STRATEGIJAUNAPREĐENJA POLOŽAJA OSOBA SA INVALIDITETOM U REPUBLICI SRBIJI ZA PERIOD OD 2020. DO 2024. GODINE("Sl. glasnik RS", br. 44/2020) |
U Republici Srbiji se već dugi niz godina sprovodi proces opsežnih reformi u svim oblastima društvenog života uz istovremeno usklađivanje nacionalnog zakonodavstva sa standardima Evropske unije (EU). Tako su i u oblasti unapređenja položaja osoba sa invaliditetom, u najširem smislu, do sada izvršeni značajni pomaci, ali imajući u vidu da brojni rizici socijalne isključenosti osoba sa invaliditetom imaju tendenciju umnožavanja, potrebno je, primenom multidisciplinarnog i multisektorskog pristupa, konstantno delovati preduzimajući različite aktivnosti kako bi se ovi rizici sveli na najmanju meru.
Cilj Strategije unapređenja položaja osoba sa invaliditetom u Republici Srbiji za period od 2020. do 2024. godine (u daljem tekstu: Strategija) jeste poboljšanje sveukupnog društvenog i ekonomskog položaja osoba sa invaliditetom u Republici Srbiji i njihovo ravnopravno učešće u društvu, putem uklanjanja prepreka u oblasti pristupačnosti, participacije, jednakosti, zapošljavanja, obrazovanja i obuke, socijalne zaštite, zdravstva i drugih aspekata koji doprinose izjednačavanju njihovih mogućnosti i ostvarivanju inkluzivne jednakosti. U Strategiji se daje sažet pregled stanja, a putem definisanja opšteg i posebnih ciljeva određuju se osnovni pravci delovanja radi ostvarivanja ravnopravnosti, sprečavanja diskriminacije, poštovanja dostojanstva i stvaranja uslova da osobe sa invaliditetom na ravnopravnoj osnovi uživaju sva ljudska prava i osnovne slobode i aktivno učestvuju u svim oblastima društvenog života. Poboljšanje sveukupnog društvenog i ekonomskog položaja osoba sa invaliditetom zahteva da svi društveni akteri aktivno učestvuju u realizaciji ciljeva Strategije i sprovođenju mera i aktivnosti predviđenih akcionim planom koji će pratiti ovu strategiju.
Radi realizacije načela jednakosti i zabrane diskriminacije i poboljšanja položaja osoba sa invaliditetom u Republici Srbiji, početkom 2007. godine doneta je Strategija unapređenja položaja osoba sa invaliditetom u Republici Srbiji1 (u daljem tekstu: Prva strategija), kojom su ustanovljeni ciljevi za period od 2007. godine do 2015. godine, usaglašeni sa svim razvojnim nacionalnim i međunarodnim dokumentima u momentu usvajanja. Prvom strategijom utvrđen je srednjoročni plan aktivnosti kojim je izražena čvrsta posvećenost Republike Srbije obezbeđivanju podrške osobama sa invaliditetom u svim oblastima društvenog života.
Prva strategija imala je šest strateških oblasti i u okviru svake od njih definisan po jedan opšti cilj, koji je razrađen na posebne ciljeve, kojih je bilo ukupno 16. Analizom uspešnosti realizacije postavljenih strateških ciljeva u periodu važenja Prve strategije i sprovođenja aktivnosti u odnosu na postavljene ciljeve kroz Informaciju o sprovođenju Strategije unapređenja položaja osoba sa invaliditetom u Republici Srbiji,2 ostvaren je ne samo uvid u stepen ostvarenosti ciljeva i pregled efikasnosti planiranih i realizovanih mera, nego je izvršeno i sagledavanje mogućih oblasti za unapređenje položaja osoba sa invaliditetom u narednom periodu. Većina utvrđenih aktivnosti prevazilazila je vremenski okvir za koji su planirane, jer po svojoj suštini predstavljaju dugoročne ili kontinuirane aktivnosti, a relativno je veliki broj onih koje su projektovane kao početne aktivnosti, za koje je planirano da postanu deo sistema i kontinuiranog procesa. Akcioni plan za sprovođenje Strategije unapređenja položaja osoba sa invaliditetom u Republici Srbiji za period od 2013. do 2015. godine,3 usvojen je za poslednji, dvogodišnji period njene primene strategije a izrađen je skladu sa utvrđenom vizijom, principima i opštim strateškim ciljevima.
Analiza postignutih rezultata, odnosno, sagledavanje sadašnjeg stanja u pogledu položaja osoba sa invaliditetom kroz Izveštaj o sprovođenju Prve strategije, sačinjena je u neposrednoj saradnji između Ministarstva za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja, kao ministarstva nadležnog za oblast unapređenja položaja osoba sa invaliditetom i Nacionalne organizacije osoba sa invaliditetom Republike Srbije (NOOIS), koja je u punoj meri pratila i sam proces izrade obe strategije. Analiza je zasnovana na izveštajima različitih organa i organizacija, ustanova, nezavisnih tela, civilnog sektora i drugih tela odgovornih za oblast unapređenja položaja osoba sa invaliditetom, uz neposrednu podršku i pomoć eksperata iz ove oblasti.
Imajući u vidu stalnu potrebu za unapređenjem položaja osoba sa invaliditetom u Republici Srbiji, činjenicu da je isteklo važenje Prve Strategije, na osnovu koje su sagledani ostvareni rezultati, potrebu usaglašavanja nacionalnog pravnog okvira sa standardima Konvencije Ujedinjenih nacija o pravima osoba sa invaliditetom i odredbama evropskog zakonodavstva, kao i zbog važnosti i raznorodnosti oblasti, procenjeno je da je neophodno pristupiti izradi novog strateškog sveobuhvatnog dokumenta za naredni vremenski period. Ministarstvo za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja formiralo je tim povodom Radnu grupu čiji su članovi/ice predstavnici/e resornog ministarstva, drugih relevantnih institucija za oblast socijalne zaštite, kao i predstavnici/e organizacija civilnog društva. Na pripremi nacrta Strategije radili su nezavisni eksperti/kinje u saradnji sa resornim ministarstvom, Timom za ljudska prava Ujedinjenih nacija i Timom za socijalno uključivanje i smanjenje siromaštva Vlade Republike Srbije. Tokom procesa pripreme Strategije realizovani su konsultativni sastanci sa ključnim resornim ministarstvima i institucijama, kao i sa širim krugom organizacija civilnog društva kroz organizaciju skupova na lokalnom nivou.
_______
1 "Službeni glasnik RS", broj
1/07
2 Informacija sačinjena u okviru Ministarstva
za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja, dostupna na internet prezentaciji ministarstva
3 "Službeni glasnik RS", broj
73/13
2. PLANSKI DOKUMENTI I PRAVNI OKVIR RELEVANTNI ZA STRATEGIJU
2.1. Nacionalni planski dokumenti
Strateška dokumenta Vlade u različitim oblastima ukazuju na potrebu unapređenja položaja osoba sa invaliditetom, a kao posebno važni izdvajaju se:
1) Akcioni plan za Poglavlje 23, odeljak "Osnovna prava";4
2) Program reformi politike zapošljavanja i socijalne politike u procesu pristupanja Evropskoj uniji, kojim su utvrđeni i praćeni prioriteti u oblasti zapošljavanja i socijalne politike u procesu pristupanja EU;5
3) Strategija razvoja obrazovanja do 2020. godine;6
4) Nacionalna strategija zapošljavanja za period 2011-2020. godine;7
5) Strategija javnog zdravlja8 i druga okvirna dokumenta u različitim oblastima;
6) Strategija prevencije i zaštite od diskriminacije9 i Akcioni plan za primenu Strategije prevencije i zaštite od diskriminacije za period od 2014. do 2018. godine;10
7) Nacionalna strategija za rodnu ravnopravnost za period 2016-2020, sa Nacionalnim akcionim planom za sprovođenje strategije za period 2016-2018;11
8) Nacionalna strategija za mlade za period 2015-2025. godine;12
9) Program za retke bolesti u Republici Srbiji za period 2020-2022.13
U svim navedenim dokumentima postoje određene mere i aktivnosti koje se odnose na osobe sa invaliditetom i koje ukazuju na potrebu unapređenja položaja osoba sa invaliditetom u Republici Srbiji. Strategija je usaglašena sa navedenim dokumentima, a pojedine mere predstavljaju nastavak ili dopunjavanje mera i aktivnosti koje su planirane drugim dokumentima. Na primer, Strategijom razvoja obrazovanja do 2020. godine planirano je da do 2020. godine svi dečaci i devojčice zakonom predviđenog školskog uzrasta (minimalno 98% generacije), bez obzira na socio-ekonomske, zdravstvene, regionalne, nacionalne, jezičke, etničke, verske i druge karakteristike, budu obuhvaćeni kvalitetnim osnovnim obrazovanjem i vaspitanjem iz kojeg osipanje nije veće od 5%, ne samo na nacionalnom nivou već i za kategorije dece iz ugroženih grupa, uključujući decu sa invaliditetom i smetnjama u razvoju. Nacionalna strategija zapošljavanja za period 2011-2020. godine prepoznaje osobe sa invaliditetom kao jednu od grupa koja je u nepovoljnoj poziciji na tržištu rada, odnosno, kao posebno ugroženu grupu. Ovom strategijom je planirano povećano uključivanje osoba sa invaliditetom u mere aktivne politike zapošljavanja, kao i povećano zapošljavanje osoba sa invaliditetom.
U Strategiji prevencije i zaštite od diskriminacije, čije je trajanje isteklo, osobe sa invaliditetom prepoznate su kao jedna od grupa koja se u Republici Srbiji nalazi u nepovoljnom položaju.14 Nije dostupna finalna evaluacija sprovođenja Strategije prevencije i zaštite od diskriminacije, ali je u evaluaciji koja je urađena u oktobru 2017. godine konstatovano da u Akcionom planu postoji 17 mera koje su usmerene ka osobama sa invaliditetom, od čega je devet mera realizovano (52,9%), a šest mera je delimično realizovano (35,3%).
U Nacionalnoj strategiji za rodnu ravnopravnost za period 2016-2020, navedeno je da se posebna pažnja posvećuje eliminisanju višestruke diskriminacije i poboljšanju položaja višestruko diskriminisanih žena, među kojima su i žene sa invaliditetom. Jedan od posebnih ciljeva ove strategije je unapređivanje položaja višestruko diskriminisanih grupa žena (poseban cilj 2.6). Određene mere i aktivnosti odnose se na žene sa invaliditetom, ali su one samo delimično realizovane. Nacionalni akcioni plan za sprovođenje strategije za period 2016-2018. je istekao, a nije usvojen novi za period 2019-2020. godina.15
Pored toga, značajna je i uloga Saveta za praćenje primene preporuka mehanizama UN za ljudska prava, koji je konstituisan u martu 2015. godine. Očekuje se da rad ovog tela unapredi položaj osoba sa invaliditetom i drugih ugroženih društvenih grupa, kroz praćenje sprovođenja preporuka koje nastaju iz rada mehanizama Ujedinjenih nacija za ljudska prava u pogledu Republike Srbije. U Republici Srbiji je 2005. godine formiran Savet za osobe sa invaliditetom, kao stručno i savetodavno telo Vlade Republike Srbije.16 Tokom trajanja prve Strategije, odlukom Vlade iz 2013. godine, Savet je formiran u novom sazivu, a trenutno je u proceduri donošenje predloga rešenja o razrešenju i imenovanju predsednika, članova i sekretara Saveta. Međutim, neophodno je pojačati materijalne i ljudske resurse ovog tela i intenzivirati njegov rad u narednom periodu.
______
4 Akcioni plan za poglavlje
23, dostupno
na:
https://www.mpravde.gov.rs/files/Akcioni%20plan%20PG%2023%20Treci%20nacrt-%20Konacna%20verzija1.pdf
Mere za unapređenje položaja osoba sa invaliditetom utvrđene su i
Nacrtom revidiranog akcionog
plana za poglavlje 23, u odeljku "Osnovna prava".
https://www.mpravde.gov.rs/tekst/22159/prvi-nacrt-revidiranog-akcionog-plana-za-poglavlje-23.php
5
http://www.minrzs.gov.rs/cir/aktuelno/item/5781-program-reformi-politike-zaposljavanja-i-socijalne-politike-u-procesu-pristupanja-evropskoj-uniji-employment-and-social-reform-programme
6 "Službeni glasnik RS", broj
107/12
7 "Službeni glasnik RS", broj
37/11
8 "Službeni glasnik RS", broj
22/09
9 "Službeni glasnik RS", broj
60/13
10 "Službeni glasnik RS", broj
107/14
11 "Službeni glasnik RS", broj
4/16
12 "Službeni glasnik RS", broj
22/15
13 "Službeni glasnik RS", broj
86/19
14 Obrazovan je Savet za praćenje realizacije
Akcionog plana za primenu Strategije prevencije i zaštite od diskriminacije za period od
2014. do 2018. godine
15 Novembar 2019.
16 http://www.infosavetosi.gov.rs/index.htm
2.2. Međunarodni i nacionalni pravni okvir
Više međunarodnih dokumenata u oblasti ljudskih prava predstavlja vrednosni, koncepcijski i normativni okvir na kome se zasniva Strategija.
Republika Srbija je članica Ujedinjenih nacija (UN) i pravni sukcesor bivših država, potpisnica je Povelje Ujedinjenih nacija (1945), Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima (1948) i osam od devet osnovnih međunarodnih ugovora o ljudskim pravima, koji su od uticaja i na položaj osoba sa invaliditetom, kao što su: Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima sa fakultativnim protokolima, Međunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima, Konvencija o eliminaciji svih oblika rasne diskriminacije, Konvencija protiv torture i drugih okrutnih, nehumanih i ponižavajućih kazni i postupaka i Konvencija o eliminisanju svih oblika diskriminacije žena.
Takođe, ubrzo nakon njenog stupanja na snagu u Republici Srbiji, 2009. godine, ratifikovana je Konvencija o pravima osoba sa invaliditetom i Opcioni protokol uz Konvenciju o pravima osoba sa invaliditetom.17 Konvencija o pravima osoba sa invaliditetom je prvi pravno obavezujući međunarodni instrument za zaštitu ljudskih prava, kojim su se države potpisnice obavezale da štite i unapređuju sva ljudska prava i osnovne slobode osoba sa invaliditetom. Polazeći od potrebe obezbeđivanja i unapređenja ostvarivanja svih ljudskih prava i osnovnih sloboda za sve osobe sa invaliditetom, bez diskriminacije bilo koje vrste, Konvencija o pravima osoba sa invaliditetom zasnovana je na sledećim opštim načelima:18 a) poštovanje urođenog dostojanstva, individualna samostalnost uključujući slobodu vlastitog izbora i nezavisnost osoba; b) zabrana diskriminacije; c) puno i efikasno učešće i uključivanje u društvo; d) uvažavanje razlika i prihvatanje osoba sa invaliditetom kao dela ljudske raznolikosti i čovečanstva; e) jednake mogućnosti; f) pristupačnost; g) ravnopravnost žena i muškaraca i h) uvažavanje razvojnih sposobnosti dece sa invaliditetom kao i poštovanje prava dece sa invaliditetom na očuvanje svog identiteta. Konvencija sadrži odredbe koje se odnose na: jednakost, zabranu diskriminacije i ravnopravnost; položaj žena i dece sa invaliditetom; podizanje svesti; pristupačnost; rizične situacije i humanitarne katastrofe; jednako priznanje pred zakonom; pristup pravdi; odsustvo zlostavljanja i eksploatacije; slobodu kretanja, mišljenja i izražavanja; samostalan život; poštovanje privatnosti, doma i porodice; obrazovanje; zdravlje; rad i zapošljavanje; uslove života i socijalnu zaštitu; učešće u političkom, javnom, kulturnom životu i dr.
Komitet za prava osoba sa invaliditetom usvojio je sedam opštih komentara, koji su veoma bitni za razumevanje i sprovođenje odredaba Konvencije o pravima osoba sa invaliditetom i koji će biti osnova za planiranje mera u Strategiji. Opšti komentari Komiteta za prava osoba sa invaliditetom:
1) Opšti komentar broj 1 (2014) na član 12: Jednako priznanje pred zakonom. Jednako priznanje pred zakonom je osnovni opšti princip zaštite ljudskih prava i neophodan je za ostvarivanje ljudskih prava. Odredbama člana 12. Konvencije o pravima osoba sa invaliditetom opisuje se sadržaj ovog građanskog prava i fokusira se na oblasti u kojima je osobama sa invaliditetom obično uskraćivano pravo (npr. lišavanje poslovne sposobnosti);
2) Opšti komentar broj 2 (2014) na član 9: Pristupačnost. Pristupačnost je preduslov za samostalan život i puno i ravnopravno učešće osoba sa invaliditetom u društvu. Bez pristupa fizičkom okruženju, prevozu, informacijama i komunikacijama, uključujući informaciono komunikacione tehnologije i sisteme i druge usluge i pogodnosti otvorene za ili namenjene javnosti, osobe sa invaliditetom ne bi imale jednake mogućnosti za učešće u društvu u kojem žive.
3) Opšti komentar broj 3 (2016) na član 6: Žene i devojčice sa invaliditetom. Žene i devojčice sa invaliditetom suočavaju se sa preprekama u mnogim oblastima života. Ove prepreke stvaraju situacije višestrukih i isprepletanih oblika diskriminacije žena i devojčica sa invaliditetom, a posebno u odnosu na ravnopravan pristup obrazovanju, pristup ekonomskim mogućnostima, pristup socijalnoj interakciji, pristup pravdi i ravnopravnosti pred zakonom, učešća u politici i kontrolu nad sopstvenim životom u različitim kontekstima (npr. u vezi sa zdravstvenom zaštitom, uključujući seksualno i reproduktivno zdravlje i time gde i sa kim žele da žive).
4) Opšti komentar broj 4 (2016) na član 24: Pravo na inkluzivno obrazovanje. Osobama sa invaliditetom priznato je pravo na obrazovanje bez diskriminacije, pod ravnopravnim uslovima. Inkluzivno obrazovanje je od ključnog značaja za postizanje visokog kvaliteta u obrazovanju za sve učenike, uključujući učenike sa invaliditetom, kao i za razvoj inkluzivnih, miroljubivih i pravičnih društava. Pored toga, brojni obrazovni, socijalni i ekonomski razlozi idu u prilog potrebi za kvalitetnim inkluzivnim obrazovanjem.
5) Opšti komentar broj 5 (2017) na član 19: Samostalan život i uključivanje u zajednicu. Osobama sa invaliditetom je kroz istoriju uskraćivan lični i individualni izbor, kao i kontrola u svim oblastima života. Za mnoge se pretpostavljalo da su nesposobni za samostalan život u zajednicama koje su sami odabrali. Podrška nije dostupna, infrastruktura zajednice nije univerzalno dizajnirana, sredstva se ulažu u institucije umesto u razvoj mogućnosti za osobe sa invaliditetom za samostalan život u zajednici. To dovodi do napuštanja, zavisnosti od porodice, institucionalizacije, izolacije i segregacije. Odredbama člana 19. Konvencije o pravima osoba sa invaliditetom priznaje se svim osobama sa invaliditetom jednako pravo na samostalan život i uključivanje u zajednicu uz slobodu izbora i kontrole svog života.
6) Opšti komentar broj 6 (2018) na član 5: Ravnopravnost i nediskriminacija. Cilj ovog opšteg komentara jeste pojašnjenje obaveza država potpisnica u vezi sa nediskriminacijom i ravnopravnošću. Izražena je zabrinutost zbog toga što zakoni i politike država potpisnica i dalje pristupaju invaliditetu putem milosrdnog, odnosno, medicinskog modela, uprkos nekompatibilnosti tih modela sa konvencijom. Uporna upotreba ovih paradigmi onemogućava prepoznavanje osoba sa invaliditetom kao potpune subjekte prava i kao nosioce prava. Napori država potpisnica za prevazilaženje barijera u stavovima prema invaliditetu nisu dovoljni, a primeri obuhvataju trajne i ponižavajuće stereotipe i stigmatizaciju, kao i predrasude prema osobama sa invaliditetom kao tereta za društvo. Opšti komentar afirmiše ideju inkluzivne jednakosti i precizira pojmove direktne i indirektne diskriminacije, razumnih prilagođavanja, diskriminacije na osnovu povezanosti sa osobom sa invaliditetom, uznemiravanja, višestruke i intersekcionalne diskriminacije.
7) Opšti komentar broj 7 (2018) o učešću osoba sa invaliditetom, uključujući i decu sa invaliditetom, preko njihovih predstavničkih organizacija, u sprovođenje i praćenje Konvencije o pravima osoba sa invaliditetom. Aktivno, efektivno i informisano učešće svih u odlukama koje utiču na njihov život i prava u skladu je sa pristupom zasnovanom na ljudskim pravima u procesima javnog odlučivanja i obezbeđuje dobro upravljanje i društvenu odgovornost. Konvencija o pravima osoba sa invaliditetom priznaje učešće i kao opštu obavezu i kao međusektorsko pitanje, tako što propisuje obavezu država potpisnica da blisko konsultuju i aktivno uključuju osobe sa invaliditetom (član 4. stav 3), te učešće osoba sa invaliditetom u procesu praćenja (član 33. stav 3) kao deo šireg koncepta učešća u javnom životu.
Ovi opšti komentari treba da pomognu u tumačenju i primeni ključnih odredaba Konvencije o pravima osoba sa invaliditetom, samim osobama sa invaliditetom i njihovim reprezentativnim organizacijama, državama potpisnicama, međunarodnim organizacijama, civilnom društvu, institucijama za ljudska prava, naučnim radnicima i drugim licima.
Republika Srbija je i članica Saveta Evrope, te su za ovu oblast od značaja i regionalni dokumenti o ljudskim pravima, posebno Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda19 i Protokol broj 12 (2000) uz Evropsku konvenciju. Tom konvencijom se uređuje i zabrana diskriminacije, koja je od izuzetnog značaja za položaj osoba sa invaliditetom, a Protokolom broj 12 pravo na nediskriminaciju priznato je za ostvarivanje svih prava garantovanih nacionalnim zakonodavstvima država potpisnica. Takođe, 2009. godine ratifikovana je Revidirana evropska socijalna povelja,20 koja je osnovni dokument Saveta Evrope u oblasti radnih i socijalnih prava. Republika Srbija je preuzela veliki broj odredaba Revidirane evropske socijalne povelje, što je svrstava u red država koje su u vrhu lestvice po broju odredaba koje su prihvaćene instrumentom o ratifikaciji. Druga važna dokumenta Saveta Evrope su Evropski plan akcije za osobe za invaliditetom za period od 2006. do 2015. godine (2006)21 i nova Strategija Saveta Evrope o osobama sa invaliditetom 2017-2023,22 kojom je kao opšti cilj utvrđeno dostizanje jednakosti, dostojanstva i ravnopravnosti za osobe sa invaliditetom, kroz pet prioritetnih oblasti: ravnopravnost i zabrana diskriminacije; podizanje nivoa svesti; pristupačnost; jednako priznavanje pred zakonom i sloboda od eksploatacije, zlostavljanja i zanemarivanja. Takođe, ukazano je da se prilikom sprovođenja svih aktivnosti mora voditi računa o: učešću, saradnji i koordinaciji; univerzalnom dizajnu i razumnom prilagođavanju; rodnoj ravnopravnosti; višestrukoj diskriminaciji i obrazovanju i obukama.
Kada je u pitanju međunarodni okvir u ovoj oblasti, poseban značaj ima i nova globalna razvojna agenda - Agenda održivog razvoja UN do 2030. godine,23 kojom je planirano, između ostalog, podsticanje ekonomskog rasta, iskorenjivanje siromaštva i diskriminacije žena, podsticaj sveukupnom obrazovanju i dr. Invaliditet se navodi u Ciljevima održivog razvoja iz Agende 2030 UN-a, a posebno u delovima koji se odnose na obrazovanje, rast i zapošljavanje, ravnopravnost, kao i prikupljanje podataka i redovno praćenje ovog dokumenta. Na primer, cilj 4. odnosi se na obezbeđivanje inkluzivnog i kvalitetnog obrazovanja za sve, kao i jednakog pristupa svim nivoima obrazovanja i stručnog osposobljavanja, uključujući i osobe sa invaliditetom, cilj 5. na postizanje rodne ravnopravnosti i osnaživanje svih žena i devojčica, uključujući žene i devojčice sa invaliditetom, a cilj 10. na smanjenje nejednakosti unutar i između država jačanjem i promovisanjem društvene, ekonomske i političke inkluzije svih, uključujući i osobe sa invaliditetom, itd.
Veliki značaj ima i Evropska strategija za osobe sa invaliditetom 2010-2020: Evropa bez barijera.24 Ova strategija predstavlja izuzetno značajan dokument EU kojim je definisan opšti okvir politike unapređenja položaja osoba sa invaliditetom, ali i konkretnije mere i aktivnosti u određenim oblastima. Takođe, ova strategija je vezana i za implementaciju Konvencije o pravima osoba s invaliditetom, čime se obezbeđuje njeno delotvorno sprovođenje u državama članicama. Evropsku strategiju za osobe sa invaliditetom prati i Plan implementacije,25 čija je primena oročena do kraja 2015. godine, dok je srednjoročni Izveštaj o primeni ove Strategije objavljen početkom februara 2017. godine, uz naglasak da se očekuje puno sprovođenje planiranih ciljeva do kraja 2020. godine.26
Za Republiku Srbiju su veoma značajna zaključna zapažanja i preporuke UN mehanizama za ljudska prava, posebno Komiteta za prava osoba sa invaliditetom, ali i preporuka iz Univerzalnog periodičnog pregleda Saveta za ljudska prava UN-a, u okviru kojih su date preporuke u vezi sa poboljšavanjem položaja osoba sa invaliditetom. Imajući u vidu posvećenost Republike Srbije dostizanju najvišeg nivoa zaštite ljudskih prava svih građana, na osnovu preporuka koje su UN mehanizmi uputili Srbiji povodom periodičnog izveštavanja o primeni UN konvencija, posebno na osnovu preporuka Komiteta za prava osoba sa invaliditetom iz 2016. godine, planirani su posebni ciljevi i mere u ovoj strategiji.
Takođe treba ukazati i da je nacionalni pravni okvir u vezi sa pravima osoba sa invaliditetom solidan. Brojnim zakonima je uređen položaj i ostvarivanje prava osoba sa invaliditetom.
Diskriminacija je zabranjena Ustavom Republike Srbije, kojim je propisano da su pred Ustavom i zakonom svi jednaki, da svako ima pravo na jednaku zakonsku zaštitu, bez diskriminacije, da je zabranjena svaka diskriminacija, neposredna ili posredna, po bilo kom osnovu, uključujući i psihički ili fizički invaliditet. Zakonom o zabrani diskriminacije27 uređena je opšta zabrana diskriminacije, oblici i slučajevi diskriminacije i postupak zaštite od diskriminacije. Ovim zakonom je zabranjena diskriminacija na osnovu invaliditeta, a propisano je da diskriminacija postoji ako se postupa protivno načelu poštovanja jednakih prava i sloboda osoba sa invaliditetom u političkom, ekonomskom, kulturnom i drugom aspektu javnog, profesionalnog, privatnog i porodičnog života.28 Veoma je značajan i poseban antidiskriminacioni zakon - Zakon o sprečavanju diskriminacije osoba sa invaliditetom,29 kojim se uređuje opšti režim zabrane diskriminacije na osnovu invaliditeta, posebni slučajevi diskriminacije osoba sa invaliditetom, postupak zaštite osoba izloženih diskriminaciji na osnovu invaliditeta, kao i mere koje se preduzimaju radi podsticanja ravnopravnosti i socijalne uključenosti osoba sa invaliditetom.30 Pored zabrane neposredne i posredne diskriminacije, zakon zabranjuje, uznemiravanje, viktimizaciju, pozivanje, navođenje i pomaganje u diskriminatorskom postupanju,31 kao i teške slučajeve diskriminacije.32
Antidiskriminacione odredbe koje su važne za položaj osoba sa invaliditetom sadržane su u zakonima kojima se uređuju pojedine oblasti društvenih odnosa: Zakonu o radu,33 Zakonu o profesionalnoj rehabilitaciji i zapošljavanju osoba sa invaliditetom,34 Zakonu o zdravstvenoj zaštiti,35 Zakonu o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja,36 Zakonu o pravima pacijenata,37 Zakonu o zaštiti lica sa mentalnim smetnjama,38 Zakonu o kretanju uz pomoć psa vodiča39 i Zakonu o upotrebi znakovnog jezika.40
Međutim, uprkos dobrom zakonskom okviru i dalje ima mesta za poboljšanje. U Republici Srbiji, koncept razumnog prilagođavanja41 još uvek nije adekvatno razrađen, a nije eksplicitno propisano da je odbijanje razumnog prilagođavanja oblik diskriminacije na osnovu invaliditeta, što je suprotno međunarodnoj praksi u ovoj oblasti, te bi zakon u tom smislu trebalo dopuniti.42 Takođe, Zakon o zaštiti lica sa mentalnim smetnjama dozvoljava lišavanje slobode na osnovu invaliditeta i dozvoljava smeštaj u psihijatrijsku ustanovu bez pristanka i prisilan smeštaj dece i odraslih sa mentalnim i/ili psihosocijalnim smetnjama u institucije, što je suprotno međunarodnim standardima, te je neophodno usaglašavanje, odnosno, izmena zakona.
Analiza primene Zakona o znakovnom jeziku pokazala je da u zakonu nisu prepoznata dva važna prava - pravo na komunikaciju na znakovnom jeziku i pravo na učenje/obrazovanje na znakovnom jeziku,43 te bi u tom smislu trebalo unaprediti zakonska rešenja. Takođe, u Republici Srbiji i dalje postoji mogućnost lišenja poslovne sposobnosti na osnovu invaliditeta. Da bi se obezbedilo jednako priznavanje osoba sa invaliditetom pred zakonom, neophodno je u potpunosti reformisati sistem lišenja poslovne sposobnosti i starateljstva, što podrazumeva izmene Porodičnog zakona44 i Zakona o vanparničnom postupku.45
______
17 Zakon o potvrđivanju Konvencije o pravima osoba
sa invaliditetom i Zakon o potvrđivanju Opcionog protokola uz Konvenciju o pravima osoba
sa invaliditetom, "Službeni glasnik RS - Međunarodni ugovori", broj 42/09
18 Član 3. Konvencije o pravima osoba sa invaliditetom
19 Zakon o ratifikaciji Evropske konvencije za
zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, "Službeni list SCG - Međunarodni ugovori",
br. 9/03, 5/05 i 7/05 - ispr. i "Službeni glasnik RS - Međunarodni ugovori", broj
12/10
20 Zakon o potvrđivanju revidirane evropske socijalne
povelje, "Službeni glasnik RS - Međunarodni ugovori", broj 42/09
21 https://rm.coe.int/1680595206
22 Council of Europe Disability Strategy 2017-2023,
https://rm.coe.int/16806fe7d4
23 https://rsjp.gov.rs/wp-content/uploads/2017/11/Agenda-UN-2030.pdf
24 Communication from the Commission to the European
Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of
the Regions - European Disability Strategy 2010-2020: A Renewed Commitment to a Barrier-Free
Europe, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/HR/TXT/?uri=CELEX:52010DC0636
25 Initial plan to implement the European
Disability Strategy 2010-2020, List of Actions 2010-2015, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/ET/TXT/?uri=CELEX:52010SC1324
26 http://ec.europa.eu/social/main.jsp?langId=en&catId=89&newsId=2725&furtherNews=yes;
Kompletan tekst izveštaja: http://ec.europa.eu/social/BlobServlet?docId=16995&langId=en
27 "Službeni glasnik RS", broj
22/09
28 Član 26. Zakona o zabrani diskriminacije
29 "Službeni glasnik RS", br.
