstu: Program) je usaglašen sistem mera, uslova i instrumenata javne politike koje Republika Srbija treba da sprovede radi zaštite mentalnog zdravlja prevencijom nastanka mentalnih poremećaja, unapređenjem mentalnog zdravlja, analizom i dijagnozom mentalnog stanja lica, lečenjem i rehabilitacijom lica sa mentalnim poremećajima, kao i sumnje na postojanje mentalnih poremećaja, a uz poštovanje ljudskih prava i jačanje dostojanstva lica sa mentalnim smetnjama i primene najmanje restriktivnih oblika tretmana.
Iako je učinjen značajan napredak od usvajanja Strategije razvoja zaštite mentalnog zdravlja 2007. godine, sprovođenje sveobuhvatnih, kvalitativnih mera javne politike zahtevaju neke od tadašnjih konstatacija, koje su i dalje aktuelne, a sadrže ocenu:
1) da se mentalno zdravlje i dalje često posmatra kao niski prioritet iako je mentalno zdravlje nacionalni kapital i predstavlja integralni deo individualnog zdravlja i dobrobiti, kao i zdravlja i dobrobiti zajednice, njenog razvoja i obnove, a kvalitetna zaštita mentalnog zdravlja je legitimno ljudsko pravo;
2) da dominantna kultura zanemarivanja i izopštavanja ljudi sa mentalnim smetnjama opstaje, najviše izražena u održavanju postojanja velikih ustanova za mentalno zdravlje, koje ne odgovaraju potrebama pacijenata, što vodi kršenju prava ljudi sa mentalnim poremećajima i zahteva transformaciju ka deinstitucionalizaciji.
Suština mentalnog zdravlja je jasna u definiciji zdravlja koju je dala Svetska zdravstvena organizacija (SZO): "Zdravlje predstavlja kompleksno fizičko, mentalno i socijalno blagostanje, a ne samo odsustvo bolesti i onesposobljenosti". Iz navedenog se zaključuje da je mentalno zdravlje integralni deo opšteg zdravlja, što SZO definiše kao "stanje blagostanja u kojem svaka lica ostvaruje svoj potencijal, nosi se sa svakodnevnim stresom, da može produktivno da radi i da je u mogućnosti da doprinosi svojoj zajednici". Smatra se da je mentalno zdravlje preduslov i temeljna odrednica kvaliteta života.
Mere javne politike u oblasti mentalnog zdravlja se vrše bez diskriminacije po osnovu rase, pola, rođenja, jezika, državljanstva, nacionalne pripadnosti, veroispovesti, političkog ili drugog uverenja, obrazovanja, pravnog ili socijalnog statusa, imovnog stanja, uzrasta, invaliditeta ili bilo kojeg drugog ličnog svojstva. Zabranjena je diskriminacija na osnovu mentalnih poremećaja, a svako lice sa mentalnim poremećajima ima pravo na humani tretman, uz puno poštovanje njegovog dostojanstva, i zabranu svakog zlostavljanja, zanemarivanja, eksploatacije, zloupotrebe ili ponižavajućeg postupanja prema licu sa mentalnim poremećajima.
U Republici Srbiji sprovodi se proces opsežnih društvenih, političkih i ekonomskih reformi, sprovode se temeljne reforme pravnog sistema, usvojeni su brojni materijalni i procesni zakoni, što je značajno uticalo i na današnju međunarodnu poziciju Republike Srbije, koja je u martu 2012. godine postala kandidat za članstvo u Evropskoj uniji. Ovaj status zahteva dalje usklađivanje nacionalnog zakonodavstva sa standardima i propisima Evropske unije, ali i Saveta Evrope čiji je Republika Srbija član od 2003. godine, kao i njihovo puno sprovođenje. To se odnosi i na oblast zaštite mentalnog zdravlja u kojoj su izvršene značajne reforme donošenjem Zakona o zaštiti lica sa mentalnim smetnjama, Zakona o pravima pacijenata, Zakona o javnom zdravlju, Zakona o socijalnoj zaštiti, Zakona o sprečavanju diskriminacije lica sa invaliditetom i pratećih podzakonskih propisa.
Neophodno je da se razviju i sprovedu sveobuhvatni sistemi zaštite mentalnog zdravlja koji su zasnovani na dokazima, koji su delotvorni, prihvatljivi i održivi.
Sistemi zaštite mentalnog zdravlja moraju pokriti spektar potreba u mentalnom zdravlju - od unapređenja mentalnog zdravlja i inicijativa u prevenciji mentalnih poremećaja, do efikasnije kontrole toka bolesti i oporavka. Velike psihijatrijske i socijalne ustanove moraju biti smanjene, a sistem zaštite mentalnog zdravlja reformisan. Uz postojeće resurse potrebni su novi da bi se podržao proces reformi, posebno uspostavljanje daljeg razvoja lečenja i zaštite mentalnog zdravlja u zajednici, što bi omogućilo lečenje u sredini u kojoj lica sa mentalnim poremećajima žive, uz primenu najmanje restriktivnog pristupa u lečenju.
Mentalno zdravlje se tiče svih i zahteva partnersku akciju relevantnih ministarstava, stručnjaka i udruženja korisnika i pružalaca usluga. Investiranje u mentalno zdravlje od značaja je i za socijalni i ekonomski razvoj.
Program je deo nastojanja Republike Srbije da bude integrisana u savremene evropske procese i tendencije na planu zaštite mentalnog zdravlja i dobrobiti stanovništva. Počiva na međunarodno dogovorenim ciljevima, konvencijama, strateškim i operativnim dokumentima, propisima i standardima Ujedinjenih nacija, Saveta Evrope i Evropske unije.
Program je dokument koji utvrđuje opšti okvir za akcije i identifikuje dalje pravce, ostavljajući prostor za rešavanje starih i novih izazova, utvrđuje oblasti delovanja u zaštiti mentalnog zdravlja, okvir, misiju, viziju i principe Programa, opšte i specifične ciljeve, akcioni plan za delovanje, kao i način implementacije, praćenja, evaluacije i izveštavanja o sprovođenju Programa.
Program će se prilagođavati u skladu sa potrebama, mogućnostima i razvojem društva, međunarodnim standardima i dobrom praksom.
1.1. Javno zdravstveni aspekt mentalnih poremećaja
Lica s mentalnim poremećajima imaju značajno višu učestalost invaliditeta i mortaliteta; oboleli od velikog depresivnog poremećaja ili shizofrenije imaju 40-60% povećani rizik od prevremene smrti u odnosu na opštu populaciju i to zbog neprepoznatih i zanemarenih somatskih problema (onkološki, kardiovaskularni, metabolički i dr. poremećaji) i suicida. Suicid je drugi najčešći uzrok smrti među mladim licama širom sveta (Mental Health Action Plan 2011-2030). Mentalni poremećaji često nastaju kod lica sa somatskim poremećajima i obrnuto (tako npr. postoje dokazi da depresivni poremećaj predstavlja predispoziciju za infarkt miokarda i dijabet, a u isto vreme oba ova poremećaja povećavaju verovatnoću za nastanak depresije). Zbog toga je važno organizovati objedinjene službe za zaštitu. Mnogi faktori rizika za obolevanja su zajednički mentalnim i somatskim poremećajima - npr. siromaštvo, zloupotreba alkohola i stres.
Na osnovu sistemske analize opšte populacije u većini evropskih zemalja pokazano je da će 27% odrasle populacije starosti 18-65 godina nekada tokom svog života imati mentalni poremećaj (to uključuje poremećaje u vezi sa zloupotrebom supstanci, psihoze, depresije, anksioznost i poremećaje ishrane); za žene rizik od obolevanja iznosi oko 33,2%, a za muškarce 21,7%. Kod poremećaja zloupotrebe supstanci za muškarce je 5,6%, a žene 1,3%, dok za psihotične poremećaje nema razlike među polovima. Kod 32% opšte populacije se očekuje da će imati jedan mentalni poremećaj, kod 18% se mogu očekivati dva, a kod 14% i tri mentalna poremećaja tokom života.*
Poremećaji centralnog nervnog sistema (zloupotreba supstanci, mentalni poremećaji i neurološki poremećaji) čine 13% celokupnog tereta bolesti prema podacima SZO iz 2004. godine. Sam depresivni poremećaj čini 4.3% celokupnog tereta bolesti (GBD - Global Burden of Disease) i samim tim depresivni poremećaj je jedan od najčešćih uzroka onesposobljenosti širom sveta (11% godina života izgubljenih zbog onesposobljenosti - YLL-Years of Life Lost), i to posebno kod žena.**
Ekonomska posledica ovih gubitaka usled narušenog zdravlja je visoka: troškovi usled mentalnih poremećaja u periodu 2011-2030. godine biće 16,3 x 1012 američkih dolara.
Mentalni poremećaji predstavljaju veliki javno-zdravstveni problem, kako u svetu, tako i u našoj zemlji zbog: relativno velike prevalencije sa tendencijom porasta zbog javljanja prvih simptoma bolesti u sve ranijem životnom dobu; hroničnog toka, zbog čega je narušen kvalitet života obolelih lica (posledica izraženog subjektivnog osećaja patnje), porodica obolelih i celokupnog društva; velikih ekonomskih troškova po društvo - direktnih (usled skupog bolničkog lečenja) i indirektnih (zbog velike stope nezaposlenosti i velikog stepena invaliditeta, te smanjene radne sposobnosti); izraženog morbititeta i mortaliteta od somatskih bolesti (naročito kardiovaskularnih oboljenja, respiratornih bolesti i bolesti uzrokovanih infektivnim agensima).
Na osnovu navedenog, može se zaključiti da je mentalno zdravlje nacionalni kapital i presudan za sveobuhvatno blagostanje individue, porodice, lokalne zajednice i države, te njegova zaštita mora predstavljati neophodan i značajan aspekt sveukupnog sistema zdravstvene zaštite, odnosno javnog zdravlja. Zbog svega toga, prevencija mentalnih poremećaja i unapređenje mentalnog zdravlja u okviru nacionalne politike i legislative od ključnog je značaja za lokalnu zajednicu i državu.
Da bi se ovo realizovalo, važno je obezbediti međuresornu saradnju Ministarstva zdravlja sa Ministarstvom pravde, Ministarstvom unutrašnjih poslova, Ministarstvom finansija, Ministarstvom za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja, Ministarstvom prosvete, nauke i tehnološkog razvoja, Ministarstvom omladine i sporta, kao i saradnju sa jedinicama teritorijalne autonomije i jedinicama lokalne samouprave, udruženjima pacijenata i njihovim porodicama, sredstvima javnog informisanja i društvenim mrežama.
O Nacrtu Programa o zaštiti mentalnog zdravlja u Republici Srbiji za period 2019-2026. godine sprovedene su konsultacije na međunarodnoj konferenciji "U susret novoj strategiji zaštite mentalnog zdravlja i tretmanu zasnovanom na ljudskim pravima", održanoj u Beogradu, u organizaciji Saveta Evrope, u okviru projekta "Jačanje zaštite ljudskih prava lica lišenih slobode i osuđenih lica u Srbiji", koji je deo zajedničkog programa Evropske unije i Saveta Evrope "Horizontal Facility za Zapadni Balkan i Tursku" i nevladine organizacije Međunarodna mreža pomoći "IAN" (International Aid Network) (IAN), kojoj su prisustvovali predstavnici Ministarstva zdravlja, Ministarstva za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja, zdravstvenih ustanova, ustanova socijalne zaštite, nevladinih organizacija i udruženja korisnika usluga.
Konsultativni sastanci održani su sa ekspertima Saveta Evrope angažovanim u okviru projekta "Jačanje zaštite ljudskih prava lica lišenih slobode i osuđenih lica u Srbiji", koji je deo zajedničkog programa Evropske unije i Saveta Evrope "Horizontal Facility za Zapadni Balkan i Tursku", ali sa stručnim ekspertom angažovanim u okviru projekta "Pravna podrška pregovorima" (PLAC II), kao i sa predstavnicima nevladinih organizacija "Centar za socijalno-preventivne aktivnosti GRiG" i "Mreže za mentalno zdravlje NaUm", koju čini 12 udruženja iz Republike Srbije.
Date sugestije i predlozi su najvećim delom prihvaćeni.
U Republici Srbiji (bez podataka za AP Kosovo i Metohija), prema popisu stanovništva iz 2011. godine, živi ukupno 7.186.862 stanovnika. Međutim, procenjuje se da je broj stanovništva sa podacima za AP Kosovo i Metohija za oko dva miliona veći, što se ne može pouzdano utvrditi, pošto od 1991. godine u AP Kosovo i Metohija nije sproveden popis stanovništva.
Procenjen broj stanovnika, od strane Republičkog zavoda za statistiku, na dan 30. juna 2017. godine, iznosi 7.020.858 stanovnika i to 3.419.815 muškaraca i 3.601.043 žena, što je 2,3 % manje u odnosu na broj stanovnika 2011. popisne godine, odnosno čak 6,4% manje u odnosu na broj stanovnika 2002. popisne godine (7.498.001).
Prema podacima pomenute procene uzrasna struktura i broj dece po uzrastu je: deca predškolskog uzrasta 0-6 godina 458.199, školska deca 7-18 godina 829.694, školska deca 10-18 godina 629.810, deca ukupno do 18 godina 1.287.893, odnosno 18,34% celokupne populacije.
Ukupan broj odraslog stanovništva je 5.732.965, od kojih je 1.378.524 odraslih starijih od 65 godina, koji čine 19,6% populacije. Žene u fertilitetnom dobu, starosti od 15 do 49 godine čine 21,9% populacije.
U Statističkom godišnjaku Instituta za javno zdravlje Republike Srbije "Dr Milan Jovanović Batut" za 2017. godinu, navedeno je da očekivano trajanje života u Republici Srbiji iznosi 75,4 godina, odnosno 73 godine za muški i 77,9 godina za ženski pol. Upoređujući oblasti, najduže očekivano trajanje života je u Beogradu (76,5 godina, odnosno 74,1 za muškarce i 78,8 za žene), a najkraće u Severnobanatskom upravnom okrugu (72,8 godina, odnosno 69,7 za muškarce i 76,1 za žene). Prema podacima iz navedenog godišnjaka u 2017. godini stopa prirodnog priraštaja na 1.000 stanovnika bila je minus 5,5, stopa živorođenih je 9,2 na 1.000 stanovnika, dok je stopa mortaliteta 14,3 na 1.000 stanovnika. Vitalni indeks (broj živorođenih na 100 umrlih) je u opadanju i u 2017. godini je 62,6.
Prema podacima iz Statističkog kalendara Srbije za 2018. godinu, Republičkog zavoda za statistiku, bruto domaći proizvod (BDP) u 2017. godini po glavi stanovnika je 5.899 američkih dolara (USD). Spoljnotrgovinski bilans Republike Srbije za 2017. godinu, u milionima USD, je: izvoz 16.992, uvoz 21.947, a pokrivenost uvoza izvozom je 77,4%. U 2017. godini ukupno je bilo 1.977.357 zaposlenih, 1.720.435 korisnika penzije i 618.827 nezaposlenih lica, a stopa nezaposlenosti je 14,1% radno aktivnog stanovništva.
Prema podacima iz Nacionalnog zdravstvenog računa Instituta za javno zdravlje Srbije "Dr Milan Jovanović Batut" u 2017. godini, potrošnja za zdravstvenu zaštitu je bila 516 USD po glavi stanovnika, odnosno 8,8% BDP.
Ukupan broj postelja za stacionarno lečenje lica sa mentalnim poremećajima u svim zdravstvenim ustanovama u državnoj svojini u Republici Srbiji, predviđenih Uredbom o Planu mreže zdravstvenih ustanova, iznosi 5.231 i to u različitim vrstama zdravstvenih ustanova.
U ustanovama za kratkotrajnu hospitalizaciju predviđena je 1.871 postelja i to u 28 opštih bolnica, Specijalnoj bolnici za bolesti zavisnosti, Institutu za mentalno zdravlje, Klinici za neurologiju i psihijatriju za decu i omladinu, klinikama u sastavu četiri klinička centra i psihijatrijskim bolnicama u sastavu KBC "Zvezdara i KBC "Dr Dragiša Mišović".
Od ukupno 40 opštih bolnica, u 28 opštih bolnica, koje su teritorijalno raspoređene, postoje posteljni kapaciteti za stacionarno lečenje psihijatrijskih bolesnika, a u prethodnom periodu završen je proces razdvajanja neuroloških od psihijatrijskih odeljenja. U opštim bolnicama u kojima ne postoje posteljni kapaciteti obezbeđuje se zbrinjavanje psihijatrijskih bolesnika u okviru specijalističko-konsultativnih ambulanti, a u pojedinim i u okviru kapaciteta dnevnih bolnica.
U specijalnim psihijatrijskim bolničkim ustanovama: četiri specijalne bolnice za psihijatrijske bolesti u Novom Kneževcu, Vršcu, Kovinu i Gornjoj Toponici i Klinici za psihijatrijske bolesti "Dr Laza Lazarević" u Beogradu predviđeno je 3.360 postelja za psihijatriju. Od ovih kapaciteta 1.063 postelja koristi se za zbrinjavanje i lečenje psihotičnih poremećaja u akutnoj fazi, bolesti zavisnosti, za mere bezbednosti medicinskog karaktera, psihogerijatriju i psihosocijalnu rehabilitaciju, a do 2.297 postelja za hospitalizaciju pacijenata obolelih od hroničnih psihijatrijskih bolesti.
Pored pomenutog u oko 70 domova zdravlja u okviru specijalističko-konsultativnih službi postoje i psihijatrijske ambulante.
Stanje ljudskih (profesionalnih) resursa, na dan 31. decembra 2017. godine, prema podacima Instituta za javno zdravlje Srbije "Dr Milan Jovanović Batut" je sledeće: na 100.000 stanovnika ima sedam psihijatara i 3,46 neuropsihijatra. Ukupan broj psihijatara je 496, a neuropsihijatara 246, što je ukupno 742, dok je 114 doktora medicine na specijalizaciji iz psihijatrije. Treba naglasiti, međutim, da se 110 neuropsihijatara bavi isključivo licama sa mentalnim poremećajima, dok je 132 neuropsihijatra uključeno u lečenje pacijenata sa neurološkim problemima, naročito u opštim bolnicama, a neretko i nisu voljni da se bave licama sa mentalnim poremećajima, niti imaju dovoljno znanja za njihovo lečenje.