33/06 i 13/16
30 Član 1. Zakona o sprečavanju diskriminacije
osoba sa invaliditetom
31 Član 6. ZSDOSI.
32 Član 9. ZSDOSI.
33 "Službeni glasnik RS", br.
24/05, 61/05, 54/09, 32/13, 75/14, 13/17 - US, 113/17 i 95/18 - autentično tumačenje
34 "Službeni glasnik RS", br.
36/09 i 32/13
35 "Službeni glasnik RS", br.
107/05, 72/09 - dr. zakon, 88/10, 99/10, 57/11, 119/12, 45/13 - dr. zakon, 93/14, 96/15,
106/15, 105/17 - dr. zakon, 113/17 - dr. zakon i 105/17 - dr. zakon
36 "Službeni glasnik RS", br.
88/17 i 27/18 - dr. zakon
37 "Službeni glasnik RS", broj
45/13
38 "Službeni glasnik RS", broj
45/13
39 "Službeni glasnik RS", broj
29/15
40 "Službeni glasnik RS", broj
38/15
41 Član 2. stav 1. tačka 4. Konvencije o pravima osoba sa invaliditetom. Razumno prilagođavanje označava neophodno i adekvatno modifikovanje i usklađivanje kojim se ne nameće nesrazmerno, odnosno, nepotrebno opterećenje, tamo gde je to u konkretnom slučaju potrebno, kako bi se obezbedilo da osobe sa invaliditetom uživaju, odnosno, ostvaruju ravnopravno sa drugima sva ljudska prava i osnovne slobode.
42 Opšti komentar broj 2 Komiteta za prava osoba sa invaliditetom, presuda Evropskog suda za ljudska prava Çam protiv Turske, predstavka broj 51500/08, presuda od 23. februara 2016.
43 Desanka Žižić i Mihajlo Gordić, Analiza primene Zakona o znakovnom jeziku, Gradska organizacija gluvih Beograda, Beograd, 2019
44 "Službeni glasnik RS", br. 18/05, 72/11 i 6/15
45 "Službeni glasnik SRS", br. 25/82 i 48/88 i "Službeni glasnik RS", br. 46/95 - dr. zakon, 18/05 - dr. zakon, 85/12, 45/13 - dr. zakon, 55/14, 6/15 i 106/15 - dr. zakon
Pod osobom sa invaliditetom smatra se osoba koja ima dugoročne fizičke, mentalne, intelektualne ili čulne teškoće, koje u interakciji sa raznim preprekama mogu ometati puno i efikasno učešće u društvu na jednakoj osnovi sa drugima.46 Ova definicija podrazumeva socijalni pristup invaliditetu, te pored medicinskih, obuhvata socijalne, psihološke i druge faktore koji su od uticaja na položaj osoba sa invaliditetom. Definicija je čvrsto utemeljena i u modelu pristupa invaliditetu zasnovanom na poštovanju ljudskih prava koji promoviše Konvencija o pravima osoba sa invaliditetom.47 Prva Strategija je postigla uspeh u vezi sa promenom paradigme od medicinskog ka socijalnom modelu, jer je socijalni model invaliditeta ugrađen u različite politike i zakonske tekstove, kao osnov za poboljšanje položaja osoba sa invaliditetom u praksi.
Međutim, problemi sa kojima se osobe sa invaliditetom susreću, rasprostranjeni stereotipi i predrasude, kao i socijalni i ekonomski položaj u kome se nalaze, čine ih u velikoj meri ugroženom i marginalizovanom grupom. Zaštita osoba sa invaliditetom jedan je od najosetljivijih elemenata društveno-razvojne, ekonomske i socijalne politike društva, a odnos prema ugroženim i marginalizovanim grupama i njihovo efektivno društveno uključivanje pokazuju dostignuti nivo svesti i napretka samog društva.
U Republici Srbiji se ne zna pouzdano ukupan broj osoba sa invaliditetom. Na osnovu procena Evropske agencije za rekonstrukciju iz 2006. godine,48 kao polazne godine za realizaciju Prve Strategije, u Republici Srbiji živi između 700.000 i 800.000 osoba sa invaliditetom, što je i prosečan broj osoba sa invaliditetom u zemljama EU (između 8-12% od ukupnog broja stanovnika).
Popisom stanovništva, domaćinstava i stanova iz 2011. godine,49 prvi put je obuhvaćeno i pitanje o invaliditetu, koje se odnosilo na to da li i u kojoj meri ispitanici imaju teškoća u obavljanju svakodnevnih aktivnosti zbog problema sa vidom, sluhom, mobilnošću, pamćenjem ili koncentracijom, komunikacijom i samostalnošću pri odevanju, ishrani i održavanju lične higijene. Prilikom prikupljanja podataka o invaliditetu u ovom popisu korišćen je socijalni model i pristup invaliditetu, prema kome osoba može smatrati da nema teškoća u obavljanju svakodnevnih aktivnosti kod kuće, u školi ili na poslu i pored postojanja određenog zdravstvenog problema, zahvaljujući podršci okoline, korišćenju odgovarajućih pomagala i slično. Popisni podaci o osobama s invaliditetom, iako nepotpuni jer pitanja nisu bila obavezujuća, a nije ni obuhvaćena čitava teritorija Republike Srbije, značajni su sa više aspekta - demografskih, obrazovnih, ekonomskih i drugih, a mogu da posluže kao osnova za analizu uspešnosti realizacije politika za unapređenje položaja osoba sa invaliditetom.
Rezultati Popisa stanovništva (2011)50 pokazuju da u Republici Srbiji živi 571.780 osoba sa invaliditetom51 od ukupno 7.186.862 stanovnika, što predstavlja oko 8% ukupnog stanovništva. Prosečna starost osoba sa invaliditetom (oko 67 godina) viša je za gotovo 25 godina od prosečne starosti ukupnog stanovništva (42,2 godine). Posmatrano prema polu, među osobama sa invaliditetom veći je udeo žena (58,2%) nego muškaraca. Prema vrsti teškoća, najveći procenat je onih koji imaju teškoće sa mobilnošću, a najmanje osoba koje imaju probleme u komunikaciji.
Osobe sa invaliditetom su i u Republici Srbiji, kao i u EU, jedna od najugroženijih grupa stanovništva što se tiče stope siromaštva, kao i rizika od siromaštva. Kao najvažniji faktori rizika od siromaštva u Republici Srbiji52 prepoznati su: radni status, obrazovanje, brojčanost domaćinstva, lokacija prebivališta i broj dece, dok je i stopa siromaštva ukupnog stanovništva u periodu 2008-2014. godine u blagom porastu u najvećoj meri kao posledica ekonomske krize. Izazov u Republici Srbiji je nedostatak razvrstanih podataka o osobama sa invaliditetom, pa je SIPRU dao niz predloga za unapređenje indikatora u praćenju položaja ugroženih društvenih grupa i cele populacije, što podrazumeva povećanje dostupnosti administrativnih izvora podataka i njihovog razvrstavanja (prema polu, starosnom dobu, etnicitetu, invaliditetu), umrežavanje administrativnih i anketnih podataka, kao i povećanje analitičkih kapaciteta zaposlenih u institucijama na nacionalnom i lokalnom nivou.53
Stopa zaposlenosti osoba sa invaliditetom iznosila je 13,3%, stopa nezaposlenosti 26,9%, dok je stopa neaktivnosti bila 69%, prema podacima iz 2007. godine.54 Iako su ovi podaci promenjeni nakon uvođenja obaveze zapošljavanja osoba sa invaliditetom (2010), najveći broj osoba sa invaliditetom je i dalje izvan tržišta rada. Prema podacima iz Popisa stanovništva,55 12,4% osoba sa invaliditetom bilo je ekonomski aktivno, a samo 9% bilo je zaposleno. Ključne preporuke za unapređenje sistema za praćenje siromaštva i socijalne isključenosti kroz dimenziju zaposlenosti su unapređenje anketnih izvora podataka, pre svega Ankete o radnoj snazi, na način koji omogućava prikupljanje i reprezentativnost podataka za ugrožene grupe stanovništva u radnom dobu, uključujući i osobe sa invaliditetom.56 Analiza uticaja Zakona o profesionalnoj rehabilitaciji i zapošljavanju osoba sa invaliditetom57 pokazala je da se položaj osoba sa invaliditetom poboljšao tokom osam godina primene ovog zakona, imajući u vidu situaciju na tržištu rada u Republici Srbiji.
Podaci iz godišnjeg izveštaja Nacionalne službe za zapošljavanje za 2018. godinu58 pokazuju da je ukupan broj nezaposlenih osoba sa invaliditetom prijavljenih na evidenciju Nacionalne službe 14.562 (40,2% žena), kao i da je u toku 2018. godine zaposleno/radno angažovano 1.567 osoba sa invaliditetom. Podaci iz 2013. godine pokazuju da 45 preduzeća za profesionalnu rehabilitaciju i zapošljavanje osoba sa invaliditetom zapošljava 1670 osoba sa invaliditetom (59,3%).59 Broj preduzeća za profesionalnu rehabilitaciju i zapošljavanje osoba sa invaliditetom povećao se poslednjih godina, pa je u septembru 2019. godine ukupan broj ovih preduzeća, sa važećom dozvolom za rad Ministarstva za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja, iznosio 57.60 Ukupan broj zaposlenih i broj zaposlenih osoba sa invaliditetom u periodu 2017 - septembra 2019. godine je 1657 od toga 1128 osoba sa invaliditetom (40,95% žena).
Sa rešenjem za rad pod opštim uslovima zaposleno je 956 osoba sa invaliditetom (84,76%), dok su pod posebnim uslovima (uz prilagođavanje poslova i/ili radnog mesta) zaposlene 172 (15,24%) osobe sa invaliditetom.61
Posmatrano prema kvalifikacionoj strukturi najveći broj zaposlenih osoba sa invaliditetom su kvalifikovani radnici sa III stepenom stručne spreme (46,27% od čega 36% žena), slede osobe sa invaliditetom sa IV stručne spreme (20,39% od čega 36% žena) i polukvalifikovani radnici sa II stepenom stručne spreme (12,58% od čega 41% žena), a zatim slede osobe sa invaliditetom sa završenim osnovnim obrazovanjem (12,15% od čega 46% žena).62
Prema podacima iz Popisa stanovništva,63 od ukupnog broja osoba sa invaliditetom u Republici Srbiji, 12,2% nije pohađalo osnovno obrazovanje, što predstavlja 41,9% ukupnog stanovništva Republike Srbije koje nikada nije išlo u osnovnu školu. To znači da svaka osma osoba sa invaliditetom u Republici Srbiji starosti 15 godina i više godina nikada nije išla u osnovnu školu, dok među opštom populacijom ovaj procenat iznosi 2,7%.
Međutim, u izvesnoj meri ohrabruje podatak da najmlađoj starosnoj kategoriji od 15 do 18 godina pripada 1,6% osoba sa invaliditetom koje nikada nisu pohađale osnovnu školu, a da najveći broj (65%) pripada kategoriji osoba starih 75 i više godina. Obrazovna struktura osoba sa invaliditetom je nepovoljna, 32,8% od ukupne populacije su osobe sa invaliditetom koje nisu završile osnovno obrazovanje, iako su ga u određenom trajanju pohađale, dok je 3,4% osoba sa invaliditetom završilo više obrazovanje, a 3,2% osoba sa invaliditetom je fakultetski obrazovano. Rezultati pokazuju da žene sa invaliditetom imaju niži nivo obrazovanja u poređenju sa muškarcima sa invaliditetom. Na primer, muškarci sa invaliditetom bez stručne spreme čine 18,6%, a žene 81,4% od ukupnog broja osoba sa invaliditetom koje nikada nisu pohađale osnovnu školu. Niži obrazovni nivo osoba sa invaliditetom predstavlja jedan od važnih faktora njihove visoke stope nezaposlenosti. Iako se ne spominju posebno deca sa invaliditetom, treba ukazati da između 13-15% dece iz jedne generacije ne završi osnovnu školu, kao i da podaci iz 2013. godine pokazuju da 25,3% mladih (18-24 godina) nije završilo srednju školu.64
Imajući u vidu ekonomsku samostalnost i izvore prihoda, među osobama sa invaliditetom najzastupljeniji izvor prihoda je penzija (61,7%) ili spadaju u kategoriju izdržavanih lica (20,5%), dok zaradu ili druga primanja po osnovu rada ostvaruje 6,8%, a socijalna primanja 4,9% od ukupnog broja osoba sa invaliditetom.65 Udeo žena u ukupnom broju izdržavanih osoba sa invaliditetom iznosi 70,3%.
Takođe, broj osoba sa invaliditetom koje su smeštene u različite vrste smeštaja (ustanove socijalne zaštite za smeštaj dece i omladine, domovi za decu ometenu u razvoju, ustanove za smeštaj odraslih i starih lica, ustanove za smeštaj odraslih invalidnih lica, lica ometenih u mentalnom razvoju i lica sa psihosocijalnim invaliditetom) iznosio je 15748 u 2017. i 16732 u 2018. godini.66 Taj broj osoba sa invaliditetom na rezidencijalnom smeštaju ukazuje na potrebu specifičnog delovanja, ne samo kada je u pitanju deinstitucionalizacija u oblasti socijalne zaštite, nego i u svakom drugom pogledu (npr. zaštita od svake vrste nasilja, uz posebne mere za sprečavanje rodno zasnovanog nasilja prema ženama koje su na smeštaju; uključivanje dece sa invaliditetom koja su na smeštaju u sistem obrazovanja i dr.).
U društvu su široko raširene predrasude i stereotipi o osobama sa invaliditetom, čemu značajno doprinose mediji, a zaposleni u institucijama sistema svoj rad još uvek zasnivaju na medicinskom modelu invaliditeta. Teme o značenju, prirodi i posledicama invaliditeta nisu zastupljene u obrazovnim programima. Na univerzitetima društveno-humanističkih nauka ne postoje studije invaliditeta (eng. disability studies), koje se kao posebna akademska disciplina izučavaju na mnogim univerzitetima u svetu, što za posledicu ima nizak nivo znanja budućih profesionalaca o socijalnom konstruktu invaliditeta. Žene sa invaliditetom su u riziku od višestruke diskriminacije, nevidljive su u javnoj sferi, ne učestvuju u dovoljnoj meri u javnom i političkom životu, suočavaju se sa teškoćama u ostvarivanju svojih prava i izložene su rodno zasnovanom nasilju.
_______
46 Član 1. Konvencije o pravima osoba sa invaliditetom
47 Ova definicija uključuje i osobe sa dugoročnim,
odnosno, hroničnim oboljenjima, na osnovu socijalnog pristupa, što znači da ako su zbog svog
stanja izloženi barijerama, smatraju se osobama sa invaliditetom.
48 Studija o izvodljivosti za unapređenje zapošljavanja
osoba sa invaliditetom u Republici Srbiji, Evropska agencija za rekonstruciju, 2006
49 Stanovništvo, Invaliditet (Podaci po opštinama
i gradovima), Popis stanovništva, domaćinstava i stanova 2011. u Republici Srbiji, Republika
Srbija, Republički zavod za statistiku, Beograd 2013
50 Milan M. Marković, Osobe sa invaliditetom u
Srbiji, Republički zavod za statistiku, Beograd, 2014
51 Prema podacima Republičkog zavoda za statistiku
Popis 2011. godine nije sproveden na teritoriji AP Kosovo i Metohija, dok je u opštinama
Preševo i Bujanovac zabeležen
52 Boško Mijatović, Siromaštvo u Srbiji u 2014.
godini, Tim za socijalno uključivanje i smanjenje siromaštva, Beograd, 2015
53
http://socijalnoukljucivanje.gov.rs/wp-content/uploads/2017/10/Pracenje_socijalne_ukljucenosti_u_Republici_Srbiji_trece_dopunjeno_izdanje.pdf,
SIPRU, 2017
54 Anketa o životnom standardu, Republički zavod
za statistiku, Beograd, 2007
55 Milan M. Marković, op. cit.
56
http://socijalnoukljucivanje.gov.rs/wp-content/uploads/2017/10/Pracenje_socijalne_ukljucenosti_u_Republici_Srbiji_trece_dopunjeno_izdanje.pdf,
SIPRU, 2017
57
http://socijalnoukljucivanje.gov.rs/wp-content/uploads/2019/02/Treci_nacionalni_izvestaj_o_socijalnom_ukljucivanju_i_smanjenju_siromastva_2014%E2%80%932017.pdf
58 http://www.nsz.gov.rs/live/digitalAssets/12/12205_izvestaj_o_radu_nsz_za_2018.pdf
59 http://socijalnoukljucivanje.gov.rs/wp-content/uploads/2014/06/ekonomski_uticaj_socijalnih_preduzeca_u_srbiji_RZS.pdf
60 Dopis Ministarstva za rad, zapošljavanje,
boračka i socijalna pitanja iz oktobra 2019. godine.
61 Ibid.
62 Ibid.
63 Milan M. Marković, op. cit.
64 http://socijalnoukljucivanje.gov.rs/wp-content/uploads/2016/06/stop_napustanju_skole.pdf
65 Milan M. Marković, op. cit.
66 Dopis Republičkog zavoda za socijalnu zaštitu iz
oktobra 2019. godine.
3.1. Ostvarenost ciljeva postavljenih u Prvoj strategiji
Detaljan pregled položaja osoba sa invaliditetom u vezi sa ostvarivanjem različitih prava i dostizanjem ciljeva utvrđenih Prvom Strategijom, sa podacima iz različitih oblasti, analizom pravnog okvira i zaključcima o potrebnim koracima u budućnosti, dat je u Izveštaju o sprovođenju Prve Strategije. Radi boljeg sagledavanja potrebe preduzimanja daljih koraka, u nastavku je dat kratak pregled stanja u pojedinim oblastima. Položaj osoba sa invaliditetom naročito je uslovljen sistemom obrazovanja i vaspitanja koji treba da obezbedi za svu decu i učenike jednako pravo i dostupnost obrazovanja i vaspitanja bez diskriminacije i izdvajanja po osnovu smetnji u razvoju i invaliditeta. Posle reforme sistema obrazovanja i uvođenja inkluzivnog obrazovanja u školski sistem 2010. godine, formirane su interresorne komisije na lokalnom nivou, a propisan je niz mera podrške deci (npr. individualizacija nastave, individualni obrazovni planovi - IOP, poseban dokument kojim se planira dodatna podrška u obrazovanju i vaspitanju za određeno dete i učenika, u skladu sa njegovim potrebama i mogućnostima). Prema podacima Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja (u daljem tekstu: MPNTR),67 u školskoj 2016/2017 godini po individualnim obrazovnim planovima (IOP) obrazovalo se 9.285 učenika po IOP-1, 10.269 učenika po IOP-2, u školskoj 2017/2018 godini po IOP-1 obrazovalo se 10.582 učenika, po IOP-2 11771 učenik, dok se u školskoj 2018/2019 godini po IOP-1 obrazovalo 9.567 učenika, a po IOP-2 11.957 učenika.
Veliki broj učenika je i dalje u školama za obrazovanje učenika sa smetnjama u razvoju i invaliditetom (tzv. specijalnim školama), a evidentan je i manjak pedagoških asistenata, te je potrebno pojačati napore u cilju dalje podrške uključivanju dece sa smetnjama u razvoju i invaliditetom u obrazovanje i sistemski i kontinuirano preduzimati mere i aktivnosti.
Imajući u vidu nepovoljnu obrazovnu strukturu osoba sa invaliditetom, propisima o profesionalnoj rehabilitaciji i zapošljavanju osoba sa invaliditetom predviđen je razvoj programa obuka zasnovanih na potrebama tržišta rada koji zadovoljavaju osnovne kriterijume za ostvarivanje planiranih rezultata i sticanje stručnih kompetencija. U periodu od 2017. do septembra 2019. godine, Ministarstvo za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja je izdalo odobrenja za sprovođenje oko 30 različitih programa obuka koje sprovode preduzeća za profesionalnu rehabilitaciju i zapošljavanje osoba sa invaliditetom.68 S druge strane, kontinuirano se sprovode i mere podrške za zapošljavanje osoba sa invaliditetom - subvencije za otvaranje novih radnih mesta, refundacija primerenih troškova prilagođavanja radnog mesta za osobe sa invaliditetom, refundacija troškova obezbeđivanja stručne podrške za osobe sa invaliditetom koje se zapošljavaju pod posebnim uslovima (radna asistencija), subvencija zarade za osobe sa invaliditetom koje nemaju radnog iskustva, samozapošljavanje, javni radovi i druge mere. U 2015. godini kroz Nacionalni akcioni plan zapošljavanja, kao mera podrške zapošljavanju kategorija teže zapošljivih lica, uveden je i paket usluga za osobe sa invaliditetom. Prema podacima Ministarstva za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja, ukupno 22.821 osoba sa invaliditetom koristila je mere profesionalne rehabilitacije, pre svega obuke, sajmove zapošljavanja i obuke za aktivno traženje posla u periodu od 2008. do 2014. godine.
U 2018. godini, prema podacima NSZ,69 u obuke za aktivno traženje posla uključeno je 1.553 nezaposlene osobe sa invaliditetom (653 žene); trening samoefikasnosti uspešno je završilo 156 osoba sa invaliditetom (92 žene); obuke u klubovima za traženje posla pohađalo je 253 polaznika sa invaliditetom (123 žene); na sajmovima zapošljavanja učestvovalo je 4.594 nezaposlene osobe sa invaliditetom (1944 žene); u radionicu za prevladavanje stresa usled gubitka posla uključeno je 28 nezaposlenih osoba sa invaliditetom (15 žena); subvencija za samozapošljavanje, uključeno je 130 nezaposlenih osoba sa invaliditetom (52 žene); subvencija za zapošljavanje nezaposlenih lica iz kategorije teže zapošljivih, uključene su 274 nezaposlene osobe sa invaliditetom (140 žena); subvencija zarade za osobe sa invaliditetom bez radnog iskustva, uključeno je 458 nezaposlenih osoba sa invaliditetom (203 žene); refundacija primerenih troškova prilagođavanja radnog mesta, uključeno je 14 nezaposlenih osoba sa invaliditetom (6 žena); refundacija troškova zarade licu angažovanom na pružanju podrške - radna asistencija, uključeno je 25 nezaposlenih osoba sa invaliditetom (14 žena) i javni radovi, uključeno je 1.596 nezaposlenih osoba sa invaliditetom (738 žena).
Reforma socijalne zaštite, započeta 2011. godine, usmerena je na razvijanje integralne socijalne zaštite kroz razvoj usluga, pluralizam pružalaca i unapređenje kvaliteta usluga i kvaliteta stručnog rada. U tom smislu se ulažu napori da se sa modela koji se u značajnoj meri oslanja na rezidencijalne ustanove pređe na model usluga u zajednici za pojedince i porodice (deinstitucionalizacija). Propisima o socijalnoj zaštiti definisani su standardi kvaliteta usluga socijalne zaštite koje se pružaju u lokalnoj zajednici, ali se ove usluge i dalje pružaju neujednačeno širom teritorije Republike Srbije. Na evidenciji centara za socijalni rad u 2017. godini bilo je 10.792 dece i 63.157 odraslih osoba sa invaliditetom, dok je u 2018. godini bilo 10857 dece i 60831 odrasla osoba sa invaliditetom.70 U 2017. godini, osobe sa invaliditetom činile su 11,8% korisnika usluga centara za socijalni rad (u daljem tekstu: CSR).71 U prethodnom periodu nema značajnijih odstupanja u broju korisnika na smeštaju u domovima za odrasle sa invaliditetom, dok je broj dece na rezidencijalnom smeštaju smanjen u velikoj meri, prevashodno pružanjem podrške hraniteljskim porodicama i prirodnoj porodici. Međutim, deca sa invaliditetom su i dalje prezastupljena u sistemu alternativnog staranja. Od ukupnog broja dece u ustanovama socijalne zaštite i hraniteljskim porodicama oni čine 22%, pri čemu treba imati u vidu da prema Popisu stanovništva (2011) u Republici Srbiji ima 0,7% dece sa smetnjama u razvoju i invaliditetom, uz napomenu da ovaj podatak odstupa od uobičajenih procena od 5% u opštoj populaciji, kako se smatra, zbog neodgovarajuće popisne metodologije.72 Uprkos uspešnom procesu deinstitucionalizacije dece u Republici Srbiji, deca sa smetnjama u razvoju i invaliditetom čine preko 70% od ukupnog broja dece na rezidencijalnom smeštaju i samo 14,3% na porodičnom (hraniteljskom smeštaju).73
Značajno je da se kao pružaoci usluga pojavljuju i udruženja osoba sa invaliditetom, koja su ostvarila uspehe u organizovanju i pružanju usluga u zajednici, naročito dnevnih boravaka, personalne asistencije, psihosocijalne podrške i savetovanja. Do kraja 2017. godine izdato je ukupno 326 licenci organizacijama socijalne zaštite za pružanje usluga, a broj izdatih licenci pružaocima usluga socijalne zaštite do kraja 3. kvartala 2019. godine iznosi 512.74
Kada se posmatraju jedinice lokalne samouprave i rasprostranjenost usluga socijalne zaštite koje se u njima pružaju, podaci pokazuju da se u 47% lokalnih samouprava organizuje dnevni boravak za decu i mlade sa smetnjama u razvoju, ali da su ostale usluge slabije razvijene.75 Dnevne usluge u zajednici su najzastupljenija grupa usluga socijalne zaštite, a u 2015. godini usluge iz ove grupe bile su obezbeđene u 132 grada i opštine. Usluga pomoć u kući pružala se u 123 jedinice lokalne samouprave (u 122 za starije a u 20 za decu), usluga dnevni boravak obezbeđena je u 77 opština i gradova, a za decu sa smetnjama u razvoju i invaliditetom u 68, dok se usluga lični pratilac deteta obezbeđivala u 30 jedinica lokalne samouprave.76
Alokacije sredstava lokalnih samouprava za socijalnu zaštitu ne prelaze 3% u odnosu na ukupan budžet, a prekidi u finansiranju usluga evidentni su u više od trećine lokalnih samouprava.77 Podaci iz 2015. godine pokazuju da su najveća izdvajanja od preko 2% za usluge socijalne zaštite zabeležena u šest lokalnih samouprava (Blace, Vlasotince, Bela Palanka, Čoka, Crna Trava i Babušnica), od kojih pet spada u IV grupu najnerazvijnih opština.78 Beograd i Novi Sad opredelili su 1,1% svojih budžeta za razvoj usluga socijalne zaštite.
Brojni faktori siromaštva karakteristični su za veliki broj osoba sa invaliditetom u Republici Srbiji, osobe sa invaliditetom su u riziku od siromaštva i pripadaju ugroženoj kategoriji stanovništva, te je još veća potreba i opravdanost preduzimanja brojnih mera iz različitih oblasti društvenog života usmerenih ka unapređenju sveukupnog položaja i uključenosti osoba sa invaliditetom u punoj meri u život zajednice, što je najcelishodnije i najefikasnije učiniti usvajanjem sveukupnog strateškog dokumenta iz oblasti unapređenja položaja osoba sa invaliditetom.
Na Programskom konkursu za unapređenje položaja osoba sa invaliditetom u Republici Srbiji u 2018. godini, Ministarstvo za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja odobrilo je sredstva za realizaciju aktivnosti 35 saveza udruženja osoba sa invaliditetom sa preko 500 lokalnih organizacija u sastavu saveza. Na Stalno otvorenom konkursu za unapređenje položaja osoba sa invaliditetom u 2018. godini ministarstvo je podržalo realizaciju ukupno 106 programa čiji su nosioci savezi i udruženja osoba sa invaliditetom, čiji su ciljevi poboljšanje pristupačnosti, podizanje svesti društvene zajednice o osobama sa invaliditetom i unapređenje kvaliteta života osoba sa invaliditetom. Za finansiranje projekata koje realizuju savezi i udruženja osoba sa invaliditetom obezbeđeno je 400.000.000,00 dinara.79
Tokom 2019. godine nastavilo se na realizaciji projekta usmerenih na povećanje pristupačnosti institucija od javnog značaja i za finansiranje projekata koje realizuju savezi i udruženja osoba sa invaliditetom u 2019. godini obezbeđeno je 450.000.000,00 dinara. Na Programskom konkursu za unapređenje položaja osoba sa invaliditetom u Republici Srbiji u 2019. godini ministarstvo je odobrilo sredstva za realizaciju aktivnosti 34 saveza udruženja osoba sa invaliditetom i preko 500 lokalnih organizacija u sastavu saveza.80
Na Stalno otvorenom konkursu za unapređenje položaja osoba sa invaliditetom u 2019. godini, zaključno sa 30. septembrom 2019. godine, ministarstvo je podržalo realizaciju ukupno 98 programa čiji su nosioci savezi i udruženja osoba sa invaliditetom.81
U periodu od 2017-2019. godine Kancelarija za ljudska i manjinska prava podržala je ukupno 24 projekta/programa namenjenih osobama sa invaliditetom, za koje je odobreno ukupno 15.846.414,00 dinara. U 2017. godini podržano je sedam projekata i ukupan iznos odobrenih sredstava je 3.607.463,00 dinara. U 2018. godini podržano je šest projekata sa ukupnim iznosom od 3.556.210,00 dinara, dok je u 2019. godini podržano jedanaest programa sa ukupnim iznosom od 8.682.741,00 dinara.82
Prema podacima Stalne konferencije gradova i opština, na osnovu podataka iz 50 jedinica lokalne samouprave - samo u dve je osnovan Savet za osobe sa invaliditetom, dok se u ovim opštinama i gradovima sprovodi 187 projekata namenjenih osobama sa invaliditetom, koji se finansiraju sredstvima lokalnih samouprava.83
_______
67 Dopis Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog
razvoja iz oktobra 2019. Podaci se odnose na osnovne škole, osnovne muzičke i baletske škole,
specijalne škole, gimnazije, stručne srednje škole i funkcionalno obrazovanje odraslih i
obuhvataju sve učenike koji dobijaju ovaj vid podrške (učenici sa smetnjama u razvoju i invaliditetom,
učenici sa teškoćama u učenju i učenici iz socio-ekonomski nepodsticajnih sredina).
68 Dopis Ministarstva za rad, zapošljavanje, boračka
i socijalna pitanja iz oktobra 2019. godine.
69 http://www.nsz.gov.rs/live/digitalAssets/12/12205_izvestaj_o_radu_nsz_za_2018.pdf
70 Dopis Republičkog zavoda za socijalnu zaštitu
iz oktobra 2019.
71 http://www.zavodsz.gov.rs/media/1423/izvestaj-o-radu-csr-2017rzsz.pdf
72 https://www.unicef.org/serbia/media/2631/file/SitAn%20polo%C5%BEaj%20dece%20sa%20smetnjama%20u%20razvoju%20i%20invaliditetom%20u%20Srbiji.pdf
73 Ibid.
74 Dopis Ministarstva za rad, zapošljavanje, socijalna
i boračka pitanja, Sektor za brigu o porodici i socijalnu zaštitu od oktobra 2019. godine.
75 http://socijalnoukljucivanje.gov.rs/wp-content/uploads/2016/12/Mapiranje-usluga-socijalne-zastite.pdf
76 Ibid.
77 Stalna konferencija gradova i opština, analiza "Socijalna
zaštita u lokalnoj samoupravi Srbije - trendovi, politike, perspektive"
78 http://socijalnoukljucivanje.gov.rs/wp-content/uploads/2016/12/Mapiranje-usluga-socijalne-zastite.pdf
79 Dopis Ministarstva za rad, zapošljavanje, socijalna
i boračka pitanja od oktobra 2019. Ministarstvo je finansiralo: 1) stimulativne i inkluzivne
radionice za osobe sa invaliditetom i aktivnosti (tribine, okrugli stolovi, tradicionalne
manifestacije) koje doprinose obezbeđenju ravnopravnosti osoba sa invaliditetom i podizanju
svesti o osobama sa invaliditetom radi njihovog što potpunijeg učešća u životu šire društvene
zajednice; 2) učešće osoba sa invaliditetom na sportskim manifestacijama rekreativnog i takmičarskog
karaktera; 3) poboljšanje pristupačnosti informacija i otklanjanje komunikacijskih barijera
(obuka čujućih lica za komunikaciju sa gluvim osobama; finansiranje kancelarija za znakovne
prevodioce; obuke za samostalno kretanje uz pomoć belog štapa i servisi tiflopedagoške podrške
slepim licima - učenje Brajevog pisma za Savez slepih Srbije i Savez slepih Vojvodine); 4)
strateške projekte u oblasti pristupačnosti (postavljanje zvučne signalizacija na 57 raskrsnica
na 509 semafora u svih 17 gradskih opština, postavljanje rampi na objektima udruženja osoba
sa invaliditetom i objektima javne namene [Zadužbina Ilije M. Kolarca, Beogradski sajam,
školske i predškolske ustanove u Beogradu, filijale Republičkog fonda penzijskog i invalidskog
osiguranja]; izgradnja toaleta u sklopu Hale 3A Beogradskog sajma, koji je u potpunosti prilagođen
osobama sa invaliditetom; 5) adaptacije, rekonstrukcije i opremanja objekata koje koriste
udruženja osoba sa invaliditetom.
80 Ibid. U 2019.
godini finansirano je preko 2.000 stimulativnih i inkluzivnih programa usmerenih na psihosocijalnu
podršku osobama sa invaliditetom i porodicama osoba sa invaliditetom; očuvanje i razvoj socijalnih
veština; edukaciju i jačanje kapaciteta osoba sa invaliditetom i podizanje nivoa svesti zajednice
o osobama sa invaliditetom, programe sportsko rekreativnog i takmičarskog karaktera; obezbeđivanju
ravnopravnosti osoba sa invaliditetom radi njihovog što potpunijeg učešća u životu šire društvene
zajednice, i to organizovanje tribina, okruglih stolova i prezentacije dobre prakse, kampanja,
tradicionalnih manifestacija i kulturno umetničke aktivnosti, obeležavanje važnih datuma
i sl.
81 Ibid. Cilj programa je poboljšanje pristupačnosti,
podizanje svesti društvene zajednice o osobama sa invaliditetom i unapređenje kvaliteta života
osoba sa invaliditetom (programi postavljenja rampi i platformi na objektima javne namene;
adaptacija, rekonstrukcija i opremanja objekata koje koriste savezi i udruženja osoba sa
invaliditetom; kampanja koje doprinose obezbeđenju ravnopravnosti osoba sa invaliditetom
radi njihovog što potpunijeg učešća u životu šire društvene zajednice; kampova za osobe sa
invaliditetom, tradicionalnih manifestacija i obeležavanja važnih datuma i jubileja i drugo).
82 Dopis Kancelarije za ljudska i manjinska prava
iz oktobra 2019.
83 Dopis Stalne konferencije gradova i opština
iz oktobra 2019.
3.2. Uporedna međunarodna praksa
U zemljama EU,84 jedna od šest osoba živi sa nekim oblikom invaliditeta, koji se kreće od blagog do teškog invaliditeta, što znači da postoji oko 80 miliona osoba koje su često sprečene da ostvare puno učešće u društvu i privredi usled prepreka sa kojima se suočavaju u svojoj životnoj sredini ili kao posledica stavova okoline. Stopa siromaštva osoba sa invaliditetom u EU je 70% viša od proseka, delom usled ograničenog pristupa zapošljavanju. Više od jedne trećine osoba sa invaliditetom preko 75 godina su u izvesnoj meri ograničene u svojim aktivnostima usled različitih faktora, a u više od 20% slučajeva značajno ograničene.
Tokom 2011. godine, 44 miliona osoba u EU imale su teškoće u osnovnim aktivnostima, a 35 miliona u vezi sa zaposlenjem, dok podaci pokazuju da je u 2012. godini, 42 miliona osoba u EU imalo neki oblik invaliditeta.85 U celoj EU, žene češće od muškaraca imaju invaliditet, pa u 2012. godini, 55% od svih osoba sa invaliditetom u starosnoj grupi 15-64 bile su žene. Takođe, osobe između 45-64 češće prijavljuju da imaju invaliditet u poređenju sa starosnom grupom 15-44.86
Usled starenja stanovništva EU, neminovno je da će ove vrednosti dalje rasti. Procenjuje se da će 2020. godine jedna petina stanovništva EU imati neki oblik invaliditeta, zbog čega su EU i države članice u potpunosti posvećene poboljšanju socijalnog i ekonomskog položaja osoba sa invaliditetom.87
Evropska unija preduzima mnoge mere i aktivnosti sa ciljem poboljšanja položaja osoba sa invaliditetom. Pored ratifikacije Konvencije o pravima osoba sa invaliditetom (2010),88 EU ima niz propisa i politika koje se odnose na osobe sa invaliditetom.89 Pored toga, EU aktivno radi na podizanju svesti javnosti o položaju osoba sa invaliditetom, kroz različite aktivnosti koje se organizuju svake godine (npr. godišnje konferencije, izveštaj o primeni Konvencije o pravima osoba sa invaliditetom, nagrade za najpristupačnije gradove). Veoma je značajno što EU svake godine finansijski podržava rad organizacija civilnog društva koje se bave poboljšanjem položaja osoba sa invaliditetom i ostvarivanjem njihovih prava, kroz Evropski strukturalni i investicioni fond (ESIF) obezbeđuje kontinuirano sredstva za osiguravanje socijalne inkluzije za najugroženije grupe stanovništva, uključujući osobe sa invaliditetom, a takođe finansira rad Akademske mreže evropskih eksperata u oblasti invaliditeta (ANED), koja obezbeđuje Evropskoj komisiji analizu podataka i politika iz država članica i nadgleda sprovođenje Konvencije o pravima osoba sa invaliditetom.90 Pored toga, od izuzetnog je značaja činjenica da su kroz Evropski strukturalni i investicioni fond milijarde eura preusmerene na reforme sistema u državama članicama za promenu, odnosno, prelazak sa institucionalnog okruženja na život u zajednici.91 Kroz ovaj fond je pružena podrška državama članicama, a mnoge države usvajaju strategije za promenu sistema i podršku životu u zajednici, što je uslov za dobijanje finansijske podrške iz ovih fondova za projekte u ovoj oblasti.
U EU i državama članicama, istraživanja o položaju osoba sa invaliditetom finansiraju se iz javnih prihoda, a postoje i studije invaliditeta na mnogim univerzitetima (trenutno postoji 47 postdiplomskih programa),92 kao i različiti projekti kojima se udružuju univerziteti koji imaju studije invaliditeta.93
Savet Evrope, takođe, usvajanjem Strategije za osobe sa invaliditetom za period 2017-2023, pokazao je jasno opredeljenje u cilju preduzimanja mera i aktivnosti za unapređenje ostvarivanja prava osoba sa invaliditetom i poboljšanje njihovog opšteg društvenog položaja.94 Strategija obuhvata građanska, politička, ekonomska, socijalna i kulturna prava i nastoji da se države članice obavežu da osobe sa invaliditetom ostvaruju sva prava u punoj meri, bez obzira na invaliditet. Ovo uključuje decu i mlade osobe sa invaliditetom, kao i starije osobe sa invaliditetom, bez obzira na to gde žive.
_______
84 Podaci iz Evropske strategije za osobe sa invaliditetom
2010-2020 - Evropa bez barijera (European Disability Strategy 2010-2020: A Renewed Commitment
to a Barrier-Free Europe)
85 https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/pdfscache/34409.pdf
86 Ibid.
87 https://ec.europa.eu/social/main.jsp?langId=en&catId=1137
88 https://europa.eu/rapid/press-release_IP-11-4_en.htm
89 https://ec.europa.eu/social/main.jsp?langId=en&catId=1137
90 Ibid.
91 https://eustructuralfundswatchdotcom.files.wordpress.com/2017/11/cle-sfw_opening-up-communities-november-2017_final.pdf
92 https://www.postgrad.com/courses/disability-studies/europe/
93 https://disability-studies.leeds.ac.uk/research/european-networking-in-disability-studies/
94
https://edoc.coe.int/en/people-with-disabilities/7276-pdf-human-rights-a-reality-for-all-council-of-europe-disability-strategy-2017-2023.html
3.3.1. Pristupačnost
Pristupačnost je opšti termin koji se koristi kako bi se opisao stepen do kojeg su fizičko okruženje, prevozna sredstva, informacije i komunikacije, uključujući informacione i komunikacione tehnologije i sisteme, kao i objekti, roba i usluge pristupačni najvećem broju ljudi. Kada govorimo o osobama sa invaliditetom i njihovom pravu pristupa fizičkom okruženju, uslugama i proizvodima, pristupačnost se povezuje i sa ljudskim pravima i pravnim mehanizmima njihove zaštite, a istovremeno se povezuje sa terminom "Univerzalni dizajn" koji podrazumeva pristupačnost svim ljudima bez obzira na to da li imaju invaliditet ili ne.95
Pristupačnost je preduslov za samostalni život, puno i ravnopravno učešće osoba sa invaliditetom u društvu i neograničeno ostvarivanje svih ljudskih prava i osnovnih sloboda, ravnopravno sa drugima i odnosi se na osobe sa svakom vrstom invaliditeta.
Države treba da identifikuju prepreke i barijere u pristupačnosti, između ostalog i u odnosu na: (a) zgrade, puteve, prevozna sredstva i druge pogodnosti u zatvorenom i na otvorenom prostoru, uključujući škole, stambene objekte, zdravstvene objekte i radna mesta; (b) informacije, komunikacije i druge usluge, uključujući i elektronske usluge i hitne službe. Pomenute "druge pogodnosti u zatvorenom i na otvorenom prostoru" trebalo bi, između ostalog, da obuhvataju zgrade organa javnog reda, pravosudne objekte i zatvore, socijalne ustanove, prostore i objekte za društvene interakcije, rekreaciju, kulturne, verske, političke i sportske aktivnosti, kao i trgovinske objekte, dok "druge usluge" treba da obuhvataju, između ostalog, pošte, banke, telekomunikacijske i informativne usluge i servise.96
Komitet za prava osoba sa invaliditetom smatra da je neophodno u kratkom ili srednjem roku sačiniti analizu stanja i identifikovati postojeće prepreke i barijere koje bi trebalo ukloniti. Barijere bi trebalo uklanjati na kontinuiran i sistematičan način, postepeno ali postojano.97
Pristupačnost se u najvećoj meri odnosi na fizičku i informacionu pristupačnost.
Fizička pristupačnost
Fizička pristupačnost podrazumeva omogućavanje pristupa fizičkom okruženju, uslugama i sredstvima prevoza. U Republici Srbiji je u prethodnom periodu donet niz propisa kojima je stvoren solidan pravni okvir u ovoj oblasti. Neki od tih propisa odnose se na: planiranje i izgradnju, tehničke standarde planiranja, projektovanja i izgradnje objekata kojima se osigurava nesmetano kretanje i pristup osobama sa invaliditetom, deci i starijim osobama; javne nabavke za koje je potrebno priložiti dokaz o poštovanju tehničkih standarda pristupačnosti za dobra i usluge za osobe sa invaliditetom; bezbednost saobraćaja na putevima i obezbeđivanje pristupa, ravnopravno sa drugima, fizičkom okruženju osobama sa invaliditetom, postavljanje opreme za obeležavanje prostora na javnim saobraćajnim i drugim površinama za slepa i slabovida lica; komunalne delatnosti i mogućnost obezbeđivanja javnog gradskog prevoza i nesmetanog parkiranja za osobe sa invaliditetom; železnički i vazdušni saobraćaj i prava osoba sa invaliditetom i osoba sa smanjenom pokretljivošću u železničkom i avio-prevozu; povlastice u unutrašnjem putničkom saobraćaju; poreska i carinska oslobođenja i olakšice; socijalno stanovanje; kretanje uz pomoć psa vodiča i dr.
Bez obzira na postojeću regulativu, osobe sa invaliditetom se i dalje suočavaju sa preprekama u obavljanju svakodnevnih aktivnosti, prilikom kretanja, korišćenja prevoza, ulaska i kretanja kroz različite javne objekte, kao i stambenih objekata koji i dalje nisu pristupačni, čime im se u izvesnoj meri onemogućava pristup robama i uslugama i uključivanje u društvo uopšte.
Nepristupačnost javnih objekata, posebno onih u kojima se ostvaruju različita prava, kao što su centri za socijalni rad, jedinice lokalne samouprave, pošte, policijske uprave, Republički fond PIO i dalje je izražena i pored brojnih ali nesistematičnih intervencija, što predstavlja prepreku osobama sa invaliditetom. Podaci iz Izveštaja o pristupačnosti poslovnih zgrada državnih organa osobama sa invaliditetom,98 pokazuju da od 23 državna organa u kojima je proveravana pristupačnost, samo su tri objekta u potpunosti zadovoljila standarde pristupačnosti. Mapa pristupačnosti, koja se nalazi na internet prezentaciji Zaštitnika građana, sadrži naznake o pristupačnosti različitih objekata širom Republike Srbije.99 Međutim, ova mapa sadrži relativno mali broj informacija, odnosno, potrebno je dopunjavati i stalno ažurirati, kako bi se raspolagalo relevantnijim podacima iz ove oblasti.
Fizička pristupačnost prostorija u kojima se nalaze stručne službe centara za socijalni rad u jedinicama lokalne samouprave nije još uvek adekvatna. Podaci iz 2018. godine pokazuju da od 170 anketiranih centara za socijalni rad 72 ima (fiksnu ili pokretnu) rampu, rukohvate ima 94 centra, pristupačno prizemlje ima 118, lift (ukoliko zgrada ima više spratova) ima 156, dok pristupačan toalet ima 97 centara.100 Takođe, sigurne kuće uglavnom nisu potpuno pristupačne ženama sa invaliditetom,101 što predstavlja prepreku u obezbeđivanju zaštite od nasilja.
Stanovanje osoba sa invaliditetom predstavlja poseban problem i direktno utiče na izolovanost osoba sa invaliditetom i obim njihovog društvenog uključivanja. Adaptacije mesta stanovanja osoba sa invaliditetom nisu sistemski rešene, te su osobe sa invaliditetom prinuđene da se same snalaze da obezbede finansijska sredstva za adaptacije, kao i da ispune vrlo komlikovane procedure za dobijanje neophodne saglasnosti. Takođe, radne sredine su uglavnom nepristupačne, uključujući i u biznis sektoru, što dodatno otežava slobodan i ravnopravan pristup zapošljavanju osoba sa invaliditetom.
Kada se posmatra pristupačnost saobraćajnica i javnih površina, postojanje različitih prepreka kao što su rupe, otvoreni šahtovi, nepropisno postavljen urbani mobilijar, visoki ivičnjaci, nedostatak taktilnih traka i zvučnih semafora i slično, onemogućava nesmetano kretanje osoba sa invaliditetom. Pitanje pristupačnosti prevoza ostaje i dalje otvoreno, jer u praksi, javni prevoz je u najvećem broju slučajeva nepristupačan, a samo u Beogradu postoji tzv. specijalizovani javni prevoz za osobe sa invaliditetom, čiji kapaciteti nisu dovoljni da zadovolje potrebe svih potencijalnih korisnika, a koji je organizovan kao kombi prevoz.102
Takođe, istraživanja pokazuju da postoji problem pristupačnosti (javnim uslugama), budući da pojedini pružaoci javnih usluga ne koriste elektronske kanale, dok fizička pristupačnost široko varira u odnosu na geografsku lokaciju, odnosno, regulatorni okvir za pristupačnost postoji, ali je njegovo sprovođenje manjkavo.103
______
95 Univerzalni dizajn označava dizajn proizvoda,
okruženja, programa i usluga koje koriste svi, u najvećoj mogućoj meri, bez potrebe prilagođavanja
ili specijalnog dizajniranja. Univerzalni dizajn ne isključuje pomoćna sredstva za određene
grupe osoba sa invaliditetom tamo gde je to potrebno (Konvencija o pravima osoba sa invaliditetom,
član 2. stav 5).
96 Opšti komentar broj 2 Komiteta za prava osoba
sa invaliditetom, para. 17
97 Ibid, para. 27
98 Poverenik za zaštitu ravnopravnosti - Izveštaj
broj 021-01-22/2013-03
99 http://mapapristupačnosti.rs/
100 Dopis Republičkog zavoda za socijalnu zaštitu iz
oktobra 2019.
101 Izveštaj Pokrajinskog zaštitnika građana -
Ombudsmana za 2018. godinu, Pokrajinski zaštitnik građana - Ombudsman, Novi Sad, 2019
102 GSP Beograd, Prevoz osoba sa invaliditetom,
dostupno na: http://gsp.rs/specijalni_prevoz.aspx
103 SIGMA, Monitoring Report: The Principles of
Public Administration, Serbia 2019, strana 49, dostupno na: http://sigmaweb.org/publications/Monitoring-Report-2019-Serbia.pdf
Informaciona pristupačnost
Informaciona pristupačnost podrazumeva ostvarivanje prava na informisanje i komunikaciju u skladu sa potrebama osoba sa invaliditetom, uz razvoj i korišćenje asistivnih tehnologija. U ovoj oblasti je donet niz propisa kojima se omogućava pristupačnost informacija i komunikacija, kao što su: obaveza obezbeđivanja sredstava i drugih uslova za nesmetano ostvarivanje prava osoba sa invaliditetom u javnom informisanju, slobodno primanje ideja, informacija i mišljenja, kroz propise o javnom informisanju; posebne obaveze nosilaca javnog medijskog servisa da proizvodi i emituje programe namenjene svim segmentima društva, bez diskriminacije, vodeći pri tome računa naročito o specifičnim društvenim grupama kao što su, između ostalog, osobe sa invaliditetom i posebno gluvi i nagluvi, propisima o javnim medijskim servisima; omogućavanje umnožavanja i stavljanja u promet autorskog dela, bez dozvole autora i bez plaćanja autorske naknade, ako to delo ne postoji u traženom obliku, ako je njegova upotreba u direktnoj vezi sa invaliditetom i to u obimu koji zahteva određena vrsta invaliditeta - kroz propise o autorskim i drugim pravima; pravo na učenje znakovnog jezika i pravo na upotrebu usluge tumača za znakovni jezik za gluve i nagluve osobe; dostupnost svih kulturnih sadržaja za osobe sa invaliditetom; korišćenje elektronskih javnih usluga i internet stranica organa državne uprave i dr. U 2018. godini donet je Zakon o elektronskoj upravi,104 kojim je propisano da su državni organi dužni da poštuju standarde pristupačnosti u pogledu sadržaja veb sajtova i elektronske uprave, a doneta je i Uredba o bližim uslovima za izradu i održavanje veb sajtova, koja sadrži deo o pristupačnosti.105 Nadalje je potrebno podržavati izradu informaciono komunikacionih tehnologija - IKT alata koji omogućavaju osobama sa invaliditetom olakšan pristup korišćenju novih tehnologija. Takođe, neophodne su i olakšice za opremu koja služi kao asistivna tehnologija (npr. oslobađanje carine, smanjen PDV), kao i uvođenje podsticaja za domaću IKT industriju za stvaranje ovih alata.
Poseban segment, u smislu informacione pristupačnosti, predstavljaju vanredne situacije, što podrazumeva pristupačne protokole i informativne usluge, u skladu sa potrebama osoba sa invaliditetom, naročito u slučajevima potrebe za evakuacijom - upozorenja, SOS telefoni, priručnici na Brajevom pismu za srpski jezik, audio deskripcija i slično, kao i dostupnost informacija o raspoloživim servisima i uslugama u lokalnoj zajednici u različitim prilagođenim formatima. Ministarstvo unutrašnjih poslova, u saradnji sa Ministarstvom prosvete, nauke i tehnološkog razvoja, u osnovnim školama u Republici Srbiji od 2017. godine realizuje Program "Osnovi bezbednosti dece" za učenika I, IV i VI razreda, sa ciljem podizanja bezbednosne kulture kod dece. Na osnovu iskazanih potreba škola za decu sa smetnjama u razvoju u saradnji sa Ministarstvom prosvete, nauke i tehnološkog razvoja vrše se pripreme za realizaciju projekata i u navedenim školama i uz upotrebu znakovnog jezika. Takođe, izrađen je priručnik za ponašanje u vanrednim situacijama i u prilagođenoj verziji za osobe sa oštećenim vidom, pokazna vežba evakuacije u školi za decu sa smetnjama u razvoju, kao i okrugli sto o osobama sa invaliditetom u vanrednim situacijama.106
Međutim, uprkos postojanju pravnog okvira, osobama sa senzornim invaliditetom i dalje je otežan pristup informacijama i komunikacijama, štampani mediji uglavnom nisu pristupačni osobama oštećenog vida, dok gluvim i nagluvim osobama u velikoj meri nisu pristupačni ni radio ni televizija. Savez slepih Srbije i biblioteka ovog saveza preduzimaju određene aktivnosti u cilju obezbeđivanja i promovisanja standardizovanog Brajevog pisma za srpski jezik, ali je neophodno preduzeti sistemske mere. Pored toga, potrebno je obezbediti i audio deskripciju, posebno imajući u vidu činjenicu da je napredovanje u softverskim rešenjima ubrzano, kao i da je audio deskripcija alatka koja je široko prihvaćena u zemljama Evropske unije. Evidentan je i nedovoljan broj tumača znakovnog jezika u odnosu na potrebe, kao i njihova adekvatna obučenost. Prema podacima Ministarstva pravde, krajem 2019. godine u Republici Srbiji je ukupno 22 tumača za znakovni jezik.107 Nivo ostvarenja prava na korišćenje tumača znakovnog jezika zavisi od visine sredstava koja su za tu namenu opredeljena na projektima, odnosno, finansiranje zavisi od programskih konkursa Ministarstva za rad, zapošljavanje, socijalna i boračka pitanja.108
Iskustvo organizacija civilnog društva pokazuje da se pružaoci usluga uglavnom bave aspektom fizičke pristupačnosti, dok druge dimenzije pristupačnosti koje bi trebalo da podstaknu razmatranje pojedinosti različitih grupa osoba sa invaliditetom nisu uzete u obzir.109 Većina predstavnika organizacija civilnog društva (96%) smatra da pružaoci usluga nisu dobro obučeni za komunikaciju i postupanje prema osobama sa invaliditetom, što uključuje ne samo administrativne usluge, već i medicinske usluge i usluge socijalne zaštite, dok se e-kanali pružanja usluga percipiraju kao pretežno nepristupačni osobama sa invaliditetom (58%).110
Imajući u vidu stanje u oblasti pristupačnosti u Republici Srbiji, opšti zaključak iz Izveštaja o sprovođenju Prve strategije jeste da je pravni okvir za obezbeđivanje pristupačnosti solidan, kako u oblasti fizičkog okruženja, tako i u oblasti informacija i komunikacija, ali je neophodno ulagati napore na doslednom sprovođenju propisa u praksi, te dalje unapređivati stanje, naročito u oblastima pristupačnosti javnih objekata, saobraćajne infrastrukture i prevoznih sredstava u javnom prevozu putnika, pristupačnosti informacija i komunikacija, kao i usluga namenjenih javnosti. U ovoj oblasti uporište se može naći i u Aktu o pristupačnosti u EU.111
U Zaključnim zapažanjima Komiteta za prava osoba sa invaliditetom (2016),112 izražena je zabrinutost zbog nepostojanja nacionalne strategije obezbeđivanja pristupačnosti i zakonskih propisa koji bi sadržavali delotvorne sankcije za nepoštovanje propisa, zbog niskog stepena mogućnosti pristupa javnim objektima, institucijama i uslugama, kao i uslugama elektronskih medija. Komitet za prava osoba sa invaliditetom preporučio je Republici Srbiji da razvije sveobuhvatan plan za obezbeđivanje pristupačnosti uz efikasan nadzor i mapu puta koja će postaviti polazne tačke za uklanjanje postojećih prepreka; da promoviše univerzalni dizajn za sve zgrade, javne servise i javni transport, kao i pristupačnost informacija i medija, posebno elektronskih medija, u skladu sa Opštim komentarom broj 2. U tom smislu, preporučeno je Republici Srbiji da odredi dovoljno sredstava za nadziranje sprovođenja standarda pristupačnosti, uz podršku ažurirane nacionalne baze podataka na svojoj teritoriji; utvrdi delotvorne sankcije za odvraćanje koje se mogu nametnuti zbog nesprovođenja; poveća titlovanje i prevođenje na znakovni jezik u medijima i uključi organizacije osoba sa invaliditetom u ovaj proces.
Takođe, izražena je zabrinutost što u Republici Srbiji još uvek nije uspostavljeno nacionalno telo za Brajevo pismo za srpski jezik, koje bi garantovalo postojanje standardizovane i jedinstvene Brajeve azbuke, potrebne da bi se podstaklo širenje upotrebe ovog pisma u obrazovanju, zapošljavanju i primeni informacionih i komunikacionih tehnologija, pa je preporučio Republici Srbiji da preduzme neophodne korake na osnivanju nacionalnog tela za Brajevo pismo i obezbedi stvaranje standardizovanog Brajevog pisma za srpski jezik.113 Takođe, preporučuje usvajanje pristupačne i sveobuhvatne strategije za vanredne situacije, protokole i pristupačne informativne usluge (npr. SOS linije, SMS aplikacije za upozorenje, priručnike na znakovnom jeziku i na Brajevom pismu za srpski jezik).
______
104 "Službeni glasnik RS", broj
27/18
105 "Službeni glasnik RS", broj
104/18
106 Dopis Ministarstva unutrašnjih poslova
iz oktobra 2019. MUP je u saradnji sa NOOIS izradio Priručnik za ponašanje u vanrednim situacijama,
koji je izrađen i u prilagođenoj verziji za osobe sa oštećenim vidom i nalazi se na sajtu
Sektora za vanredne situacije, kao i posteri za postupanje u vanrednim situacijama prilagođeni
osobama sa invaliditetom. U toku 2017. godine MUP je u saradnji sa organizacijom Caritas
Srbija realizovao pokazne vežbe evakuacije u školi za decu sa smetnjama u razvoju "Radivoj
Popović" u Beogradu, a 2019. godine sa Misijom OEBS u Srbiji realizovan je okrugli sto
u Novom Sadu na temu "Smanjenje rizika od katastrofa - osobe sa invaliditetom u vanrednim
situacijama"
107 Ministarstvo pravde,
Elektronska
evidencija stalnih sudskih prevodilaca i tumača, decembar 2019,
dostupno na:
https://www.mpravde.gov.rs/tekst/13857/elektronska-evidencija-stalnih-sudskih-prevodilaca-i-tumaca.php
108 Desanka Žižić i Mihajlo Gordić, Analiza
primene Zakona o znakovnom jeziku, Gradska organizacija gluvih Beograda, Beograd, 2019
109 Miloš Đinđić i Dragana
Bajić, Nacionalni
PAR monitor: Srbija, Centar za evropske politike, Beograd, 2018,
dostupno na:
https://cep.org.rs/wp-content/uploads/2018/11/nacionalni_par_monitor_srbija.pdf
110 Ibid.
111 https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=COM%3A2015%3A0615%3AFIN
112 CRPD/C/SRB/CO/1, maj 2016, para. 17. i 18.
113 CRPD/C/SRB/CO/1, maj 2016, para. 43. i 44.
3.3.2. Participacija
Participacija osoba sa invaliditetom u društvu podrazumeva da pojedina rešenja u praksi moraju svakoj grupi osoba sa invaliditetom omogućiti da oblikuju, izražavaju i realizuju svoje osnovne razvojne potrebe i posebne interese, da učestvuju u svim procesima donošenja odluka koje ih se tiču, da imaju jednake mogućnosti kao i osobe bez invaliditeta, a pre svega da imaju pravo na različitost. U tom smislu, kada se govori o participaciji osoba sa invaliditetom, naglasak se stavlja na garantovanje ravnopravnosti, na nediskriminaciju i puno učešće osoba sa invaliditetom u svim aspektima društvenog života.
Položaj osoba sa invaliditetom u Republici Srbiji uređen je brojnim zakonskim aktima, te se tako odredbe o pravima osoba sa invaliditetom nalaze u velikom broju propisa, što za posledicu treba da ima uključivanje osoba sa invaliditetom kako u procese u kojima se odlučuje o njihovom položaju, tako i ostvarivanje različitih prava u odnosu na potrebe. Međutim, činjenica je da su osobe sa invaliditetom i dalje ograničene u ostvarivanju osnovnih prava, kao što su pravo na slobodno kretanje, na izbor mesta i načina života i puni pristup kulturnim, rekreativnim i sportskim aktivnostima. Ratifikacijom Konvencije o pravima osoba sa invaliditetom države ugovornice obavezale su se da uzmu u obzir zaštitu i unapređenje ljudskih prava osoba sa invaliditetom u okviru svih politika i programa, kao i da preduzmu mere u oblasti ekonomskih, socijalnih i kulturnih prava u skladu sa maksimalno raspoloživim sredstvima i ako je potrebno u okviru međunarodne saradnje, kako bi se postepeno osiguralo puno ostvarivanje tih prava.
Prvom strategijom je kao prvi opšti cilj određeno uključivanje pitanja položaja osoba sa invaliditetom u opšte razvojne planove i aktivnosti, čime se ukazuje na postojanje ključne uloge multisektorskog i multidisciplinarnog pristupa u politici mera koje utiču na položaj osoba sa invaliditetom, a kao princip promovisan je način uključivanja osoba sa invaliditetom u kreiranje i sprovođenje politika - "ništa o nama bez nas". Na ovaj način obezbeđuje se pomeranje težišta sa dugoročne zavisnosti i pasivne uloge ka aktiviranju potencijala i izgradnji kapaciteta osoba sa invaliditetom, kao i stvaranje mogućnosti da osobe sa invaliditetom budu aktivni i produktivni članovi društva.
Tokom perioda važenja Prve strategije, osobe sa invaliditetom uključene su u rad brojnih radnih tela, grupa i odbora, u procese izrade propisa koji se tiču položaja osoba sa invaliditetom, a Vlada je 2005. godine osnovala Savet za osobe sa invaliditetom koji čine predstavnici nadležnih ministarstava i nacionalnih organizacija osoba sa invaliditetom, radi praćenja sprovođenja politika vezanih za osobe sa invaliditetom. Uloga ovog saveta je da razmatra predloge propisa relevantnih za prava i unapređenje položaja osoba sa invaliditetom i predlaže neophodne dopune i izmene, a slična tela, iako u veoma malom broju, postoje i u jedinicama lokalne samouprave. Na primer, od 50 jedinica lokalne samouprave za koje su pribavljeni podaci, samo u dve jedinice lokalne samouprave formiran je lokalni savet za osobe sa invaliditetom.114
Učešće u političkom i javnom životu predstavlja važan preduslov za ostvarivanje društvene participacije osoba sa invaliditetom. U tom smislu, potrebno je u što većem obimu omogućiti političku participaciju svih osoba sa invaliditetom, odnosno, obezbediti adekvatna prilagođavanja i podršku u vezi sa ostvarivanjem aktivnog i pasivnog biračkog prava. Na primer, za gluve i nagluve osobe potrebno je obezbediti prevođenje izbornih kampanja na znakovni jezik, obezbediti tajnost glasanja za slepe osobe, arhitektonsku pristupačnost biračkih mesta, ukloniti prepreke za političko učešće osoba sa intelektualnim i psihosocijalnim invaliditetom i sl. Potrebno je preduzeti posebne mere kako bi se obezbedila podrška ženama sa invaliditetom, koje manje učestvuju u političkom životu, da ostvare svoje pasivno biračko pravo i da se kandiduju na lokalnim i nacionalnim izborima. Takođe, neophodne su mere za povećanje političke participacije mladih osoba sa invaliditetom. Pored toga, veliku prepreku predstavlja i to što je u Srbiji ostvarivanje biračkog prava povezano sa poslovnom sposobnošću, odnosno, osobe koje su lišene poslovne sposobnosti po automatizmu su lišene biračkog prava, što je u suprotnosti sa međunarodnim standardima u ovoj oblasti.115 Neophodno je izmeniti propise i osigurati da osobe sa invaliditetom ne budu lišene biračkog prava na osnovu invaliditeta.