Ukupan broj specijalista psihijatrije koji se bave decom i mladima i specijalista dečje i adolescentne psihijatrije u Republici Srbiji je 47, od kojih su 24 specijalisti dečje i adolescente psihijatrije. Od pomenutog broja specijalista psihijatrije koji se bave decom i mladima 38 radi u psihijatrijskim ustanovama i još devet specijalista dečje i adolescentne psihijatrije obavlja svoj posao u okviru regionalnih zdravstvenih centara, domova zdravlja, privatnoj praksi. Statistički gledano to je jedan lekar na 27.400 dece/adolescenata, uzrasta do 18. godina.
2.3.1. Prednosti sadašnje organizacije zaštite mentalnog zdravlja u Republici Srbiji
1) Ravnomerna teritorijalna pokrivenost stacionarnim psihijatrijskim odeljenjima (posebno ističemo važnost postojanja psihijatrijskih postelja - odeljenja u opštim bolnicama),
2) Dobro obrazovan stručni kadar,
3) Mali procenat instititucionalizovanih pacijenata u Republici Srbiji u poređenju sa drugim evropskim zemljama u trenutku kada su one otpočinjale reforme u oblasti zaštite mentalnog zdravlja,
4) Postojanje psihijatrijskih službi na nivou primarne zdravstvene zaštite,
5) Postojanje psihosocijalne orijentacije u zaštiti mentalnog zdravlja, sa dnevnim bolnicama i klinikama u većini velikih gradova u Republici Srbiji,
6) Postojanje psihosocijalnih programa raznih udruženja.
2.3.2. Nedostaci sadašnje organizacije zaštite mentalnog zdravlja
Na osnovu analize postojećeg stanja organizacije psihijatrijskih službi u Republici Srbiji zaključuje se:
1) lekari opšte medicine na nivou primarne zdravstvene zaštite nemaju dovoljno znanja i veština iz psihijatrije i zaštite mentalnog zdravlja. Usled toga često nisu u mogućnosti da adekvatno dijagnostikuju, leče i upute pacijente tako da postoji tendencija njihovog preteranog oslanjanja na službe zaštite mentalnog zdravlja u zdravstvenim ustanovama na sekundarnom i tercijarnom nivou zdravstvene zaštite. Saradnja psihijatrijskih zdravstvenih ustanova sekundarnog i tercijarnog nivoa sa primarnom zdravstvenom zaštitom je neadekvatna. Jedan broj lica sa mentalnim smetnjama ne obraća se lekarima primarne zdravstvene zaštite pre konsultovanja drugih nivoa,
2) u jednom delu velikih psihijatrijskih bolnica realizuju se dugotrajne hospitalizacije lica sa hroničnim psihozama i poremećajem intelektualnog razvoja. Jedan deo ovih pacijenata je godinama institucionalizovan, najčešće zbog socijalnih razloga. Pacijenti u psihijatrijskim bolnicama su često smešteni u sobe sa velikim brojem kreveta, u lošim materijalnim uslovima, sa nedovoljno osoblja, a tretman često ne sledi principe savremene psihijatrije. Poštovanje ljudskih prava i prava pacijenata u ovakvim uslovima nije uvek moguće u potpunosti ostvariti,
3) u velikim ustanovama socijalne zaštite (sa domskim smeštajem) su dugotrajno (više godina) smeštena lica sa hroničnim psihozama i poremećajem intelektualnog razvoja. Slično kao i u psihijatrijskim bolnicama i u velikim ustanovama socijalne zaštite često su loši materijalni uslovi, a broj osoblja je mali u odnosu na broj korisnika,
4) ne zastupa se uvek princip teritorijalne zaštite mentalnog zdravlja (pacijenti se šalju u udaljene gradove na lečenje, umesto blizu svog mesta boravka). Izbor lekara često je posledica reputacije ustanove ili pojedinaca (ovaj tzv. "otvoreni" pristup je u razvijenim zemljama prevaziđen, jer se one striktno oslanjaju na teritorijalni pristup),
5) neravnomerna distribucija kadrova u psihijatrijskim ustanovama, odnosno psihijatrijskim službama opštih bolnica, u odnosu na broj stanovnika na teritoriji koja gravitira ka određenoj ustanovi,
6) nedovoljno definisane obaveze i odgovornosti u odnosu na pružanje zdravstvenih usluga kod komorbiditetnih stanja sa poremećajem mentalnog zdravlja (akutne intoksikacije psihoaktivnim supstancama, delirantna stanja različite etiologije, poremećaji ishrane, hirurške i druge medicinske intervencije u situacijama vitalne ugroženosti i sl.),
7) nedovoljno razvijene službe za dečju i adolescentnu psihijatriju na svim nivoima zdravstvene zaštite i neadekvatno povezivanje s drugim službama za decu i mlade - kako pedijatrijskim, tako i službama za adultnu psihijatriju; nedovoljno razvijena intersektorska saradnja,
8) nepovezanost službi za sudsku psihijatriju sa ostalim psihijatrijskim službama,
9) nedovoljna saradnja između psihijatrijskih ustanova, kao i između psihijatrijskih ustanova i ustanova socijalne zaštite, nevladinih organizacija, udruženja korisnika usluga i članova njihovih porodica, koja je neophodna za nalaženje adekvatnih rešenja po pitanju tretmana, kontinuirane nege i smeštaja lica sa mentalnim poremećajima,
10) odsustvo centara za zaštitu mentalnog zdravlja u lokalnoj zajednici i drugih nestacionarnih psihijatrijskih službi (npr. službe za dečiju i adolescentnu psihijatriju, službe za rane intervencije u psihijatriji, službe za rehabilitaciju i radno osposobljavanje, službe za bolesti zavisnosti, službe za gerontopsihijatriju, itd.),
11) edukacija medicinskih sestara i tehničara, studenata medicine i specijalizacija budućih psihijatara nije u potpunosti usklađena sa potrebama savremene zaštite mentalnog zdravlja, kao ni sa principima prevencije i unapređenja mentalnog zdravlja,
12) nedovoljan broj istraživačkih projekata (nedostaju epidemiološke studije),
13) nepostojanje nacionalnih registara za određene psihijatrijske poremećaje,
14) nedostatak koordinacije psihosocijalnih programa,
15) udruženja pacijenata (korisnika usluga) i članova njihovih porodica nisu dovoljno uključena u kreiranje procesa zaštite mentalnog zdravlja,
16) izloženost zaposlenih prolongiranom stresu i teškim uslovima za rad,
17) rasprostranjena stigma u vezi sa mentalnim poremećajima, čemu značajno doprinosi i senzacionalistički pristup medija i neadekvatno informisanje javnosti,
18) nedovoljno razvijen informacioni sistem za registrovanje i praćenje mentalnih poremećaja, što otežava kontinuirano praćenje incidencije i prevalencije mentalnih poremećaja u društvu i planiranje programa za prevenciju i lečenje mentalnih poremećaja,
19) nedovoljno sredstava koja se dodeljuju za zaštitu mentalnog zdravlja iz budžeta Republike Srbije i nepostojanje podataka o procentu tih sredstava u odnosu na sredstva izdvojena za zdravstvo u celini.
2.3.3. Karakteristike mentalnog zdravlja građana Republike Srbije
Zdravstveno-statistički godišnjak Republike Srbije za 2017. godinu Instituta za javno zdravlje Srbije "Dr Milan Jovanović Batut", prikazuje osnovne podatke o stanovništvu, rađanju, obolevanju i umiranju, uticaju faktora životne sredine na zdravlje, korišćenju zdravstvene zaštite, organizaciji i radu zdravstvene službe, o utvrđenim oboljenjima, stanjima i povredama po grupama, Morbiditetna lista (MKB 10) Iz prikazanih podataka vidi se da je tokom 2017. godine zbog duševnih poremećaja i poremećaja ponašanja bolnički lečeno ukupno 34.497 osoba, od kojih je 18.806 muških lica, sa indeksom strukture 1,55 i stopom od 5,50 lica na 1000 stanovnika, a ženskih lica 15.691, sa indeksom strukture 1,29 i stopom od 4,36 lica na 1000 stanovnika.
S obzirom na neadekvatno funkcionisanje informacionog sistema i nepostojanje nacionalnih registara za mentalne poremećaje nije moguće dobiti pouzdane epidemiološke i statističke podatke, koji su neophodni za procenu mentalnog zdravlja građana Republike Srbije.
Prema izveštaju Svetske zdravstvene organizacije za 2017. godinu (Globalne zdravstvene procene - depresija i ostali najčešći mentalni poremećaji) u Republici Srbiji sa depresijom živi 419.302 lica, što čini 5% populacije, dok sa anksioznim poremećajem ima 323.690 lica ili 3,8% populacije.
2.3.4. Karakteristike stanja mentalnog zdravlja i organizacije zaštite mentalnog zdravlja u drugim zemljama
Sistemi organizacije zaštite mentalnog zdravlja u zemljama u okruženju, kao i zemljama tzv. Višegradske grupe, su u tranziciji od institucionalnog ka zbrinjavanju u zajednici.
Skoro sve evropske zemlje usvojile su neku vrstu strategije mentalnog zdravlja, koje se razlikuju po formatu i sadržini. Dvadeset jedna evropska zemlja ima strategiju mentalnog zdravlja kao poseban dokument, u šest zemalja koje imaju strategiju kao poseban dokument pojedina pitanja u oblasti mentalnog zdravlja uređena su i drugim strategijama, a u trinaest zemalja mentalno zdravlje je uređeno opštezdravstvenom strategijom.
Federacija Bosna i Hercegovina, pored zakona o mentalnom zdravlju, ima Politiku i strategiju za zaštitu i unapređenje mentalnog zdravlja za period 2012-2020. godine, a u Republici Srpskoj je 2017. godine usvojena Strategija razvoja mentalnog zdravlja za period 2017-2027. godine. Sva pravna akta su, u smislu usklađenosti sa međunarodnim propisima kojima se uređuju ljudska prava visoko ocenjena od strane Svetske zdravstvene organizacije (Bosna and Herzegovina, Mental Health Atlas 2017, Member State Profile, World Health Organization). Usluge u oblasti mentalnog zdravlja pružaju se kroz mrežu centara za mentalno zdravlje, kojih je ukupno 59, koji raspolažu sa po 10 bolesničkih postelja (namenjenih za akutnu hospitalizaciju) na psihijatrijskim odeljenjima teritorijalno nadležnih opštih bolnica. Usluge iz oblasti mentalnog zdravlja na sekundarnom i tercijarnom nivou pružaju se u univerzitetskim bolnicama i psihijatrijskim odeljenjima opštih bolnica u većim gradovima u Federaciji, a u Republici Srpskoj centri za zaštitu mentalnog zdravlja su nosioci vanbolničke zaštite i nege u jedinicama lokalne samouprave. U zajednicama u kojima postoje centri za mentalno zdravlje nema dovoljno drugih službi za pružanje alternativnih usluga u oblasti mentalnog zdravlja (korisničke organizacije, dnevni centri, zaštićeno stanovanje i drugo).
U Bosni i Hercegovini je, u 2017. godini, ukupan broj stanovnika procenjen na 3.535.961. Prema zvaničnim procenama Svetske zdravstvene organizacije opterećenje stanovništva mentalnim poremećajima i intelektualnim poteškoćama je 3.125 (na 100.000 stanovnika), posmatrano kroz godine života izmenjene usled invaliditeta. Stopa mortaliteta, zbog suicida, iznosi 8,8 na 100.000 stanovnika.
Svetska zdravstvena organizacija je, sa stanovišta usklađenosti sa međunarodnim propisima kojima se uređuju ljudska prava, visoko ocenila Strategiju zaštite i unapređenja mentalnog zdravlja u Crnoj Gori za period 2019-2023. godine i Zakon o zaštiti i ostvarivanju prava mentalno obolelih lica (Montenegro, Mental Health Atlas 2017, Member State Profile, World Health Organization). Prema podacima iz Strategije, bolnički tretman lica sa mentalnim poremećajima se vrši u jedinicama za stacionarno lečenje u četiri zdravstvene ustanove u Podgorici, Nikšiću, Kotoru i Bijelom Polju, sa ukupno 310 bolesničkih postelja, odnosno sa 50 postelja na 100.000 stanovnika. Efikasnost centara za mentalno zdravlje, u pogledu kvaliteta i sadržaja usluga u zajednici nije u potpunosti odgovarajuća prema utvrđenoj prvobitnoj nameni, a psihijatrijska služba se i dalje dominantno oslanja na bolnički tretman, ne pružajući neophodne usluge u zajednici. Izvršena redukcija bolničkih postelja nije adekvatno praćena jačanjem uslužnih servisa u zajednici, što je dovelo do preopterećenja bolničkih kapaciteta i nedostatkom kapaciteta za lečenje akutnih psihijatrijskih stanja, uz konstatovan porast pacijenata kojima je izrečena obavezna mera lečenja. U centrima za mentalno zdravlje pri domovima zdravlja pružaju se usluge deci do 15 godina starosti, a ne postoje kapaciteti za stacionarno lečenje dece i omladine.
U Crnoj Gori je, u 2017. godini, ukupan broj stanovnika procenjen na 628.178. Prema zvaničnim procenama Svetske zdravstvene organizacije opterećenje stanovništva mentalnim poremećajima i intelektualnim poteškoćama je 3.847 (na 100.000 stanovnika), posmatrano kroz godine života izmenjene usled invaliditeta. Stopa mortaliteta, zbog suicida, iznosi 10,3 na 100.000 stanovnika.
Republika Hrvatska je usvojila Strategiju zaštite mentalnog zdravlja za razdoblje 2011-2016. godine, kojom su obuhvaćena i deca. 2014. godine usvojen je i Zakon o zaštiti lica sa duševnim smetnjama, a Svetska zdravstvena organizacija je, sa stanovišta usklađenosti sa međunarodnim propisima kojima se uređuju ljudska prava, ta dokumenta visoko ocenila (Croatia, Mental Health Atlas, World Health Organization).
U Hrvatskoj ima sedam psihijatrijskih bolnica sa ukupno 73,35 postelja i 664,83 prijema godišnje na 100.000 stanovnika. Službi u zajednici ima 102, a drugih oblika dnevnih centara 31. Službi u zajednici (za decu) ima 29, a 3 druga oblika dnevnog zbrinjavanja.
U Hrvatskoj je, u 2017. godini, ukupan broj stanovnika procenjen na 4.236.000. Prema zvaničnim procenama Svetske zdravstvene organizacije opterećenje stanovništva mentalnim poremećajima i intelektualnim poteškoćama je 4.248 (na 100.000 stanovnika), posmatrano kroz godine života izmenjene usled invaliditeta. Stopa mortaliteta, zbog suicida, iznosi 16,5 na 100.000 stanovnika.
Nacionalnu strategiju mentalnog zdravlja iz 2006. godine, Nacionalni program za mentalno zdravlje iz 2007. godine i poseban zakon koji uređuje zaštitu mentalnog zdravlja u Rumuniji Svetska zdravstvena organizacija je, sa stanovišta usklađenosti sa međunarodnim propisima kojima se uređuju ljudska prava, visoko ocenila (Romania, Mental Health Atlas, 2017, World Health Organization).
U Rumuniji ima 34 psihijatrijske bolnice sa ukupno 82,47 postelje i 311,63 prijema godišnje na 100.000 stanovnika. Službi u zajednici ima 41, sa 1070 poseta na godišnjem nivou. Drugih oblika dnevnih centara ima 16, sa 427 poseta na godišnjem nivou, a službi u zajednici za decu ima 39.
U Rumuniji je, u 2017. godini, ukupan broj stanovnika procenjen na 19.876.621. Prema zvaničnim procenama Svetske zdravstvene organizacije opterećenje stanovništva mentalnim poremećajima i intelektualnim poteškoćama je 2.743 (na 100.000 stanovnika), posmatrano kroz godine života izmenjene usled invaliditeta. Stopa mortaliteta, zbog suicida, iznosi 10,4 na 100.000 stanovnika.
Ministarstvo zdravlja Republike Češke, uz pomoć timova zdravstvenih stručnjaka u oblasti mentalnog zdravlja i pacijenata, kreiralo je, 2013. godine, Strategiju reforme psihijatrijskog zbrinjavanja, sa unapređenjem kvaliteta života lica sa mentalnim smetnjama, kao opštim ciljem i smanjenjem stigmatizacije, povećanjem zadovoljstva pacijenata, povećanjem inkluzije pacijenata u zajednicu i humanizacijom psihijatrijskog zbrinjavanja, kao strateškim ciljevima. Pored proširenja ambulantnog i stacionarnog psihijatrijskog lečenja, Strategijom se uvode centri za mentalno zdravlje u zajednici, sa multidisciplinarnim timovima. U 2017. godini je sproveden pilot projekat u 30 centara, finansiran sredstvima evropskih fondova u trajanju od 18 meseci, nakon čega finansiranje preuzima fond zdravstvenog osiguranja i lokalni socijalni fondovi.
Svetska zdravstvena organizacija je, sa stanovišta usklađenosti sa međunarodnim propisima kojima se uređuju ljudska prava, visoko ocenila dokumenta kojima se uređuje zaštita mentalnog zdravlja (Czech Republic, Mental Health Atlas, 2017, World Health Organization).
U Češkoj ima 18 psihijatrijskih bolnica sa ukupno 80,94 postelje i 309,36 prijema godišnje na 100.000 stanovnika. Službi u zajednici ima 1.161, sa 27.623 posete na godišnjem nivou. Rezidencijalnih ustanova ima 156.
U Republici Češkoj je, u 2017. godini, ukupan broj stanovnika procenjen na 10.603.762. Prema zvaničnim procenama Svetske zdravstvene organizacije opterećenje stanovništva mentalnim poremećajima i intelektualnim poteškoćama je 3.016 (na 100.000 stanovnika), posmatrano kroz godine života izmenjene usled invaliditeta. Stopa mortaliteta, zbog suicida, iznosi 13,1 na 100.000 stanovnika.
Prvi nacionalni program za mentalno zdravlje u Mađarskoj donet je 2009. godine, kao program ministarstva zdravlja, ali nije postao program Vlade, niti je implementacija programa podržana finansijski. Ne postoji ni poseban zakon kojim bi se uredila oblast mentalnog zdravlja, već je zbrinjavanje lica sa mentalnim smetnjama uređeno pojedinim članovima zakona o zdravstvenoj zaštiti iz 1997. godine. Uz usluge koje nude tzv. tranzicione ustanove (domovi za negu, svratišta za beskućnike, domovi za narkomane i psihijatrijske pacijente) usluge psihijatrijskog zbrinjavanja u zajednici se tretiraju kao usluge socijalne zaštite. Nedostaci ovakvog načina zbrinjavanja rezultat su nepostojanja normativnog uređenja i povezanosti između ustanova zdravstvene i socijalne zaštite. Zbrinjavanje lica sa mentalnim smetnjama u zajednici, u skladu sa inicijativom Svetske zdravstvene organizacije, ne postoji, pominje se retorički, bez konkretnog plana (Hungary, Mental Health Atlas, 2017, World Health Organization).
U Mađarskoj nema posebnih psihijatrijskih bolnica, a postoji 259 psihijatrijskih odeljenja u opštim bolnicama sa ukupno 86,67 postelja i 955,75 prijema godišnje na 100.000 stanovnika. Službi u zajednici ima 251, sa 3.951 posetu na godišnjem nivou. Za decu postoji 91 služba u zajednici, uz dva dnevna centra za decu.
U 2017. godini, ukupan broj stanovnika Mađarske procenjen je na 9.783.925. Prema zvaničnim procenama Svetske zdravstvene organizacije opterećenje stanovništva mentalnim poremećajima i intelektualnim poteškoćama je 4.542 (na 100.000 stanovnika), posmatrano kroz godine života izmenjene usled invaliditeta. Stopa mortaliteta, zbog suicida, iznosi 19,1 na 100.000 stanovnika.
U Poljskoj postoji Zakon o mentalnom zdravlju iz 1994. godine i Nacionalni program zaštite mentalnog zdravlja iz 2006. godine, sa rešenjima za transformaciju postojećeg sistema u zbrinjavanje lica sa mentalnim poremećajima u zajednici. Planirano je značajno smanjenje broja bolesničkih postelja i formiranje dnevnih centara.
Svetska zdravstvena organizacija je, sa stanovišta usklađenosti sa međunarodnim propisima kojima se uređuju ljudska prava, srednjom ocenom ocenila dokumenta kojima se uređuje zaštita mentalnog zdravlja, uz ocenu da postoji međusektorska saradnja u oblasti mentalnog zdravlja i saradnja sa korisnicima usluga i njihovim porodicama ili grupama za zastupanje (Polland, Mental Health Atlas, World Health Organization).
U Poljskoj ima 48 psihijatrijskih bolnica sa ukupno 30,40 postelja i 288,03 prijema godišnje na 100.000 stanovnika. U opštim bolnicama postoji 100 psihijatrijskih odeljenja, službi u zajednici ima 914, sa 11.918 poseta na godišnjem nivou., a drugih oblika dnevnog zbrinjavanja za decu ima 33.
U Poljskoj je, u 2017. godini, ukupan broj stanovnika procenjen na 38.265.226. Prema zvaničnim procenama Svetske zdravstvene organizacije opterećenje stanovništva mentalnim poremećajima i intelektualnim poteškoćama je 3.730 (na 100.000 stanovnika), posmatrano kroz godine života izmenjene usled invaliditeta. Stopa mortaliteta, zbog suicida, iznosi 16,2 na 100.000 stanovnika.
Slovačka je 2004. godine usvojila Nacionalni program za mentalno zdravlje, kao strateški dokument kojim su utvrđene mere za unapređenje mentalnog zdravlja stanovništva.
Ovaj dokument je Svetska zdravstvena organizacija, sa stanovišta usklađenosti sa međunarodnim propisima kojima se uređuju ljudska prava, ocenila srednjom ocenom, uz konstataciju da postoji međusektorska saradnja u oblasti mentalnog zdravlja i saradnja sa korisnicima usluga i njihovim porodicama ili grupama za zastupanje (Slovakia, Mental Health Atlas 2017, Member State Profile).
U Slovačkoj ima 48 psihijatrijskih bolnica sa ukupno 30,40 postelja i 288,03 prijema godišnje na 100.000 stanovnika. U opštim bolnicama postoji 100 psihijatrijskih odeljenja, službi u zajednici ima 914, sa 11.918 poseta na godišnjem nivou, a drugih oblika dnevnih centara ima 241. Za decu postoji 181 služba u zajednici, a drugih oblika dnevnog zbrinjavanja za decu ima 33.
U Slovačkoj je, u 2017. godini, ukupan broj stanovnika procenjen na 5.439.318. Prema zvaničnim procenama Svetske zdravstvene organizacije opterećenje stanovništva mentalnim poremećajima i intelektualnim poteškoćama je 3.664 (na 100.000 stanovnika), posmatrano kroz godine života izmenjene usled invaliditeta. Stopa mortaliteta, zbog suicida, iznosi 12,8 na 100.000 stanovnika.
2.4. Analiza sprovođenja prethodnog planskog dokumenta
Strategijom razvoja zaštite mentalnog zdravlja ("Službeni glasnik RS", broj 8/07), kao prethodnim planskim dokumentom, konstatovano je:
- da mentalno zdravlje predstavlja nacionalni kapital i da, kao takvo mora biti unapređivano zajedničkim naporima celokupne zajednice i svih zainteresovanih, uključujući i pacijente (korisnike), njihova udruženja i porodične grupe,
- da je reforma u oblasti mentalnog zdravlja započeta u kontekstu političkih promena u zemlji i da u budućnosti mora biti ravnopravan deo celokupnih reformi u oblasti zdravstva; da se mora oslanjati na postojeći sistem zaštite zdravlja i da mora biti postignuta u skladu sa međunarodnim iskustvima i standardima, u saradnji sa stručnjacima u regionu i razmenom iskustava sa zemljama u tranziciji,
- da reforma treba da promoviše službe u zajednici, koje su lako dostupne i planirane tako da pokriju sva geografska područja, prema potrebama stanovništva, koje treba da pruže savremeno, sveobuhvatno lečenje koje podrazumeva bio-psiho-socijalni pristup, a što je moguće bliže porodici obolelog lica,
- da konvencionalni pristup, zasnovan na lečenju bolesti, treba da bude proširen na sveobuhvatni, multidimenzionalni pristup mentalnom zdravlju i mentalnim poremećajima,
- da službe za zaštitu mentalnog zdravlja treba da obezbeđuju lečenje na najmanje restriktivan način - isključivanje iz porodice i zajednice treba da bude svedeno na najmanji mogući stepen,
- da službe za mentalno zdravlje treba da budu otvorene za sve lica kojima je potrebna pomoć, bez obzira na pol, etničku pripadnost, rasu, religiju, uzrast, obrazovni nivo i socijalni status,
- da reforma treba da bude podržana promenama u zakonodavstvu koje se posebno odnose na zaštitu prava i potreba lica sa mentalnim poremećajima i realnim osnaženjem onih koji planiraju službe u oblasti mentalnog zdravlja.
Nepostojanje koordinacionog tela sa stvarnom nadležnošću u pogledu upravljanja reformama i nepostojanje mehanizma praćenja realizacije mera ovog planskog dokumenta rezultiralo je neostvarivanjem utvrđenih ciljeva.
Donošenjem Zakona o zaštiti lica sa mentalnim smetnjama, Zakona o pravima pacijenata, Zakona o javnom zdravlju, Zakona o socijalnoj zaštiti, Zakona o sprečavanju diskriminacije lica sa invaliditetom i pratećih podzakonskih propisa, stvoreni su uslovi za dalju reformu u oblasti zaštite mentalnog zdravlja.
Na teritoriji Republike Srbije otvoreno je ukupno samo pet centara za zaštitu mentalnog zdravlja u zajednici, koji su formirani kao organizacione jedinice postojećih stacionarnih zdravstvenih ustanova na sekundarnom i tercijarnom nivou. I dalje postoje velike psihijatrijske bolnice u koje se smeštaju pacijenti sa hroničnim psihijatrijskim bolestima i mentalnim retadardacijama, često iz socijalnih razloga. Bolnice su nedovoljnog prostornog kapaciteta i osoblja i često nisu u mogućnosti sprovoditi principe savremene psihijatrije. Nije ostvaren princip teritorijalne zaštite mentalnog zdravlja (pacijenti se i dalje upućuju na lečenje u psihijatrijske ustanove u udaljenim mestima), niti je uspostavljena u potpunosti međusobna saradnja psihijatrijskih ustanova i saradnja psihijatrijskih ustanova i ustanova socijalne zaštite. Povećanje broja dugotrajnih (čak i više decenija) hospitalizacija psihijatrijskih pacijenata objašnjava se nedostatkom kapaciteta u sistemu socijalne zaštite, radi čega je u tom sistemu zaštite potrebno osnovati više rezidencijalnih ustanova.
Iako je u oblasti udruženja korisnika usluga došlo do izvesnih promena, s obzirom da je, u međuvremenu, osnovano nekoliko udruženja koja relativno dobro funkcionišu, ipak korisnici i dalje nisu dovoljno uključeni u rad tela koja donose odluke ili u procese odlučivanja.
U velikim psihijatrijskim bolnicama, koje su, u pravilu, izolovane od urbanih sredina i u kojima je ograničeno kretanje pacijenata, uglavnom izostaje program psihosocijalne rehabilitacije ili je mali broj pacijenata uključenih u rehabilitaciju, prvenstveno zbog postojećeg načina finansiranja.
Kako je licima sa mentalnim poremećajima potrebna podrška u različitim oblastima života, da bi uživala puna građanska prava, neophodna je međusektorska saradnja nadležnih republičkih i organa jedinica lokalne samouprave, radi stvaranja sveobuhvatnih modela pomoći i podrške (centar za mentalno zdravlje u okviru zdravstvenog sistema, sistem socijalne zaštite, jedinice lokalne samouprave). Podršku centrima za mentalno zdravlje u zajednici mogu dati i lokalne samouprave sa iskustvom u radu sa službama u zajednici, a u realizaciji ciljeva prethodnog planskog dokumenta izostalo je prepoznavanje uloge lokalnih samouprava u formiranju službi prema potrebama stanovništva na lokalnom nivou.
Iako je učinjen zaokret u razumevanju mentalnog invaliditeta, neophodna je promena paradigme među profesionalcima i u javnosti, te prelazak sa tradicionalnog pristupa invalidnosti (utemeljen na medicini) na pristup utemeljen na ljudskim pravima (na invalidnost se gleda iz perspektive ljudskih prava i inkluzije). Osnovni elementi stare paradigme (npr. neizlečivost mentalnih poremećaja, biomedicinski pojam bolesti, koče proces deinstitucionalizacije), tako da je neophodno na osnovu podataka i iskustava ukazivati na prednosti psihosocijalnog pristupa, postepeno, kroz sve aktivnosti i programe u toku reforme.
3. VIZIJE, VREDNOSTI, PRINCIPI I CILJEVI
Mentalno zdravlje predstavlja nacionalni kapital i kao takvo mora biti unapređivano zajedničkim naporima celokupne zajednice i svih zainteresovanih, uključujući i pacijente (korisnike), njihova udruženja i porodične grupe.
Vizija reforme zaštite mentalnog zdravlja aktuelnog programa uključuje primenu efikasnih i sveobuhvatnih metoda na nekoliko nivoa:
1) na nivou opšte populacije - prevencija i unapređenja mentalnog zdravlja kroz stručno planiranje i sprovođenje informativnih kampanja, permanentnu edukaciju putem različitih sredstava informisanja i širenje mreža savetovališta za grupe stanovništva pod različitim rizicima;
2) na nivou zdravstvene službe - savremena dijagnostika i tretman zasnovan na dokazima (uz formulisanje individualnog plana lečenja i primenu kombinacije farmakoloških i nefarmakoloških intervencija), koji se bazira na timskom radu i kojim rukovodi dodatno obučen kadar (po principu "case-management" tj. vođenja slučaja);
3) na nivou edukativnih i akademskih centara - na nacionalnom nivou osavremenjivanje i harmonizacija postojećih edukativnih programa iz psihijatrije odraslog doba, dečije i adolescentne psihijatrije, kliničke psihologije i ostalih povezanih oblasti (osnovne i post-diplomske studije, kontinuirana medicinska edukacija) i podsticanje multicentričnih istraživanja. Takođe, održavanje i proširenje internacionalne stručno-naučne saradnje.
Reforma u oblasti mentalnog zdravlja, nakon zaostajanja u odnosu na prihvaćene međunarodne standarde i dobru praksu, postala je neophodan proces, pre svega zbog promene stručne doktrine i uvođenja novih psihofarmaka koji značajno utiču na način i dinamiku lečenja i kvalitet života mentalno obolelih lica. Reforma u oblasti mentalnog zdravlja je civilizacijski iskorak primeren savremenom dobu, koji zahteva nedvosmisleno poštovanje ljudskih prava i promenu paradigme u lečenju mentalnih poremećaja.
Nacionalna strategija razvoja zaštite mentalnog zdravlja (2007) je utemeljila osnovne principe reforme. Nakon šest godina od njenog donošenja, donet je Zakon o zaštiti lica sa mentalnim smetnjama, Pravilnik o bližim uslovima za primenu fizičkog sputavanja i izolacije lica sa mentalnim smetnjama koja se nalaze na lečenju u psihijatrijskim ustanovama, kao i Pravilnik o vrsti i bližim uslovima za obrazovanje organizacionih jedinica i obavljanje poslova zaštite mentalnog zdravlja u zajednici, koji predstavljaju okosnicu dalje transformacije psihijatrijskih službi.
Nakon decenijskog skromnog pomaka u reformisanju oblasti zaštite mentalnog zdravlja i zaostajanja u odnosu na neke evropske zemlje, jasno je da se reformisanju mora pristupiti radikalnije, uz uvažavanje licanosti sistema na kome je koncept baziran. Reforma se mora oslanjati na postojeći sistem zdravstvene zaštite i mora biti postignuta u skladu sa međunarodnim iskustvima i standardima.
Reforma u oblasti mentalnog zdravlja treba da promoviše službe u zajednici koje nisu diskriminišuće, koje su lako dostupne i čiji rad (preventivni i terapijski) je zasnovan na dokazima i vrednostima. Konvencionalni pristup zasnovan na lečenju bolesti treba da bude proširen na sveobuhvatni, multidimenzionalni pristup mentalnom zdravlju i mentalnim poremećajima. Reforma u oblasti mentalnog zdravlja treba da bude podržana promenama u zakonodavstvu i praksi, koje se posebno odnose na zaštitu prava i potreba lica sa mentalnim poremećajima i realnim osnaživanjem onih koji planiraju službe u oblasti mentalnog zdravlja. U razrađivanju reformi stručnjaci za mentalno zdravlje moraju sarađivati sa stručnjacima koji se bave reformom sistema zdravstvene zaštite, kao i sa stručnjacima iz oblasti socijalne zaštite, ali i drugih oblasti društvenog života, jer proces deinstitucionalizacije postojećeg sistema zaštite lica sa mentalnim poremećajima treba posmatrati kao jedinstven, te je neophodno kreirati program deinstitucionalizacije u koji će se uključiti svi segmenti zajednice i koji će pratiti realne potrebe lica sa mentalnim poremećajima.
Deinstitucionalizacija je proces koji je započeo pre više od 40 godina, razvijao se polako i nije se definitivno završio u svim zemljama koje su taj proces započele i upravo stoga je i dalje jedan od prioritetnih ciljeva na nivou Evropske unije.
Proces deinstitucionalizacije ne podrazumeva samo smanjenje broja psihijatrijskih postelja - dehospitalizaciju, već razvijanje mreže planiranog i koordinisanog alternativnog zbrinjavanja u zajednici. Koordinacija pružanja usluga u zajednici je veoma važna i to između zdravstvenih i ustanova socijalne zaštite, lokalne zajednice, udruženja porodica i pacijenata. Osnova zaštite mentalnog zdravlja u zajednici, podrazumeva prelazak iz institucionalne psihijatrije i svojevrsnu promenu paradigme u lečenju pacijenata. Ove promene uključuju ne samo izmeštanje službi iz bolnica u zajednicu, već i koordinaciju i međusektorsku saradnju, što zahteva aktivno uključivanje socijalnog, obrazovnog, sektora pravosuđa i policije, kao i funkcionalne promene načina i ciljeva lečenja. Promena paradigme zasniva se na promeni stava prema mentalno obolelim, promeni načina lečenja i promeni socijalnog statusa obolelog. Mentalna bolest mora biti posmatrana kao bilo koja druga bolest, a lečenje mora biti zasnovano na sveobuhvatnom, interdisciplinarnom pristupu.
3.2.1.Zaštita mentalnog zdravlja
Službe mentalnog zdravlja treba da pruže savremenu, sveobuhvatnu prevenciju, lečenje i rehabilitaciju, što podrazumeva bio-psiho-socijalni pristup i treba da se odvija u zajednici, odnosno u sredini u kojoj ta lica žive.
Zaštita mentalnog zdravlja mora uključiti primarnu zdravstvenu zaštitu; izabrani lekari (pedijatri, doktori medicine, ginekolozi i doktori dentalne medicine) i drugi zdravstveni radnici i zdravstveni saradnici moraju biti podržani u znanju i resursima kako bi bili u stanju da odgovore potrebama lica sa mentalnim poremećajima.
Psihofarmaciji treba da budu dostupni licima sa mentalnim poremećajima na svim nivoima lečenja.
3.2.2. Prevencija mentalnih poremećaja i poremećaja ponašanja i unapređenje mentalnog zdravlja
Program treba da uključuje, između ostalog, i program preventivnih aktivnosti i aktivnosti za unapređenje mentalnog zdravlja.
Primarna (univerzalna, selektivna i indikovana), sekundarna i tercijarna prevencija treba da budu najvažniji deo sistema zaštite mentalnog zdravlja. Adekvatna prevencija dovodi do povećanja opšteg i mentalnog zdravlja, profesionalne i opšte funkcionalnosti pojedinca. Preventivne mere i radnje utiču na kontrolu faktora rizika za nastanak mentalnih poremećaja, osnažuju protektivne faktore i redukuju simptome mentalnih poremećaja, kao i onesposobljenost koja nastaje povodom njih. Višegodišnja istraživanja u ovoj oblasti pokazuju da je prevencija mentalnih poremećaja značajno isplativa ("cost-effective" studije).