Takođe, veoma su važne i druge oblasti društvenog života koje doprinose participaciji osoba sa invaliditetom u društvo, kao što su sportsko, rekreativno i kulturno stvaralaštvo i učešće mladih sa invaliditetom u ovim aktivnostima. Poseban značaj za sve oblasti imaju aktivnosti podizanja svesti o osobama sa invaliditetom, razbijanje stereotipa i predrasuda i promocija pozitivne slike o mogućnostima osoba sa invaliditetom. Pored toga, neophodno je redovno prikupljanje i analiza statističkih podataka o osobama sa invaliditetom i uslovima njihovog života. U tom smislu, potrebno je obezbediti podatke o osobama sa invaliditetom u odnosu na pol, starosno doba, nacionalnu pripadnost, mesto stanovanja i slično, kako bi se analizirala situacija osoba sa invaliditetom koje su izložene višestrukim nepovoljnostima (npr. mlade osobe sa invaliditetom, Romkinje sa invaliditetom i slično).
U Izveštaju o sprovođenju Prve strategije naznačeno je da je pitanje položaja osoba sa invaliditetom uneto u mnoga strateška dokumenta i razvojne planove, što svakako doprinosi unapređenju njihovog položaja, ali je u značajnoj meri potrebno stvaranje planiranog institucionalnog okvira za multisektorski i multiresorni pristup položaju osoba sa invaliditetom svih relevantnih aktera na različitim nivoima - nacionalnom, pokrajinskom i lokalnom.
Komitet za prava osoba sa invaliditetom je zabrinut zbog isključivanja osoba sa invaliditetom iz javnog života, pogotovo žena sa invaliditetom i osoba sa invaliditetom romske nacionalnosti, pa preporučuje Republici Srbiji da uloži veće napore u dovođenje osoba sa invaliditetom na položaje izabranih predstavnika i javnih funkcija, kao i da obezbedi da osobe sa invaliditetom budu uključene u predstojeće izbore i da im bude omogućen pristup biralištima i materijalima izbornih kampanja.116 Pored toga, Republika Srbija ohrabrena je da ratifikuje i sprovodi Sporazum iz Marakeša, kojim se olakšava i omogućava pristup objavljenim delima za osobe koje su slepe, slabovide ili sa drugim teškoćama u čitanju.117 Republici Srbiji je preporučeno da ažurira i prikuplja podatke i statistiku o osobama sa invaliditetom razvrstane po starosti, polu, vrsti invaliditeta, nacionalnoj i geografskoj pripadnosti, uključujući vrstu okruženja u smislu boravišta ili institucije, podnete tužbe zbog diskriminacije i/ili zbog nasilja prema osobama sa invaliditetom, pri čemu je neophodno u razvoj ovih procesa uključiti organizacije osoba sa invaliditetom, na smislen način.118
Komitet za eliminaciju diskriminacije žena izrazio je zabrinutost što žene iz višestruko ugroženih društvenih grupa, uključujući žene sa invaliditetom, nisu zastupljene u političkom i javnom životu, pa je preporučio Republici Srbiji da ubrza dostizanje jednake zastupljenosti žena, uključujući žene sa invaliditetom, u svim oblastima javnog i političkog života, posebno na pozicijama odlučivanja, na nacionalnom i lokalnom nivou, kao i u oružanim snagama i u diplomatskoj službi, te da izdvoji odgovarajuća sredstva za sprovođenje takvih mera.119
Pravo na jednako priznanje pred zakonom je fundamentalno ljudsko pravo. To znači da je poslovna sposobnost univerzalno pravo svakog pojedinca koja proističe iz činjenice da je u pitanju ljudsko biće, zbog čega se mora podržati i osigurati za osobe sa invaliditetom, na jednakoj osnovi sa drugima.120 Poslovna sposobnost je preduslov za ostvarivanje građanskih, političkih, ekonomskih, socijalnih i kulturnih prava. Posebno je značajna kada osobe sa invaliditetom moraju da donesu fundamentalne odluke u vezi sa svojim zdravljem, obrazovanjem, privatnim životom i radom. Uskraćivanje poslovne sposobnosti osobama sa invaliditetom, u mnogim slučajevima, dovela je do lišavanja mnogih osnovnih prava, uključujući pravo da glasaju, pravo na brak i osnivanje porodice, reproduktivna prava, pravo na roditeljstvo, pravo na davanje saglasnosti u intimnim odnosima i za vršenje medicinskih intervencija i pravo na slobodu.121
Jednako priznanje pred zakonom osoba sa invaliditetom, priznavanje poslovne sposobnosti i omogućavanje osobama sa invaliditetom, kojima je takva podrška potrebna, donošenje odluka uz podršku,122 predstavlja preduslov participacije osoba sa invaliditetom u društvu. Poslovna sposobnost i mentalna sposobnost su različiti koncepti. Poslovna sposobnost je sposobnost da se bude nosilac prava i obaveza, kao i da se ostvaruju prava i obaveze, te je kao takva pravni koncept. Mentalna sposobnost se odnosi na veštinu odlučivanja, što varira od osobe do osobe i može biti različito kod određene osobe u zavisnosti od mnogih faktora, uključujući okolinske i socijalne faktore i ne mora biti vezana za postojanje invaliditeta. U prošlosti, međunarodni pravni instrumenti nisu precizirali razliku između mentalne i poslovne sposobnosti, ali je odredbama člana 12. Konvencije o pravima osoba sa invaliditetom utvrđeno da "duševna bolest" i druge diskriminatorne etikete nisu legitimni razlozi za uskraćivanje poslovne sposobnosti, što znači da se pretpostavljeni ili stvarni nedostatak mentalne sposobnosti ne sme biti opravdanje za uskraćivanje poslovne sposobnosti.123 Poslovna sposobnost je urođeno pravo koje pripada svim ljudima, uključujući osobe sa invaliditetom. To, na primer, znači da nije dovoljno da osoba sa invaliditetom može da poseduje imovinu, već je neophodno da može da raspolaže svojom imovinom i da pravni poslovi koje zaključi budu priznati pred zakonom. Treba imati u vidu da mentalna sposobnost nije, kako je često predstavljeno, fenomen koji se objektivno, naučno i prirodno pojavljuje, već zavisi od socijalnog i političkog konteksta, odnosno, od disciplina, profesija i prakse koje igraju dominantnu ulogu u proceni mentalne sposobnosti.124
U Republici Srbiji i dalje postoji mogućnost lišenja poslovne sposobnosti na osnovu invaliditeta. Podaci Republičkog zavoda za socijalnu zaštitu pokazuju da raste broj korisnika centara za socijalni rad koji su lišeni poslovne sposobnosti - 12.732 u 2015, 13.030 u 2016. i 13.075 u 2017. godini.125 Veoma je zabrinjavajuće da i dalje dominira potpuno lišenje poslovne sposobnosti, da je 31% osoba pod neposrednim starateljstvom CSR, kao i da je 43% osoba lišenih poslovne sposobnosti živi u institucijama. Takođe, lišenje poslovne sposobnosti veoma negativno utiče na žene sa invaliditetom, posebno one koje su u rezidencijalnim institucijama, u pogledu seksualnih i reproduktivnih prava, imajući u vidu da o korišćenju kontracepcije, rađanju dece i/ili prekidima trudnoće ne odlučuju samostalno, već u njihovo ime o tome odlučuju staratelji.
Da bi se obezbedilo jednako priznavanje osoba sa invaliditetom pred zakonom, neophodno je u potpunosti reformisati sistem lišenja poslovne sposobnosti i starateljstva. Ovo je promena paradigme koja je obaveza svih potpisnica Konvencije, posebno ako se ima u vidu da u Republici Srbiji tek treba izgraditi usluge podrške za odlučivanje. U pitanju je proces koji zahteva potpunu transformaciju ovog sistema, koji podrazumeva ne samo izmene zakona već i osmišljavanje, razvijanje i uspostavljanje sistema podrške za osobe sa invaliditetom, kojima je takva podrška potrebna.
Komitet za prava osoba sa invaliditetom uputio je preporuku Republici Srbiji da uskladi propise sa odredbama Konvencije o pravima osoba sa invaliditetom i Opštim komentarom broj 1, u smislu da zameni režim odlučivanja za drugo lice (tzv. zamensko odlučivanje) režimom odlučivanja uz podršku, koji poštuje ličnu autonomiju, volju i preferencije osobe sa invaliditetom i da uspostavi transparentan zaštitni mehanizam. Pored toga, Republici Srbiji je preporučeno da obezbedi obuku, uz konsultacije i uključivanje osoba sa invaliditetom, organizacija koje ih predstavljaju i ombudsmana, na nacionalnom, regionalnom i lokalnom nivou, za sve aktere, uključujući državne službenike, sudije, socijalne radnike, u vezi sa priznavanjem poslovne sposobnosti osoba sa invaliditetom i dobre prakse u odlučivanju uz podršku.126
Komitet za eliminaciju diskriminacije žena izrazio je zabrinutost zbog postojanja režima starateljstva i ograničavanja (lišavanja) poslovne sposobnosti žena sa invaliditetom, zbog čega ne mogu stupiti u brak, osnovati porodicu, pristupiti pravdi ili glasati, pa je pozvao Republiku Srbiju da ukine sve odredbe zakona kojima se ograničava (lišava) poslovna sposobnost žena na osnovu invaliditeta.127
_______
114 Dopis Stalne konferencija gradova i
opština iz oktobra 2019. godine
115 Opšti komentar broj 1 Komiteta za prava
osoba sa invaliditetom, praksa Evropskog suda za ljudska prava (npr. Alajos Kiss protiv Mađarske,
predstavka broj 38832/06, presuda od 20. maja 2010)
116 CRPD/C/SRB/CO/1, maj 2016, para. 59. i 60.
117 CRPD/C/SRB/CO/1, maj 2016, para. 61. i 62.
118 CRPD/C/SRB/CO/1, maj 2016, paragraf 64.
119 CEDAW/C/SRB/CO/4, mart 2019, para. 27. i 28.
120 Opšti komentar broj 1 Komiteta za prava osoba
sa invaliditetom, paragraf 8
121 Ibid.
122 Donošenje odluka uz podršku obuhvata raznovrsne
mogućnosti podrške koje daju primat volji i preferencijama osobe i poštuju standarde ljudskih
prava. On treba da obezbedi zaštitu svih prava, uključujući ona koja su u vezi sa autonomijom
(pravo na poslovnu sposobnost, pravo na jednako priznavanje pred zakonom, pravo izbora mesta
stanovanja itd.) i prava koja su u vezi sa slobodom od zloupotrebe i zlostavljanja (pravo
na život, pravo na fizički integritet itd.). Sistemi odlučivanja uz podršku mogu poprimiti
različite oblike, ali svi treba da sadrže određene ključne odredbe koje su definisane u Opštem
komentaru broj 1 Komiteta za prava osoba sa invaliditetom (Opšti komentar na član 12: Jednako
priznanje pred zakonom, Komitet za prava osoba sa invaliditetom, 19. maj 2014. paragraf
29).
123 Opšti komentar broj 1 Komiteta za prava osoba
sa invaliditetom, paragraf 12.
124 Ibid, paragraf 12bis
125 http://www.zavodsz.gov.rs/media/1423/izvestaj-o-radu-csr-2017rzsz.pdf
126 CRPD/C/SRB/CO/1, maj 2016, para. 21. i 22.
127 CEDAW/C/SRB/CO/4, mart 2019, para. 45. i 46.
3.3.3. Ravnopravnost i nediskriminacija
U Opštem komentaru br. 6 Komiteta za prava osoba sa invaliditetom navedeno je da su ravnopravnost i nediskriminacija srž Konvencije o pravima osoba sa invaliditetom, te da su sva prava garantovana konvencijom povezana sa principom nediskriminacije. Ravnopravnost i nediskriminacija su i osnovni principi i prava, a obaveze država u promovisanju ravnopravnosti i nediskriminacije osoba sa invaliditetom spadaju u red obaveza koje se moraju odmah realizovati, odnosno, ne spadaju u red obaveza za koje je moguća progresivna realizacija.128 U ovom komentaru je naglašen princip jednakih mogućnosti, čija primena omogućava ostvarivanje suštinske, odnosno, inkluzivne jednakosti.129
Tim komentarom su data veoma važna pojašnjenja određenih pojmova. Ukazao je da su osobe sa invaliditetom jednake pred zakonom, što znači da imaju pravo na jednaku zakonsku zaštitu, kao i da su jednake po zakonu, što znači da imaju pravo na jednaku korist od zakona - da zakone koriste uz sopstveno učešće i za sopstvenu korist. Zbog toga invaliditet mora da bude uzet u obzir u svim zakonima i politikama, dok s druge strane, ne sme biti dopušteno lišavanje, smanjivanje ili ograničavanje prava na osnovu invaliditeta, što nesumnjivo jeste diskriminišuća praksa.130 Takođe je objašnjeno, da izraz "na jednakoj osnovi sa drugima", koji se koristi u Konvenciji o pravima osoba sa invaliditetom, znači da su države u obavezi da preduzmu mere za postizanje suštinske ravnopravnosti osoba sa invaliditetom, kako bi se osiguralo da osobe sa invaliditetom mogu da uživaju sva ljudska prava i osnovne slobode. Pojašnjeni su i pojmovi višestruke i intersekcijske diskriminacije osoba sa invaliditetom, pa je višestruka diskriminacija definisana kao situacija u kojoj je osoba izložena diskriminaciji na osnovu dva ili više ličnih svojstava, pa je diskriminacija pojačana (kumulativna), dok je intersekcijska diskriminacija definisana kao situacija u kojoj više osnova deluje istovremeno i u interakciji, na način koji ih čini nerazdvojivim, što stvara jedinstven tip nepovoljnog tretmana i diskriminacije.131
Kao što je navedeno, zabrana diskriminacije proklamovana je Ustavom Republike Srbije. Ustav takođe propisuje da se ne smatraju diskriminacijom posebne mere koje Republika Srbija može uvesti radi postizanja pune ravnopravnosti lica ili grupe lica koja su suštinski u nejednakom položaju sa ostalim građanima.132 Za ostvarivanje de facto jednakosti od naročitog značaja su posebne mere u različitim oblastima koje osobama sa invaliditetom osiguravaju jednake mogućnosti u oblastima obrazovanja, zapošljavanja i rada, socijalne i zdravstvene zaštite, stanovanja i dr. Te mere predstavljaju smernice i minimalne standarde koje treba dalje razrađivati propisima u pojedinim oblastima, jer su posebne mere ključni instrument za izjednačavanje mogućnosti i ostvarivanje inkluzivne jednakosti. U tom smislu značajne su kako posebne mere ograničenog vremenskog trajanja, tako i posebne mere trajnog karaktera, kakav je slučaj sa obezbeđivanjem pristupačnosti, prilagođavanjem okruženja i pružanjem individualne podrške, za kojima osobe sa invaliditetom imaju stalnu potrebu kako bi mogle da uživaju prava na ravnopravnoj osnovi sa drugima. U Zakonu o zabrani diskriminacije, izazivanje i podsticanje neravnopravnosti, mržnje i netrpeljivosti prepoznato je kao težak oblik diskriminacije.133 Pored toga, Zakon o zabrani diskriminacije ističe da diskriminacija postoji ako se postupa protivno načelu poštovanja jednakih prava i sloboda osoba sa invaliditetom u političkom, ekonomskom, kulturnom i drugom aspektu javnog, profesionalnog, privatnog i porodičnog života.134 Nadležnosti Poverenika za zaštitu ravnopravnosti135, kao i postupak za zaštitu od diskriminacije putem podnošenja tužbe136, propisani su Zakonom o zabrani diskriminacije.
Bez obzira na postojanje solidnog antidiskriminacionog pravnog okvira, neke izmene su neophodne (npr. uskraćivanje razumnog prilagođavanja nije prepoznato kao poseban oblik diskriminacije), a diskriminacija osoba sa invaliditetom i dalje je prisutna.
Istraživanja137 pokazuju da se osobe sa invaliditetom prepoznaju kao najdiskriminisanija grupa u Republici Srbiji. Najveći broj predstavnika organa javne vlasti (43,4%) smatra da su osobe sa fizičkim invaliditetom najčešće izložene disriminaciji, a da slede osobe sa intelektualnim invaliditetom (41,9%). Pored toga, u godišnjim izveštajima o stanju ljudskih prava u Republici Srbiji,138 ukazuje se na niz problema i izazova sa kojima su suočeni muškarci, žene, dečaci i devojčice sa invaliditetom, kao i na rasprostranjenu diskriminaciju osoba sa invaliditetom u svim oblastima društvenog života. U godišnjim izveštajima o napretku Republike Srbije navedeno je da je neophodno poboljšati situaciju osoba iz najdiskriminisanijih grupa, uključujući i osobe sa invaliditetom.139
Prema izveštajima Poverenika za zaštitu ravnopravnosti (PZR),140 koji kao samostalan i nezavisan državni organ kontinuirano sprovodi aktivnosti u cilju unapređenja ravnopravnosti i sprečavanja diskriminacije svih, uključujući i osobe sa invaliditetom, od ukupnog broja pritužbi, 26,4% odnosi se na diskriminaciju na osnovu invaliditeta. Invaliditet je i u 2017. godini bio na prvom mestu, a već godinama se nalazi u vrhu po broju podnetih pritužbi Povereniku za zaštitu ravnopravnosti. Pozitivno je što je primetan trend rasta broja pritužbi po ovom osnovu, što pokazuje da se osobe sa invaliditetom i/ili organizacije osoba sa invaliditetom osećaju osnaženo da traže zaštitu svojih prava. Međutim, treba imati u vidu da je broj pritužbi upućenih Povereniku za zaštitu ravnopravnosti još uvek relativno mali, kao i da broj podnetih pritužbi ne odražava nužno stvaran stepen diskriminacije u društvu. Najveći broj pritužbi zbog diskriminacije na osnovu invaliditeta u 2018. godini podnet je zbog diskriminacije prilikom pružanja javnih usluga ili pri korišćenju objekata i površina (79,8%), što ukazuje na sistemske prepreke sa kojima se osobe sa invaliditetom suočavaju kada je u pitanju dostupnost objekata i usluga, informacija i komunikacija, a slede pritužbe zbog diskriminacije u postupcima pred organima javne vlasti, u oblasti rada i zapošljavanja, pružanja javnih usluga i obrazovanja i stručnog usavršavanja.
Takođe, prema podacima iz godišnjih izveštaja, oko 4,5% pritužbi koje je primio Zaštitnik građana u 2018. godini odnosi se na prava osoba sa invaliditetom i prava starijih. Pritužbe podnete Zaštitniku građana141 zbog povrede prava osoba sa invaliditetom, najčešće se odnose na povredu prava na invalidsku penziju, prava na zapošljavanje i profesionalnu rehabilitaciju, prava iz oblasti socijalne zaštite, prava na pristupačnost i slično.
Komitet za prava osoba sa invaliditetom izrazio je zabrinutost da su pojedini zakonski propisi i podzakonska akta diskriminatorni u suprotnosti sa odredbama Konvencije o pravima osoba sa invaliditetom, pa je preporučio Republici Srbiji da preispita zakonsku regulativu i uskladi je konvencijom, uključivanjem modela ljudskih prava u pitanja invaliditeta.142 Pored toga, je preporučeno je Republici Srbiji da promoviše, uz konsultacije sa organizacijama osoba sa invaliditetom, obuku stručnjaka i osoblja koje radi sa osobama sa invaliditetom u vezi sa pravima koja su priznata Konvencijom o pravima osoba sa invaliditetom, kako bi na bolji način obezbedili podršku i usluge.143 Takođe, preporučeno je preispitivanje zakonskog okvira, odnosno, definisanje diskriminacije na osnovu invaliditeta koje bi se eksplicitno odnosilo na sve oblike diskriminacije, kao i uključivanja koncepta razumnog prilagođavanja144 i obezbeđivanja da se odgovarajućim zakonima i propisima utvrdi da je odbijanje razumnog prilagođavanja oblik diskriminacije na osnovu invaliditeta, kao i da se uvede delotvoran i proporcionalan pravni lek, uključujući penale kao sredstvo odvraćanja.145
U naročito nepovoljnom položaju su žene i devojčice sa invaliditetom, imajući u vidu da se često susreću sa višestrukom i intersekcionalnom diskriminacijom, zbog svog pola, invaliditeta, a često i drugih ličnih svojstava (npr. starosno doba, nacionalna pripadnost i dr.). Žene i devojčice sa invaliditetom susreću se sa preprekama u pristupu pravdi, zaštiti od nasilja i zlostavljanja, ostvarivanju prava na porodicu i roditeljstvo, obrazovanje, zdravstvenu zaštitu, zapošljavanje i dr. Osobe sa invaliditetom, naročito žene i deca sa invaliditetom i osobe smeštene u institucijama, mogu biti izložene povećanom riziku od nasilja, zlostavljanja, eksploatacije. Žene sa invaliditetom u institucijama su izložene specifičnim oblicima rodno zasnovanog nasilja.146 Osobe sa invaliditetom, posebno žene sa invaliditetom, suočavaju se sa nasiljem kako u porodičnom, tako i u institucionalnom okruženju, te je potrebno kontinuirano delovanje svih nadležnih organa i drugih aktera radi obezbeđivanja pravovremene i efikasne zaštite.
Komitet za prava osoba sa invaliditetom je zabrinut zbog odsustva posebnih aktivnosti sa ciljem sprečavanja i borbe protiv višestruke i intersekcijske diskriminacije s kojom se žene i devojke sa invaliditetom suočavaju, naročito u pristupu pravdi, u obrazovanju, zdravstvenoj zaštiti i zapošljavanju zaštiti od nasilja i zlostavljanja, zato što nema dovoljno transparentnog finansiranja i mera u vezi sa zapošljavanjem, prilagođenih potrebama žena sa invaliditetom, kao i zato što žene sa invaliditetom nisu konsultovane kod izrade programa i mera usmerenih generalno na žene ili na osobe sa invaliditetom. Zbog toga je preporučeno Republici Srbiji da: (a) uključi perspektivu žena i devojaka sa invaliditetom u politike, programe i strategije rodne ravnopravnosti i rodnu perspektivu u strategije o invaliditetu, da iskoreni višestruku i unakrsnu diskriminaciju u svim sferama života; (b) preduzme odgovarajuće mere radi sprečavanja i borbe protiv višestruke i intersekcijske diskriminacije s kojom se žene i devojke suočavaju, posebno u pristupu pravdi, u obrazovanju, zdravstvenoj zaštiti i zapošljavanju, zaštiti od nasilja i zlostavljanja; (c) obezbedi konsultacije sa ženama i devojkama sa invaliditetom, preko njihovih reprezentativnih organizacija, a u vezi sa izradom, primenom i procenom programa i mera za sva pitanja koja ih se neposredno tiču i (d) obezbedi dovoljno sredstava za poboljšanje statusa i zapošljavanje žena sa invaliditetom i promociju programa koji se odnose na rodnu ravnopravnost.147 Izražena je duboka zabrinutost zato što se žene sa invaliditetom, posebno one sa psihosocijalnim i intelektualnim smetnjama, razdvajaju od dece na osnovu njihovog invaliditeta, pa podstiče Republiku Srbiju da preispita postupke kojima se žene sa invaliditetom proglašavaju nepodobnim majkama na osnovu invaliditeta i da se u potpunosti obnove njihova prava na dom i zasnivanje porodice, pri čemu im treba obezbediti neophodnu podršku kako bi one ova prava i ostvarila.148
Komitet za eliminaciju diskriminacije žena preporučio je Republici Srbiji da energično nastavi sa naporima da eliminiše višestruke i međusobno povezane oblike diskriminacije koje doživljavaju grupe žena u nepovoljnom položaju, istovremeno osiguravajući njihovo ekonomsko osnaživanje. Republika Srbija je ohrabrena da sprovede sveobuhvatnu analizu za procenu situacije, posebnih potreba i aspiracija ugroženih grupa žena, uključujući žene sa invaliditetom, kako bi prikupila podatke za unapređenje zakonodavnog okvira i razvoj politika.149
Ostvarivanje ravnopravnosti podrazumeva jednak pristup pravdi, bez prepreka i diskriminacije, obezbeđivanje da pod jednakim uslovima i na ravnopravnoj osnovi osobe sa invaliditetom ostvaruju sva prava, uz osiguranje primerenog prilagođavanja postupaka radi ostvarivanja prava na fer suđenje, izricanja adekvatnih sankcija i naknada žrtvama sa invaliditetom, kao i statističkog praćenja i sagledavanja ovih postupaka. Pružanje pravne pomoći, uključujući i besplatnu pravnu pomoć, takođe mora biti prilagođeno osobama sa invaliditetom i obezbeđeni uslovi da na ravnopravnoj osnovi ostvaruju pravo na sudsku zaštitu. To podrazumeva da zgrade sudova, tužilaštava i policije budu pristupačne, kao i advokatske kancelarije i kancelarije u kojima se pruža besplatna pravna pomoć. Pored toga, to podrazumeva obezbeđivanje tumača, kad god je to neophodno, ali i dobijanje sudskih pismena u prilagođenim formatima. Takođe, to podrazumeva i prilagođavanja sudskog postupka, uzimajući u vidu potrebe osobe sa invaliditetom, njeno starosno doba i rod. Prema podacima Ministarstva pravde, u evidenciji o stalnim sudskim tumačima nalaze se 22 stalna sudska tumača za lica oštećenog sluha, dok je ukupno 49 sudova u Republici Srbiji opremljeno za pristup osoba sa invaliditetom.150
Izražena je zabrinutost zbog nepostojanja informacija o posebnim merama i protokolima koji bi obezbedili odgovarajuća proceduralna, rodna i starosna prilagođavanja u sudskim postupcima, uključujući obezbeđivanje tumača za znakovni jezik za gluve osobe i formata za komunikaciju pristupačnih gluvim i slepim osobama, osobama sa mentalnim smetnjama i osobama sa psihofizičkim smetnjama, posebno u građanskim parnicama. Istovremeno je izražena zabrinutost što žene sa invaliditetom nisu zaštićene od seksualnog nasilja na jednakoj osnovi sa drugima (Krivični zakonik, čl. 178. i 179). Zbog toga je preporučio Srbiji da preduzme korake u cilju osiguranja nesmetanog i nediskriminatorskog pristupa pravdi tako što će obezbediti proceduralne i uzrastu osobe primerena prilagođavanja na osnovu slobodnog izbora i opredeljenja osoba sa invaliditetom, kao i da u vezi s tim ustanovi zaštitne mehanizme. Takođe, preporučeno je usvajanje mera u cilju obezbeđenja pristupa gluvih osoba građanskim postupcima, na ravnopravnoj osnovi, kao i preispitivanje Krivičnog zakonika kako bi osiguralo da postupci, sankcije i obeštećenja žrtvama sa invaliditetom budu usklađena sa Konvencijom o pravima osoba sa invaliditetom.151
Posle preporuka Komiteta za prava osoba sa invaliditetom 2016. godine izmenjen je Krivični zakonik152, pa je invaliditet uključen kao jedno od ličnih svojstava u krivično delo povrede ravnopravnosti,153 a takođe su izjednačene kazne za krivična dela silovanje154 i obljuba nad nemoćnim licem.155 Iako je pozitivno što su kazne za ova dva krivična dela izjednačene, Komitet za eliminaciju diskriminacije žena ukazuje da je neophodna revizija Krivičnog zakonika i uklanjanje diskriminatornog jezika člana 179. Krivičnog zakonika, obljuba nad nemoćnim licem, u skladu sa socijalnim pristupom invaliditetu.156
Takođe, posebnu pažnju potrebno je posvetiti obezbeđivanju službi hitnih intervencija i pomoći u vanrednim situacijama za sve osobe sa invaliditetom. Sektor za vanredne situacije Ministarstva unutrašnjih poslova održao je zajedničke sastanke sa ekspertima Nacionalne organizacija osoba sa invaliditetom Srbije (NOOIS) i poslao na komentar nacrte propisa kojima se uređuju situacije rizika. Ministarstvo unutrašnjih poslova je, u saradnji sa Misijom OEBS u Republici Srbiji i NOOIS-om, pripremilo Porodični priručnik za ponašanje u vanrednim situacijama, štampan u preko 100.000 primeraka i postere za postupanje u vanrednim situacijama, koji su prilagođeni osobama sa invaliditetom. Priručnik je dostupan na veb stranici Sektora za vanredne situacije. Zakon o smanjenju rizika od katastrofa i upravljanja u vanrednim situacijama ("Službeni glasnik RS", broj 87/18) donet je u saradnji sa predstavnicima NOOIS-a i u skladu sa preporukama SENDAI okvira za smanjenje rizika od katastrofa 2015-2030, koji naglašava da su osobe sa invaliditetom kao ranjive grupe i kategoriju lica koja su prioritet evakuacije, kao i da se potrebne informacije i obaveštenja moraju dati u formatima koji uključuju znakovni jezik i Brajevo pismo. To predstavlja pozitivan pomak, ali je neophodno kreirati i sprovoditi sistemske mere i osigurati da službe hitnih intervencija i pomoći u vanrednim situacijama budu pristupačne i dostupne svim osobama sa invaliditetom, primenom svih standarda pristupačnosti i principa univerzalnog dizajna.
Komitet za prava osoba sa invaliditetom izrazio je zabrinutost zbog nepostojanja opšte strategije, plana, protokola i alata za zaštitu i pomoć osobama sa invaliditetom u situacijama rizika i humanitarnim vanrednim situacijama. Posebno je zabrinut što nema dostupnih planova za evakuaciju i planova za kasniju rekonstrukciju, kao ni jednakog pristupa informacijama, posebno u pogledu medija za masovnu komunikaciju. Priručnici za vanredne situacije nisu u pristupačnim formatima. Republika Srbija je ohrabrena da usvoji potpuno pristupačnu i sveobuhvatnu strategiju za vanredne situacije, protokole i pristupačne informativne usluge (npr. SOS linije, SMS aplikacije za upozorenje, priručnike na znakovnom jeziku i na Brajevom pismu za srpski jezik, pojednostavljene verzije), koji bi na adekvatan način odgovorili zahtevima osoba sa invaliditetom, posebno u slučaju evakuacije. Trebalo bi preduzeti dodatne mere u vezi sa informacijama koje se dostavljaju putem medija da bi se osiguralo da gluve i nagluve osobe imaju pristup tim informacijama, kao i u vezi sa sprovođenjem Sendai okvira za smanjivanje rizika od katastrofa 2015-2030. Kod planiranja i sprovođenja programa rekonstrukcije treba imati u vidu potrebe osoba sa invaliditetom i uzeti u obzir standarde pristupačnosti i univerzalni dizajn.157
________
128 Opšti komentar broj 6 Komiteta za prava osoba sa
invaliditetom (2018), para. 12.