Prevencija mentalnih poremećaja i poremećaja ponašanja i promocija mentalnog zdravlja moraju biti sastavni deo javnog zdravlja i sistema za unapređenje zdravlja na lokalnom i nacionalnom nivou, a obavljaju se aktivnostima u okviru različitih javnih sektora koji pored zdravstvene zaštite obuhvataju i prosvetu, pravosuđe, socijalnu zaštitu i sl.
Unapređenje kvaliteta mentalnog zdravlja odnosi se na mogućnost psihijatrijske službe da postigne željeni cilj u pružanju usluga u domenu mentalnog zdravlja i postizanje tretmana u skladu sa aktuelnim smernicama za lečenje zasnovanim na dokazima. Prema Otavskoj deklaraciji (1986), strategije za unapređenje mentalnog zdravlja imaju za cilj da omoguće licima da povećaju kontrolu nad sopstvenim životom i da poboljšaju njihovo mentalno zdravlje razvojem ličnih veština i otpornosti, stvaranjem podržavajuće okoline i osnaživanjem ljudi i zajednica.
3.2.3. Kvalitet službi
Komunikacija i protok informacija između različitih ustanova za zaštitu mentalnog zdravlja treba da se poboljšaju i osiguraju kroz sistemske procedure, uz poštovanje prava na poverljivost podataka o zdravstvenom stanju pacijenta.
Službe za mentalno zdravlje treba da razviju procedure za poboljšanje njihovog kvaliteta, sa ugrađenim mehanizmima za proveru kvaliteta stručnog rada.
Službe za mentalno zdravlje treba da se bave sistematskim prikupljanjem i analizom podataka o pacijentima kroz ustanovljeni sistem izveštavanja i registracije.
Neophodna je kontinuirana edukacija stručnjaka za mentalno zdravlje koji moraju da prate i primenjuju najnovija znanja u svojoj struci.
3.2.4. Dostupnost i jednakost
Službe za mentalno zdravlje treba da budu lako dostupne i planirane tako da pokriju sva geografska područja prema potrebama stanovništva. Ovo je najbolje ostvarivo ako se lečenje ostvaruje preko principa teritorijalne pripadnosti koji treba postepeno razvijati u našoj zemlji.
Službe za mentalno zdravlje treba da budu otvorene za sve lica kojima je potrebna pomoć, bez obzira na pol, etničku pripadnost, rasu, religiju, uzrast, obrazovni nivo i socijalni status.
3.2.5. Zaštita ljudskih prava
Ljudska prava i prava pacijenata treba da budu zaštićena na svim nivoima unutar sistema zaštite mentalnog zdravlja.
Neophodno je da službe za mentalno zdravlje imaju ugrađen sistem za zaštitu prava lica sa mentalnim poremećajima.
Rad sa licima sa mentalnim poremećajima treba da bude u skladu sa etičkim principima. Sve ustanove treba da primenjuju etički kodeks u lečenju i istraživanju.
3.2.6. Zdravstvena zaštita u zajednici
Službe za zaštitu mentalnog zdravlja (prevenciju, dijagnostiku, lečenje, rehabilitaciju i unapređenje zdravlja) treba da budu organizovane na nivou zajednice u kojoj lica sa mentalnim poremećajima žive.
U okviru planiranja i procesa donošenja odluka, prioriteti treba da budu dati centrima za mentalno zdravlje u zajednici.
Službe za zaštitu mentalnog zdravlja treba da obezbeđuju lečenje na najmanje restriktivan način - isključivanje iz porodice i zajednice treba da bude svedeno na najmanji mogući stepen.
3.2.7. Briga za vulnerabilne grupe
Vulnerabilne grupe (deca, adolescenti, trudnice i porodilje, samohrani roditelji, starija lica, izbegla i raseljena lica i dr.) treba da imaju prioritet u procesu planiranja i organizaciji službi.
Procedure za identifikaciju, brigu i lečenje zlostavljane i zanemarivane dece, adolescenata i odraslih lica treba da budu razvijene unutar službi za mentalno zdravlje.
3.2.8. Učešće zajednice
Lica sa mentalnim poremećajima, udruženja pacijenata i porodične grupe, treba da budu uključeni u proces planiranja i organizacije zaštite mentalnog zdravlja.
Javnost treba da bude sistematski informisana o stvarima vezanim za zaštitu mentalnog zdravlja i funkcionisanje službi, sa posebnim naglaskom na učešću zajednice.
3.2.9. Mentalno zdravlje je neodvojivo od opšteg zdravlja
Mentalno zdravlje treba da bude sastavni deo sistema sveukupne zdravstvene zaštite.
Tokom procesa planiranja, organizacije i finansiranja, mentalno zdravlje ne sme ni na koji način biti odvojeno od opšteg zdravlja i sistema zdravstvene zaštite.
3.2.10. Podrška uključivanju relevantnih ustanova i resursa
Treba podstaći partnerstvo za mentalno zdravlje, saradnju sa obrazovnim i pravnim sistemom, sistemom socijalne zaštite i nevladinim organizacijama kao i podstaći partnerstva i na svim drugim nivoima.
3.2.11. Destigmatizacija
Svi učesnici u procesu lečenja i prevencije mentalnih poremećaja, kao i unapređenja mentalnog zdravlja, uključujući korisnike usluga i njihove porodice i celokupna javnost, moraju biti sistematski informisani o važnim problemima vezanim za mentalno zdravlje. Postojeće predrasude i stigmu (obeležavanje, isključivanje, diskriminaciju) treba ublažiti kroz kampanje protiv stigmatizacije, koje će organizovati i voditi ne samo stručnjaci za mentalno zdravlje već i korisnici psihijatrijskih usluga i sve relevantne organizacije (škole, mediji i civilni sektor).
3.3.1.OPŠTI CILJ
Reforma sistema zaštite mentalnog zdravlja u Republici Srbiji i unapređenje ljudskih prava lica sa mentalnim poremećajima u skladu sa međunarodnim standardima i najboljom praksom
Sveobuhvatna reforma psihijatrijskih službi u skladu sa konceptom zaštite mentalnog zdravlja u zajednici, bazirana na principima deinstitucionalizacije i socijalne inkluzije lica sa mentalnim poremećajima kroz individualizovane planove tretmana, u značajnoj meri je usmereno i na:
- poboljšanje mehanizama za zaštitu prava pojedinaca sa mentalnim poremećajima putem promena u zakonodavstvu i sprovođenja mehanizama kontrole u psihijatrijskim službama,
- uključivanje korisnika (pacijenata), udruženja korisnika i porodičnih grupa u proces planiranja, organizacije i nadzora nad ustanovama za tretman lica sa mentalnim poremećajima. Neophodno je, prema tome, osnaživanje udruženja korisnika i njihovih porodica.
3.3.2. POSEBAN CILJ 1
Unapređenje normativnog i institucionalnog okvira zaštite mentalnog zdravlja
Neophodni uslov za reformu sistema zaštite mentalnog zdravlja je analiza usklađenosti normativnog okvira iz nadležnosti različitih ministarstava i usvajanje izmena i dopuna postojećeg normativnog okvira na način koji bi omogućio primenu Programa.
Evaluacija postojećeg sistema zaštite mentalnog zdravlja u pogledu potreba stanovništva i raspoloživih ljudskih i materijalnih resursa, uz navedene izmene normativnog okvira, stvaraju uslove za razvoj centara za zaštitu mentalnog zdravlja u zajednici, koji će pružati sveobuhvatnu zaštitu mentalnog zdravlja uz najmanje moguće restrikcije i što bliže mestu boravka, odnosno porodici obolelog.
Izmene normativnog okvira treba da omoguće i jačanje uloge lica sa mentalnim poremećajima, promovisanje i osnivanje njihovih udruženja, kao i obezbeđivanje stručne podrške postojećim udruženjima kako bi agilnije zastupali unapređenje prava lica sa mentalnim poremećajima i doprineli poboljšanju kvaliteta života lica sa mentalnim poremećajima.
3.3.3. POSEBAN CILJ 2
Prevencija mentalnih poremećaja i unapređenje mentalnog zdravlja
Unapređenje mentalnog zdravlja (primarna prevencija), skrining, pravovremena dijagnostika i tretman (sekundarna prevencija), kao i integrativno lečenje zasnovano na dokazima, usmereno ka oporavku i sprečavanju komplikacija (tercijarna prevencija), treba da budu najvažniji koraci u poboljšanju opšteg zdravstvenog stanja populacije. Zdravstveni radnici i zdravstveni saradnici, udruženja korisnika psihijatrijskih usluga i njihovih porodica treba da budu aktivno uključeni u primarnu (univerzalnu, selektivnu i indikovanu) prevenciju i unapređenje mentalnog zdravlja primenjujući multidisciplinarni pristup i treba da sarađuju sa drugim stručnjacima, organizacijama i institucijama posredno uključenim u pitanja mentalnog zdravlja.
Rad na prevenciji mentalnih poremećaja i unapređenju mentalnog zdravlja posebno će se usmeravati na osetljive populacione grupe (trudnice, deca i mladi, stari, lica sa bolestima zavisnosti, pacijenti sa izrečenim merama bezbednosti i dr.) i podrazumevaće razvoj mreže specifičnih službi.
3.3.4. POSEBAN CILJ 3
Razvoj ljudskih resursa, unapređenje edukacije, istraživanja i uslova rada
Razvoj mreže centara za zaštitu mentalnog zdravlja u zajednici zahteva izmenu normativa o uslovima u pogledu kadrova u psihijatrijskim službama opštih bolnica i psihijatrijskim ustanovama u skladu sa potrebama koncepta zaštite mentalnog zdravlja u zajednici.
Reforma sistema zaštite mentalnog zdravlja i razvoj psihijatrijskih službi fokusiranih na zajednicu, zahteva unapređenje edukativnih programa u medicinskim školama i na osnovnim i postdiplomskim studijama za lekare, psihologe, socijalne radnike, defektologe, radne terapeute i medicinske sestre/tehničare, kao i kontinuiranu medicinsku edukaciju ovih stručnjaka iz oblasti zaštite mentalnog zdravlja u zajednici.
S obzirom da koncept zaštite mentalnog zdravlja u zajednici podrazumeva uključivanje svih potencijala zajednice i intersektorsku saradnju, pored edukacije stručnjaka koji su u sastavu multidisciplinarnih timova centara za mentalno zdravlje, neophodna je i edukacija stručnjaka iz drugih oblasti društvenog života (nastavnici, pravnici, novinari i dr.).
Unapređenje naučnoistraživačkog rada mora biti podržano.
3.3.5. POSEBAN CILJ 4
Poboljšanje kvaliteta, informacioni sistemi, međusektorska saradnja, zastupanje i javno zagovaranje
Neophodno je usklađivanje i unapređenje procedura dijagnostike i lečenja u skladu sa međunarodnim standardima.
Takođe je potrebno unapređenje standarda za akreditaciju zdravstvenih ustanova, razvoj procedura za praćenje i nadzor, za unapređenje i evaluaciju kvaliteta rada i pruženih usluga psihijatrijskih ustanova.
Poboljšanje kvaliteta rada u skladu sa međunarodnim standardima zahteva i razvoj informacionih sistema i softverskih programa za praćenje korisnika u svim službama za zaštitu mentalnog zdravlja.
Uspostavljanje efikasne međuresorne i međusektorske saradnje između relevantnih ministarstava i saradnje relevantnih ustanova na nivou lokalne samouprave je jedan od osnovnih uslova razvoja sistema zaštite mentalnog zdravlja u zajednici.
Unapređenje zastupanja i javnog zagovaranja zahteva podsticanje osnivanja udruženja korisnika, njihovo uključivanje u javne kampanje u medijima, podršku udruženjima korisnika i njihovim porodicama od strane stručnjaka, kontinuiranu borbu protiv stigmatizacije, predrasuda, diskriminacije i isključivanja mentalno obolelih lica.
Snagu službi za zaštitu mentalnog zdravlja u našoj zemlji čini sledeće:
1) postojanje dnevnih bolnica i primena psihosocijalne orijentacije u skoro svim gradovima;
2) postojanje psihijatrijskih odeljenja u opštim bolnicama;
3) zaposleni u postojećim službama dobro su edukovani i motivisani za dalju edukaciju;
4) osnivanje centara za mentalno zdravlje pri velikim psihijatrijskim bolnicama;
5) poboljšan je normativni okvir kojim je uređena oblast mentalnog zdravlja;
6) poboljšano poštovanje ljudskih prava i prava pacijenata smeštenih u psihijatrijskim ustanovama;
7) delimično poboljšani uslovi u velikim psihijatrijskim bolnicama.
Slabosti sistema za zaštitu mentalnog zdravlja su sledeće:
1) nedovoljna razvijenost saradnje među sektorima;
2) mali broj udruženja koja se bave mentalnim zdravljem;
3) nedovoljno sredstava iz budžeta Republike Srbije odvaja se službama za mentalno zdravlje;
4) o fondovima za mentalno zdravlje najčešće odlučuju lica koja se ne bave zaštitom mentalnog zdravlja;
5) nedovoljna edukovanost lekara primarne zdravstvene zaštite iz oblasti lečenja mentalnih poremećaja i neadekvatna saradnja sekundarnih i tercijarnih nivoa zdravstvene zaštite sa primarnom zdravstvenom zaštitom;
6) nedovoljno dobri uslovi u velikim psihijatrijskim bolnicama i ustanovama socijalne zaštite (domovima) gde dugotrajno borave lica sa hroničnim psihozama i intelektualnim poremećajima;
7) nezadovoljavajući nivo poštovanja ljudskih prava lica sa mentalnim poremećajima;
8) nepostojanje uslova za ranu detekciju i intervencije u slučajevima povišenog rizika za psihozu;
9) neadekvatni nacionalni registri za mentalne poremećaje;
10) nedovoljno finansiranje istraživanja u oblasti mentalnog zdravlja, preventivnih aktivnosti i unapređenja mentalnog zdravlja;
11) nedovoljno razvijene službe za detekciju ranih razvojnih poremećaja, njihovu terapiju i pružanje ranih intervencija;
12) nedovoljan broj službi za pružanje pomoći adolescentima sa problemima mentalnog zdravlja.
Šansa za primenu Programa nalazi se u ozbiljnom pristupu započetoj reformi zaštite zdravlja, koja ima nove prioritete (neophodno je, međutim, da u te prioritete uđe i zaštita i unapređenje mentalnog zdravlja). Pored toga, postoji sve veća svest o postojanju nasilja i zlostavljanja u porodici i zajednici i opasnog širenja zloupotrebe supstanci.
Razvoj Programa može biti ugrožen, odnosno otežano njegovo sprovođenje zbog:
1) eventualnih finansijskih problema;
2) odliva kvalitetnih mladih kadrova koji sve češće odlaze u druge zemlje, radi profesionalne afirmacije;
3) otpora reformi i promenama, prevashodno zbog promene paradigme u tretmanu lica sa mentalnim poremećajima, nedovoljne materijalne stimulacije kadrova i iscrpljivanja snage kadrova zbog sindroma izgaranja;
4) nedovoljno razvijene svesti o značaju mentalnog zdravlja i njegove zaštite;
5) senzacionalističkog pristupa u izveštavanju koji dominira u skoro svim medijima i doprinosi stigmatizaciji lica sa mentalnim poremećajima;
6) nedovoljnih sredstava koja se opredeljuju za rad službi mentalnog zdravlja (koje su često marginalizovane i zastarelog načina finansiranja), a koje se uglavnom zasniva na broju bolesničkih dana i usluga u koje nisu uključene zastupanje, prevencija i unapređenje mentalnog zdravlja, kao i mnoge terapijske metode.
Sveobuhvatna studija izvodljivosti, koja bi obuhvatila procenu normativnog i institucionalnog okvira, budžetskih kao i administrativnih kapaciteta u sektoru zaštite mentalnog zdravlja, doprinela bi implementaciji Programa.
Identifikovana su sledeća područja delovanja:
4.2.1. Zakonodavni okvir i ljudska prava
Postojeća zakonska rešenja u oblasti zaštite lica sa mentalnim poremećajima treba unaprediti i prilagoditi međunarodnim standardima i dobroj praksi.
4.2.2. Organizacija službi
Postoji razvijena mreža stacionarnih psihijatrijskih ustanova koje treba reorganizovati kroz:
1) stvaranje službi u zajednici, odnosno razvijanje mreže alternativnih službi (centri za mentalno zdravlje u zajednici);
2) osnaživanje postojećih psihijatrijskih službi u opštim bolnicama;
3) deinstitucionalizaciju velikih psihijatrijskih bolnica i ustanova socijalne zaštite - započeti postepeno smanjivanje broja postelja u velikim bolnicama i broja korisnika u ustanovama socijalne zaštite, što je moguće tek posle stvaranja i osnaživanja centara za mentalno zdravlje u zajednici uz učešće primarne zdravstvene zaštite;
4) reorganizaciju i racionalizaciju postojećih institucija;
5) kontinuiranu edukaciju izabranih lekara i drugih zdravstvenih radnika i zdravstvenih saradnika na nivou primarne zdravstvene zaštite iz oblasti mentalnog zdravlja;
6) formiranje novih i razvoj postojećih službi psihijatrije za decu i omladinu.
Za bolju organizaciju službi neophodno je obezbediti evaluaciju postojećeg sistema zaštite mentalnog zdravlja, na osnovu koje će se proceniti:
1) kakve su potrebe stanovništva u oblasti zaštite mentalnog zdravlja;
2) koje psihijatrijske službe (ustanove) treba osnažiti vodeći računa o teritorijalnom principu lečenja, preklapanjima aktivnosti i postojećim kadrovima.
Neke ustanove imaju veći broj kadrova od potrebnog, dok su druge insuficijentne u tom smislu.