129 Ibid, paragraf 8.
130 Ibid, paragraf 14.
131 Ibid, paragraf 19.
132 Član 21. Ustava RS.
133 Član 13. Zakona o zabrani diskriminacije RS
("Službeni glasnik RS", broj 22/09),
134 Član 26. Zakona o zabrani diskriminacije RS.
135 Član 33. Zakona o zabrani diskriminacije RS.
136 Član 43. Zakona o zabrani diskriminacije RS.
137 Odnos predstavnika organa javne vlasti prema
diskriminaciji u Srbiji, Poverenik za zaštitu ravnopravnosti, Beograd, 2018
138 Ljudska prava u Srbiji 2018 - pravo, praksa
i međunarodni standardi ljudskih prava, Beogradski centar za ljudska prava, Beograd, 2019
139 https://ec.europa.eu/neighbourhood-enlargement/sites/near/files/20180417-serbia-report.pdf
140 Redovan godišnji izveštaj Poverenika za zaštitu
ravnopravnosti za 2018. godinu, Poverenik za zaštitu ravnopravnosti, Beograd, 2019
141 Redovan godišnji izveštaj Zaštitnika građana
za 2018. godinu, Zaštitnik građana, Beograd, 2019
142 CRPD/C/SRB/CO/1, maj 2016, para. 5. i 6.
143 CRPD/C/SRB/CO/1, maj 2016, para. 7. i 8.
144 Razumno prilagođavanje označava neophodno i
adekvatno modifikovanje i usklađivanje kojim se ne nameće nesrazmerno, odnosno nepotrebno
opterećenje, tamo gde je to u konkretnom slučaju potrebno, kako bi se obezbedilo da osobe
sa invaliditetom uživaju, odnosno ostvaruju ravnopravno sa drugima sva ljudska prava i osnovne
slobode (Konvencija o pravima osoba sa invaliditetom, član 2. stav 4).
145 CRPD/C/SRB/CO/1, maj 2016, para. 9. i 10.
146 https://www.mdri-s.org/wp-content/uploads/2018/01/Istrazivanje-knjizni-blok.pdf
i https://www.mdri-s.org/wp-content/uploads/2017/09/Ovde-i-zidovi-imaju-usi_za-sajt.pdf
147 CRPD/C/SRB/CO/1, maj 2016, para. 11. i 12.
148 CRPD/C/SRB/CO/1, maj 2016, para. 45. i 46.
149 CEDAW/C/SRB/CO/4, mart 2019, paragraf 44.
150 Dopis Ministarstva pravde iz oktobra
2019. godine.
151 CRPD/C/SRB/CO/1, maj 2016, para.
23. i 24.
152 "Službeni glasnik RS",
broj 94/16
153 Član 128. Krivičnog zakonika
154 Član 178. KZ
155 Član 179. KZ
156 CEDAW/C/SRB/CO/4, mart 2019, para.
23. i 24.
157 CRPD/C/SRB/CO/1, maj 2016, para.
19. i 20.
3.3.4. Socijalna inkluzija
Socijalna inkluzija osoba sa invaliditetom ostvaruje se kroz unapređenja njihovog položaja u oblasti zapošljavanja, obrazovanja i obuke, socijalne i zdravstvene zaštite.
Zapošljavanje
Pitanje uključivanja osoba sa invaliditetom na tržište rada ima veliki značaj kao pretpostavka socijalne inkluzije u sve sfere društvenog života i zbog toga je potrebno posmatrati ga u širem kontekstu od konteksta problema socijalne politike. Zakonska regulativa u Republici Srbiji koja se odnosi na zapošljavanje osoba sa invaliditetom prilično je solidna i uključuje zapošljavanje na otvorenom tržištu ili pod posebnim uslovima, a regulisan je radni odnos, prava i obaveze iz radnog odnosa, profesionalna rehabilitacija i dr. Predviđeni su i različiti podsticaji - mere aktivne politike zapošljavanja osoba sa invaliditetom, koje i finansijski i nefinansijski treba da pomognu poslodavcu koji zapošljava osobu sa invaliditetom. Rezultati Popisa 2011. godine,158 pokazuju da je od celokupnog broja osoba sa invaliditetom u Republici Srbiji, ekonomski aktivno stanovništvo čini 71.107 osoba, odnosno u ukupnom procentu 12,4%, a od svih osoba sa invaliditetom 9% u trenutku popisa ima zaposlenje, što čini da je gotovo 90% osoba sa invaliditetom ekonomski neaktivno. Ti podaci se uveliko razlikuju od zemalja EU gde je stopa zaposlenosti osoba sa invaliditetom oko 50%.
Sagledavajući tržište rada Republike Srbije u prethodnom periodu, naročito od uvođenja obaveze zapošljavanja osoba sa invaliditetom, može se zaključiti da postoje pomaci u unapređivanju položaja osoba sa invaliditetom na tržištu rada. U okviru Nacionalne službe za zapošljavanje (u daljem tekstu: NSZ) sprovodi se aktivna politika zapošljavanja osoba sa invaliditetom koja podrazumeva niz mera usmerenih na zapošljavanje i samozapošljavanje osoba sa invaliditetom, profesionalnu rehabilitaciju, uključujući i određene finansijske podsticaje,159 ali ukupni postignuti rezultati i dalje nisu u potpunosti zadovoljavajući, a značajan broj osoba sa invaliditetom i dalje je izvan tržišta rada. Prepreke za njihovo bolje uključivanje i dalje su prisutne, a prevazilaženje ovih prepreka zahteva jaču privrednu i investicionu aktivnost u pravcu otvaranja novih radnih mesta, prilagođavanja postojećih radnih mesta, usklađenost obrazovnog sistema sa zahtevima tržišta rada, sticanje znanja i kompetencija potrebnih za konkurentnije zapošljavanje i održanje zaposlenja na otvorenom tržištu i u posebnim oblicima zapošljavanja i dr. Pojedini specifični uzroci, kao što je nedovoljan razvijen sistem podrške i zavisnost isključivo od sistema socijalne zaštite, nepovoljno utiču na nivo uključenosti osoba sa invaliditetom na tržište rada, na njihovu motivisanost da se prijave na evidenciju nazaposlenih lica, da aktivno traže posao i posredovanje. Takođe, postoje izazovi u pogledu procene radne sposobnosti, koja se u praksi još uvek zasniva na medicinskom modelu invaliditeta, a postoji mogućnost da se osoba sa invaliditetom proceni kao potpuno nesposobna za rad.
Broj nezaposlenih osoba sa invaliditetom na evidenciji Nacionalne službe za zapošljavanje se od 2017. godine smanjuje. Tako je u 2017. godini na evidenciji nezaposlenih bilo 15.416 osoba sa invaliditetom, 2018. godine 14.562 osoba, a u septembru 2019. godine 12.309 osoba. S obzirom na starosno doba, na evidenciji je najviše muškaraca i žena doba od 55 do 59 godina života (2.608 u 2017. godini, 2.539 u 2018. godini i 2.166 u septembru 2019. godine), a nešto manje od 50 do 54 godine (2.211 osoba u 2017. godini, 2.062 u 2018. i 1.806 u septembru 2019. godine).160
Najveći broj osoba sa invaliditetom, u periodu traženja posla, na evidenciji nezaposlenih nalaze se preko 10 godina (u 2017. godini njih 3.146, u 2018. godini 3.173 osobe i u septembru 2019. godine 2.853 osobe). Na evidenciji Nacionalne službe za zapošljavanje najviše je nezaposlenih osoba sa invaliditetom sa III stepenom stručne spreme (4.672 osobe u 2017. godini, 4.344 u 2018. godini i 3.660 osoba u septembru 2019. godine), a potom sa I stepenom stručne spreme (4.672 osobe u 2017. godini, 4.344 u 2018. godini i 3.660 osoba u septembru 2019. godine). Kada se analizira stručna sprema žena sa invaliditetom koje se nalaze na evidenciji nezaposlenih, najviše ih je sa IV stepenom srednje stručne spreme.161
Takođe, kao i u drugim oblastima, osobe sa invaliditetom lišene poslovne sposobnosti su u još lošijem položaju, one su lišenjem poslovne sposobnosti automatski lišene i prava na rad. Takođe, ne postoje pouzdani podaci o zapošljavanju osoba sa intelektualnim i psihosocijalnim invaliditetom.162 U tom smislu, neophodno je izmeniti načine procene radne i poslovne sposobnosti, obezbediti materijalne i druge resurse i uspostaviti različite usluge koje će omogućiti da osobe sa intelektualnim i psihosocijalnim invaliditetom dobiju adekvatnu pomoć i podršku u traženju posla, radnu asistenciju i podršku za održanje zaposlenja.
U skladu sa Zakonom o profesionalnoj rehabilitaciji i zapošljavanju osoba sa invaliditetom163 obavezu zapošljavanja ima svaki poslodavac koji ima najmanje 20 lica u radnom odnosu. Poslodavac koji ima od 20 do 49 zaposlenih dužan je da ima u radnom odnosu jednu osobu sa invaliditetom. Poslodavac koji ima 50 i više zaposlenih dužan je da ima u radnom odnosu najmanje dve osobe sa invaliditetom i na svakih narednih započetih 50 zaposlenih po jednu osobu sa invaliditetom. Kontrolu izvršenja obaveze zapošljavanja osoba sa invaliditetom vrši Poreska uprava u skladu sa propisima o poreskom postupku i poreskoj administraciji. Poslodavac je obavezan da vodi posebnu poslovno finansijsku dokumentaciju kojom dokazuje izvršenje ove obaveze i dostavlja je Poreskoj upravi na njen zahtev.164 Prema podacima Poreske uprave u 2017. godini obavezu zapošljavanja osoba sa invaliditetom prijavilo je 8.216 poslodavaca, koji su zaposlili 19.016 osoba sa invaliditetom. U 2018. godini obavezu zapošljavanja osoba sa invaliditetom prijavilo je 8.801 poslodavaca, koji su zaposlili 21.218 osoba sa invaliditetom. Po osnovu obaveze zapošljavanja osoba sa invaliditetom u 2017. godini poslodavci su izvršili uplatu sredstava u Budžetski fond na ime zapošljavanja 8.258 osoba sa invaliditetom, a u 2018. godini uplatili su sredstva na ime zapošljavanja 8.890 osoba sa invaliditetom. Kada je u pitanju ispunjenje obaveze izvršavanjem obaveza iz ugovora, broj ovih ugovora u 2017. godini iznosi 267, a u 2018. godini broj ugovora je 352.165
Iz navedenog proizlazi da je politika zapošljavanja osoba sa invaliditetom suočena sa više izazova. Zaključak iz Izveštaja o sprovođenju Prve strategije jeste da je u oblasti zapošljavanja postignut napredak, kako u pogledu primene konkretnih mera za podsticanje zapošljavanja osoba sa invaliditetom, tako i u pogledu zakonodavnog okvira, ali da se prepreke do njegove pune implementacije moraju redovno analizirati kako bi se obezbedili mehanizmi za njihovo prevazilaženje. Značajno je uzeti u obzir i zapažanja iz posebnog izveštaja o diskriminaciji u oblasti rada i zapošljavanja koji je pripremila i podnela Narodnoj skupštini institucija Poverenika za zaštitu ravnopravnosti.166
Sredstva koja se izdvajaju za realizaciju mera aktivne politike zapošljavanja za osobe sa invaliditetom doprinela su podizanju zapošljivosti, povećanju zapošljavanja osoba sa invaliditetom i poboljšanju njihovog položaja na tržištu rada. Ipak, nužno je neprekidno ulagati napore koji vode ka osiguravanju, podsticanju i podržavanju da se osobe sa invaliditetom, što je više moguće, motivišu za potpuno uključivanje u ekonomski i socijalni život, odnosno, da se uključe u procese zasnivanja i održanja zaposlenja, kao jednog od preduslova participacije u svim društvenim sferama. Činjenica je da kvalitetna radna mesta obezbeđuju ekonomsku nezavisnost, pospešuju lično ostvarivanje i predstavljaju najbolju zaštitu od siromaštva, od koga su osobe sa invaliditetom u velikom riziku.
Komitet za prava osoba sa invaliditetom zabrinut je zbog nedovoljne pravne zaštite zaposlenih sa invaliditetom od otpuštanja i što se u dovoljnoj meri ne obezbeđuju razumna prilagođavanja, kao i zbog toga što osobe sa invaliditetom praktično ne mogu da osnuju svoj reprezentativni sindikat na otvorenom tržištu rada zbog slabe zastupljenosti. Takođe, uprkos postojanja multidisciplinarnih komisija, procena radne sposobnosti se i dalje zasniva na medicinskom modelu "nesposobnosti". Zbog toga je preporučeno Republici Srbiji da preispita praksu primene zakona, da bi se obezbedilo da zakonski propisi o zapošljavanju i učestvovanju u tržištu rada ne budu na štetu osoba sa invaliditetom i da garantuju obezbeđivanje razumnog prilagođavanja na radnom mestu. Takođe, preporučeno je da Republika Srbija preispita postupak procene radne sposobnosti u cilju eliminacije medicinskog pristupa i promovisanja inkluzije osoba sa invaliditetom u otvoreno tržište rada, kao i da ograničenja u osnivanju sindikata za osobe sa invaliditetom kod poslodavaca moraju da se promene.167
Izražena je zabrinutost zbog istrajavanja na radnim centrima168 za osobe sa invaliditetom i zbog toga što mere za podsticanje zapošljavanja osoba sa invaliditetom na otvorenom tržištu rada nisu delotvorne, pa preporučuje da Republika Srbija kod poslodavaca promoviše pravo na zapošljavanje osoba sa invaliditetom na jednakoj osnovi sa drugima i da ojača mere podrške za prelazak svih osoba sa invaliditetom koje su trenutno u radnim centrima na formalno zapošljavanje na otvorenom tržištu rada, obezbeđujući pri tom poštovanje svih prava u skladu sa Konvencijom o pravima osoba sa invaliditetom.169
Obrazovanje i obuka
Obrazovanje je proces kojim se obezbeđuje pun intelektualni, emocionalni, socijalni, moralni i fizički razvoj svakog deteta, učenika i odraslog, u skladu sa njegovim uzrastom, razvojnim potrebama i interesovanjima, sa ciljem postizanja dobrobiti i razvoja kompetencija za celoživotno učenje. Pravedan, organizovan i kvalitetan razvoj sistema obrazovanja je jedan od ključnih uslova za razvoj celog društva. Okvir razvoja sistema obrazovanja u Republici Srbiji dat je zakonskim i strateškim dokumentima iz ove oblasti, kojima se uvodi i afirmiše inkluzivan pristup, jednake mogućnosti, individualizovani pristup i individualni obrazovni plan, mogućnost prilagođavanja obrazovnih ishoda, postojanje stručnih timova za dodatnu podršku i uvođenje pedagoških asistenata, formiranje interresornih komisija za procenu potreba učenika za dodatnim podrškom, afirmativne mere za upis u srednje škole i fakultete, udžbenici prilagođenog formata, prilagođena nastavna i didaktička sredstva, korišćenje asistivne tehnologije i dr.
Od kolikog je značaja obrazovanje za unapređenje položaja osoba sa invaliditetom govore podaci dobijeni Popisom 2011. godine,170 koji pokazuju da 12,2% (69.043) osoba sa invaliditetom nije pohađalo osnovno obrazovanje, što predstavlja 41,9% ukupnog stanovništva Republike Srbije koje nikada nije išlo u osnovnu školu i veoma je alarmantan podatak, čak i ako se ima u vidu da od ovog broja 65% pripada kategoriji osoba starijih od 75 godina. Nadalje, 52,7% osoba sa invaliditetom uzrasta iznad 15 godina ima završeno osnovno obrazovanje ili nepotpunu osnovnu školu, dok svega 6,5% ima završeno više ili visoko obrazovanje. Ove razlike se produbljuju ukoliko posmatramo podatke na regionalnom nivou. Kao što je navedeno, žene sa invaliditetom imaju niži nivo obrazovanja u poređenju sa muškarcima sa invaliditetom. Pored toga, ni osnovno ni srednje obrazovanje nije u potpunosti prilagođeno potrebama privrede i tržišta rada, što umanjuje njegovu društvenu relevantnost, posebno kada su u pitanju osobe sa invaliditetom. Osnovno i srednje obrazovanje (osim u slučaju malog broja oglednih programa u srednjem stručnom obrazovanju) uglavnom su usmereni na sticanje akademskih i stručnih znanja, a nedovoljno na razvoj ključnih kompetencija i praktičnih profesionalnih veština potrebnih za zapošljavanje.
Prema podacima nadležnog ministarstva, u školskoj 2016/17 godini bilo je zaposleno 175 pedagoških asistenata, u 2017/18 godini 178, a u školskoj 2018/19 godini 260 pedagoških asistenata.171 U školama su prisutni i lični pratioci dece, koji nemaju pedagošku funkciju već su podrška i pomoć konkretnom detetu, a ova usluga se pruža u sistemu socijalne zaštite. Takođe, deca koja su u ustanovama socijalne zaštite u velikoj meri su isključena iz obrazovanja, a ona deca koja su u uključena u obrazovanje, skoro isključivo pohađaju škole za obrazovanje učenika sa smetnjama u razvoju i invaliditetom.172
Pored redovnih škola, u Republici Srbiji i dalje postoje škole za obrazovanje dece sa smetnjama u razvoju (specijalne škole). Neke od ovih škola su škole sa domom učenika, manji broj su škole koje upisuju decu sa određenom vrstom smetnje (vid, sluh, motoričke smetnje) ili su organizovane kao "multifunkcionalne" škole koje obrazuju decu sa različitim razvojnim smetnjama. U tim školama sprovodi se osnovno i srednje obrazovanje, kontinuirana edukacija i rehabilitacija dece sa smetnjama u razvoju i osoba sa invaliditetom do daljeg uključivanja u društvenu zajednicu. Osnovne škole za obrazovanje dece sa smetnjama u razvoju školske 2016/17 godine je pohađalo 4.767 učenika, školske 2017/18 ukupno 4.760, a školske 2018/19 ukupno 4.719 učenika.173
Prema podacima MPNTR u školskoj 2016/17 godini po individualno obrazovnim planovima (IOP) obrazovalo se 9.285 učenika po IOP-1 i 10.269 učenika po IOP-2, u osnovnim i srednjim školama i obuhvataju učenike sa smetnjama u razvoju i invaliditetom, učenike sa teškoćama u učenju i učenike iz socio-ekonomski nepodsticajnih sredina. U školskoj 2017/18 godini po IOP-1 obrazovalo se 10.582 učenika, po IOP-2 11.771, dok se u školskoj 2018/19 godini po IOP-1 obrazovalo 9.567 učenika, a po IOP-2 11.957 učenika.174
U školskoj 2017/18 godini prilagođeno je ukupno 6.948 udžbenika za 674 učenika i to 5.440 asistivne tehnologije za 530 učenika, 642 udžbenika na Brajevom pismu za 48 učenika, 866 udžbenika sa uvećanim fontom za 96 učenika, dok je u školskoj 2018/19 godini prilagođeno ukupno 7.978 udžbenika za 756 učenika i to 4.897 asistivne tehnologije za 472 učenika, 565 udžbenika na Brajevom pismu za 61 učenika, 2.516 udžbenika sa uvećanim fontom za 223 učenika.175 U školskoj 2019/20 godini prilagođeno je 4.745 udžbenika za 383 učenika i to 2.365 asistivne tehnologije za 155 učenika, 492 udžbenika na Brajevom pismu za 49 učenika i 1.888 udžbenika sa uvećanim fontom za 179 učenika.176
Mada se situacija po pitanju visokog obrazovanja poboljšala i uvedene su posebne mere za upis studenata sa invaliditetom, njihov broj je i dalje daleko ispod broja studenata iz opšte populacije. Zgrade mnogih fakulteta su i dalje nepristupačne, a udžbenici nisu svuda obezbeđeni u prilagođenim formatima. Pored toga, nedostaju programi celoživotnog obrazovanja za osobe sa invaliditetom. Prema poslednjim podacima MPNTR, broj upisanih studenata sa invaliditetom za školsku 2016/17 je 197, za školsku 2017/18 je 264 i za školsku 2018/19 godinu je 271 student. Broj diplomiranih studenata sa invaliditetom za školsku godinu 2016/17 je 12, za školsku 2017/18 je 15 i za školsku 2018/19 godinu je 14 student. Broj fakulteta pristupačnih za osobe sa invaliditetom je 55, dok 20 fakulteta obezbeđuju udžbenike za studente u prilagođenim formatima (Brajevo, audio formati).177
Komitet za prava osoba sa invaliditetom je zabrinut zbog toga što više od polovine dece koja su smeštena u institucije za boravak i brigu nisu obuhvaćena obrazovanjem i zato što gotovo da i nije bilo usvajanja mera za obezbeđivanje standardizovanih i propisanih transparentnih protokola koji se odnose na planove individualnog obrazovanja, kao ni odgovarajućih tehnologija i oblika komunikacije kojima bi se učenicima i studentima obezbedila pristupačnost svih nivoa obrazovanja. Posebnu pažnju bi trebalo posvetiti deci sa višestrukim invaliditetom i učenicima i studentima sa invaliditetom koji žive u institucijama, kao i razvoju planova individualnog obrazovanja i prilagođavanju svim vrstama invaliditeta.178 Takođe, izražena je zabrinutost zbog nedostatka uporedivih podataka o finansiranju namenjenom deci sa invaliditetom u redovnom školovanju i specijalnom obrazovanju, kao i pozitivnim merama za upis studenata sa invaliditetom i prilagođavanjima koja se za njih obezbeđuju. Preporučeno je Republici Srbiji da preduzme hitne korake u cilju obezbeđivanja da sve osobe sa invaliditetom imaju pristup kvalitetnom inkluzivnom osnovnom, srednjem i tercijarnom obrazovanju i da se razumna prilagođavanja, u skladu sa utvrđenim planovima individualnog obrazovanja, obezbede u redovnom obrazovanju. Takođe se preporučuje da nastavnici i drugi stručnjaci u obrazovanju pohađaju obuku o inkluzivnom obrazovanju i da svi kapaciteti za srednje i tercijerno obrazovanje budu pristupačni.179
Komitet za eliminaciju diskriminacije žena izrazio je zabrinutost što su devojčice sa invaliditetom manje uključene u inkluzivno obrazovanje u poređenju sa dečacima i preporučio je Republici Srbiji da dok sprovodi politiku inkluzivnog obrazovanja, pojača napore na promovisanju i osiguravanju inkluzivnog školskog i predškolskog obrazovanja u redovnim odeljenjima, posebno za devojčice sa smetnjama u razvoju, da uspostavi razumna prilagođavanja školske infrastrukture i mesta za slobodno vreme i sport za devojčice sa invaliditetom, kao i da ubrza usvajanje i implementaciju Nacionalnog okvira za praćenje inkluzivnog obrazovanja.180
_______
158 Milan M. Marković, op. cit.
159 Opširnije: Informatori o radu Nacionalne službe za zapošljavanje
160 Dopis Nacionalne službe za zapošljavanje iz oktobra 2019. godine.
161 Ibid.
162 Zapošljavanje osoba sa intelektualnim i psihosocijalnim teškoćama, Inicijativa za prava osoba sa invaliditetom MDRI-S, Beograd, 2018
163 "Službeni glasnik RS", br. 36/09 i 32/13
164 Poslodavac može izvršiti obavezu na tri načina - zapošljavanjem osoba sa invaliditetom, uplatom sredstava u Budžetski fond za profesionalnu rehabilitaciju i zapošljavanje osoba sa invaliditetom ili izvršenjem finansijske obaveze iz ugovora o poslovno-tehničkoj saradnji sa preduzećem za profesionalnu rehabilitaciju i zapošljavanje osoba sa invaliditetom, kao i iz ugovora o kupovini proizvoda ili vršenju usluga tog preduzeća.
165 Izveštaj o izvršenju obaveze zapošljavanja osoba sa invaliditetom u 2017. i 2018. godini, Ministarstvo za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja, Sektor za rad i zapošljavanje, oktobar 2019.
166 Poverenik za zaštitu ravnopravnosti, Poseban
izveštaj Poverenika za zaštitu ravnopravnosti o diskriminaciji u oblasti rada i zapošljavanja,
decembar 2019. godine
167 CRPD/C/SRB/CO/1, maj 2016, para. 53. i 54.
168 U pitanju je svaki oblik zapošljavanja koji
nije zapošljavanje na otvorenom tržištu rada (radni centri, zaštićene radionice i sl.).Treba
imati u vidu da nisu usvojena podzakonska akta kojima se preciziraju uslovi za funkcionisanje
i rad radnih centara.
169 CRPD/C/SRB/CO/1, maj 2016, para. 55. i 56.
170 Milan M. Marković, op. cit.
171 Dopis MPNTR iz oktobra 2019. Novih 50 pedagoških
asistenata se finansira iz budžeta MPNTR, a 32 iz budžeta JLS.
172 http://www.mdri-s.org/wp-content/uploads/2016/04/Publikacija-SRB-1.pdf
173 Republički zavod za statistiku, Obrazovanje,
dostupno na: https://data.stat.gov.rs/AdvancedSearch?languageCode=sr-Cyrl
174 Dopis MPNTR iz oktobra 2019.
175 Ibid.
176 Ibid.
177 Ibid.
178 CRPD/C/SRB/CO/1, maj 2016, para. 47. i 48.
179 CRPD/C/SRB/CO/1, maj 2016, para. 49. i 50.
180 CEDAW/C/SRB/CO/4, mart 2019, para. 33. i 34.
Socijalna zaštita
U Republici Srbiji se socijalna zaštita i socijalna sigurnost građana obezbeđuju kroz socijalno osiguranje i različite usluge i novčana davanja iz sistema socijalne, porodične, dečije i boračko-invalidske zaštite. Socijalno osiguranje obuhvata penzijsko i invalidsko osiguranje, zdravstveno osiguranje i osiguranje za slučaj nezaposlenosti, kao i novčane naknade po osnovu osiguranja. Smanjenje ekstremnog siromaštva i deo socijalne zaštite koju ne obezbeđuje socijalno osiguranje ostvaruje se kroz socijalnu i dečiju zaštitu, što je regulisano propisima o socijalnoj zaštiti i finansijskoj podršci porodici sa decom i obuhvata novčana davanja kao što su: socijalna pomoć, dečiji i roditeljski dodatak, dodatak za pomoć i negu drugog lica, uvećani dodatak za pomoć i negu drugog lica, pravo na pomoć za osposobljavanje za rad, novčana prava po osnovu boračke i invalidske zaštite i dr.
Niže stope participacije u obrazovanju i na tržištu rada rezultiraju nejednakostima u ostvarivanju prihoda i siromaštvom osoba sa invaliditetom, što dovodi do socijalne isključenosti i izolacije. Novčana davanja iz oblasti socijalne zaštite, odnosno, dodatak za pomoć i negu drugog lica i uvećani dodatak za pomoć i negu drugog lica, namenjena su korisnicima koji zbog bolesti ili invaliditeta ne mogu samostalno da obavljaju osnovne svakodnevne aktivnosti, nezavisno od njihovog materijalnog položaja. Mesečni iznos dodatka za negu i pomoć drugog lica iznosi 10.710,00 dinara, a uvećanog dodatka za negu i pomoć drugog lica iznosi 28.882,00 dinara. Uspostavljena je i posebna mera direktne podrške roditeljima dece sa smetnjama u razvoju koji se o svojoj deci brinu u porodičnom okruženju, a pravo na posebnu novčanu naknadu ima jedan od roditelja koji nije u radnom odnosu, a koji najmanje 15 godina neposredno neguje svoje dete koje je ostvarilo pravo na uvećani dodatak za pomoć i negu drugog lica, u vidu doživotnog mesečnog novčanog primanja u visini najniže penzije.
Prema podacima Republičkog zavoda za socijalnu zaštitu ukupan broj dece sa invaliditetom koje su korisnici usluga CSR u 2017. bio je 10.792, a u 2018. godini 10.857 dece.181 Broj punoletnih osoba sa invaliditetom koji su korisnici usluga CSR u 2017. godini je 63.157 osoba i 60.831 osoba u 2018. godini.182
Broj korisnika osnovnog i uvećanog dodatka za pomoć i negu drugog lica konstantno se povećava. Prema podacima Republičkog zavoda za socijalnu zaštitu, tokom 2017. godine, centrima za socijalni rad podneto je 12.904 zahteva za ostvarivanje prava na dodatak za tuđu negu i pomoć, od kojih je 7.009 priznato, kao i 8.909 zahteva za ostvarivanje prava na uvećan dodatak za tuđu negu i pomoć, od kojih je 4.688 priznato.183 Dodatak za pomoć i negu drugog lica na dan 26. septembra 2019. godine, prima ukupno 50.895 korisnika, 15.277 osoba prima pomoć u osnovnom iznosu i 35.618 osoba prima uvećani dodatak.184 Prikazano po starosnom dobu korisnika, dodatak prima 4.863 muškarca do 18 godina185 i 2.863 žene.186 Kada je u pitanju uzrast od 18 do 26 godina, broj korisnika ove pomoći je znatno manji - 2.073 muškaraca187 i 1.304 žene.188 Broj korisnika se povećava povećanjem starosnog doba. Tako, 11.431 muškarac uzrasta od 26 do 65 godina je korisnik dodatka za pomoć i negu drugog lica, od kojih 2.465 prima osnovni, a 8.966 uvećani dodatak. I u toj starosnoj dobi je manji broj žena koje primaju dodatak - 2.529 žena prima osnovni iznos dodatka a 6.865 uvećan dodatak. Kada su u pitanju primaoci dodatka stariji od 65 godina, muškaraca ima ukupno 6.901,189 a žena 12.066.190
U pogledu usluga191 reforma socijalne zaštite u Republici Srbiji započeta početkom prethodne decenije usmerena je na razvijanje integralne socijalne zaštite kroz razvoj i standardizaciju različitih vrsta usluga (dnevni boravci, stanovanje uz podršku, pomoć u kući, servis personalnih asistenata,192 saradnik za porodice dece sa smetnjama u razvoju, porodični savetnik, povremeni porodični smeštaj), pluralizam pružalaca usluga (ustanove socijalne zaštite, organizacije civilnog društva, druga fizička i pravna lica i centri za socijalni rad) i unapređenje kvaliteta usluga i kvaliteta stručnog rada. U tom smislu, ulažu se napori da se sa modela koji se u značajnoj meri oslanja na rezidencijalne ustanove pređe na model usluga u zajednici za pojedince i porodice, dok je smeštaj u ustanove,193 usluga za kojom se poseže ako se podrška ne može obezbediti u nekom obliku koji je manje restriktivan, imajući u vidu da sistem usluga podrške u zajednici još uvek nije dovoljno razvijen. Ovakav model podrazumeva veću socijalnu uključenost i doprinosi osamostaljivanju i unapređivanju života pojedinca.