Reorganizacija aktuelnog sistema psihijatrijske zdravstvene zaštite podrazumeva i sledeće korake:
1) neophodno je dalje raditi na skraćivanju dužine hospitalnog lečenja pacijenata sa težim mentalnim poremećajima uz princip kontinuiranog lečenja, odnosno brige o pacijentima i posle otpusta;
2) lečenje treba individualizovati i humanizovati u najvećoj mogućoj meri, primenjujući psihijatriju orijentisanu na pojedinca;
3) specijalne psihijatrijske bolnice (četiri specijalne bolnice za psihijatrijske bolesti u Novom Kneževcu, Vršcu, Kovinu i Gornjoj Toponici) i Kliniku za psihijatrijske bolesti "Laza Lazarević" u Beogradu, treba reformisati u pravcu smanjenja ukupnih posteljnih kapaciteta za dugotrajnu hospitalizaciju i korišćenje preostalih posteljnih kapaciteta za zbrinjavanje pacijenata sa akutnim mentalnim poremećajima, za sudsku psihijatriju, bolesti zavisnosti i gerontopsihijatriju;
4) u mnogim ustanovama postoje klinička odeljenja za hospitalno lečenje lica sa nepsihotičnim poremećajima i poremećajima ličnosti. Takva odeljenja treba reorganizovati i ova lica primarno lečiti u centrima za mentalno zdravlje u zajednici, eventualno u dnevnim bolnicama kada se za to steknu uslovi;
5) univerzitetske klinike treba da predstavljaju metodološke centre za lečenje, edukaciju, istraživanje, kao i prevenciju i unapređenje mentalnog zdravlja (zasnovano na dokazima);
6) postoji potreba za razvojem centara za mentalno zdravlje u zajednici (u daljem tekstu: CMZ) koji će pružati sveobuhvatnu zaštitu mentalnog zdravlja, uz najmanje moguće restrikcije i što bliže mestu boravka, odnosno porodici. Treba smanjiti upućivanje na lečenje u udaljena mesta, što je sada uobičajena praksa u našoj zemlji, sve do potpunog prestanka, uz poštovanje teritorijalnog principa organizacije službi za zaštitu mentalnog zdravlja;
7) uspostavljanje mreže multidisciplinarnih timova u okviru centara za mentalno zdravlje namenjenih deci i mladima, koji bi funkcionisali u tesnoj saradnji sa pedijatrijskim dispanzerima, timovima u centrima za rane intervencije namenjenim deci sa razvojnim smetnjama, kao i lokalnim centrom za socijalni rad, predškolskim ustanovama i školama.
Centri za mentalno zdravlje u zajednici osnivaće se na sekundarnom i tercijarnom nivou zdravstvene zaštite u okviru teritorijalno nadležnih postojećih psihijatrijskih ustanova i psihijatrijskih službi opštih bolnica, uz obezbeđivanje potrebnih resursa.
U organizaciji centara treba imati u vidu sledeće:
1) uspostavljanje centara odvijaće se u okviru postojećih zdravstvenih ustanova (psihijatrijskih službi opštih bolnica, specijalnih bolnica za psihijatrijske bolesti, psihijatrijskih klinika i instituta);
2) centri treba da budu organizovani po teritorijalnom principu (po jedan centar na populaciju od 40.000 do maksimalno 100.000 stanovnika);
3) centri treba da pružaju zaštitu i da unapređuju mentalno zdravlje celokupnog stanovništva, bez obzira na uzrast, na određenoj (pripadajućoj) teritoriji;
4) u centrima treba da se razvije što više usluga neophodnih za zaštitu mentalnog zdravlja populacije uključujući i psihosocijalnu rehabilitaciju.
Broj CMZ u upravnom okrugu zavisiće od broja stanovnika, a hospitalizacija pacijenata koji se leče u CMZ, kada je to neophodno, realizovala bi se na psihijatrijskom odeljenju ustanove u čijem je sastavu CMZ, nadležne za određenu teritoriju, odnosno upravni okrug (opšte bolnice, specijalne bolnice za psihijatrijske bolesti, psihijatrijske klinike ili instituta), osim upućivanja u ustanove tercijarnog nivoa zdravstvene zaštite kada je to klinički neophodno.
Važan deo buduće mreže teritorijalno organizovanih službi za zaštitu mentalnog zdravlja, koji bi bio u nadležnosti Ministarstva za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja i lokalne samouprave, predstavljali bi i zaštićeno stanovanje i posebni oblici radnog angažovanja i zapošljavanja lica sa mentalnim poremećajima (kooperative ili zadruge pacijenata, radni centri i dr.), koje su neophodne za socijalnu integraciju pojedinih pacijenata. Takođe, u nadležnosti Ministarstva za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja i lokalne samouprave bili bi svi vidovi pružanja socijalne podrške u smislu različitih oblika socijalnih davanja, pružanja pomoći u obezbeđivanju adekvatnih uslova stanovanja i drugih neophodnih mera u cilju zaokružene zaštite u zajednici.
Da bi se ostvarila bolja organizacija službi za mentalno zdravlje neophodno je dalje razvijati i osnaživati ustanove koje su zasnovane na savremenim psihosocijalnim principima. Koristiti snagu adekvatnog informisanja, poštovanja, potreba kadrova i njihovog uključivanja u programe za rad centara za mentalno zdravlje, kao i postojanje motivacije stručnog kadra za edukacijom i promenom, odnosno reformom zaštite mentalnog zdravlja. Ipak, treba očekivati otpor u nekim sredinama u procesu reformi.
Treba napraviti mrežu ustanova, bazu kadrova i postojećih projekata i ostvariti bolju saradnju između psihijatara i zdravstvenih saradnika, medicinskih sestara - tehničara i izabranih lekara. Buduće psihijatrijske službe treba da budu organizovane po meri bolesnika i u skladu sa njihovim potrebama. Potrebno je razvijati intersektorsku saradnju u cilju kreiranja sveobuhvatnog i multidisciplinarnog pristupa promociji, prevenciji i zaštiti mentalnog zdravlja. Potrebno je pospešivati jačanje uloge lica sa mentalnim poremećajima, promovisati stvaranje udruženja za mentalno zdravlje, a postojećim omogućiti stručnu podršku kako bi agilnije zastupali unapređenje prava lica sa mentalnim poremećajima.
Proces reforme službi za mentalno zdravlje zahteva i promene u načinu njihovog finansiranja, koje se dominantno zasnivalo na broju bolničkih dana, a nije se u dovoljnoj meri vezivalo za pružene usluge.
4.2.3. Prevencija mentalnih poremećaja i unapređenje mentalnog zdravlja
U opštem nedostatku resursa u zemlji neophodno je da se identifikuju posebno ugrožene grupe čije mentalno zdravlje je pod rizikom. Te grupe uključuju školsku decu, starije lica, izbeglice, ili pripadnike manjinskih grupa. Trebalo bi razviti preventivne programe i programe za unapređenje mentalnog zdravlja za ove grupe i to u okviru saradnje među sektorima. Neophodno je razviti programe za sve nivoe prevencije (primarnu - univerzalnu, selektivnu i indikovanu, sekundarnu i tercijarnu).
(1) Deca i mladi
Deca do 14 godina i mladi (15-24 godine) spadaju u posebno vulnerabilnu populaciju. Istraživanja stanja mentalnog zdravlja dece pokazuju da 1 od 7 dece uzrasta 2-8 godina ima dijagnozu mentalnog, ponašajnog ili razvojnog poremećaja. 11,3 % dece uzrasta 2-17 godina, po izveštajima roditelja, su dijagnostikovana s emocionalnim, ponašajnim ili razvojnim smetnjama. Očekuje se da će do 2020. godine prevalenca neuropsihijatrijskih poremećaja u detinjstvu porasti do te mere da će ove bolesti biti među pet najčešćih uzročnika morbiditeta, mortaliteta i nesposobnosti dece u svetu. Takođe, 75% mentalnih poremećaja počinje pre 25 godine, odnosno 50% pre 18.
Iako jedno od petoro dece ima probleme mentalnog zdravlja samo trećina te dece dobije adekvatnu pomoć; manje od jednog adolescenta na pet adolescenata sa evidentnim problemima mentalnog zdravlja ima adekvatan tretman.
Analiza aktuelnog stanja zaštite mentalnog zdravlja dece i mladih kod nas ukazuje da je postojeći broj zdravstvenih ustanova i službi koje se bave mentalnim zdravljem dece i mladih nedovoljan i, u jednom delu, nefunkcionalan. Takođe i broj stručnjaka edukovanih za rad s decom i mladima s problemima mentalnog zdravlja je nedovoljan. Aktuelna situacija zbrinjavanja urgentnih stanja u ovoj oblasti je nezadovoljavajuća. Razlozi za ovu situaciju su sadržani u činjenici da je mali broj postelja koncentrisan u samo dve ustanove u glavnom gradu.
Neophodno je da se službe za decu i mlade osnaže i delom reorganizuju, kako bi njihovo funkcionisanje zadovoljilo potrebe ove populacije i bilo u skladu sa postojećim standardima i dobrom praksom u ovoj oblasti. Značaj adekvatnog pristupa zaštiti mentalnog zdravlja dece i mladih nameće neophodnost organizacije službi za dečju i adolescentnu psihijatriju koja omogućava zaštitu mentalnog zdravlja dece i mladih na svim nivoima zdravstvene zaštite, u vremenskom kontinuumu razvoja (od rođenja do adultnog doba) i koja čini jednu funkcionalnu mrežu. S obzirom na sve veće prisustvo psihosocijalnih poremećaja u ovoj uzrasnoj grupi neophodna je kontinuirana intersektorska saradnja.
U tom smislu je neophodno sledeće:
1) omogućavanje sveobuhvatnije preventivne delatnosti, pre svega rane dijagnostike, kao i celovite pomoći deci i mladima i njihovim porodicama, na nivou primarne zdravstvene zaštite. Primarnu prevenciju mentalnih poremećaja dece i mladih kao i unapređenje njihovog mentalnog zdravlja sprovoditi i kroz obrazovni sistem i oblike masovnih komunikacija;
2) dodatna kontinuirana edukacija postojećih kadrova u domovima zdravlja (ginekologa, lekara opšte medicine, pedijatara, i zdravstvenih saradnika) u oblasti mentalnih problema dece i mladih;
3) kadrovsko, organizaciono i prostorno osnaživanje i pomoć postojećim specijalizovanim službama za mentalne probleme dece i mladih u ustanovama na sekundarnom i tercijarnom nivou zdravstvene zaštite, povećanjem broja specijalista dečje i adolescentne psihijatrije i ravnomernom raspodelom kadra;
4) uvesti normative za rad u oblasti dečje i adolescentne psihijatrije;
5) u okviru budućih centara za mentalno zdravlje u zajednici formirati subjedinice za mentalno zdravlje za decu i mlade i povezati ih s postojećim razvojnim savetovalištima i savetovalištima za mlade;
6) razviti službe za dvadesetčetvorosatni prijem urgentnih stanja u dečjoj i adolescentnoj psihijatriji u više ustanova koje imaju kapacitete i resurse za ovu delatnost;
7) proširiti listu indikacionih područja (dijagnostičkih kategorija) iz oblasti mentalnih poremećaja u detinjstvu i omogućiti bolju dostupnost psihofarmakoterapije za decu i mlade sa problemima mentalnog zdravlja, iz sredstava budžeta;
8) unaprediti međusektorski i interdisciplinarni pristup u cilju omogućavanja adekvatnog tretmana dece i mladih sa poremećajima ponašanja i hroničnim agresivnim ponašanjem (dalje osnaživanje veze sa sistemom socijalne zaštite).
(2) Perinatalna i reproduktivna psihijatrija
Perinatalna psihijatrija bavi se psihičkim poremećajima žena koji su nastali tokom trudnoće i u prvoj godini posle porođaja. Poremećaji mogu nastati de novo ili može doći do relapsa ili recidiva kod već ranije dijagnostikovanih i lečenih pacijentkinja. Posebnost se ogleda ne samo u brizi o trudnici to jest porodilji već i fetusu, odnosno novorođenčetu, njihovom međusobnom odnosu, odnosima unutar porodice, ali i posledicama koje ovi poremećaji mogu imati po celokupno društvo. Imajući ovo u vidu, uz nepostojanje razvijene mreže perinatalne psihijatrijske službe u aktuelnoj organizaciji psihijatrijske službe neophodno je sagledati mogućnosti za razvijanje ove službe za rano prepoznavanje, dijagnostikovanje i lečenje žena sa psihičkim poremećajima tokom trudnoće i posle porođaja u okviru perinatalnih timova za mentalno zdravlje. Poznato je da u većini evropskih zemalja postoji teritorijalno zasnovana mreža perinatalne psihijatrijske službe koja se odvija na nivou primarne zaštite, liaison psihijatrije, specijalizovanih timova za perinatalnu psihijatriju i odeljenja za hospitalni tretman majki s novorođenčetom.
Reproduktivna psihijatrija obuhvata sve probleme polno vezane za specifična životna i razvojna doba žene, od puberteta, lečenja steriliteta do menopauze i takođe zahteva multidisciplinarno sagledavanje, pravovremeno otkrivanje, dijagnostikovanje i lečenje u okviru primarne zdravstvene zaštite, ali i specijalizovanih službi.
U Republici Srbiji za sada ne postoji registar žena sa mentalnim poremećajima tokom trudnoće i nakon porođaja, kao ni zadovoljavajući nivo edukacije u ovoj oblasti. Jedina specijalizovana služba za perinatalnu i reproduktivnu psihijatriju postoji od 2013. godine u okviru Instituta za mentalno zdravlje u Beogradu.
U tom smislu neophodno je sledeće:
1) multidisciplinarna saradnja psihijatara, psihologa, ginekologa, pedijatara, patronažne službe, lekara opšte prakse, centara za socijalni rad i dr.;
2) formirati perinatalni tim koji treba da bude sastavljen od psihijatra, psihologa, radnog terapeuta, medicinske sestre i socijalnog radnika na tercijarnom nivou zdravstvene zaštite;
3) saradnja perinatalnih timova sa centrima za mentalno zdravlje u zajednici i psihijatrijskim ustanovama u vidu mogućnosti konsultativnog sagledavanja pacijentkinja i davanje smernica za njihov psihološki i po potrebi farmakološki tretman;
4) obezbediti dostupnost informacija, smanjenje stigmatizacije i diskriminacije žena sa mentalnim poremećajima;
5) otvaranje nacionalne telefonske linije, dostupne 24 časa svakog dana, za pružanje saveta i podrške ženama sa psihičkim tegobama u ovom vulnerabilnom periodu, kao i pokretanjem elektronske aplikacije.
(3) Lica sa bolestima zavisnosti
U pogledu prevencije i lečenja lica sa bolestima zavisnosti čine specifičnu subpopulaciju. U poslednjih nekoliko godina broj mladih koji traže pomoć je u kontinuiranom porastu.
Zbog široke rasprostranjenosti i štetnih posledica zloupotrebe psihoaktivnih supstanci po društvo usvojena su sledeća strateška dokumenta: Strategija o sprečavanju zloupotrebe droga za period 2014-2021. godine i Uredba o Nacionalnom programu prevencije štetne upotrebe alkohola i alkoholom uzrokovanih poremećaja u Republici Srbiji (2017.). Neophodno je da se u realizaciji aktivnosti predviđenih ovim dokumentima angažuje celokupna društvena zajednica, imajući u vidu da bolesti zavisnosti predstavljaju i socijalni, a ne samo medicinski problem. Multidisciplinarni pristup pokazao se kao najbolje rešenje problema zavisnosti od supstanci uključujući terapiju agonistima i antagonistima.
Alarmantni podaci o sve mlađem uzrastu dece koja su zavisnici od psihoaktivnih supstanci ukazuje na potrebu razvijanja specijalizovanih službi, pre svega za prevenciju, ali i lečenje (ambulantno i hospitalno) dece i mladih sa bolestima zavisnosti. U Republici Srbiji ne postoji ustanova za stacionarno lečenje (intervencije u krizi, odvikavanja) dece/mladih (uzrasta ispod 14 godina) koji su zavisnici od psihoaktivnih supstanci.
Alkoholna pića koristi visok procenat opšte populacije u našoj zemlji. Alkoholizam treba sagledavati sistemski u procesu nastajanja i razvijanja, a u borbu protiv alkoholizma treba da budu uključeni i društveni i medicinski resursi. To podrazumeva:
1) povećanje socijalne vidljivosti štetne upotrebe, zloupotrebe ili zavisnosti od alkohola;
2) rano otkrivanje i dijagnostikovanje u primarnoj zdravstvenoj zaštiti;
3) jačanje motivacije za lečenje;
4) povećanje pristupačnosti ustanova za lečenje i rehabilitaciju alkoholičara u lokalnoj zajednici.
U borbi protiv različitih oblika zavisnosti posebnu pažnju treba posvetiti zavisnosti od droga, gde, pored razvoja službi za medicinsko zbrinjavanje, treba raditi na podizanju svesti društva o ovom problemu, kao i problemima povezanim sa zavisnošću od kockanja i interneta, koji su, poslednjih godina, sve prisutniji.
Programi obrazovnih ustanova i promocija zdravih stilova života angažovanjem medija, treba da budu važan deo organizovanog napora društva za smanjenje broja lica sa bolestima zavisnosti u našoj zemlji.
(4) Starija lica
Broj starih lica raste, a samim tim i broj starih lica sa određenim mentalnim poremećajima, što nameće potrebu za pravovremenim reagovanjem. Prema demografskoj proceni na dan 31. decembra 2017. godine u Republici Srbiji živi 1.394.576 lica starijih od 65 godina, što našu zemlju ubraja među deset najstarijih nacija u svetu. Po podacima SZO i istraživanjima kod nas, veliki broj starih lica ima mentalne poremećaje, među kojima su najučestalije demencije, koje nisu samo medicinski, već i značajan socijalni problem. Službe za zaštitu mentalnog zdravlja starih u našoj sredini nisu dovoljno razvijene, odnosno one su nespremne da se suoče sa izazovom populacije koja stari.
Postoji nedostatak adekvatno edukovanog kadra, motivacije za bavljenje ovom oblašću, kao i mreže službi u kojima bi se zbrinjavale stare lica sa mentalnim poremećajima.
U tom smislu neophodno je sledeće:
1) zaštita mentalnog zdravlja populacije starih treba da se odvija u zajednici, bazirana na identifikovanim potrebama korisnika i njihove okoline, od strane stručnjaka i društva (zaštita uključuje preventivne intervencije kao alternativu, odnosno dopunu tradicionalnim kliničkim službama);
2) organizovati mrežu ustanova u kojima se zbrinjavaju i leče stare lica sa mentalnim poremećajima;
3) obezbediti kontinuiranu edukaciju stručnjaka i društva u celini u vezi mentalnih poremećaja starih;
4) promovisati autonomiju, kao i mogućnosti nezavisnog življenja starih i omogućiti njihovo učešće u svim značajnima segmentima društva;
5) zaustaviti diskriminaciju po godinama starosti i sprovoditi antistigma kampanje za ovu populaciju (stare lica sa mentalnim poremećajima su duplo stigmatizovane - zbog starosti i samih mentalnih poremećaja).
(5) Pacijenti kojima su izrečene mere bezbednosti obaveznog lečenja
Savremene izmene zakonskih rešenja, sudske prakse, kao i stručnih i društvenih okolnosti u Republici Srbiji, dovele su do povećanja obima i delokruga rada sudske psihijatrije. Sudsko-psihijatrijska veštačenja treba razvijati i unaprediti u cilju obezbeđivanja višeg stepena profesionalnog integriteta, stručne nezavisnosti, izbegavanja konflikta interesa, unapređenja formalnog obrazovanja i korišćenja metoda zasnovanih na dokazima. Veliki broj pacijenata sa izrečenim merama bezbednosti obaveznog lečenja (oko 1000 postelja u Specijalnoj zatvorskoj bolnici u Beogradu i na odeljenjima za sudsku psihijatriju Specijalnih bolnica za psihijatrijske bolesti u Gornjoj Toponici, Vršcu i Novom Kneževcu) čini ugroženiju grupu u okviru inače vulnerabilne populacije lica sa mentalnim poremećajima.
Nepovoljan status psihijatrijskih pacijenata sa izrečenim merama bezbednosti obaveznog lečenja uslovljen je dodatnom stigmatizacijom zbog počinjenog krivičnog ili drugog protivpravnog dela, lošim uslovima u kojima se sprovode mere bezbednosti, lošijom kadrovskom situacijom i prevelikim brojem pacijenata u Specijalnoj zatvorskoj bolnici (u kojoj se nalazi 2/3 ukupnog broja postelja za ovu namenu), nedovoljno razvijenim i zastupljenim psihosociorehabilitacionim programima, nepovezanošću službi za sudsku psihijatriju sa ostalim psihijatrijskim službama.
Lica kojima je izrečena mera bezbednosti obaveznog lečenja su najčešće izmeštena iz sredine u kojoj su živela, daleko od svoje porodice, čime je ugrožen jedan od osnovnih principa u lečenju pacijenata-teritorijalni princip, tj. lečenje najbliže njihovoj porodičnoj i socijalnoj sredini. Posledice su višestruke, a pre svega se odražavaju na slabljenje kontakata između lica kojima je izrečena mera i njihovih porodica, na urušavanje bliskosti i postepenog otuđivanja, što neminovno vodi u trajnu institucionalizaciju ovih lica.
Stoga je neophodno obezbediti da psihijatrijski pacijenti sa izrečenim merama bezbednosti imaju tretman koji se bitno ne razlikuje od tretmana ostalih pacijenata sa mentalnim poremećajima i u tom cilju formirati službe za sudsku psihijatriju pri svim specijalnim bolnicama za psihijatrijske bolesti, povezati službe za sudsku psihijatriju sa budućim teritorijalno organizovanim centrima za mentalno zdravlje u zajednici i na taj način obezbediti terapijski kontinuitet i u vanbolničkim uslovima. Na taj način bi se stvorili uslovi za moguće skraćivanje perioda trajanja mere bezbednosti obaveznog psihijatrijskog lečenja i čuvanja u zdravstvenoj ustanovi, donošenjem odluke suda o preinačenju u meru bezbednosti obaveznog psihijatrijskog lečenja na slobodi (kada je to stručno opravdano), a koja bi se realizovala u centrima za mentalno zdravlje u zajednici.
To podrazumeva i uspostavljanje multisektorske saradnje, prvenstveno između Ministarstva zdravlja i Ministarstva pravde, radi kreiranja protokola o saradnji u cilju humanizacije, poštovanja ljudskih prava i unapređenja pravno-zdravstvene zaštite lica sa mentalnim smetnjama kojima je izrečena mera bezbednosti obaveznog lečenja.
U lečenju lica kojima je izrečena mera bezbednosti obaveznog lečenja neophodno je poštovati savremene standarde u lečenju kroz individualizaciju tretmana, intenzivan psihosocijalni tretman i rad na resocijalizaciji.
U posebno nepovoljnom položaju se nalaze lica koja, tokom trajanja kazne zatvora, obole od težeg mentalnog poremećaja, zbog čega je neophodno da im se, odgovarajućom pravnom regulativom, obezbedi adekvatan psihijatrijski tretman koji bi pružale nadležne službe za zaštitu mentalnog zdravlja.
Takođe je neophodno raditi na daljem unapređenju pravne regulative u oblasti mera bezbednosti obaveznog lečenja, kako bi one u potpunosti ostvarile svoj zaštitni cilj uz puno poštovanje stručne doktrine i ljudskih prava pacijenata.
4.2.4. Ljudski resursi, edukacija i istraživanje
(1) Psihijatrijske službe fokusirane na zajednicu - izazov za edukaciju
Neophodno je unaprediti edukativne programe za stručnjake iz oblasti mentalnog zdravlja (specijaliste psihijatrije, specijaliste dečje i adolescentne psihijatrije, psihologe, socijalne radnike, medicinske sestre, specijalne pedagoge, radne terapeute) koji će im omogućiti da sprovode zaštitu mentalnog zdravlja u zajednici.
Diplomske i poslediplomske studije za lekare, psihologe, socijalne radnike i specijalne pedagoge treba izmeniti u skladu sa principima reforme mentalnog zdravlja i organizovati kontinuiranu edukaciju kadrova. Neophodno je organizovati i kontinuiranu edukaciju lekara primarne zdravstvene zaštite na polju mentalnog zdravlja, kako bi se osigurala dobra saradnja između izabranih lekara i centara za mentalno zdravlje u zajednici, kao i bolja saradnja sa drugim psihijatrijskim službama na sekundarnom i tercijarnom nivou.
Identitet budućih psihijatara, u skladu sa preporukama Evropskog udruženja psihijatara, treba da se razvija u skladu sa savremenim konceptom zaštite mentalnog zdravlja, odnosno sa razvijanjem zaštite mentalnog zdravlja u zajednici. Zato je neophodno da se promeni pristup edukaciji koja će omogućiti psihijatrima ovladavanje neophodnim veštinama i tako im, na najbolji način, omogućiti da osnaže svoju ulogu ključnog člana timova za mentalno zdravlje.
Psihijatrija u zajednici podrazumeva značajne promene koje uključuju sledeće:
1) veći naglasak na obezbeđivanje službi koje će odgovarati na potrebe pacijenata i njihovih porodica i pružaoca zdravstvenih usluga (nasuprot važećem principu da se njihove potrebe prilagođavaju diktatima službi);
2) službe treba da budu mobilne i fleksibilne;
3) hospitalne službe treba da predstavljaju deo i podršku domovima zdravlja i službama u zajednici (centri za mentalno zdravlje, "zaštićeno stanovanje", "zadruge pacijenata");
4) službe za mentalno zdravlje treba da budu multidisciplinarne i da uključuju saradnju među sektorima i organizacijama, koje imaju različite kompetencije;
5) specijalisti psihijatrije i specijalisti dečje i adolescentne psihijatrije treba da budu edukovani u skladu sa biopsihosocijalnim konceptom pristupa mentalnom zdravlju i bolesti. Znanje o somatskim poremećajima i somatskom lečenju jedna je od suštinskih komponenata veština psihijatra. Negovanje psihosocijalnog pristupa treba da bude važan deo identiteta psihijatra i njegove edukacije;
6) kompetentnost specijalista psihijatrije i specijalista dečje i adolescentne psihijatrije podrazumeva veštine u sledećim oblastima:
6.1) prevencija;
6.2) lečenje (praksa zasnovana na dokazima i vrednostima);
6.3) unapređenje mentalnog zdravlja;
6.4) edukacija;
6.5) istraživanje;
6.6) timski rad i
6.7) rukovođenje.
(2) Edukacija
Specijalisti psihijatrije i specijalisti dečje i adolescentne psihijatrije treba da budu uključeni u edukaciju lekara i zdravstvenih saradnika primarne zdravstvene zaštite i da budu konsultanti u toj zaštiti.
Praksa u toku edukacije psihijatara, psihologa, socijalnih radnika, medicinskih sestara, defektologa i radnih terapeuta treba da se obavlja i u službama u zajednici, tako da svi članovi multidisciplinarnog tima budu sposobni da rade fleksibilno u različitim okruženjima sa kolegama i saradnicima, kao i sa pacijentima i njihovim porodicama.
Specijalisti psihijatrije i specijalisti dečje i adolescentne psihijatrije, psiholozi, socijalni radnici, defektolozi, medicinske sestre i radni terapeuti treba da ovladaju specifičnim veštinama za multidisciplinarnu praksu i za rad u multidisciplinarnom timu i sa drugim organizacijama. Ovo uključuje sposobnost razumevanja grupne dinamike, kao i učestvovanje u podeli odgovornosti za odlučivanje.
Svi članovi multidisciplinarnog tima psihijatrijske službe treba dobro da ovladaju osnovnim psihoterapijskim veštinama koje će im omogućiti da osećaju empatiju i poštuju pacijente i njihove porodice. Oni treba da budu u stanju da razumeju i upravljaju sopstvenim emocionalnim reakcijama u susretu sa različitim ličnostima, ponašanjem, osećanjima i fenomenima koje sreću u kliničkom radu.
Treba obavljati edukaciju kadrova koji će dalje širiti, odnosno primenjivati edukaciju (edukacija edukatora). Važna je edukacija i drugih stručnjaka (zdravstvenih radnika, specijalista drugih struka, nastavnika, pravnika, novinara).
(3) Uloga psihoterapije u zaštiti mentalnog zdravlja
Integrativni pristup tretmanu mentalnih poremećaja ukazuje na potrebu psihoterapijskog metoda lečenja u okviru zaštite mentalnog zdravlja. Stručnjaci u našoj zemlji koji koriste ovaj metod lečenja edukuju se po programu različitih psihoterapijskih škola, u skladu sa evropskim i svetskim standardima. Edukacija iz psihoterapije u okviru većine škola odvija se prema tripartitnom modelu - supervizija, teorija i lična terapija (individualna ili u grupi).
Lično iskustvo i supervizija omogućavaju senzitivniji pristup pacijentu i preveniraju sindrom izgaranja - potrebno je da oni budu dostupni svim zdravstvenim radnicima i saradnicima u oblasti mentalnog zdravlja kao i lekarima opšte medicine. Zato je neophodno da tokom studija medicine budući doktori medicine ovladaju osnovnim znanjima, iskustvima i veštinama psihološkog savetovanja, kao i da se tokom rada dodatno edukuju, kroz različite seminare i iskustvene grupe za neke oblike (kraće i površnije) psihoterapijskog rada.
Lekari specijalisti psihijatrije i specijalisti dečje i adolescentne psihijatrije, u okviru specijalističkih studija treba da ovladaju nekom od psihoterapijskih tehnika, kroz edukaciju po tripartitnom modelu, a da kasnije tokom rada povećavaju svoj psihoterapijski potencijal i veštine.
(4) Istraživanje
Neophodno je podržati istraživanja u svim oblastima mentalnog zdravlja i psihijatrije značajnim za našu sredinu. Istraživanja treba da budu deo dodiplomskih i poslediplomskih studija, sastavni deo rada psihijatrijskih službi i zasnovana na kodeksu dobre naučne prakse. U našoj sredini su retke (ako uopšte i postoje) epidemiološke studije, a one su neophodne za planiranje organizacije službi i formiranje programa za zaštitu mentalnog zdravlja. Neophodno je stimulisati ovakva istraživanja u okviru poslediplomskih studija, kao i podržati projekte čiji cilj bi bile takve studije (u okviru Ministarstva nadležnog za nauku i Ministarstva nadležnog za zdravlje).
(5) Poboljšanje uslova rada
Zdravstveni radnici su dugi niz godina izloženi multiplim stresovima, jer rade u otežanim uslovima, za neadekvatnu zaradu, deleći sudbinu sa svojim pacijentima. Istraživanja pokazuju da je sindrom izgaranja u značajnoj meri izražen kod lekara i njihovih saradnika. Neophodno je da se poboljšaju uslovi rada zdravstvenih radnika i da se njihov težak rad adekvatnije nagrađuje. Treba stimulisati kadar omogućavanjem odlaska na stručna usavršavanja i učešća na međunarodnoj stručnoj sceni. Tek tada se apatija, koja je raširena u celom društvu, može promeniti, a kadrovi više motivisati za učešće u reformi zaštite mentalnog zdravlja. Inače, može se očekivati snažan otpor koji će usporiti i otežati promene.
4.2.5. Poboljšanje kvaliteta (osiguranje kvaliteta)
Kvalitet usluga u različitim službama mentalnog zdravlja je neujednačen, tako da je neophodno sledeće:
1) izmeniti normative o uslovima u pogledu kadrova u psihijatrijskim službama opštih bolnica i psihijatrijskim ustanovama u skladu sa potrebama koncepta zaštite mentalnog zdravlja u zajednici;
2) usklađivati i unaprediti procedure dijagnostike i lečenja u skladu sa međunarodnim standardima;
3) unaprediti standarde za akreditaciju zdravstvenih ustanova;
4) razviti proceduru za unapređenje kvaliteta rada, proveru kvaliteta stručnog rada i pruženih usluga.
Prvi rezultati praćenja provere kvaliteta stručnog rada, koje je Ministarstvo zdravlja naložilo svim zdravstvenim ustanovama, biće značajni za planiranje postupaka za unapređenje kvaliteta rada.
U svim službama mentalnog zdravlja treba poštovati principe dobre kliničke prakse. Na svim nivoima treba razviti i primeniti procedure za praćenje i evaluaciju učinka lečenja zasnovanog na primeni racionalne terapije zasnovane na dokazima.
Neophodno je da sve psihijatrijske ustanove svoj rad sa pacijentima zasnivaju na etičkim principima i poštovanju prava pacijenata, kao i da strogo primenjuju odredbe Zakona o zaštiti lica sa mentalnim smetnjama i drugih propisa koji se odnose na ovu oblast.
Preporuka je da se pacijentu ili članu porodice pacijenta omogući prisustvo i učešće u radu etičkog odbora psihijatrijske ustanove, u slučajevima kad etički odbor analizira etičnost odnosa između zdravstvenih radnika i tog pacijenta i kad daje mišljenje o primeni načela profesionalne etike u postupku dijagnostike i lečenja tog pacijenta.
4.2.6. Informacioni sistemi
Treba razviti i primeniti procedure i softverske programe za registraciju i praćenje pacijenata u svim službama mentalnog zdravlja, uz neposrednu saradnju između službi, kako bi se poboljšale baze podataka, izbeglo preklapanje i osiguralo praćenje i evaluacija usluga i učinka. Pri tom je neophodno u potpunosti primenjivati mere zaštite podataka i poštovati pravo pacijenta na poverljivost podataka. Potrebno je formirati baze podataka i za posebne populacione grupe lica sa mentalnim smetnjama, na primer za pacijente sa izrečenim merama bezbednosti obaveznog lečenja.
Takođe je neophodno formirati nacionalne registre za određene mentalne poremećaje (psihotični poremećaji, depresije, demencije, poremećaji spektra autizma i dr.), što je uslov za praćenje, sveobuhvatnu analizu, planiranje i evaluaciju mera i procedura u oblasti zaštite i unapređenja mentalnog zdravlja populacije.
Neophodno je dosledno primenjivati važeću međunarodnu klasifikaciju bolesti SZO.
4.2.7. Međusektorska saradnja (partnerstvo za mentalno zdravlje)
Kako bi se postiglo sveobuhvatno lečenje pojedinaca sa mentalnim poremećajima neophodno je uspostaviti partnerstvo za mentalno zdravlje. Treba razviti međusektorsku saradnju između relevantnih ministarstava. Na lokalnom nivou neophodna je saradnja između psihijatrijskih službi, drugih zdravstvenih ustanova, centara za socijalni rad, pravosudnih organa, policijskih uprava i organa lokalne samouprave. Udruženja, takođe, treba da budu uključena u ovu saradnju, kao i mediji, zbog procesa destigmatizacije, prevencije mentalnih poremećaja i unapređenja mentalnog zdravlja. Bez razvijenog partnerstva sve bi ostalo u domenu stručnjaka u oblasti mentalnog zdravlja i samo po sebi zatvoreno u hermetičke okvire koji nemaju dovoljnu snagu i sposobnost za realizaciju Programa, koja je dugotrajan proces.
4.2.8. Zastupanje i javno zagovaranje
Uključivanje pacijenata u planiranje i organizaciju službi mentalnog zdravlja, kao i javno zagovaranje sa ciljem unapređenja prava lica sa mentalnim poremećajima od najveće je važnosti. To se može postići kroz podršku osnivanju udruženja pacijenata, uključivanjem udruženja i javnim kampanjama u medijima. Stručnjaci u oblasti mentalnog zdravlja treba tesno da sarađuju sa udruženjima pacijenata i njihovim porodicama. Treba, takođe, da podižu javnu svest o značaju zaštite mentalnog zdravlja, da pokreću i vode kampanje protiv stigmatizacije, predrasuda, diskriminacije i isključivanja mentalno obolelih lica i njihovih porodica.
Mentalno obolela lica nisu jedine koje su stigmatizovane. Neretko su to i zdravstveni radnici u celini, a posebno psihijatri. Neophodno je da se stručna udruženja založe za smanjivanje te stigmatizacije i zaštitu prava i lekarske profesije, kao i zdravstvenih saradnika, a posebno stručnjaka za mentalno zdravlje.
Treba razviti edukaciju medija, lekara zaposlenih u upravi za izvršenje zavodskih sankcija, policije i svih koji dolaze u kontakt sa licima koje imaju mentalne poremećaje, da bi se smanjila njihova diskriminacija, stigmatizacija i isključivanje.
Psihijatri treba da se angažuju u diskusijama u javnim grupama i pomognu u podizanju svesti i razumevanju mentalnih poremećaja. Oni treba da budu svesni postojanja tendencije u njima samima, kao i kod njihovih kolega da se stigmatizuju pacijenti. Oni treba da edukuju javnost preko medija, da bi se smanjile predrasude prema psihijatrijskim pacijentima i promenilo uverenje da te pacijente treba marginalizovati, kao i da su mentalni poremećaji neizlečivi i vezani za agresiju i nasilje. Stalna saradnja sa pacijentima i njihovim porodicama predstavlja značajan instrument protiv stigmatizacije.