Prema podacima Republičkog zavoda za socijalnu zaštitu194 ukupan broj osoba sa invaliditetom koje su smeštene u ustanovama socijalne zaštite u 2017. godini je 15.748 osoba,196 a u 2018. godini ukupan broj osoba sa invaliditetom u ustanovama socijalne zaštite je 16.732.196 U 2017. godini uslugu stanovanja uz podršku koristilo je ukupno 34 osobe,197 a u 2018. godini uslugu stanovanja uz podršku koristilo je ukupno 36 osoba.198
U Republici Srbiji je dominantan razlog smeštaja osoba sa invaliditetom u dom za smeštaj odraslih sa invaliditetom to što porodica korisnika nije u mogućnosti ili nije spremna da vodi brigu o korisniku ili korisnik nema bližih srodnika, a što je uslovljeno nedostatkom podrške za samostalan život.199 Značajno manji broj korisnika je smešten zbog neadekvatnog porodičnog staranja, socio-materijalnih razloga i ličnog izbora korisnika.
Ukupan broj osoba sa invaliditetom koji koriste uslugu lični pratilac u toku 2018. godine je 998 osobe,200 a ukupan broj korisnika usluge personalne asistencije u toku 2018. godine je 200 osoba od kojih je 103 muškarca201 i 97 osoba ženskog pola.202 Ukupan broj korisnika usluge pomoć u kući u toku 2018. godine je 6.518 osoba sa invaliditetom, a najveći broj korisnika ove usluge su starije osobe (5.487), dok je uslugu dnevni boravak u toku 2018. godine koristilo 1.542 osobe sa invaliditetom, najviše iz starosne grupe od 26 do 64 godina.203
U Republici Srbiji postoje lokalne samouprave koje ne finansiraju nijednu uslugu socijalne zaštite, a u onim lokalnim samoupravama koje finansiraju usluge socijalne zaštite, najzastupljenije su: usluge pomoći i nege u kući, dnevni boravak i usluge podrške za samostalan život.204 Kada je reč o uslugama namenjenim deci i mladima, najčešće su organizovane usluge: dnevni boravak za decu i mlade sa smetnjama u razvoju, lični pratilac, stanovanje uz podršku za mlade koji se osamostaljuju i dnevni boravak za decu i mlade sa telesnim invaliditetom. Od 145 jedinica lokalnih samouprava koje su bile obuhvaćene istraživanjem,205 usluga pomoć u kući pruža se u 122 lokalne samouprave, pomoć u kući za odrasle sa invaliditetom u 20 jedinica lokalnih samouprava, pomoć u kući za decu i mlade sa smetnjama u razvoju i invaliditetom pruža se u 37 jedinica lokalnih samouprava, usluga dnevnog boravka za starije pruža se u 12, dok dnevni boravak za decu i mlade sa smetnjama u razvoju i invaliditetom postoji u 71 jedinici lokalnoj samoupravi. Stanovanje uz podršku za osobe sa invaliditetom postoji u samo pet lokalnih samouprava, a stanovanje uz podršku za mlade koji se osamostaljuju u 15 lokalnih samouprava.206
Ministarstvo za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja je početkom 2016. godine izvršilo raspodelu namenskih sredstava sprovođenje usluga socijalne zaštite na lokalnom nivou, za 123 jedinice lokalne samouprave koje su obezbedile i sopstveno učešće a koje spadaju u II, III i IV grupu nerazvijenosti. Prema podacima tog ministarstva u 2017. godini zaključeno je 123 ugovora o namenskim transferima sa jedinicama lokalnih samouprava za usluge socijalne zaštite iz nadležnosti jedinica lokalne samouprave i opredeljeno je 701.213.000,00 dinara. U 2018. godini za namenske transfere bilo je opredeljeno 698.160.765,75 dinara za 110 jedinica lokalne samouprave. Za 2019. godinu za namenske transfere jedinicama lokalnih samouprava opredeljeno 745.163.965,96 dinara za 144 jedinice lokalne samouprave.207
U periodu 2008-2019. godine akreditovano je 228 programa obuke za unapređenje kompetencija za pružanje usluga osobama sa invaliditetom, od kojih je 176 u Registru usluga a ostalima je istekla akreditacija.208 Broj polaznika koji su pohađali akreditivne programe obuka iznosi 43.954, od čega je njih 9.992 (22,73%) pohađalo obuke koje pripadaju oblasti podrške osobama i deci sa invaliditetom. Pored zaposlenih u oblasti socijalne zaštite, obuke su pohađali i saradnici iz drugih sistema: zdravstva, obrazovanja i dr. Najveći broj realizacija i najviše učesnika imali su programi koji se odnose na pružanje usluge lični pratilac deteta, registrovana su tri akreditovana programa za osposobljavanje učesnika za pružanje usluge ličnog pratioca, a ukupan broj učesnika ova tri programa je 4.156.209
Stanovanje osoba sa invaliditetom direktno utiče na njihovu društvenu uključenost, ali o tome nema pouzdanih podataka, odnosno, ne postoji metodologija za praćenje stambenih potreba osoba sa invaliditetom, a nije propisana obaveza praćenja i prikupljanja podataka o stambenim potrebama osoba sa invaliditetom. Specijalna izvestiteljka za adekvatno stanovanje ukazala je da je malo pristupačnih socijalnih stanova u izgradnji Republici Srbiji, odnosno, da su često samo jedinice za smeštaj osoba sa invaliditetom pristupačne, što onemogućava socijalnu interakciju osoba sa invaliditetom.210 Zakon o stanovanju i održavanju zgrada osobe sa invaliditetom prepoznaje kao jednu od kategorija korisnika stambene podrške za koje se definišu programi stanovanja, ukoliko su bez stana, odnosno, bez odgovarajućeg stana i ukoliko ne mogu sopstvenim sredstvima da reše stambenu potrebu po tržišnim uslovima.211 Postoje određene nedoumice i neusaglašenosti u vezi sa definicijom osobe sa invaliditetom,212 ali u kontekstu prava na stanovanje, odnosno, korišćenja programa stanovanja potrebno je implementirati socijalni model invaliditeta, što znači prepoznavanje različitih prepreka u okruženju i ujedno uzimanje u obzir vrste i težine prepoznatih prepreka pri kvalifikovanju za korišćenje programa stanovanja.
Komitet za prava osoba sa invaliditetom izrazio je zabrinutost zbog nedostatka pristupačnog socijalnog stanovanja i preporučio je punu primenu zakona koji osobama sa invaliditetom garantuje kvotu od 10% pristupačnih stanova.213
U smislu navedenog, potrebno je nastaviti napore ka razvoju svih usluga socijalne zaštite i kapaciteta pružalaca tih usluga na svim nivoima, kao i povećanju obuhvata lica pojedinim uslugama u skladu sa potrebama, u pravcu sprovođenja procesa deinstitucinalizacije i socijalne inkluzije osoba sa invaliditetom.
________
181 Najveći broj dece koji su korisnici usluga
CSR su u uzrastu od 6 do 14 godina (5.821 dete 2017. godine i 5.901 dete u 2018. godini).
Broj punoletnih osoba sa invaliditetom koji su korisnici usluga CSR u 2017. godini je 63.157
osoba i 60.831 osoba u 2018. godini. Najveći broj korisnika su u uzrastu od 26 do 64 godina
(33.132 osobe 2017. godine i 31.645 osobe u 2018. godini).
182 Najveći broj korisnika su u uzrastu od 26 do
64 godina (33.132 osobe 2017. godine i 31.645 osobe u 2018. godini).
183 http://www.zavodsz.gov.rs/media/1423/izvestaj-o-radu-csr-2017rzsz.pdf
184 Dopis Ministarstva za rad, zapošljavanje, socijalna
i boračka pitanja, Sektor za finansijsko upravljanje iz oktobra 2019.
185 2.229 osnovni dodatak, a 2.634 uvećani dodatak
186 1.473 osnovni dodatak, a 1.390 uvećani dodatak
187 648 osnovni i 1.425 uvećani dodatak
188 439 osnovni i 865 uvećani dodatak
189 913 prima osnovni i 5.966 uvećani dodatak
190 4.581 osnovni i 7.485 uvećani dodatak.
191 Podrška osobama sa invaliditetom uključuje
širok spektar formalnih i neformalnih intervencija, uključujući živu asistenciju i posrednike,
pomagala za kretanje i asistivne tehnologije. Takođe uključuje personalnu asistenciju; podršku
u odlučivanju; komunikacijsku podršku, kao što su tumači za znakovni jezik i alternativni
i uvećani formati komunikacije, podrška u kretanju, kao što su asistivne tehnologije ili
životinje pomagači; usluge stanovanja za obezbeđivanje stanovanja i pomoći u domaćinstvu;
i usluge u zajednici. Osobe sa invaliditetom mogu takođe imati potrebe u vezi pristupa i
korišćenja opštih usluga, kao što su usluge iz oblasti zdravstva, obrazovanja i pravde (Izveštaj
Specijalne izvestiteljke za prava osoba sa invaliditetom, A/HRC/34/58, 20. decembar 2016.
paragraf.14)
192 Personalna asistencija se odnosi na ljudsku
podršku usmerenu na osobu (korisnika) koja je dostupna osobama sa invaliditetom i predstavlja
podršku za samostalan život. Određeni elementi izdvajaju personalnu asistenciju u odnosu
na obične vrste lične pomoći, pre svega: a) obezbeđivanje finansijskih sredstava za personalnu
asistenciju koje kontroliše i dobija osoba sa invaliditetom, na osnovu personalizovanih kriterijuma;
b) kontrola osobe sa invaliditetom nad uslugom; v) odnos "jedan prema jedan" i
regrutovanje, obučavanje i nadziranje personalnog asistenta od osobe kojoj je dodeljena personalna
asistencija i g) samoupravljanje pruženim uslugama uz slobodan sopstveni odabir stepena lične
kontrole nad uslugama u skladu sa životnim okolnostima i preferencijama (Opšti komentar na
član 19: Samostalan život i uključenost u zajednicu, Komitet za prava osoba sa invaliditetom,
29. jula 2017. para. 16 (d))
193 Institucionalizovano okruženje se može razlikovati
po veličini, nazivu i organizaciji, ali postoje određeni elementi koji ga definišu: obavezno
deljenje osobe koja pomaže u obavljanju svakodnevnih aktivnosti sa ostalima i nepostojeći
ili ograničen uticaj na to čija pomoć mora da se prihvati, izolacija i segregacija iz samostalnog
života u zajednici, nedostatak kontrole nad svakodnevnim odlukama, nedostatak izbora o osobama
sa kojima će se živeti, krutost rutine bez obzira na ličnu volju i preferencije, identične
aktivnosti na istom mestu za grupu osoba pod određenim nadzorom, zaštitnički (paternalistički)
pristup u obezbeđivanju usluga, nadziranje životnog uređenja, a obično i nesrazmera u broju
osoba sa invaliditetom koje žive u istom okruženju (Opšti komentar na član 19: Samostalan
život i uključenost u zajednicu, Komitet za prava osoba sa invaliditetom, 29.08.2017. paragraf
16 (c))
194 Dopis Republičkog zavoda za socijalnu zaštitu
iz oktobra 2019.
195 551 dete, 525 mladi, 5.705 odrasli i 8.967
stariji
196 504 - deca, 507 - mladi, 5.759 odrasli i 9.962
stariji
197 Dve osobe sa intelektualnim teškoćama uzrasta
od 18 do 25 godina (mladi), 19 uzrasta od 26 do 64 (odrasli), jedna osoba starija od 65 godina,
devet odraslih osoba sa višestrukim invaliditetom i sa pervazivnim razvojnim poremećajima
jedna mlada i dve odrasle osobe
198 Jedna mlada osoba sa telesnim invaliditetom,
jedno dete, 19 odraslih i dve starije osobe sa intelektualnim poteškoćama, jedno dete i jedna
odrasla osoba sa mentalnim poteškoćama, dve mlade, četiri odrasle i jedna starija osoba sa
višestrukim invaliditetom i četiri odrasle osobe sa pervazivnim razvojnim poremećajem
199 Samostalan život znači da su pojedincima sa
invaliditetom obezbeđena sva neophodna sredstva koja im omogućavaju izbor i kontrolu nad
sopstvenim životom i donošenje svih odluka koje se odnose na njihov život. Lična samostalnost
i samoopredeljenje su osnovi za samostalan život, uključujući pristup prevozu, informacijama,
komunikaciji i personalnoj asistenciji, mesto boravka, svakodnevnu rutinu, navike, pristojno
zaposlenje, lične odnose, odeću, hranu, higijenu i zdravstvenu zaštitu, verska, kulturna,
seksualna i reproduktivna prava. Samostalan život je suštinski deo samostalnosti i slobode
svake osobe i ne podrazumeva da neko živi sam. Ne treba ga tumačiti samo kao sposobnost samostalnog
obavljanja svakodnevnih aktivnosti, već kao slobodu izbora i kontrole, zajedno sa poštovanjem
urođenog dostojanstva i individualne nezavisnosti u skladu sa članom 3 (a) Konvencije o pravima
osoba sa invaliditetom. Samostalnost kao oblik lične nezavisnosti znači da osobi sa invaliditetom
nije uskraćena mogućnost izbora i kontrole u pogledu načina života i svakodnevnih aktivnosti
(Opšti komentar na član 19: Samostalan život i uključenost u zajednicu, Komitet za prava
osoba sa invaliditetom, 29. avgusta 2017. paragraf 16 (a))
200 174 sa telesnim invaliditetom, 40
sa senzornim teškoćama, 136 sa intelektualnim teškoćama, 140 sa mentalnim teškoćama, 260
sa višestrukim teškoćama i 248 sa pervazivnim razvojnim poremećajem.
201 88 starosnog doba od 26-64 godine
202 81 uzrasta od 26-64 godine
203 Dopis Republičkog zavoda za socijalnu
zaštitu iz oktobra 2019.
204 Gordana Matković i Milica Stranjaković,
Mapiranje usluga socijalne zaštite u nadležnosti jedinica lokalnih samouprava u Republici
Srbiji, Tim za socijalno uključivanje i smanjenje siromaštva Vlade Republike Srbije, Beograd,
2016. Cilj usluga podrške je ostvarivanje prava na uključivanje u zajednicu i prinicipa potpune
i efikasne inkluzije i učešća u društvu, kao što je predviđeno, na primer, u članu 3 (c)
Konvencije o pravima osoba sa invaliditetom. Usluge podrške koje se nude osobama sa invaliditetom,
između ostalog, mogu da obuhvate smeštaj, prevoz, kupovinu, obrazovanje, zaposlenje, rekreaciju
i sve ostale olakšice i usluge koje se nude javnosti, uključujući i društvene medije (Opšti
komentar na član 19: Samostalan život i uključenost u zajednicu, Komitet za prava osoba sa
invaliditetom, 29. avgust 2017. para. 16 (b))
205 Ibid.
206 Ibid.
207 Dopis MRZBSP, Sektor za brigu o porodici
i socijalnu zaštitu iz oktobra 2019. godine
208 Dopis Republičkog zavoda za socijalnu
zaštitu iz oktobra 2019. 38 za razvoj opštih kompetencija u socijalnoj zaštiti, 27 za podršku
odraslima i starijim osobama u sistemu socijalne zaštite, 26 za podršku deci i mladima, 14
za podršku marginalizovanim grupama, 33 za podršku osobama sa invaliditetom i 38 za podršku
porodici.
209 Dopis Republičkog zavoda za socijalnu zaštitu
iz oktobra 2019. godine.
210 Izveštaj specijalne
izvestiteljke za adekvatno
stanovanje kao sastavnog dela prava na adekvatan životni standard i
prava na nediskriminaciju
o poseti Srbiji, para. 50, dostupno na:
http://www.ohchr.org/Documents/Issues/Housing/A_HRC_31_54_Add.2_Unofficial_translation_SerbianAEV.pdf.
211 Član 89. stav 4. tačka. 6. Zakona o stanovanju
i održavanju zgrada "Službeni glasnik RS", broj 104/16
212 Sintetizovani izveštaj o radu centara za socijalni
rad u Srbiji za 2016. godinu, Republički zavod za socijalnu zaštitu, Beograd, 2017
213 CRPD/C/SRB/CO/1, maj 2016, para. 57. i 58.
Zdravstvena zaštita
Sistemom zdravstvene zaštite ostvaruje se nivo očuvanja zdravlja građana i porodice kroz sprovođenje mera za očuvanje i unapređenje zdravlja, sprečavanje i rano otkrivanje bolesti i povreda i blagovremeno i efikasno lečenje i rehabilitaciju, što je regulisano propisima iz oblasti zdravstvene zaštite. U okviru unapređenja primarnog nivoa zdravstvene zaštite regulisana je i senzibilizacija zdravstvenih radnika i lokalne samouprave radi unapređenja znanja i veština komunikacije sa osobama sa invaliditetom, kao i unapređenje i jačanje službi kućnog lečenja i nege i patronažnih službi koje su ključne za pomoć osobama sa invaliditetom. I drugi propisi iz ove oblasti neposredno su u vezi sa položajem osoba sa invaliditetom, kao što su propisi o pravima pacijenata, o medicinsko-tehničkim pomagalima, o listama lekova, o zaštiti lica sa mentalnim smetnjama i sl.
Specijalne bolnice za psihijatrijske bolesti započele su proces deinstitucionalizacije, tako da je zauzetost postelja u konstantnom padu od 2012. godine. Prema podacima Ministarstva zdravlja, u Specijalnoj bolnici "Sveti Vračevi" zauzetost postelja u 2012. godini sa 89% u 2015. godini smanjena na 78%, u Klinici za psihijatrijske bolesti "Dr Laza Lazarević" je u 2012. godini bila 76,1% a 2015. godine 69,8%, u Specijalnoj bolnici za psihijatrijske bolesti "Gornja Toponica" u 2012. godini zauzetost bila 88% a u 2015. godini 70%. Podaci Instituta za javno zdravlje Srbije "Dr Milan Jovanović Batut" pokazuju da je stacionarno lečeno 34.993 osoba sa smetnjama mentalnog zdravlja u toku 2017. godine (od toga 15.882 žena), dok je u 2018. godini taj broj iznosio 33.212, od toga 15.168 žena.214
Treba imati u vidu da jedan od izazova u procesu deinstitucionalizacije osoba sa invaliditetom iz psihijatrijskih bolnica predstavlja to što mnoge osobe nemaju gde da odu, s obzirom da nemaju porodice ili porodice nisu u mogućnosti da se o njima brinu, a alternativni vidovi podrške, koji bi uključivali i stanovanje, nisu razvijeni. U Republici Srbiji ima ukupno pet centara za mentalno zdravlje u zajednici.215 Centri za zaštitu mentalnog zdravlja u zajednici nisu dovoljno razvijeni, odnosno, do sada nije mnogo urađeno na transformaciji velikih psihijatrijskih bolnica i osnivanju službi za zaštitu mentalnog zdravlja u zajednici.216 U tom smislu, neophodno je u ovaj proces uključiti najpre same korisnike i njihovu mrežu društvene podrške, organizacije civilnog društva, nezavisnih institucija, posebno Nacionalnog preventivnog mehanizma i druge relevantne aktere. Centri za zaštitu mentalnog zdravlja u zajednici trebalo bi da budu osnovna podrška osobama sa psihosocijalnim invaliditetom, da pokrivaju teritoriju od 50.000 do maksimalno 100.000 stanovnika po centru i da se nalazi u zajednici a ne u okviru bolničkih ustanova.217 U toku je izrada Programa za zaštitu mentalnog zdravlja u Republici Srbiji, u okviru kojeg je planirano formiranje centara za zaštitu mentalnog zdravlja u zajednici.218
Osobe sa invaliditetom mogu da ostvare sva prava iz zdravstvenog osiguranja: prevencija i rano otkrivanje bolesti, lečenje, medicinska rehabilitacija i medicinsko tehnička pomagala na teret sredstava fonda za zdravstveno osiguranje, što pokazuje visok nivo društvene brige o zdravlju osoba sa invaliditetom. Međutim, osobe sa invaliditetom i dalje se suočavaju sa preprekama u pristupu zdravstvenim uslugama, usled arhitektonske, komunikacijske i tehničke nepristupačnosti zdravstvenih usluga, kao i zbog nedostatka osoblja senzibilisanog za rad sa osobama sa invaliditetom,219 što može da dovede do nejednakosti u ostvarivanju prava na zdravstvenu zaštitu. Upravo radi obezbeđenja bolje saradnje, Republički fond za zdravstveno osiguranje formirao je Centar za saradnju sa osiguranicima, udruženjima pacijenata i osobama sa invaliditetom, sa ciljem uključivanja u donošenje odluka u vezi sa ostvarivanjem prava na zdravstvenu zaštitu o trošku obaveznog zdravstvenog osiguranja.
Istraživanje o praćenju individualnih iskustava osoba sa invaliditetom220 pokazuje da je oblast zdravlja i rehabilitacije jedna od najvažnijih za ispitane osobe sa invaliditetom. Iskustva u ograničenjima u korišćenju zdravstvenih usluga i rehabilitacije zbog nepristupačnosti ili restriktivnih kriterijuma za ostvarivanje pojedinih prava iz oblasti zdravstvene zaštite, doživelo je 45% ispitanika. Diskriminaciju u ovoj oblasti doživelo je 28,3% ispitanika, a u oblasti ostvarivanja prava na zaštitu reproduktivnog zdravlja 43,3%. Ukazano je i da zdravstveni radnici opšte medicine ne poznaju karakteristike pojedinih vrsta invaliditeta, kao i da koriste neadekvatnu terminologiju.
Žene sa invaliditetom suočene su sa izazovima i barijerama u pogledu zaštite seksualnog i reproduktivnog zdravlja. Osim predrasuda i stereotipa koji su prisutni prema njima i u okviru zdravstvenog sistema, problem je nedovoljna dostupnost informacija, posebno nedostatak informacija u prilagođenim formatima, nedovoljna pristupačnost samih usluga, zbog nedovoljnih tehničkih kapaciteta, nedovoljne informisanosti medicinskog osoblja o invaliditetu, kao i zbog neadekvatne i neprilagođene komunikacije sa lekarima i medicinskim osobljem. Žene sa invaliditetom navode da dugo čekaju na specijalističke preglede, kao i da centralizovani sistem zakazivanja pregleda nije prilagođen potrebama žena sa invaliditetom.221 Mnoge zdravstvene ustanove nemaju hidraulične ginekološke stolice, što otežava, a u nekim slučajevima onemogućava ginekološki pregled ženama sa invaliditetom. Pored toga, veoma su prisutne predrasude u pogledu trudnoće i rađanja žena sa invaliditetom. Posebno je nepovoljan položaj žena sa invaliditetom koje su lišene poslovne sposobnosti i onih koje su u rezidencijalnim ustanovama, jer odluke u vezi sa svojim reproduktivnim zdravljem ne donose samostalno, već to u njihovo ime čine staratelji.222 Nacionalna organizacija osoba sa invaliditetom NOOIS navodi da Zaštitnik građana, u odgovoru na upitnik koji je ta organizacija uputila, nije primio ni jednu pritužbu ni informaciju o slučaju sprovođenja sterilizacije i medicinskih eksperimenata nad osobama sa invaliditetom pod starateljstvom bez informisanog pristanka, dok Poverenik za zaštitu ravnopravnosti navodi da nije postupao po predmetima koji se odnose na sprečavanje nasilja nad osobama sa invaliditetom, sprečavanje sterilizacije i medicinskih eksperimenata nad osobama sa invaliditetom pod starateljstvom bez slobodnog i informisanog pristanka tih osoba. Ti podaci ukazuju i na mogućnost da osobama sa invaliditetom koje su lišene poslovne sposobnosti i/ili se nalaze u rezidencijalnim institucijama nisu dostupni mehanizmi zaštite koje obezbeđuju nezavisna tela, te je potrebno preduzeti ciljane mere u pravcu povećavanja pristupačnosti i dostupnosti tih institucija. Pored toga, neophodno je izraditi procedure za ostvarivanje prava osoba sa invaliditetom na davanje informisanog pristanka za medicinsku meru, lečenje i slično, te ih dosledno primenjivati. Pored toga, neophodno je razraditi detaljna pravila o načinu postupanja u situacijama kada se u biomedicinska istraživanja uključuju osobe kojima je potrebna podrška za davanje informisanog pristanka.
Komitet za prava osoba sa invaliditetom zabrinut je što Zakon o zaštiti lica sa mentalnim smetnjama dozvoljava lišavanje slobode na osnovu invaliditeta i dozvoljava smeštaj u psihijatrijsku ustanovu bez pristanka i prisilan smeštaj dece i odraslih sa mentalnim i/ili psihosocijalnim smetnjama u institucije. Republika Srbija je podstaknuta da opozove zakone, uključujući Zakon o zaštiti lica sa mentalnim smetnjama i zabrani zadržavanje na osnovu invaliditeta dece i odraslih sa mentalnim smetnjama, uključujući zadržavanje bez pristanka u psihijatrijskim ustanovama i prisilno smeštanje u institucije. Ukazuje da je potrebno ubrzati deinstitucionalizaciju, uz konsultovanje organizacija osoba sa invaliditetom i razvoj usluga podrške u zajednici.223
Izražena je zabrinutost zato što zakonski staratelj može da odobri medicinsku meru, uključujući i sterilizaciju, bez pristanka osobe sa invaliditetom, pa preporučuje Republici Srbiji da zabrani medicinsku meru bez prethodne saglasnosti osobe sa invaliditetom i da obezbedi odgovarajući pravni lek i obeštećenje za one koju su podvrgnuti takvim postupcima. Takođe je zabrinut zbog izveštaja koji ukazuju na redovno korišćenje fizičkog sputavanja, izolacije i prekomerne antipsihotičke terapije, čak i kod dece, pa preporučuje Republici Srbiji da istraži sve slučajeve nasilnih intervencija bez prethodnog obaveštenja i slobodnog pristanka te osobe, obezbede zaštitu i mehanizme nadoknade i primeni već postojeće sankcije.224 Izražena je i zabrinutost zbog toga što se osobe sa invaliditetom, posebno one koje su lišene poslovne sposobnosti, još uvek protiv svoje volje podvrgavaju kontraceptivnim tretmanima, abortusu, sterilizaciji, naučnim istraživanjima, terapiji elektrošokovima ili psihohirurškim intervencijama, te preporučuje Republici Srbiji da preduzme sve neophodne mere da se osigura pravo na obaveštenost i pristanak po slobodnoj volji pre bilo kakve mere koja bi mogla da utiče na osobu sa invaliditetom, bez obzira na njenu poslovnu sposobnost. Takođe se preporučuje da se pruži podrška režimu donošenja odluka osoba sa invaliditetom, kad god je to potrebno.225
Istovremeno je izražena zabrinutost zbog nedovoljne rane identifikacije i intervencije kod dece sa invaliditetom, zbog ograničenog pristupa zdravstvenim uslugama osoba sa invaliditetom, naročito pristupa uslugama vezanim za seksualno zdravlje i reprodukciju, kao i zbog nedovoljne adekvatne obučenosti zdravstvenih radnika za pružanje nege osobama sa invaliditetom i nepristupačnosti zdravstvenih usluga i zdravstvenih ustanova. Preporučeno je Republici Srbiji da obezbedi zaposlenima u zdravstvenoj zaštiti adekvatnu obuku i potrebne kompetencije i ubrza sprovođenje nacionalnog programa za unapređenje razvoja u ranom detinjstvu, kao i da osobama sa invaliditetom, jednako kao i svim drugima, osigura pristup zdravstvenoj zaštiti, uključujući i pristup uslugama u vezi sa seksualnim i reproduktivnim zdravljem. Takođe, preporučuje obučavanje zdravstvenih radnika u vezi sa tretmanom osoba sa invaliditetom i obezbeđivanje pristupačnosti zdravstvenih usluga i zdravstvenih ustanova.226
_______
214 Dopis Ministarstva zdravlja iz novembra 2019.
godine.
215 Dopis Ministarstva zdravlja iz novembra 2019.
godine
216
http://socijalnoukljucivanje.gov.rs/wp-content/uploads/2016/03/Prirucnik-za-uspostavljanje-i-razvoj-centara-za-zastitu-mentalnog-zdravlja-u-zajednici.pdf
217 Ibid.
218 Novembar 2019.
219 Alternativni izveštaj o primeni Konvencije
o pravima osoba sa invaliditetom u Republici Srbiji, Koalicija nevladinih organizacija (NOOIS,
CIL, COD), Beograd, 2015, str. 24
220 Monitoring individualnih iskustava osoba sa
invaliditetom u Republici Srbiji, Centar za orijentaciju društva, Disability Rights Promotion
International, Beograd, 2013
221
https://www.ombudsmanapv.org/riv/attachments/article/2125/2019-1-18_%20ISTRAZIVANJE%20ZENE%20SA%20INVALIDITETOM%20I%20ZDRAVLJE_CIR-FINAL.pdf
222 https://www.mdri-s.org/wp-content/uploads/2017/09/Ovde
i zidovi imaju usi - za sajt.pdf
223 CRPD/C/SRB/CO/1, maj 2016, para.
25. i 26.
224 CRPD/C/SRB/CO/1, maj 2016, para.
35. i 36.
225 CRPD/C/SRB/CO/1, maj 2016, para.
37. i 38.
226 CRPD/C/SRB/CO/1, maj 2016, para.
51. i 52.
3.3.5. Deinstitucionalizacija i život u zajednici
Jedan od važnih preduslova za poboljšanje položaja osoba sa invaliditetom, povećane društvene participacije i ostvarivanje socijalne inkluzije jeste proces deinstitucionalizacije. Ovaj proces je obuhvaćen reformom socijalne zaštite koja se sprovodi u Republici Srbiji kroz sistemske promene u socijalnoj zaštiti, od kojih je jedna od ključnih promena kojoj se teži upravo transformacija ustanova za smeštaj i razvoj alternativnih oblika socijalne zaštite, odnosno, proces deinstitucionalizacije koji je baziran na poštovanju ljudskih prava i obezbeđenju kvalitetne brige o korisnicima. Deinstitucionalizacija podrazumeva proces prelaska sa sistema rezidencijalne brige i zbrinjavanja u institucijama na život u zajednici kroz jačanje podrške porodici, podršku mladima koji napuštaju smeštaj, podsticanje života dece i odraslih u porodičnom okruženju, smanjeno oslanjanje na rezidencijalno zbrinjavanje i razvoj usluga socijalne zaštite na lokalnom nivou. Prema podacima Republičkog zavoda za socijalnu zaštitu,227 u proteklom periodu zabeležen je pad broja dece u ustanovama koji je u odnosu na 2000. godinu, kada je reformski proces tek započeo, smanjen za 53%, ali je ovo kontinuiran proces koji je neophodno permanentno sprovoditi i dalje. Međutim, iako je broj dece u institucijama znatno smanjen, deca sa smetnjama u razvoju i sa invaliditetom i dalje su prezastupljena u institucijama. Prema podacima Republičkog zavoda za socijalnu zaštitu, u ustanovama za decu i mlade sa smetnjama u razvoju bilo je smešteno ukupno 1.455 korisnika (dece, mladih i odraslih) u 2016. godini.228 Deca i mladi su najčešće smešteni u institucije sa odraslima, a problem predstavlja i to što deca smeštena u jednu instituciju dugo borave u instituciji, često tu postanu punoletna, a neretko i ostare u istoj instituciji.