4.2.9. Upravljački i kontrolni mehanizmi
U cilju koordinisanja aktivnosti, upravljanja i kontrole u sprovođenju Programa potrebno je formirati interresorno koordinaciono telo Vlade, kao i koordinaciona tela na nivou upravnog okruga sa predstavnicima lokalne samouprave i svih institucija odgovornih za obezbeđivanje zaštite mentalnog zdravlja u zajednici na teritoriji za koju su nadležni.
5. AKCIONI PLAN ZA SPROVOĐENJE PROGRAMA
Akcioni plan za sprovođenje Programa sadrži aktivnosti koje je potrebno preduzeti radi sprovođenja Programa i ostavlja mogućnost da se aktivnosti evaluiraju, razvijaju i unapređuju.
Realizacija aktivnosti sprovodiće se prema prioritetima i dostupnosti izvora finansiranja, a pratiti preko datih ključnih indikatora u određenom vremenskom okviru.
Akcioni plan odštampan je uz ovaj program i čini njen sastavni deo.
6. IMPLEMENTACIJA, PRAĆENJE, EVALUACIJA I IZVEŠTAVANJE O SPROVOĐENJU PROGRAMA
U implementaciji Programa Ministarstvo zdravlja sarađuje sa svim partnerima iz zdravstvenog sistema, kao i svim drugim partnerima izvan sistema zdravstvene zaštite, koji su u Akcionom planu označeni kao nosioci pojedinih aktivnosti.
7. FINANSIJSKA SREDSTVA ZA SPROVOĐENJE PROGRAMA
Sredstva neophodna za sprovođenje mera i aktivnosti sadržanih u Akcionom planu za sprovođenje ovog programa obezbediće se iz budžeta Republike Srbije u skladu sa bilansnim mogućnostima, odnosno limitima, koje utvrdi Ministarstvo finansija.
Za sprovođenje ovog programa i Akcionog plana, nisu potrebna finansijska sredstva u budžetu Republike Srbije za 2019. godinu.
U 2020. godini potrebno je planirati sredstva na razdelu 27 - Ministarstvo zdravlja, u iznosu od 6.640.000 dinara, u okviru Programa:
- 1802 - Preventivna zdravstvena zaštita, Programska aktivnost 0001 - Podrška radu Instituta za javno zdravlje Srbije "Dr Milan Jovanović Batut", ekonomska klasifikacija 423 - usluge po ugovoru, u iznosu od 340.000 dinara i ekonomska klasifikacija 465 - Ostale dotacije i transferi u iznosu od 1.300.000 dinara,
- 1807 - Razvoj infrastrukture zdravstvenih ustanova, Programska aktivnost 0001 - Izgradnja i opremanje zdravstvenih ustanova u državnoj svojini čiji je osnivač Republika Srbija, ekonomska klasifikacija 464 - dotacije organizacijama obaveznog socijalnog osiguranja, u iznosu od 5.000.000 dinara.
Navedeni iznos će se planirati u okviru limita koje utvrdi Ministarstvo finansija.
U 2021. godini potrebno je planirati sredstva na razdelu 27 - Ministarstvo zdravlja, u iznosu od 11.800.000 dinara, u okviru Programa:
- 1802 - Preventivna zdravstvena zaštita, Programska aktivnost 0001 - Podrška radu Instituta za javno zdravlje Srbije "Dr Milan Jovanović Batut", ekonomska klasifikacija 465 - Ostale dotacije i transferi u iznosu od 6.300.000 dinara,
- 1807 - Razvoj infrastrukture zdravstvenih ustanova, Programska aktivnost 0001 - Izgradnja i opremanje zdravstvenih ustanova u državnoj svojini čiji je osnivač Republika Srbija, ekonomska klasifikacija 464 - dotacije organizacijama obaveznog socijalnog osiguranja, u iznosu od 5.500.000 dinara.
Za sprovođenje ovog akta sredstva su obezbeđena u Finansijskom planu Republičkog fonda za zdravstveno osiguranje za 2019. godinu u iznosu od 139.761.477 dinara, dok će se u 2020. godini i 2021. godini sredstva obezbediti u okviru limita koje utvrdi Ministarstvo finansija.
Finansijska sredstva za sprovođenje Programa obezbeđuju se prema predviđenim aktivnostima u Akcionom planu i iz budžeta Autonomne pokrajine i jedinica lokalne samouprave, od organizacija zdravstvenog osiguranja, kao i iz donatorskih sredstava, projekata - IPA, iz sredstava bilateralnih donatora, kao i međunarodnih finansijskih institucija, u skladu sa zakonom.
Ovaj program objaviti na internet stranici Vlade, na portalu e-Uprava i na internet stranici Ministarstva zdravlja.
Ovaj program objaviti u "Službenom glasniku Republike Srbije".
Mera 1.1.1: Razvoj i unapređenje službi za zaštitu mentalnog zdravlja |
||||||||
Organ odgovoran za sprovođenje (koordinisanje sprovođenja) mere: Ministarstvo zdravlja |
||||||||
Period sprovođenja: 2019 - 2022 |
Tip mere: IUO - institucionalno upravljačko organizacione, |
|||||||
Pokazatelj(i) na nivou mere (pokazatelj rezultata) |
Jedinica mere |
Izvor provere |
Početna vrednost |
Bazna godina |
Ciljana vrednost u godini t+1 |
Ciljana vrednost u godini t+2 |
Ciljana vrednost u poslednjoj godini AP |
|
Broj centara za mentalno zdravlje |
br. |
Godišnji izveštaj IZJZ Batut |
5 |
2019 |
10 |
15 |
20 |
|
Uspostavljen nov sistem plaćanja usluga vezan za tip i broj usluga |
n/p |
Službeni glasnik RS |
ne |
2019 |
|
|
da |
|
Izvor finansiranja mere1 |
Veza sa programskim budžetom2 |
Ukupna procenjena finansijska sredstva u 000 din.3 |
||
U godini t |
U godini t+1 |
U godini t+2 |
||
Prihodi iz budžeta; |
|
|
|
|
___________
1 Navesti jedan od izvora finansiranja: budžetska
sredstva, iz kredita, donatorska sredstva, IPA, itd. U slučaju donatorskih sredstava, obavezno
je navođenje konkretnog donatora.
2 Šifra programa i programske aktivnosti ili
projekta u okviru kog se obezbeđuju sredstva
3 Sa zvezdicom su označena sredstva koja nisu
u potpunosti obezbeđena
4 Navesti jedan od izvora finansiranja: budžetska
sredstva, iz kredita, donatorska sredstva, IPA, itd. U slučaju donatorskih sredstava, obavezno
je navođenje konkretnog donatora.
5 Šifra programa i programske aktivnosti ili
projekta u okviru kog se obezbeđuju sredstva
6 Sa zvezdicom su označena sredstva koja nisu
u potpunosti obezbeđena
Izvor finansiranja mere7 |
Veza sa programskim budžetom8 |
Ukupna procenjena finansijska sredstva u 000 din.9 |
||
U godini t |
U godini t+1 |
U godini t+2 |
||
Prihodi iz budžeta; |
Budžet MZ, PG 1802, PA 0001 |
139.761,477 |
1.470 |
1.300 |
Naziv aktivnosti: |
Organ koji sprovodi aktivnost |
Organi partneri u sprovođenju aktivnosti |
Rok za završetak aktivnosti |
Izvor finansiranja10 |
Veza sa programskim budžetom11 |
Ukupna procenjena finansijska sredstva po izvorima u 000 din.12 |
||
2019 |
2020 |
2021 |
||||||
1.2.1.1 Povećanje obuhvata preventivne delatnosti, pre svega rane dijagnostike, kao i celovite pomoći deci i mladima i njihovim porodicama, na nivou primarne zdravstvene zaštite |
MZ |
DZ, MRZBSP |
2022 |
donatorska sredstva - Unicef |
|
|
* |
* |
....... |
|
|
|
|
||||
1.2.1.2 Sprovođenje primarne prevencije mentalnih poremećaja dece, kao i unapređenje njihovog mentalnog zdravlja kroz obrazovni sistem i oblike masovnih komunikacija |
MZ |
IZJZ, MKI,MPNT |
2022 |
|
Budžet MZ PG 1802, PA 0001, ek. klas 465 |
|
1.300 |
1.300 |
1.2.1.3 Kadrovsko, organizaciono i prostorno osnaživanje i pomoć postojećim specijalizovanim službama za mentalne probleme dece i mladih u sekundarnim i tercijarnim ustanovama kroz povećanje broja specijalista dečje i adolescentne psihijatrije i ravnomernu raspodelu kadra |
MZ |
IZJZ, RFZO |
2022 |
|
nisu potrebna finansijska sredstva iz budžeta |
|
|
|
1.2.1.4 Razvoj i usvajanje normativa za rad u oblasti dečje i adolescentne psihijatrije |
MZ |
IZJZ |
2022 |
|
Budžet MZ, PG 1802, PA 0001, ek. klas 423 |
|
170 |
0 |
1.2.1.5 Formiranje podjedinica za zaštitu mentalnog zdravlja u zajednici za decu i mlade u okviru budućih teritorijalno nadležnih psihijatrijskih službi i psihijatrijskih ustanova i povezivanje s postojećim Razvojnim savetovalištima, Savetovalištima za mlade, centrima za socijalni rad i predškolskim i školskim ustanovama |
MZ |
ZU,CMZ, RFZO |
2022 |
|
Iz sredstava RFZO-a |
139.761,477 |
|
|
1.2.1.6 Razvijanje službi za dvadesetčetvorosatni prijem urgentnih stanja u dečjoj i adolescentnoj psihijatriji u više ustanova koje imaju kapacitete i resurse za ovu delatnost a u skladu sa potrebama |
MZ |
ZU, RFZO |
|
|
Iz sredstava RFZO-a |
|
|
|
1.2.1.7 Povećanje broj indikacionih područja (dijagnostičkih kategorija) na Listi RFZO iz oblasti mentalnih poremećaja u detinjstvu i omogućiti širu dostupnost psihofarmakoterapije za decu i mlade sa problemima mentalnog zdravlja |
MZ |
RFZO |
|
|
Iz sredstava RFZO-a |
|
|
|
1.2.1.8 Razvoj specijalizovanih službi, pre svega za prevenciju, ali i lečenje (ambulantno i hospitalno) dece i mladih sa bolestima zavisnosti |
MZ |
ZU,MRZBSP, MPNTR, RFZO |
2022 |
|
Iz sredstava RFZO-a |
|
|
|
___________
7 Navesti jedan od izvora finansiranja: budžetska
sredstva, iz kredita, donatorska sredstva, IPA, itd. U slučaju donatorskih sredstava, obavezno
je navođenje konkretnog donatora.
8 Šifra programa i programske aktivnosti ili
projekta u okviru kog se obezbeđuju sredstva
9 Sa zvezdicom su označena sredstva koja
nisu u potpunosti obezbeđena
10 Navesti jedan od izvora finansiranja:
budžetska sredstva, iz kredita, donatorska sredstva, IPA, itd. U slučaju donatorskih sredstava,
obavezno je navođenje konkretnog donatora.
11 Šifra programa i programske aktivnosti
ili projekta u okviru kog se obezbeđuju sredstva
12 Sa zvezdicom su označena sredstva koja
nisu u potpunosti obezbeđena
Mera 1.2.2:Osnaživanje perinatalne i reproduktivne psihijatrije |
||||||||
Institucija odgovorna za praćenje i kontrolu realizacije: Ministarstvo zdravlja |
||||||||
Period sprovođenja: 2019-2022 |
Tip mere: IUO - institucionalno upravljačko organizacione, |
|||||||
Pokazatelj(i) na nivou mere (pokazatelj rezultata) |
Jedinica mere |
Izvor provere |
Početna vrednost |
Bazna godina |
Ciljana vrednost u godini t+1 |
Ciljana vrednost u godini t+2 |
Ciljana vrednost u poslednjoj godini AP |
|
Broj formiranih perinatalnih timova |
br. |
Izveštaj Instituta za javno zdravlje |
1 |
(2019) |
1 |
2 |
3 |
|
Izvor finansiranja mere13 |
Veza sa programskim budžetom14 |
Ukupna procenjena finansijska sredstva u 000 din.15 |
||
U godini t |
U godini t+1 |
U godini t+2 |
||
Iz budžeta JLS |
|
|
|
* |
Naziv aktivnosti: |
Organ koji sprovodi aktivnost |
Organi partneri u sprovođenju aktivnosti |
Rok za završetak aktivnosti |
Izvor finansiranja16 |
Veza sa programskim budžetom17 |
Ukupna procenjena finansijska sredstva po izvorima u 000 din.18 |
||
2019 |
2020 |
2021 |
||||||
1.2.2.1 Formiranje perinatalnih timova sastavljenih od psihijatra, medicinske sestre, psihologa i socijalnog radnika na tercijarnom nivou zdravstvene zaštite |
MZ |
ZU |
2022 |
iz sredstava RFZO-a |
(budžetirano u aktivnosti 1.2.1.5) |
|
|
|
....... |
|
|
|
|
||||
1.2.2.2 Otvaranje nacionalne telefonske linije dostupne 24/7 za pružanje saveta i podrške ženama sa psihičkim tegobama u ovom vulnerabilnom periodu, kao i pokretanjem elektronske aplikacije |
MZ |
ZU, CMZ |
2022 |
Budžet JLS |
|
|
|
* |
___________
13 Navesti jedan od izvora finansiranja:
budžetska sredstva, iz kredita, donatorska sredstva, IPA, itd. U slučaju donatorskih sredstava,
obavezno je navođenje konkretnog donatora.
14 Šifra programa i programske aktivnosti
ili projekta u okviru kog se obezbeđuju sredstva
15 Sa zvezdicom su označena sredstva koja
nisu u potpunosti obezbeđena
16 Navesti jedan od izvora finansiranja:
budžetska sredstva, iz kredita, donatorska sredstva, IPA, itd. U slučaju donatorskih sredstava,
obavezno je navođenje konkretnog donatora.
17 Šifra programa i programske aktivnosti
ili projekta u okviru kog se obezbeđuju sredstva
18 Sa zvezdicom su označena sredstva koja
nisu u potpunosti obezbeđena
Mera 1.2.3:Unapređenje mentalnog zdravlja starijih osoba |
||||||||
Institucija odgovorna za praćenje i kontrolu realizacije: Ministarstvo zdravlja |
||||||||
Period sprovođenja: 2019-2022 |
Tip mere: IUO - institucionalno upravljačko organizacione, ODPU- obezbeđenje dobara i pružanje usluga |
|||||||
Pokazatelj(i) na nivou mere (pokazatelj rezultata) |
Jedinica mere |
Izvor provere |
Početna vrednost |
Bazna godina |
Ciljana vrednost u godini t+1 |
Ciljana vrednost u godini t+2 |
Ciljana vrednost u poslednjoj godini AP |
|
Uspostavljena mreža institucija u kojima se zbrinjavaju i leče stare osobe s mentalnim poremećajima (da, delimično, ne) |
|
Izveštaj Instituta za javno zdravlje |
ne |
(2019) |
ne |
delimično |
da |
|
Izvor finansiranja mere19 |
Veza sa programskim budžetom20 |
Ukupna procenjena finansijska sredstva u 000 din.21 |
||
U godini t |
U godini t+1 |
U godini t+2 |
||
Prihodi iz budžeta; |
Budžet MZ, PG 1807 PA 0001 |
|
2.000 |
2.500 |
Naziv aktivnosti: |
Organ koji sprovodi aktivnost |
Organi partneri u sprovođenju aktivnosti |
Rok za završetak aktivnosti |
Izvor finansiranja22 |
Veza sa programskim budžetom23 |
Ukupna procenjena finansijska sredstva po izvorima u 000 din.24 |
||
2019 |
2020 |
2021 |
||||||
1.2.3.1 Uspostavljanje mreže ustanova u kojima se zbrinjavaju i leče stare osobe s mentalnim poremećajima |
MZ |
MRZBSP |
2022 |
Izvor 1 |
Budžet MZ, PG 1807 PA 0001, ek. klas 464 |
0 |
2.000 |
2.500 |
....... |
|
|
* |
|
||||
1.2.3.2 Edukacija, antistigma kampanja i promovisanje autonomije i mogućnosti nezavisnog življenja starih i omogućavanje njihovog učešća u svim značajnim segmentima društva |
MRZBSP |
MZ, OCD, JLS |
2022 |
Budžet MRZBSP |
|
|
|
|
___________
19 Navesti jedan od izvora finansiranja:
budžetska sredstva, iz kredita, donatorska sredstva, IPA, itd. U slučaju donatorskih sredstava,
obavezno je navođenje konkretnog donatora.
20 Šifra programa i programske aktivnosti
ili projekta u okviru kog se obezbeđuju sredstva
21 Sa zvezdicom su označena sredstva koja
nisu u potpunosti obezbeđena
22 Navesti jedan od izvora finansiranja
: budžetska sredstva, iz kredita, donatorska sredstva, IPA, itd. U slučaju donatorskih sredstava,
obavezno je navođenje konkretnog donatora.
23 Šifra programa i programske aktivnosti
ili projekta u okviru kog se obezbeđuju sredstva
24 Sa zvezdicom su označena sredstva
koja nisu u potpunosti obezbeđena
Mera 1.2.4:Unapređenje zaštite pacijenata kojima su izrečene mere bezbednosti medicinskog karaktera |
||||||||
Institucija odgovorna za praćenje i kontrolu realizacije: Ministarstvo zdravlja |
||||||||
Period sprovođenja: 2019-2022 |
Tip mere: IUO - institucionalno upravljačko organizacione, |
|||||||
Pokazatelj(i) na nivou mere (pokazatelj rezultata) |
Jedinica mere |
Izvor provere |
Početna vrednost |
Bazna godina |
Ciljana vrednost u godini t+1 |
Ciljana vrednost u godini t+2 |
Ciljana vrednost u poslednjoj godini AP |
|
% specijalnih bolnica za psihijatrijske bolesti sa službama za sudsku psihijatriju |
% |
Izveštaj Instituta za javno zdravlje |
40% |
2019 |
60% |
80% |
100% |
|
Izvor finansiranja mere25 |
Veza sa programskim budžetom26 |
Ukupna procenjena finansijska sredstva u 000 din.27 |
||
U godini t |
U godini t+1 |
U godini t+2 |
||
Prihodi iz budžeta; |
Budžet MZ, PG 1807, PA 0001 |
0 |
3.000 |
3.000 |
Naziv aktivnosti: |
Organ koji sprovodi aktivnost |
Organi partneri u sprovođenju aktivnosti |
Rok za završetak aktivnosti |
Izvor finansiranja28 |
Veza sa programskim budžetom29 |
Ukupna procenjena finansijska sredstva po izvorima u 000 din.30 |
||
2019 |
2020 |
2021 |
||||||
1.2.4.1 Formiranje službi za sudsku psihijatriju pri svim specijalnim bolnicama za psihijatrijske bolesti uključujući i Kliniku "Dr Laza Lazarević" i povezivanje sa budućim teritorijalno organizovanim CMZ |
MZ |
ZU |
2022 |
Izvor 1 |
Budžet MZ, PG 1807, PA 0001, ek. klas 464 |
0 |
3.000 |
3.000 |
....... |
|
|
* |
|
||||
1.2.4.2 Unapređenje zbrinjavanja lica kojima je izrečena mera bezbednosti medicinskog karaktera primenom savremenih standarda u lečenju kroz individualizaciju tretmana, intenzivan psihosocijalni tretman i rad na resocijalizaciji |
MZ |
ZU,MRZBSP OCD, JLS |
2022 |
|
Budžetirano u aktivnosti 1.2.4.1 |
|
|
|
___________
25 Navesti jedan od izvora finansiranja: budžetska
sredstva, iz kredita, donatorska sredstva, IPA, itd. U slučaju donatorskih sredstava, obavezno
je navođenje konkretnog donatora.
26 Šifra programa i programske aktivnosti
ili projekta u okviru kog se obezbeđuju sredstva
27 Sa zvezdicom su označena sredstva koja
nisu u potpunosti obezbeđena
28 Navesti jedan od izvora finansiranja:
budžetska sredstva, iz kredita, donatorska sredstva, IPA, itd. U slučaju donatorskih sredstava,
obavezno je navođenje konkretnog donatora.
29 Šifra programa i programske aktivnosti
ili projekta u okviru kog se obezbeđuju sredstva
30 Sa zvezdicom su označena sredstva koja
nisu u potpunosti obezbeđena
Izvor finansiranja mere31 |
Veza sa programskim budžetom32 |
Ukupna procenjena finansijska sredstva u 000 din.33 |
||
U godini t |
U godini t+1 |
U godini t+2 |
||
Prihodi iz budžeta; |
JP EU/CoE |
0 |
1.500 |
1.500 |
Naziv aktivnosti: |
Organ koji sprovodi aktivnost |
Organi partneri u sprovođenju aktivnosti |
Rok za završetak aktivnosti |
Izvor finansiranja34 |
Veza sa programskim budžetom35 |
Ukupna procenjena finansijska sredstva po izvorima u 000 din.36 |
||
2019 |
2020 |
2021 |
||||||
1.3.1.1 Izmena normativa o uslovima u pogledu kadrova u psihijatrijskim službama opštih bolnica i psihijatrijskim ustanovama u skladu sa potrebama koncepta zaštite mentalnog zdravlja u zajednici |
MZ |
RFZO, IZJZ |
2022 |
|
nisu potrebna finansijska sredstva (sprovode zaposleni u okviru redovnih aktivnosti) |
|
|
|
....... |
|
|
|
|
||||
1.3.1.2 Unapređenje kontinuirane edukacije za stručnjake iz oblasti mentalnog zdravlja (specijaliste psihijatre, specijaliste dečje i adolescentne psihijatrije, lekare primarne zdravstvene zaštite uključujući doktore dentalne medicine, psihologe, socijalne radnike, medicinske sestre, defektologe, radne terapeute) koja će im omogućiti da sprovode zaštitu mentalnog zdravlja u zajednici |
MZ |
ZU,MPNTR, MRZBSP, |
2022 |
JP EU/CoE |
|
0 |
1.500 |
1.500 |
1.3.1.3 Unapređenje strukovnih, osnovnih i poslediplomskih studija za doktore medicine i dentalne medicine, psihologe, defektologe, socijalne radnike, radne terapeute i medicinske sestre/tehničare u skladu sa principima reforme sistema zaštite mentalnog zdravlja |
MPNTR |
MZ |
2022 |
Iz budžeta MPNTR |
|
|
|
|
1.3.1.4 Reorganizacija univerzitetskih klinika i instituta sa ciljem njihovog unapređenja u metodološke centre za lečenje, edukaciju, istraživanje, kao i prevenciju i unapređenje mentalnog zdravlja (zasnovano na dokazima) |
MZ |
MPNTR |
2022 |
|
nisu potrebna finansijska sredstva (sprovode zaposleni u okviru redovnih aktivnosti) |
|
|
|
___________
31 Navesti jedan od izvora finansiranja: budžetska
sredstva, iz kredita, donatorska sredstva, IPA, itd. U slučaju donatorskih sredstava, obavezno
je navođenje konkretnog donatora.
32 Šifra programa i programske aktivnosti
ili projekta u okviru kog se obezbeđuju sredstva
33 Sa zvezdicom su označena sredstva koja
nisu u potpunosti obezbeđena
34 Navesti jedan od izvora finansiranja:
budžetska sredstva, iz kredita, donatorska sredstva, IPA, itd. U slučaju donatorskih sredstava,
obavezno je navođenje konkretnog donatora.
35 Šifra programa i programske aktivnosti
ili projekta u okviru kog se obezbeđuju sredstva
36 Sa zvezdicom su označena sredstva koja
nisu u potpunosti obezbeđena
Izvor finansiranja mere37 |
Veza sa programskim budžetom38 |
Ukupna procenjena finansijska sredstva u 000 din.39 |
||
U godini t |
U godini t+1 |
U godini t+2 |
||
Prihodi iz budžeta; |
Budžet MZ, PG 1802, PA0001 |
0 |
170 |
0 |
Naziv aktivnosti: |
Organ koji sprovodi aktivnost |
Organi partneri u sprovođenju aktivnosti |
Rok za završetak aktivnosti |
Izvor finansiranja40 |
Veza sa programskim budžetom41 |
Ukupna procenjena finansijska sredstva po izvorima u 000 din.42 |
||
2019 |
2020 |
2021 |
||||||
1.4.1.1 Usklađivanje i unapređenje procedura (algoritama) dijagnostike i lečenja u skladu sa međunarodnim standardima |
MZ |
RFZO, RSK, SU |
2022 |
Izvor 1 |
Budžet MZ, PG 1802, PA 0001, ek. klas 423 |
0 |
170 |
0 |
....... |
|
|
|
|
||||
1.4.1.2 Unapređenje standarda za akreditaciju zdravstvenih ustanova |
MZ |
AZUS, CMZ |
2022 |
|
nisu potrebna finansijska sredstva (sprovode zaposleni u okviru redovnih aktivnosti) |
|
|
|
1.4.1.3 Razvijanje procedura za praćenje i nadzor, kao i unapređenje kvaliteta rada, evaluacije kvaliteta rada i pruženih usluga psihijatrijskih ustanova |
MZ |
IZJZ, CMZ |
2022 |
JP EU/CoE |
|
0 |
2.250 |
2.250 |
___________
37 Navesti jedan od izvora finansiranja: budžetska
sredstva, iz kredita, donatorska sredstva, IPA, itd. U slučaju donatorskih sredstava, obavezno
je navođenje konkretnog donatora.
38 Šifra programa i programske aktivnosti
ili projekta u okviru kog se obezbeđuju sredstva
39 Sa zvezdicom su označena sredstva koja
nisu u potpunosti obezbeđena
40 Navesti jedan od izvora finansiranja:
budžetska sredstva, iz kredita, donatorska sredstva, IPA, itd. U slučaju donatorskih sredstava,
obavezno je navođenje konkretnog donatora.
41 Šifra programa i programske aktivnosti
ili projekta u okviru kog se obezbeđuju sredstva
42 Sa zvezdicom su označena sredstva koja
nisu u potpunosti obezbeđena
Mera 1.4.2:Razvoj informacionog sistema i formiranje Nacionalnog registra za (određene) mentalne poremećaje |
||||||||
Institucija odgovorna za praćenje i kontrolu realizacije: Ministarstvo zdravlja |
||||||||
Period sprovođenja: 2019-2022 |
Tip mere: IE - informativno edukativne, IUO - institucionalno upravljačko organizacione |
|||||||
Pokazatelj(i) na nivou mere (pokazatelj rezultata) |
Jedinica mere |
Izvor provere |
Početna vrednost |
Bazna godina |
Ciljana vrednost u godini t+1 |
Ciljana vrednost u godini t+2 |
Ciljana vrednost u poslednjoj godini AP |
|
Formiran Nacionalni registar za određene mentalne poremećaje |
n/p |
Izveštaj IZJZ Batut |
ne |
(2019) |
|
da |
|
|
Izvor finansiranja mere43 |
Veza sa programskim budžetom44 |
Ukupna procenjena finansijska sredstva u 000 din.45 |
||
U godini t |
U godini t+1 |
U godini t+2 |
||
Prihodi iz budžeta; |
Budžet MZ, PG 1802 |
0 |
0 |
5.000 |
Naziv aktivnosti: |
Organ koji sprovodi aktivnost |
Organi partneri u sprovođenju aktivnosti |
Rok za završetak aktivnosti |
Izvor finansiranja46 |
Veza sa programskim budžetom47 |
Ukupna procenjena finansijska sredstva po izvorima u 000 din.48 |
||
2019 |
2020 |
2021 |
||||||
1.4.2.1 Razvijanje i primena procedura i softverskih programa za registraciju i praćenje korisnika u svim službama mentalnog zdravlja, uz neposrednu saradnju između službi kako bi se poboljšale baze podataka, izbeglo preklapanje i osiguralo praćenje i evaluacija usluga i učinka |
MZ, IZJZ |
ZU, CMZ |
2022 |
Izvor 1 |
Budžet MZ, PG 1802 |
0 |
0 |
5.000 |
....... |
|
|
|
|
||||
1.4.2.2 Formiranje nacionalnog registara za određene mentalne poremećaje |
MZ, IZJZ |
ZU, CMZ |
2022 |
|
budžetirano u okviru aktivnosti 1.4.2.1 |
|
|
|
___________
43 Navesti jedan od izvora finansiranja: budžetska
sredstva, iz kredita, donatorska sredstva, IPA, itd. U slučaju donatorskih sredstava, obavezno
je navođenje konkretnog donatora.
44 Šifra programa i programske aktivnosti
ili projekta u okviru kog se obezbeđuju sredstva
45 Sa zvezdicom su označena sredstva koja
nisu u potpunosti obezbeđena
46 Navesti jedan od izvora finansiranja:
budžetska sredstva, iz kredita, donatorska sredstva, IPA, itd. U slučaju donatorskih sredstava,
obavezno je navođenje konkretnog donatora.
47 Šifra programa i programske aktivnosti
ili projekta u okviru kog se obezbeđuju sredstva
48 Sa zvezdicom su označena sredstva koja
nisu u potpunosti obezbeđena
Mera 1.4.3:Jačanje zastupanja i javnog zagovaranja protiv stigmatizacije, predrasuda, diskriminacije i isključivanja mentalno obolelih osoba |
||||||||
Institucija odgovorna za praćenje i kontrolu realizacije: Ministarstvo zdravlja |
||||||||
Period sprovođenja: 2019-2022 |
Tip mere: IE - informativno edukativne, IUO - institucionalno upravljačko organizacione |
|||||||
Pokazatelj(i) na nivou mere (pokazatelj rezultata) |
Jedinica mere |
Izvor provere |
Početna vrednost |
Bazna godina |
Ciljana vrednost u godini t+1 |
Ciljana vrednost u godini t+2 |
Ciljana vrednost u poslednjoj godini AP |
|
Broj udruženja osoba sa mentalnim poremećajima |
br. |
APR registar |
5 |
(2019) |
7 |
10 |
15 |
|
Izvor finansiranja mere49 |
Veza sa programskim budžetom50 |
Ukupna procenjena finansijska sredstva u 000 din.51 |
||
U godini t |
U godini t+1 |
U godini t+2 |
||
Prihodi iz budžeta KLJMP |
|
0 |
0 |
0 |
Naziv aktivnosti: |
Organ koji sprovodi aktivnost |
Organi partneri u sprovođenju aktivnosti |
Rok za završetak aktivnosti |
Izvor finansiranja52 |
Veza sa programskim budžetom53 |
Ukupna procenjena finansijska sredstva po izvorima u 000 din.54 |
||
2019 |
2020 |
2021 |
||||||
1.4.3.1 Podsticanje osnivanja udruženja korisnika i njihovog uključivanja u javne kampanje u medijima |
KOCD |
OCD, mediji |
2022 |
|
|
|
|
|
....... |
|
|
|
|
||||
1.4.3.2 Sprovođenje edukacije predstavnika medija, lekara zaposlenih u zavodima za izvršenje krivičnih sankcija, pripadnika policije, nosilaca pravosudnih funkcija, i drugih relevantnih profesija, sa ciljem smanjenja diskriminacije, stigmatizacije i društvenog isključivanja osoba sa mentalnim poremećajima |
MKI, PA, MP,KOCD, KLJMP, KZR |
CMZ, MUP, OCD, |
2022 |
budžet KLJMP, MP, MUP |
|
|
* |
* |
___________
49 Navesti jedan od izvora finansiranja: budžetska
sredstva, iz kredita, donatorska sredstva, IPA, itd. U slučaju donatorskih sredstava, obavezno
je navođenje konkretnog donatora.
50 Šifra programa i programske aktivnosti
ili projekta u okviru kog se obezbeđuju sredstva
51 Sa zvezdicom su označena sredstva koja
nisu u potpunosti obezbeđena
52 Navesti jedan od izvora finansiranja:
budžetska sredstva, iz kredita, donatorska sredstva, IPA, itd. U slučaju donatorskih sredstava,
obavezno je navođenje konkretnog donatora.
53 Šifra programa i programske aktivnosti
ili projekta u okviru kog se obezbeđuju sredstva
54 Sa zvezdicom su označena sredstva koja
nisu u potpunosti obezbeđena
Mera 1.4.4:Unapređenje međusektorske i teritorijalne koordinacije radi podizanja dostupnosti i kvaliteta usluga |
||||||||
Institucija odgovorna za praćenje i kontrolu realizacije: Ministarstvo zdravlja |
||||||||
Period sprovođenja: 2019-2022 |
Tip mere: Institucionalno upravljačko organizacione |
|||||||
Pokazatelj(i) na nivou mere (pokazatelj rezultata) |
Jedinica mere |
Izvor provere |
Početna vrednost |
Bazna godina |
Ciljana vrednost u godini t+1 |
Ciljana vrednost u godini t+2 |
Ciljana vrednost u poslednjoj godini AP |
|
Broj okružnih koordinacionih tela |
br. |
Izveštaj Ministarstva zdravlja |
0 |
(2019) |
1 |
3 |
5 |
|
Izvor finansiranja mere55 |
Veza sa programskim budžetom56 |
Ukupna procenjena finansijska sredstva u 000 din.57 |
||
U godini t |
U godini t+1 |
U godini t+2 |
||
Prihodi iz budžeta JLS; |
|
* |
* |
* |
Naziv aktivnosti: |
Organ koji sprovodi aktivnost |
Organi partneri u sprovođenju aktivnosti |
Rok za završetak aktivnosti |
Izvor finansiranja58 |
Veza sa programskim budžetom59 |
Ukupna procenjena finansijska sredstva po izvorima u 000 din.60 |
||
2019 |
2020 |
2021 |
||||||
1.4.4.1 Uspostavljanje koordinacionih tela na okružnom nivou sa predstavnicima JLS i svih relevantnih institucija odgovornih za obezbeđivanje zaštite mentalnog zdravlja na nacionalnom i okružnom nivou |
MDULS |
MZ, JLS, MRZBSP MPNTR KOCD, OCD |
2022 |
Budžet JLS |
|
* |
|
|
....... |
|
|
* |
|
||||
___________
55 Navesti jedan od izvora finansiranja: budžetska
sredstva, iz kredita, donatorska sredstva, IPA, itd. U slučaju donatorskih sredstava, obavezno
je navođenje konkretnog donatora.
56 Šifra programa i programske aktivnosti
ili projekta u okviru kog se obezbeđuju sredstva
57 Sa zvezdicom su označena sredstva koja
nisu u potpunosti obezbeđena
58 Navesti jedan od izvora finansiranja:
budžetska sredstva, iz kredita, donatorska sredstva, IPA, itd. U slučaju donatorskih sredstava,
obavezno je navođenje konkretnog donatora.
59 Šifra programa i programske aktivnosti
ili projekta u okviru kog se obezbeđuju sredstva
60 Sa zvezdicom su označena sredstva koja
nisu u potpunosti obezbeđena
- |
LISTA SKRAĆENICA: |
- |
AZUS - Agencija za akreditaciju zdravstvenih ustanova |
- |
CMZ - Centri za mentalno zdravlje |
- |
CSR - Centar za socijalni rad |
- |
DZ - Domovi zdravlja |
- |
KOCD - Kancelarija za saradnju sa civilnim društvom |
- |
KIRS - Komesarijat za izbeglice i migracije |
- |
KLJMP - Kancelarija za ljudska i manjinska prava |
- |
KZR - Komore zdravstvenih radnika |
- |
IZJZ - Institut za javno zdravlje |
- |
JLS - Jedinice lokalne samouprave |
- |
MF - Ministarstvo finansija |
- |
MKI - Ministarstvo kulture i informisanja |
- |
MZ - Ministarstvo zdravlja |
- |
MP - Ministarstvo pravde |
- |
MRZBSP - Ministarstvo za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja |
- |
MPNTR - Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja |
- |
MDULS - Ministarstvo državne uprave i lokalne samouprave |
- |
MUP - Ministarstvo unutrašnjih poslova |
- |
NS - Narodna skupština |
- |
NVO - Nevladine organizacije |
- |
NKMZ - Nacionalna komisija za mentalno zdravlje |
- |
OCD - Organizacije civilnog društva |
- |
PA - Pravosudna akademija |
- |
RFZO - Republički fond za zdravstveno osiguranje |
- |
SMZ - Službe mentalnog zdravlja |
- |
SZB - Specijalna zatvorska bolnica |
- |
SU - Stručna udruženja |
- |
SZO - Svetska zdravstvena organizacija |
- |
UP - Udruženja pacijenata |
- |
UK - Univerzitetske klinike |
- |
ZZJZ - Zavod za javno zdravlje |