Ukupan broj dece sa smetnjama u razvoju koja se nalaze na porodičnom smeštaju - hraniteljstvu u 2018. godini je 621 dete i 171 mlada osoba (ukupno 792 dece i mladih).229 Uslugu stanovanja uz podršku u 2018. godini koristilo je 50 korisnika (13 muškaraca i 37 žena), sledeće starosne strukture: deca od 15 do 17 godina - 4, mladi od 18-25 godina - 13, odrasli od 26 do 64 godina - 30, stariji korisnici od 65 godina i više - 3.231
Prema podacima od 26. septembra 2019. godine, u institucijama socijalne zaštite u Republici Srbiji nalazi se 35 dece mlađe od tri godine, a na porodičnom smeštaju (hraniteljstvo) nalazi se ukupno 526 deteta sa smetnjama u razvoju. Od toga je 382 dece uzrasta do 18 godine i 144 mladih uzrasta od 18 do 26 godina.232
Odrasle osobe sa invaliditetom i dalje su u institucijama, odnosno, veoma sporo se odvija proces njihove deinstitucionalizacije, a posebno je zabrinjavajuće što je određen broj osoba koje su živele u stanovanju uz podršku, vraćen u institucije jer nije obezbeđena finansijska podrška nastavku ove usluge, usled čega su reinstitucionalizovani.233 Položaj osoba sa intelektualnim i psihosocijalnim invaliditetom nije se bitno promenio u ovom kontekstu. Kapaciteti institucija su nepromenjeni, rezidencijalni smeštaj je usluga koja se najčešće jedina dostupna pa i dalje postoje liste čekanja, a usluge u zajednici koje sprečavaju ulazak, odnosno, omogućavaju izlazak iz institucija nedovoljno su razvijene. Pored toga, u rezidencijalnim institucijama je prisutno nasilje koje se ne prijavljuje adekvatno, a posebno je zabrinjavajuć položaj žena sa invaliditetom u institucijama koje su izložene pojedinim specifičnim oblicima rodno zasnovanog nasilja.234
Zaštitnik građana deluje kao ovlašćeni Nacionalni mehanizam za prevenciju torture,235 odlazi u posete mestima na kojima se nalaze lica lišena slobode, uključujući psihijatrijske bolnice i ustanove socijalne zaštite u koje su smeštene osobe sa invaliditetom, daje preporuke i o tome obaveštava javnost.
Za proces deinstitucionalizacije i unapređenja položaja osoba sa invaliditetom posebno je važan i odnos prema udruženjima osoba sa invaliditetom,236 koji ima značajnu ulogu u procesu osamostaljivanja i uključivanja osoba sa invaliditetom u društvene tokove, ne samo kao drugi pružalac usluga socijalne zaštite, nego i kao faktor koji okuplja veliki broj osoba sa invaliditetom i neposredno prepoznaje njihove potrebe. U tom smislu, podrška postojanju i radu udruženja osoba sa invaliditetom, samozastupničkih neformalnih grupa dece i odraslih sa intelektualnim i psihosocijalnim invaliditetom, kao i organizacijama civilnog društva koje zastupaju za prava osoba sa invaliditetom od posebnog je interesa, s obzirom na njihove rezultate u smislu povećanja informisanosti osoba sa invaliditetom i društva u celini, uticaj na kreiranje politika i konkretnih mera kojima se unapređuje položaj osoba sa invaliditetom, uključivanje u društvenu zajednicu, naročito na lokalnom nivou i dr. Osobe sa invaliditetom, članove mreže njihove socijalne podrške, kao i udruženja osoba sa invaliditetom i organizacije civilnog društva koje se bave zaštitom ljudskih prava neophodno je aktivno i smisleno uključiti u izradu nacionalne strategije deinstitucionalizacije.
Komitet za prava osoba sa invaliditetom je zabrinut zbog nepostojanja sveobuhvatne strategije deinstitucionalizacije, kao i što je veliki broj osoba ostao u institucijama i što nije uloženo dovoljno napora da se obezbede sredstva za razvoj usluga podrške, posebno usluga personalnih asistenata u lokalnim zajednicama, za one koji napuštaju institucije. Takođe, zabrinut je i jer se još uvek investiraju sredstva u renoviranje ili proširenje institucija, dok mnoge prepreke inicijativama organizacija osoba sa invaliditetom, uključujući suviše komplikovan proces izdavanja licenci, i dalje opstaju. Republika Srbija podstaknuta je da usvoji sveobuhvatnu strategiju i mere za delotvornu deinstitucionalizaciju, da osigura da neće biti investiranja u nove institucije i da odredi sredstva koja će omogućiti svim osobama sa invaliditetom da samostalno žive i imaju podršku u zajednici na osnovu svog slobodnog izbora i opredeljenja, kao i da se uklone prepreke za veće učešće organizacija osoba sa invaliditetom u razvoju usluga u okviru zajednice, posebno na nivou jedinica lokalne samouprave.237
Prema podacima Ministarstva za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja investiciona ulaganja u ustanove socijalne zaštite u 2018. godini, u svrhu podizanja kvaliteta života korisnika na smeštaju, iznosila su oko 3,5 miliona eura.238 Sačinjena je radna verzija Strategije deinstitucionalizacije i razvoja usluga u zajednici kao i pratećeg akcionog plana. Takođe, u postupku je zatvaranje Doma za decu bez roditeljskog staranja "Petar Radovanović" iz Užica. Podaci centara za porodični smeštaj i usvojenje pokazuju da je do sada obučena ukupno 191 hraniteljska porodica za poslove brige o deci sa razvojnim i drugim smetnjama. Edukacije su uglavnom realizovane prethodnih godina dok u skorije vreme nije bilo edukacija.239
Izražena je zabrinutost zbog broja dece sa invaliditetom koja žive u institucijama, posebno dece sa mentalnim smetnjama; zbog toga što oni čine gotovo 80% dece u institucijama, kao i zato što se nastavlja smeštanje dece sa invaliditetom u institucije, uključujući i smeštanje dece sa smetnjama i invaliditetom u institucije neposredno iz porodilišta. Nadalje, zabrinut je što i dalje nema dovoljno dnevnih boravaka, pomoći u kući, podrške domaćinstvu, savetovanja i terapija, u okviru usluga koje se unutar zajednice pružaju porodicama sa decom sa invaliditetom. Republika Srbija podstaknuta je da pojača napore na deinstitucionalizaciji dece sa invaliditetom, da spreči nova smeštanja dece mlađe od tri godine u institucije i da osigura efikasnije prebacivanje dečaka i devojčica iz institucija u porodice. Preporučuje sa da država članica u prelaznom periodu obezbedi deci sa invaliditetom dovoljan nivo intervencija i podsticanja razvoja u ranom detinjstvu, da pokrene obrazovne programe za zaposlene u institucijama i da razvija efikasne usluge nege u okviru zajednice za onu decu koja napuštaju institucije.240
Istovremeno, izražena je zabrinutost zbog izveštaja o upotrebi prisile, uključujući fizičko i hemijsko sputavanje, kao i prekomernu antipsihotičku terapiju, produženu izolaciju odraslih i dece sa invaliditetom, što se smatra surovim, nehumanim ili ponižavajućim postupanjem, uprkos izveštajima i preoprukama nacionalnog mehanizma za prevenciju torture. Republici Srbiji je preporučeno da zabrani sve oblike prisilnog postupanja sa odraslim osobama i decom sa invaliditetom, uključujući fizičko i hemijsko sputavanje, kao i prekomernu antipsihotičku terapiju i izolaciju, kao i da otpočne administrativne i krivične istrage o prijavljenim slučajevima da bi se utvrdila odgovarajuća odgovornost.241
Prema podacima Ministarstva unutrašnjih poslova u periodu od 2017 do juna 2019. godine, 36 osoba sa invaliditetom bile su žrtve nasilja u porodici, dok su 32 osobe sa invaliditetom bile počinioci nasilja u porodici.242
Takođe, izražena je zabrinut zbog nepostojanja delotvornih mera na sprečavanju nasilja prema osobama sa invaliditetom, posebno ženama sa invaliditetom i seksualnog nasilja nad decom sa invaliditetom u svim okruženjima, kao i nepostojanja mehanizma za žalbu protiv počinioca i pravnog leka, pa preporučuje da se osigura pristupačnost i dostupnost delotvornih i nezavisnih mehanizama za nadzor i transparentan postupak žalbe, kao i da razvije programe obuke za sprečavanje nasilja i zlostavljanja osoba sa invaliditetom.243
______
227 Izveštaj o deinstitucionalizaciji,
Republički zavod za socijalnu zaštitu
228 Položaj dece i mladih sa
invaliditetom u sistemu
socijalne zaštite - Izazovi i prilike, MDRI-S, Beograd, 2018, dostupno
na:
https://www.mdri-s.org/wp-content/uploads/2018/07/policy-brief_bo%C5%A1.pdf
229 Dopis MRZBSP, Sektor za brigu o porodici i
socijalnu zaštitu od oktobra 2019. godine
230 Ne odnosi se na korisnike koji su u socijalnom
stanovanju u zaštićenim uslovima
231 Dopis MRZBSP, Sektor za brigu o porodici i
socijalnu zaštitu od oktobra 2019. godine
232 Dopis Ministarstva za rad, zapošljavanje, socijalna
i boračka pitanja, Sektor za finansijsko upravljanje iz oktobra 2019.
233 https://npm.rs/attachments/article/817/Odgovor%20Ustanove.pdf
234 https://www.mdri-s.org/wp-content/uploads/2018/01/Istrazivanje-knjizni-blok.pdf
i https://www.mdri-s.org/wp-content/uploads/2017/09/Ovde-i-zidovi-imaju-usi_za-sajt.pdf
235 https://npm.rs/
236 Izveštaj o sprovođenju Prve Strategije
237 CRPD/C/SRB/CO/1, maj 2016, para. 39. i 40.
238 Dopis MRZBSP, Sektor za brigu o porodici i
socijalnu zaštitu od oktobra 2019. godine
239 Ibid.
240 CRPD/C/SRB/CO/1, maj 2016, para. 13. i 14.
241 CRPD/C/SRB/CO/1, maj 2016, para. 27. i 28.
242 Dopis MUP-a iz oktobra 2019.
243 CRPD/C/SRB/CO/1, maj 2016, para. 29. i 30.
Imajući u vidu sveobuhvatnost opšteg cilja, da bi se postigli odgovarajući, željeni rezultati, neophodno je da svi akteri, u okviru svojih nadležnosti, usmere naročitu pažnju i poštuju osnovne principe na kojima celokupna Strategija počiva a koji doprinose daljem poboljšanju sveukupnog socijalnog i ekonomskog položaja osoba sa invaliditetom i obezbeđivanju njihovog punog i ravnopravnog učešća u društvu, kontinuiranim delovanjem bez ograničenja perioda implementacije, o kojima je neophodno permanentno voditi računa prilikom realizacije svih pojedinačnih mera i aktivnosti.
Strategija se zasniva na sledećim načelima i postulatima:
- poštovanje urođenog dostojanstva, individualne autonomije i ljudskih prava osoba sa invaliditetom, uključujući i njihovo pravo da donose odluke o sopstvenim životima;
- poštovanje različitosti i prihvatanje osoba sa invaliditetom kao izraza raznovrsnosti ljudskog roda;
- ravnopravnost, nediskriminacija, jednake mogućnosti i inkluzivna jednakost;
- rodna ravnopravnost;
- međusektorski i multidisciplinarni pristup kroz konstantnu saradnju u delovanju svih aktera na svim nivoima;
- uključivanje osoba sa invaliditetom u procese kreiranja, sprovođenja i praćenja mera i aktivnosti po principu "Ništa o nama bez nas";
- primena "Univerzalnog dizajna" u smislu pristupačnosti sveukupnog okruženja i mogućnosti korišćenja svih proizvoda i usluga;
- stalno prikupljanje statističkih podataka, analiza i evaluacija postignutih rezultata radi kreiranja novih mera i aktivnosti, u skladu sa potrebama osoba sa invaliditetom;
- konstantno informisanje i podizanje nivoa svesti društva o pitanjima invaliditeta, ravnopravnosti i ostvarivanju prava osoba sa invaliditetom.
Ti principi treba da budu vodilja u realizaciji Strategije, ali i pri realizaciji konkretnih mera i aktivnosti koje vode ostvarenju opšteg cilja Strategije, prvenstveno jer povezuju ukupni potencijal utvrđen pravnim propisima Republike Srbije u ovoj oblasti i rezultata postignutih njihovom implementacijom uz istovremeno pokretanje procesa osnaživanja osoba sa invaliditetom na način koji će im omogućiti puno učešće u društvu na ravnopravnoj osnovi sa drugima. Na ovakav način, naročito uključivanjem jedinica lokalne samouprave i realizacijom postavljenih ciljeva u pojedinim oblastima na mestima gde osobe sa invaliditetom žive i ostvaruju najveće interese, omogućiće se ravnopravnost osoba sa invaliditetom i jednakost svih građana u najvećoj meri. Sprovođenje svih mera i aktivnosti poštujući navedene principe pokazaće povećanje stvarnog uticaja na kvalitet života sve većeg broja stanovnika u Republici Srbiji, ne samo kroz unapređenje položaja osoba sa invaliditetom u odnosu koji sada poznajemo kroz nepotpune statističke podatke kojima raspolažemo, nego i u srazmeri sa starenjem ukupnog stanovništva, a time i povećanjem potrebe za realizacijom konkretnih aktivnosti u odnosu na sve veći broj ljudi.
Republika Srbija je inkluzivno društvo u kome su osobe sa invaliditetom na ravnopravnoj osnovi uživaju sva prava i slobode garantovane Ustavom, zakonima i međunarodnim ugovorima.
4.2. Promena koja će se ostvariti sprovođenjem strategije
Unapređen položaj osoba sa invaliditetom kroz uklanjanje prepreka sa kojima se susreću u različitim oblastima društvenog života i stvaranje uslova za uživanja svih prava na ravnopravnoj osnovi sa drugima.
Ostvarenje planiranih strateških ciljeva rezultiraće unapređenjem položaja osoba sa invaliditetom u svim oblastima od uticaja na njihov život, kao i osnaživanjem osoba sa invaliditetom radi obezbeđivanja: pristupačnosti, participacije, jednakosti, zapošljavanja, obrazovanja i obuke, socijalne zaštite, zdravstvene zaštite i drugih aspekata koji doprinose izjednačavanju njihovih mogućnosti i stvaranju inkluzivne jednakosti.
Radi poboljšanja sveukupnog socijalnog i ekonomskog položaja osoba sa invaliditetom potrebno je da svi društveni akteri uzmu puno učešće u realizaciji ciljeva Strategije i sprovođenju mera i aktivnosti predviđenih akcionim planom koji će pratiti ovu strategiju, kao i u preduzimanju svih drugih aktivnosti u okviru svoje nadležnosti koje doprinose unapređenju položaja osoba sa invaliditetom do postizanja njihove pune ravnopravnosti i efektivnog učešća u svim aspektima života.
Zainteresovane strane za izradu i sprovođenje Strategije su državni organi i organizacije, kao i javne službe nadležne za ostvarenje prava osoba sa invaliditetom i udruženja koja se bave unapređenjem položaja osoba sa invaliditetom.
Opšti cilj Strategije je izjednačavanje mogućnosti osoba sa invaliditetom u uživanju svih građanskih, političkih, ekonomskih, socijalnih i kulturnih prava, uz puno poštovanje njihovog dostojanstva i individualne autonomije, obezbeđivanja nezavisnosti, slobode izbora i pune i efektivne participacije u svim oblastima društvenog života, uključujući i život u zajednici.
Ciljana vrednost je povećanje učešća osoba sa invaliditetom u društvu za 25%, a bazna vrednost će se identifikovati tokom prve godine sprovođenja Strategije.
Analiza opcija za ostvarenje cilja
Kao što je već navedeno, Republika Srbija sprovodi reformu svog zakonodavstva u mnogim oblastima, uz istovremeno usklađivanje nacionalnog zakonodavstva sa standardima Evropske unije. Osobe sa invaliditetom su prepoznate kao grupa u povećanom riziku od diskriminacije i društvene marginalizacije, pa je početkom 2007. godine doneta Strategija unapređenja položaja osoba sa invaliditetom u Republici Srbiji, kojom su ustanovljeni ciljevi za period od 2007-2015. godine.
Prva Strategija imala je šest strateških oblasti i u okviru svake od njih definisan po jedan opšti cilj, koji je razrađen na posebne ciljeve, kojih je bilo ukupno 16.
Strateški ciljevi bili su sledeći:
1. U opšte razvojne planove uz izgradnju institucionalnog okvira i operacionalizaciju multisektorske i multiresorne saradnje na aktivnostima planiranja i praćenja politika u ovoj oblasti ugraditi pitanja vezana za osobe sa invaliditetom;
2. Razviti efikasnu pravnu zaštitu, uz razvijene i sprovedene planove prevencije i sprečavanja diskriminacije osoba sa invaliditetom, kao i planove senzibilizacije društva po pitanjima invaliditeta;
3. Učiniti dostupnim socijalne, zdravstvene i druge usluge bazirane na pravima i potrebama korisnika, u skladu sa savremenim i međunarodno prihvaćenim metodama procene invaliditeta i potreba;
4. Razviti politike mera i primeniti programe, naročito u oblastima obrazovanja, zapošljavanja, rada i stanovanja, koji osobama sa invaliditetom pružaju jednake mogućnosti i podstiču samostalnost, lični razvoj i aktivan život u svim oblastima;
5. Osigurati osobama sa invaliditetom pristup izgrađenom okruženju, pristupačnom prevozu, informacijama, komunikacijama i uslugama namenjenim javnosti, kroz razvoj i sprovođenje plana uklanjanja barijera i izgradnje pristupačnih objekata i usluga;
6. Osigurati osobama sa invaliditetom adekvatan standard življenja i socijalnu sigurnost.
Planirano je da prvi strateški dokument posvećen osobama sa invaliditetom u Republici Srbiji prate akcioni planovi za njeno sprovođenje, ali je usvojen samo Akcioni plan za period od 2013. do 2015. godine, odnosno, za poslednji dvogodišnji period važenja strategije. Evaluacija primene ove strategije pokazala je da su mnoge planirane mere i aktivnosti prevazilazile vremenski okvir strategije, jer su bile dugoročne i kontinuirane, a bilo je mera i aktivnosti koje treba da postanu deo sistema i kontinuiranog procesa, odnosno, za koje nije adekvatno vremensko ograničenje.
Evaluacija je pokazala da je strategija bila uspešna u mnogim segmentima, ali da su preostali i mnogi izazovi. Na primer, iako je pitanje položaja osoba sa invaliditetom uneto u mnoga strateška dokumenta i razvojne planove, izostalo je u znatnoj meri stvaranje institucionalnog okvira za multisektorski pristup položaju osoba sa invaliditetom na svim nivoima (lokalnom, pokrajinskom, nacionalnom). Pored toga, neophodno je raditi na podizanju svesti opšte javnosti, kao i profesionalaca iz različitih sektora i resora koji rade sa osobama sa invaliditetom o pitanjima značajnim za položaj osoba sa invaliditetom u društvu, na smanjenju predrasuda i diskriminacije. I dalje su prisutne prepreke u društvu za punu inkluziju osoba sa invaliditetom u mnogim sferama društvenog života. Primena Prve strategije doprinela je afirmaciji prava i povećanju socijalne uključenosti osoba sa invaliditetom, stvoren je solidan i obuhvatan pravni okvir i fokus je pomeren na socijalni model invaliditeta.
Jedna od razmatranih mogućnosti prilikom izrade nove strategije bila je da se zadrže strateški ciljevi i mere koje su postavljene Prvom strategijom, te da se na osnovu evaluacije i u okviru raspoloživih sredstava, planiraju nove aktivnosti, odnosno, da se ponovo uvrste aktivnosti koje su bile planirane, ali nisu ostvarene u prethodnom periodu. Međutim, imajući u vidu da je neophodno holistički pristupiti svim pitanjima koja se tiču osoba sa invaliditetom, kao i uvažavajući činjenicu da je za opšte poboljšanje položaja osoba sa invaliditetom u društvu neophodna multisektorska saradnja i niz aktivnosti koje vode istom cilju - poboljšanju položaja osoba sa invaliditetom u društvu i povećanoj društvenoj uključenosti, u ovoj strategiji je to postavljeno kao jedan opšti cilj. Opredeljenost za jedan opšti cilj osigurava da svi relevantni društveni akteri aktivno učestvuju u realizaciji ovog cilja, kroz učešće u sprovođenju planiranih mera i aktivnosti. Zbog toga je kao opšti cilj nove strategije utvrđeno izjednačavanje mogućnosti osoba sa invaliditetom u uživanju svih građanskih, političkih, ekonomskih, socijalnih i kulturnih prava, uz puno poštovanje njihovog dostojanstva i individualne autonomije, obezbeđivanja nezavisnosti, slobode izbora i pune i efektivne participacije u svim oblastima društvenog života, uključujući i život u zajednici.
Pored opšteg cilja Strategije, utvrđena su tri posebna cilja: 1) povećana društvena inkluzija osoba sa invaliditetom; 2) obezbeđeno uživanje prava osoba sa invaliditetom na poslovnu sposobnost i porodični život na ravnopravnoj osnovi sa drugima i efikasna zaštita od diskriminacije, nasilja i zlostavljanja i 3) sistemsko uvođenje perspektive invaliditeta u donošenje, sprovođenje i praćenje javnih politika.
Utvrđivanjem manjeg broja posebnih ciljeva, koji su opštijeg karaktera i sveobuhvatniji u odnosu na prethodni strateški dokument, određuju se osnovni pravci delovanja radi ostvarivanja ravnopravnosti, sprečavanja diskriminacije, poštovanja dostojanstva i stvaranja uslova da osobe sa invaliditetom na ravnopravnoj osnovi uživaju sva ljudska prava i osnovne slobode i aktivno učestvuju u svim oblastima društvenog života. Za svaki poseban cilj, propisane su mere čija realizacija doprinosi ostvarivanju posebnog cilja, a sve mere zajedno doprinose ostvarivanju opšteg cilja strategije.
5.2. Posebni ciljevi, mere i analiza njihovih efekata
Da bi se postigao opšti cilj Strategije, planirana su tri posebna cilja:
1. Povećana društvena inkluzija osoba sa invaliditetom;
2. Obezbeđeno uživanje prava osoba sa invaliditetom na poslovnu sposobnost i porodični život na ravnopravnoj osnovi sa drugima i efikasna zaštita od diskriminacije, nasilja i zlostavljanja;
3. Sistemsko uvođenje perspektive invaliditeta u donošenje, sprovođenje i praćenje javnih politika.
Za svaki poseban cilj, propisane su mere čija realizacija doprinosi ostvarivanju posebnog cilja, a sve mere zajedno doprinose ostvarivanju opšteg cilja strategije - izjednačavanje mogućnosti osoba sa invaliditetom u uživanju svih građanskih, političkih, ekonomskih, socijalnih i kulturnih prava, uz puno poštovanje njihovog dostojanstva i individualne autonomije, obezbeđivanja nezavisnosti, slobode izbora i pune i efektivne participacije u svim oblastima društvenog života, uključujući i život u zajednici.
Prvi posebni cilj: Povećana društvena inkluzija osoba sa invaliditetom
Ovaj posebni cilj realizovaće se: doslednim sprovođenjem propisa, uz pojačanje inspekcijskog nadzora, stalne obuke; sistemskim uključivanjem pitanja pristupačnosti tako da se programi, planovi i projekti obavezno razvijaju sa ugrađenom komponentom pristupačnosti, u skladu sa principom "Univerzalni dizajn", unapređivanjem i što većim korišćenjem asistivnih tehnologija; kontinuiranim radom, dugoročnom saradnjom i zajedničkim planiranjem i obezbeđivanjem fondova radi unapređivanja stanja u pogledu pristupačnosti javnih objekata, saobraćajne infrastrukture i prevoznih sredstava u javnom prevozu putnika, pristupačnosti informacija i komunikacija, kao i usluga namenjenih javnosti; prevazilaženjem prepreka na koje osobe sa invaliditetom nailaze u ostvarivanju prava u svojstvu pojedinaca, potrošača, učesnika u kulturnom, ekonomskom, političkom, sportskom i drugom životu; jačanjem uloge udruženja osoba sa invaliditetom; informisanjem osoba sa invaliditetom i njihovih porodica o pravima osoba sa invaliditetom i načinima za njihovo ostvarivanje; podrškom organizacijama osoba sa invaliditetom i samozastupničkim grupama za javno zagovaranje i pružanje usluga podrške; podizanjem svesti javnosti o položaju osoba sa invaliditetom uopšte, posebno osoba koje žive u ustanovama rezidencijalnog tipa.
Ključni pokazatelji učinka prvog posebnog cilja su:
1) Broj objekata u javnoj upotrebi koji su pristupačni za osobe sa invaliditetom uvećan je za 10% na godišnjem nivou;
2) Broj podržanih programa koji se odnose na unapređenje društvene uključenosti osoba sa invaliditetom uvećan je za 20% na godišnjem nivou;
3) Efekti podržanih programa koji se odnose na unapređenje društvene uključenosti osoba sa invaliditetom - nivo svesti javnosti o položaju osoba sa invaliditetom uvećana je za 10% na godišnjem nivou.
Bazne vrednosti pokazatelja utvrdiće se u prvoj godini sprovođenja Strategije.
Realizacija prvog posebnog cilja ostvarivaće se kontinuirano tokom perioda važenja Strategije, s tim što se u Akcionom planu daju rokovi za sprovođenje mera koje doprinose njegovom ostvarenju.
Izvor provere je Godišnji izveštaj o sprovođenju Akcionog plana za sprovođenje Strategije.
Mere koje doprinose ostvarenju prvog posebnog cilja su:
1. Obezbeđivanje pune pristupačnosti objekata, javnih površina, informacija, usluga i proizvoda osobama sa invaliditetom.
Opis i efekti mere: Ovom merom se celokupno okruženje čini jednako dostupnim osobama sa invaliditetom i obezbeđuje da osobe sa invaliditetom izjednačavaju u pristupu službama, dobrima i uslugama. Mera će uticati na nosioce odgovornosti da infrastrukturnim i drugim promenama unaprede uslove za uključivanje osoba sa invaliditetom u društvo, kroz osiguravanje i obezbeđivanje pristupačnih javnih prostora, usluga i proizvoda.
Institucija nadležna za sprovođenje mere: Ministarstvo građevinarstva, saobraćaja i infrastrukture.
Institucije učesnici u sprovođenju mere: Ministarstvo za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja; Ministarstvo trgovine, turizma i telekomunikacija, Ministarstvo kulture i informisanja i Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja.
Pokazatelji rezultata:
- Planiranje, projektovanje, izgradnja i dogradnja svih novih objekata, kao i rekonstrukcija i adaptacija svih postojećih objekata vrši se u skladu sa tehničkim standardima pristupačnosti.
- Broj mera izrečenih u postupku inspekcijskog nadzora zbog nepoštovanja tehničkih standarda pristupačnosti u izgradnji objekata i prostora.
Procena potrebnih finansijskih sredstava neophodnih za sprovođenje mere i izvori finansiranja biće utvrđeni u akcionim planovima za primenu Strategije.
2. Uključivanje osoba sa invaliditetom u politički, javni, kulturni, obrazovni i sportski život u zajednici.
Opis i efekti mere: Mera podrazumeva podsticanje potpune i efikasne inkluzije osoba sa invaliditetom i njihovog učešća u svim sferama društvenog života. Mera će unaprediti okruženje u političkom, javnom, kulturnom, obrazovnom i kontekstu sportskih aktivnosti za učešće osoba sa invaliditetom.
Institucija nadležna za sprovođenje mere: Ministarstvo za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja.
Institucije učesnici u sprovođenju mere: Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja; Ministarstvo kulture i informisanja; Ministarstvo državne uprave i lokalne samouprave; Ministarstvo omladine i sporta; nadležni pokrajinski sekretarijat i jedinice lokalne samouprave.
Pokazatelji rezultata:
- Broj pristupačnih izbornih mesta i glasačkog materijala za osobe sa invaliditetom uvećan za 50%;
- Broj osoba sa invaliditetom na javnim funkcijama na republičkom, pokrajinskom i lokalnom nivou;
- Broj i vrsta pristupačnih kulturnih, sportskih i drugih sadržaja.
Procena potrebnih finansijskih sredstava neophodnih za sprovođenje mere i izvori finansiranja biće utvrđeni u akcionim planovima za primenu Strategije.
3. Poboljšanje kvaliteta života osoba sa invaliditetom i usvajanje programa deinstitucionalizacije, uz obezbeđivanje adekvatne podrške za život u zajednici i porodici, uključujući i razvoj usluga podrške za samostalni život u zajednici.
Opis i efekti mere: Ovom merom stvaraju se uslovi za život osoba sa invaliditetom van rezidencijalnih institucija i obezbeđivanje personalizovanih usluga podrške za samostalni život u zajednici. Mera utiče na unapređenje života osoba sa invaliditetom, kroz jasno koncepcijsko opredeljenje da se različiti oblici socijalne podrške realizuju u zajednici, odnosno, neposrednom okruženju u kome žive osobe sa invaliditetom, umesto u institucijama.
Institucija nadležna za sprovođenje mere: Ministarstvo za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja.
Institucije učesnici u sprovođenju mere: Ministarstvo građevinarstva, saobraćaja i infrastrukture; jedinice lokalne samouprave.
Pokazatelji rezultata:
- Broj usluga podrške za samostalni život u zajednici i život u porodici uvećan je za 20%;
- Broj osoba sa invaliditetom kojima je obezbeđeno pristupačno socijalno stanovanje uvećan je za 10%.
Procena potrebnih finansijskih sredstava neophodnih za sprovođenje mere i izvori finansiranja biće utvrđeni u akcionim planovima za primenu Strategije.
4. Jačanje partnerstva sa organizacijama osoba sa invaliditetom u svim oblastima i na svim nivoima.
Opis i efekti mere: Ovom merom unapređuje se saradnja državnih organa i ustanova sa organizacijama osoba sa ivaliditetom i stvaraju se uslovi da osobe sa invaliditetom aktivno učestvuju u planiranju i praćenju mera i aktivnosti usmerenih na unapređenje njihovog položaja i ostvarivanje jednakih mogućnosti. Unapređenje participacije organizacija osoba sa invaliditetom u odlučivanju o svim pitanjima koja ih se tiču, kao i organizacija civilnog društva koje zastupaju za prava osoba sa invaliditetom suštinski utiče na unapređenje participativne demokratije u Republici Srbiji.
Institucija nadležna za sprovođenje mere: Ministarstvo za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja.
Institucije učesnici u sprovođenju mere: Ministarstvo državne uprave i lokalne samouprave; nadležni pokrajinski sekretarijat i jedinice lokalne samouprave.
Pokazatelji rezultata:
- Broj tela na lokalnom, pokrajinskom i nacionalnom nivou u koja su uključeni predstavnici organizacija osoba sa invaliditetom;
- Broj strateških dokumenata na lokalnom, pokrajinskom i nacionalnom nivou u čije planiranje, izradu i/ili evaluaciju su uključeni predstavnici organizacija osoba sa invaliditetom;
- Uspostavljena jedinstvena baza podataka o udruženjima osoba sa invaliditetom i broju njihovih članova, koja se kontinuirano ažurira.
Procena potrebnih finansijskih sredstava neophodnih za sprovođenje mere i izvori finansiranja biće utvrđeni u akcionim planovima za primenu Strategije.
5. Podizanje stepena informisanosti javnosti o pravima osoba sa invaliditetom i barijerama sa kojima se suočavaju u ostvarivanju prava i unapređivanje pozitive slike o osobama sa invaliditetom kao titularima svih ljudskih prava.
Opis i efekti mere: Mera podrazumeva promociju koncepta invaliditeta zasnovanog na ljudskim pravima i nediskriminaciji, čime se utiče na promenu stavova javnosti prema osobama sa invaliditetom. Uticaj mere treba da doprinese smanjenju predrasuda javnosti prema osobama sa invaliditetom. Efekat mere je smanjenje diskriminacije osoba sa invaliditetom u zajednici.
Institucija nadležna za sprovođenje mere: Ministarstvo za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja.
Institucije učesnici u sprovođenju mere: Ministarstvo kulture i informisanja; Ministarstvo državne uprave i lokalne samouprave.
Pokazatelji rezultata:
- Broj i vrsta manifestacija podržanih sredstvima iz javnih prihoda koje promovišu samostalni život osoba sa invaliditetom, na svim nivoima;
- Broj pristupačnih internet prezentacija organa javne vlasti i nezavisnih tela na kojima se promoviše koncept invaliditeta zasnovan na ljudskim pravima i nediskriminaciji.
Procena potrebnih finansijskih sredstava neophodnih za sprovođenje mere i izvori finansiranja biće utvrđeni u akcionim planovima za primenu Strategije.
Drugi posebni cilj: Obezbeđeno uživanje prava osoba sa invaliditetom na poslovnu sposobnost i porodični život na ravnopravnoj osnovi sa drugima i efikasna zaštita od diskriminacije, nasilja i zlostavljanja.
Ovaj posebni cilj ostvariće se ukidanjem mogućnosti potpunog lišenja poslovne sposobnosti i produženja roditeljskog prava, uspostavljanjem sistema podrške u odlučivanju umesto starateljske zaštite, stvaranjem uslova da osobe sa invaliditetom na ravnopravnoj osnovi uživaju pravo na porodični život, aktivnom borbom protiv svih oblika diskriminacije, uključujući i višestruku i intersekcijsku diskriminaciju osoba sa invaliditetom, obezbeđenjem većeg nivoa zaštite od diskriminacije i svih vidova nasilja i zlostavljanja u porodičnom i institucionalnom okruženju, izjednačavanjem mogućnosti u pristupu pravdi i ostvarivanju prava na pravično suđenje, podizanjem svesti javnosti o diskriminaciji osoba sa invaliditetom i radom na prevazilaženju stereotipa i predrasuda prema osobama sa invaliditetom, naročito među profesionalcima u organima javne vlasti, pravosuđu, u sektoru pružanja javnih usluga, rada i zapošljavanja, pružanjem ciljane finansijske podrške projektima i programima udruženja građana koje se bave problemima diskriminacije i nasilja prema osobama sa invaliditetom, posebno nasilja prema ženama sa invaliditetom.
Ključni pokazatelji učinka drugog posebnog cilja su:
1) Ukinuta mogućnost potpunog lišenja poslovne sposobnosti i produženja roditeljskog prava na osnovu invaliditeta,
2) Uspostavljeni mehanizmi i usluge koji omogućavaju uživanje poslovne sposobnosti za osobe sa invaliditetom,
3) Unapređena zaštita osoba sa invaliditetom, posebno žena sa invaliditetom od nasilja i zlostavljanja u porodičnom i institucionalnom okruženju.
Bazne vrednosti pokazatelja utvrdiće se u prvoj godini sprovođenja Strategije.
Realizacija drugog posebnog cilja ostvarivaće se u skladu sa rokovima za sprovođenje mera koje doprinose njegovom ostvarenju, datih u Akcionom planu.
Izvor provere su izmene Porodičnog zakona i Godišnji izveštaj o sprovođenju Akcionog plana za sprovođenje Strategije.
Mere koje doprinose ostvarenju drugog posebnog cilja su:
1. Reforma zakonskog okvira u oblasti poslovne sposobnosti koja obezbeđuje da osobe sa invaliditetom uživaju sva prava na ravnopravnoj osnovi sa drugim građanima i uspostavljanje sistema odlučivanja uz podršku koji zamenjuje starateljsku zaštitu.
Opis i efekti mere: Ovom merom ukida se mogućnost potpunog lišenja poslovne sposobnosti osoba sa invaliditetom i inicira postepeni prelazak na sistem pružanja podrške u odlučivanju umesto postojećeg zamenskog odlučivanja (sistem starateljske zaštite), čime se stvaraju uslovi da osobe sa invaliditetom uživaju poslovnu sposobnost ravnopravno sa drugima, u svim aspektima života. Efekat mere je stvaranje normativnog osnova za ravnopravno učešće osoba sa invaliditetom u građanskom, političkom, privrednom i drugim sferama života.
Institucija nadležna za sprovođenje mere: Ministarstvo za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja.
Institucija učesnik u sprovođenju mere: Ministarstvo pravde
Pokazatelji rezultata:
- Broj osoba kojima je vraćena poslovna sposobnost ili proširen obim poslovne sposobnosti uvećan za 15% na godišnjem nivou;
- Broj osoba prema kojima je ukinuto produženo roditeljsko pravo uvećan za 15% na godišnjem nivou.
Procena potrebnih finansijskih sredstava neophodnih za sprovođenje mere i izvori finansiranja biće utvrđeni u akcionim planovima za primenu Strategije.
2. Unapređenje uslova za zasnivanje bračne/vanbračne zajednice i podrška roditeljstvu osoba sa invaliditetom.
Opis i efekti mere: Merom se obezbeđuju se uslovi da osobe sa invaliditetom sklapaju brak, zasnivaju vanbračne zajednice, kao i obezbeđuju uslovi da žene sa invaliditetom slobodno donose odluke o rađanju dece. Efekat mere je unapređenje uslova za ravnopravno učešće osoba sa invaliditetom u privatnoj sferi partnerskog funkcionisanja i porodičnog života. Merom se unapređuje ravnopravnost osoba sa invaliditetom u odnosu na brak odnosno vanbračnu zajednicu i roditeljstvo.
Institucija nadležna za sprovođenje mere: Ministarstvo za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja.
Pokazatelji rezultata:
- Broj razvijenih i primenjenih modela odlučivanja uz podršku;
- Broj osoba sa invaliditetom kojima je pružena podrška u vezi sa roditeljstvom.
Procena potrebnih finansijskih sredstava neophodnih za sprovođenje mere i izvori finansiranja biće utvrđeni u akcionim planovima za primenu Strategije.
3. Unapređenje prevencije i zaštite od diskriminacije osoba sa invaliditetom.
Opis i efekti mere: Mera obuhvata podizanje svesti javnosti o problemu diskriminacije osoba sa invaliditetom i unapređenje uslova za ostvarivanje delotvorne zaštite osoba sa invaliditetom od svih oblika neposredne i posredne diskriminacije u javnoj i privatnoj sferi. Efekti mere se unapređenje senzibilisanosti, informisanosti i znanja državnih službenika o osobama sa invaliditetom, kao i smanjenju njihovih predrasuda i diskriminatornih postupanja prilikom ostvarenja različitih prava osoba sa invaliditetom.
Institucija nadležna za sprovođenje mere: Ministarstvo za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja.
Institucije učesnici u sprovođenju mere: Pravosudna akademija; Nacionalna akademija za javnu upravu; Poverenik za zaštitu ravnopravnosti.
Pokazatelji rezultata:
- Broj obuka i učesnika obuka o pravima osoba sa invaliditetom za zaposlene u državnim organima i javnim službama u obrazovnim, socijalnim i zdravstvenim ustanovama i ustanovama koje deluju u oblasti rada i zapošljavanja;
- Broj obuka i učesnika obuka o pravima osoba sa invaliditetom za nosioce pravosudnih funkcija i administrativno-tehničkog osoblja u pravosudnim organima i polaznike početne obuke Pravosudne akademije.
Procena potrebnih finansijskih sredstava neophodnih za sprovođenje mere i izvori finansiranja biće utvrđeni u akcionim planovima za primenu Strategije.
4. Unapređenje uslova za ostvarivanje prava na pristup pravdi i pravično suđenje osoba sa invaliditetom na ravnopravnoj osnovi sa drugim građanima.
Opis i efekti mere: Merom se unapređuje pristup pravdi osobama sa invaliditetom kroz obezbeđivanje pristupačnosti zgrada pravosudnih organa i primenu odgovarajućih asistivnih tehnologija ili drugih vidova podrške u sudskim postupcima, čime se obezbeđuje da osobe sa invaliditetom imaju jednake mogućnosti u ostvarivanju i zaštiti povređenih i ugroženih prava.
Institucija nadležna za sprovođenje mere: Ministarstvo pravde.
Pokazatelji rezultata:
- Broj zgrada sudova koje su učinjene pristupačnim;
- Broj sudskih postupaka u kojima su primenjene asistivne tehnologije ili drugi oblici razumnih prilagođavanja uvećan je za 30%.
Procena potrebnih finansijskih sredstava neophodnih za sprovođenje mere i izvori finansiranja biće utvrđeni u akcionim planovima za primenu Strategije.
5. Unapređenje prevencije i zaštite osoba sa invaliditetom od nasilja i zlostavljanja, posebno prevencije i zaštite žena sa invaliditetom od nasilja.
Opis i efekti mere: Mera obuhvata podizanje svesti javnosti o problemu nasilja i zlostavljanja osoba sa invaliditetom, posebno žena sa invaliditetom, u porodičnom/partnerskom, institucionalnom i vaninstitucionalnom kontekstu i unapređenje njihove informisanosti o mehanizmima zaštite od svih oblika nasilja i zlostavljanja. Merom se povećava mogućnost za adekvatno funkcionisanje i saradnju institucija u čijoj je nadležnosti prevencija i zaštita osoba sa invaliditetom od nasilja i zlostavljanja.
Institucija nadležna za sprovođenje mere: Ministarstvo za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja.
Institucije učesnici u sprovođenju mere: Ministarstvo pravde; Ministarstvo unutrašnjih poslova; Republičko javno tužilaštvo.
Pokazatelji rezultata:
- sačinjeni i distribuirani protokoli o sprečavanju nasilja, zlostavljanja i eksploatacije pristupačni osobama sa invaliditetom (na Brajevom pismu za srpski jezik, aplikacije za SMS poruke i sl.), naročito u ustanovama socijalne zaštite i zdravstvene zaštite;
- broj obuka za grupe za koordinaciju i saradnju i broj učesnika obuka o specifičnostima nasilja kojem su izložene osobe sa invaliditetom, posebno žene sa invaliditetom;
- zabranjene medicinske intervencije bez prethodnog, informisanog pristanka osobe sa invaliditetom, uključujući žene sa intelektualnim invaliditetom u institucijama.
Procena potrebnih finansijskih sredstava neophodnih za sprovođenje mere i izvori finansiranja biće utvrđeni u akcionim planovima za primenu Strategije.
Treći posebni cilj: sistemsko uvođenje perspektive invaliditeta u donošenje, sprovođenje i praćenje javnih politika.
Uvođenjem perspektive invaliditeta u sve javne politike na svim nivoima obezbeđuje se prevencija diskriminacije na osnovu invaliditeta i otklanjanje strukturalne diskriminacije kojoj su osobe sa invaliditetom izložene, umesto parcijalnih mera kojima se otklanjaju njene posledice. Takvim sistematskim pristupom perspektiva invaliditeta postaje sastavni deo planiranja, formulisanja i primene zakona, politika i mera. Time se potrebe, prioriteti i specifičan položaj osoba sa invaliditetom, kao i pojedinih grupa osoba sa invaliditetom, sistematski uključuju u javne politike i aktivno se razmatraju njihovi efekti na položaj osoba sa invaliditetom u svim fazama (faza planiranja, izrade, primene, nadziranja i vrednovanja) i na svim nivoima, uz ravnopravno učešće osoba sa invaliditetom u tim procesima. Pored toga, uvođenje perspektive invaliditeta u javne politike podrazumeva primenu odgovarajućih analitičkih, obrazovnih i savetodavnih tehnika, kao što su evidentiranje i prikupljanje relevantnih podataka, dosledna primena adekvatne terminologije, pravično budžetiranje koje uzima u obzir potrebe osoba sa invaliditetom, analizu politika, programa i mera iz perspektive invaliditeta, kao i istraživanja i studije invaliditeta i obuke donosilaca/donositeljki odluka i ljudskih resursa.
Uvođenje perspektive invaliditeta zahteva sagledavanje efekata svih javnih politika na položaj osoba sa invaliditetom, a u postojećim okolnostima, posebno javnih politika u oblastima zapošljavanja, obrazovanja i obuke, socijalne i zdravstvene zaštite, što podrazumeva:
1. Uključivanje perspektive invaliditeta u sve strategije, programe, planove i propise;
2. Unapređenje uključivanja osoba sa invaliditetom na tržište rada;
3. Unapređenje inkluzivnog obrazovanja i doživotnog učenja za osobe sa invaliditetom;
4. Unapređenje zdravstvene zaštite i nege koja zadovoljava potrebe osoba sa invaliditetom, uz puno poštovanje prava osoba sa invaliditetom kao pacijenata.
Ključni pokazatelji učinka trećeg posebnog cilja su:
1) Sagledani efekti svih javnih politika na položaj osoba sa invaliditetom u oblastima zapošljavanja, obrazovanja i obuke, socijalne i zdravstvene zaštite;
2) U svim dokumentima za sprovođenje i praćenje javnih politika uvedena perspektiva invaliditeta.
Bazne vrednosti pokazatelja utvrdiće se u prvoj godini sprovođenja Strategije.
Realizacija trećeg posebnog cilja ostvarivaće se u skladu sa rokovima za sprovođenje mera koje doprinose njegovom ostvarenju, datih u Akcionom planu.
Izvor provere je Godišnji izveštaj o sprovođenju Akcionog plana za sprovođenje Strategije.
Mere koje doprinose ostvarenju trećeg posebnog cilja su:
1. Uvođenje obavezne ex ante i ex post analiza efekata i učinka svih sektorskih i međusektorskih javnih politika, programa, planova i propisa na položaj osoba sa invaliditetom;
Opis i efekti mere: Merom se obezbeđuje da prilikom kreiranja zakona, strategija i planova na državnom, pokrajinskom i lokalnom nivou bude uzeti u obzir prava i interesi osoba sa invaliditetom i da se njihovi efekti prate s aspekta uticaja na položaj i izjednačavanje mogućnosti osoba sa invaliditetom. Efekti mere nalaze se u stvaranju sistemskih uslova za unapređenje javnih politika usmerenih ka osobama sa invaliditetom.
Institucija nadležna za sprovođenje mere: Ministarstvo državne uprave i lokalne samouprave.
Pokazatelj rezultata:
- Uspostavljena obavezna ex ante i ex post analiza efekata i učinka svih sektorskih i međusektorskih javnih politika, programa, planova i propisa na položaj osoba sa invaliditetom uz puno učešće osoba sa invaliditetom i njihovih organizacija.
Procena potrebnih finansijskih sredstava neophodnih za sprovođenje mere i izvori finansiranja biće utvrđeni u akcionim planovima za primenu Strategije.
2. Razvoj metodologije za vrednovanje učinka javnih politika, programa i planova na položaj osoba sa invaliditetom, u saradnji sa udruženjima osoba sa invaliditetom.
Opis i efekti mere: Merom se obezbeđuje stvaranje uslova za metodološki ujednačeno vrednovanje učinka javnih politika, programa i planova relevantnih za položaj osoba sa invaliditetom.
Institucija nadležna za sprovođenje mere: Ministarstvo za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja.
Pokazatelj rezultata:
- Broj dokumenata sektorskih i međusektorskih javnih politika, programa, planova i propisa na nacionalnom nivou u kojima je izvršena ex ante i ex post analiza efekata i učinka na položaj osoba sa invaliditetom;
- Broj dokumenata sektorskih i međusektorskih javnih politika, programa, planova i propisa na nivou autonomne pokrajine i jedinica lokalne samouprave u kojima je izvršena ex ante i ex post analiza efekata i učinka na položaj osoba sa invaliditetom.
Procena potrebnih finansijskih sredstava neophodnih za sprovođenje mere i izvori finansiranja biće utvrđeni u akcionim planovima za primenu Strategije.
3. Realizacija mera aktivne politike zapošljavanja osoba sa invaliditetom na otvorenom tržištu rada.
Opis i efekti mere: Mera obuhvata realizaciju postojećih i kreiranje i realizaciju novih programa za podsticanje većeg zapošljavanja osoba sa invaliditetom na slobodnom tržištu rada, uz obezbeđivanje pristupačnosti radnog mesta kroz otklanjanje arhitektonskih, komunikacionih i drugih barijera i razumno prilagođavanje radnog mesta. Efekti mere su unapređenje inkluzije osoba sa invaliditetom u oblasti rada, odnosno, stvaranje uslova za povećanje broja zaposlenih osoba sa invaliditetom na otvorenom tržištu rada.
Institucija nadležna za sprovođenje mere: Ministarstvo za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja.
Institucije učesnici u sprovođenju mere: Ministarstvo privrede, Nacionalna služba za zapošljavanje.
Pokazatelji rezultata:
- Broj zaposlenih osoba sa invaliditetom uvećan za 15% na godišnjem nivou;
- Broj poslodavaca koji svoju zakonsku obavezu izvršavaju zapošljavanjem osoba sa invaliditetom uvećan za 15% na godišnjem nivou;
- Povećan broj zaposlenih osoba sa invaliditetom u organima državne uprave i lokalne samouprave za 15% na godišnjem nivou.
Procena potrebnih finansijskih sredstava neophodnih za sprovođenje mere i izvori finansiranja biće utvrđeni u akcionim planovima za primenu ove strategije.
4. Razvijeni i primenjeni modeli socijalnog preduzetništva i drugi modeli socijalnog zapošljavanja osoba sa invaliditetom, uključujući i zapošljavanje uz podršku.
Opis i efekti mere: Mera podrazumeva podršku socijalnom preduzetništvu i drugim modelima socijalnog zapošljavanja osoba sa invaliditetom. Efekti mere su stvaranje uslova za povećanje broja zaposlenih osoba sa invaliditetom u okviru socijalnoj preduzetništva i zapošljavanja uz podršku.
Institucija nadležna za sprovođenje mere: Ministarstvo za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja.
Institucija učesnici u sprovođenju mere: Ministarstvo privrede; Nacionalna služba za zapošljavanje.
Pokazatelji rezultata:
- Broj osoba sa invaliditetom uključenih u opšte i prilagođene programe dodatnog obrazovanja i obuka u odnosu na potrebe na tržištu rada;
- Broj osoba sa invaliditetom kojima su pružene usluge karijernog vođenja i savetovanja.
Procena potrebnih finansijskih sredstava neophodnih za sprovođenje mere i izvori finansiranja biće utvrđeni u akcionim planovima za primenu Strategije.
5. Obezbeđenje adekvatne dodatne podrške iz sistema obrazovanja, zdravlja i socijalne zaštite deci i učenicima u inkluzivnom obrazovnom okruženju.
Opis i efekti mere: Mera obuhvata obezbeđivanje adekvatne personalizovane pomoći i podrške individualnom učenju u inkluzivnom obrazovnom okruženju. Efekti mere su u dugoročnom socijalnom investiranju u oblast obrazovanja, kroz stvaranje održivih sistemskih uslova za obrazovanje dece sa smetnjama u razvoju koje u punoj meri omogućavaju njihovo samoostvarenje.
Institucija nadležna za sprovođenje mere: Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja
Institucije učesnice u sprovođenju mera: Ministarstvo za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja; Ministarstvo zdravlja i jedinice lokalne samouprave.
Pokazatelji rezultata:
- Odnos broja učenika sa smetnjama u razvoju i invaliditetom koji pohađaju redovne škole i broja učenika sa smetnjama u razvoju i invaliditetom koji pohađaju škole za učenike sa smetnjama u razvoju po nivoima obrazovanja;
- Procenat realizovanih mera podrške od ukupnog broja preporučenih mera od strane IRK;
- Procenat učenika sa smetnjama u razvoju i invaliditetom koji nastavljaju školovanje na sledećem nivou obrazovanja (nakon osnovnog i nakon srednjeg obrazovanja).
Procena potrebnih finansijskih sredstava neophodnih za sprovođenje mere i izvori finansiranja biće utvrđeni u akcionim planovima za primenu Strategije.
6. Jačanje kompetencija stručnjaka, podizanje svesti javnosti i stalno praćenje stanja.
Opis i efekti mere: Ova mera doprinosi jačanju kompetencija stručnjaka, podizanju svesti javnosti i stalnom praćenju stanja u ostvarivanju inkluzivnog obrazovanja. Efekat mere je obezbeđivanje adekvatnog odgovora na potrebe dece sa smetnjama u razvoju i invaliditetom u oblasti obrazovanja, odnosno dosledno poštovanje principa inkluzivnog obrazovanja.
Institucija nadležna za sprovođenje mere: Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja
Pokazatelji rezultata:
- Broj održanih obuka za zaposlene u obrazovanju o pravima dece sa smetnjama u razvoju i sa invaliditetom i obuka o inkluziji dece i učenika sa smetnjama u razvoju;
- Broj učesnika obuka o pravima dece sa smetnjama u razvoju i sa invaliditetom i učesnika obuke o inkluziji dece i učenika sa smetnjama u razvoju.
Procena potrebnih finansijskih sredstava neophodnih za sprovođenje mere i izvori finansiranja biće utvrđeni u akcionim planovima za primenu Strategije.
7. Poboljšanje dostupnosti i kvaliteta zdravstvene zaštite i uspostavljanje novog zakonskog okvira zaštite i unapređenja mentalnog zdravlja osoba sa invaliditetom.
Opis i efekti mere: Mera je usmerena na osiguranje kvalitetnije zdravstvene zaštite, nege i rehabilitacije dece, mladih i odraslih osoba sa invaliditetom, uz uvažavanje individualnih potreba za lečenjem i rehabilitacijom i puno poštovanje prava pacijenata. Efekti mere su stvaranje sistemskih uslova za smanjenje diskriminacije osoba sa invaliditetom, posebno osoba sa smetnjama mentalnog zdravlja.
Institucija nadležna za sprovođenje mere: Ministarstvo zdravlja.
Pokazatelji rezultata:
- Izmene propisa kojima je regulisano lečenje osoba sa mentalnim smetnjama u psihijatrijskim ustanovama;
- Broj centara za zaštitu mentalnog zdravlja u zajednici povećan za 30%.
Procena potrebnih finansijskih sredstava neophodnih za sprovođenje mere i izvori finansiranja biće utvrđeni u akcionim planovima za primenu Strategije.
8. Unapređenje kompetencija medicinskog osoblja za pružanje kvalitetne zdravstvene zaštite i nege osobama sa invaliditetom, u skladu sa konceptom invaliditeta zasnovanom na ljudskim pravima.
Opis i efekti mere: Merom se stvaraju uslovi za adekvatno unapređenje kapaciteta zdravstvenog sistema i povećanje kompetencija medicinskog osoblja za pružanje usluga osobama sa invaliditetom.
Institucija nadležna za sprovođenje mere: Ministarstvo zdravlja.
Pokazatelji rezultata:
- Broj obuka za unapređenje kompetencija medicinskog osoblja za pružanje kvalitetne zdravstvene zaštite i nege osobama sa invaliditetom;
- Broj učesnika obuka za unapređenje kompetencija medicinskog osoblja za pružanje kvalitetne zdravstvene zaštite i nege osobama sa invaliditetom.
Procena potrebnih finansijskih sredstava neophodnih za sprovođenje mere i izvori finansiranja biće utvrđeni u akcionim planovima za primenu Strategije.
6. MEHANIZAM ZA SPROVOĐENJE MERA I NAČIN IZVEŠTAVANJA O REZULTATIMA SPROVOĐENJA
6.1. Institucionalni okvir i plan za praćenje sprovođenja, vrednovanje učinaka i izveštavanje
Institucionalni okvir, uz navođenje institucije odgovorne za praćenje sprovođenja Strategije, detaljno je dat u Akcionom planu za njeno sprovođenje.
Neophodno je ulagati napore u realizaciju već donetog pravnog okvira, kao i dalje omogućavanje ostvarivanja ravnopravnosti i jednakosti osoba sa invaliditetom u punoj meri u svim oblastima društvenog života, kao stalnom zadatku socijalno odgovorne države. Organi čija je nadležnost za ostvarenje konkretnih prava osoba sa invaliditetom utvrđena već donetim propisima, predstavlja institucionalni okvir za realizaciju Strategije.
Neophodnost stalnog delovanja različitih aktera, naglašena je u tekstu same Strategije i biće jednako važna i u Akcionom planu.
U cilju praćenja postignutih rezultata i procene uspešnosti realizacije mera i aktivnosti koje će biti predviđene Akcionim planom, sva tela zadužena za njihovo sprovođenje u obavezi su da pripremaju izveštaje koje dostavljaju povremenom radnom telu Vlade - Savetu za osobe sa invaliditetom, preko Ministarstva za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja, nakon čega će sažeti prikaz izveštaja o sprovođenju Strategije biti objavljen na internet prezentaciji tog ministarstva. Izveštavanje o rezultatima sprovođenja Strategije vrši se po isteku svake treće kalendarske godine od dana usvajanja, kao i finalnim izveštajem koji se podnosi najkasnije šest meseci nakon isteka primene Strategije. O rezultatima sprovođenja Akcionog plana izveštava se po isteku svake kalendarske godine. Ti izveštaji se pripremaju kako bi se mogli analizirati postignuti rezultati i u odnosu na te rezultate i procenu potreba osoba sa invaliditetom, kako bi se moglo ukazati na nosioce koji do tada nisu u dovoljnoj meri realizovali predviđene aktivnosti i korigovati dalji rad na postizanju predviđenih ciljeva.
Institucije nosioci aktivnosti razmenjivaće informacije sa organizacijama civilnog društva o realizovanim programima, projektima i aktivnostima koji doprinose realizaciji mera predviđenih ovom strategijom i pratećim akcionim planovima.
Izveštaji svih tela zaduženih za sprovođenje mera i aktivnosti predviđenih Akcionim planom, sadrže podatke o:
1) realizaciji ciljeva Strategije i mera i aktivnosti predviđenih Akcionim planom po pojedinačnim oblastima, kroz dostavljanje statističkih i drugih podataka o realizovanim aktivnostima i broju uključenih lica;
2) finansijskim sredstvima utrošenim za realizaciju predviđenih mera i aktivnosti u toku izveštajnog perioda;
3) planiranim sredstvima za tekuću godinu i projekcijama za naredne dve godine, u skladu sa mogućnostima budžeta i planovima organa;
4) projektnim aktivnostima na međunarodnom nivou po osnovu kojih se obezbeđuju sredstva za određene namene u vezi sa unapređenjem položaja osoba sa invaliditetom i iznosom tih sredstava na nivou tekuće godine.
Prilikom realizovanja aktivnosti i sačinjavanja izveštaja, pored postignutih rezultata, posebnu pažnju potrebno je posvetiti obezbeđivanju finansijske podrške od strane Evropske unije i mogućnosti koje su na raspolaganju od strane pojedinih zemalja kroz realizaciju konkretnih projekata.
Na osnovu ovakvih izveštaja, nakon proteka dve godine primene ove Strategije i Akcionog plana, vrši se sagledavanje konkretnih rezultata i ukupnog iznosa sredstava za realizaciju mera i aktivnosti. Nakon isteka vremenskog perioda implementacije Akcionog plana, dostavljaju se novi, konačni izveštaji od strane svih tela, kako bi se sagledali postignuti rezultati i pristupilo izradi novog akcionog plana za naredni četvorogodišnji period sprovođenja Strategije. Ti izveštaji se dostavljaju na isti način kao i prethodni, Savetu za osobe sa invaliditetom i to preko Ministarstva za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja, u roku od tri meseca od završetka perioda implementacije Strategije. Na osnovu tih izveštaja sačinjava se završni izveštaj sa analizom postignutih rezultata i utrošenim sredstvima u celom periodu sprovođenja Strategije. Završni izveštaj o sprovođenju Akcionog plana se dostavlja Vladi, radi informisanja i sagledavanja budućih pravaca delovanja u ovoj oblasti, odnosno sačinjavanja akcionog plana za naredni period važenja Strategije.
Na isti način će biti sagledavan i naredni akcioni plan, odnosno dostavljanjem prvog izveštaja od strane organa zaduženih za implementaciju pojedinih mera i aktivnosti nakon dvogodišnjeg perioda njegovog sprovođenja, dok će konačni izveštaj biti dostavljan nakon isteka perioda važenja tog akcionog plana i same Strategije.
Pitanje funkcionisanja i socijalne integrisanosti osoba sa invaliditetom potrebno je integrisati i redovno sprovoditi i u okviru statističkih istraživanja koja sprovodi Republički zavod za statistiku, kao što su popisi stanovništva, Anketa o prihodima i uslovima života i druga istraživanja, a rezultate redovno obrađivati i objavljivati. Ti podaci se mogu na najbolji način koristiti za ilustraciju promena dispariteta između osoba sa invaliditetom i populacije u celini i za definisanje indikatora koji se odnose na invaliditet u svim oblastima delovanja, a posebno u oblastima od ključnog uticaja na položaj osoba sa invaliditetom kao što su obrazovanje, zapošljavanje i smanjenje siromaštva, što može biti i osnov za reviziju pojedinih mera ili kreiranje drugih sa neposrednim uticajem na realizaciju opšteg cilja ove strategije.
U skladu sa Zakonom o planskom sistemu Republike Srbije, o sprovođenju ovog akcionog plana, biće izveštavana i Vlada jednom godišnje.
U toku pripreme Strategije, sprovođene su konsultacije sa predstavnicima državnih organa i javnih službi, organizacijama civilnog društva i drugim relevantnim socijalnim akterima.
Prvo su održane konsultacije sa organizacijama osoba sa invaliditetom i organizacijama civilnog društva koje se bave ljudskim pravima, nediskriminacijom i pravima osoba sa invaliditetom, tokom oktobra 2019. godine. Konsultacije su organizovane u saradnji Ministarstva za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja, Tima za ljudska prava Ujedinjenih nacija i Tima za socijalno uključivanje i smanjenje siromaštva. Sastojale su se iz dva segmenta, prvi je bio posvećen predstavljanju osnovnih elemenata evaluacije prve Strategije o pravima osoba sa invaliditetom i nacrta nove Strategije za unapređenje položaja osoba sa invaliditetom, a drugi segment je podrazumevao rad u jednoj ili tri radne grupe, koje su organizovane u skladu sa posebnim ciljevima koji su predloženi u nacrtu nove strategije. Konsultacije su održane u Beogradu 14. oktobra, Novom Sadu 15. oktobra i Nišu 22. oktobra 2019. godine.
Radne grupe formirane su na osnovu ciljeva, pa je prva grupa kao temu imala cilj "Povećana društvena inkluzija osoba sa invaliditetom", druga grupa cilj "Obezbeđeno uživanje prava osoba sa invaliditetom na poslovnu sposobnost i porodični život na ravnopravnoj osnovi sa drugima i efikasna zaštita od diskriminacije, nasilja i zlostavljanja i treća grupa je kao temu imala treći cilj "Sistemsko uvođenje perspektive invaliditeta u donošenje, sprovođenje i praćenje javnih politika". U Novom Sadu i Nišu svi učesnici činili su jednu radnu grupu koja je kao temu imala sva tri cilja.
Učesnici su Prvu strategiju koja je bila na snazi do 2015. godine ocenili pozitivno i smatraju da je dobar osnov za novi nacrt, ali i da je neophodno obezbediti adekvatno finansiranje i jasnu nadležnost odnosno odgovornost za implementaciju mera i aktivnosti, koja ne sme izostati nakon donošenja Strategije. Učesnici su naglasili važnost redovnog izveštavanja, kao i potrebu da ti izveštaju budu javno dostupni. Istakli su da bi bilo poželjno jezik strategije učiniti jasnim, strateškim i većini razumljivim. Pored toga, učesnici su imali niz veoma korisnih predloga za izmene i dopune teksta nacrta strategije, u cilju poboljšanja i veće razumljivosti, od kojih su neki predlozi usvojeni jer su se odnosili na formulaciju mera, dok će drugi predlozi biti iskorišćeni za formulaciju aktivnosti u okviru mera.
6.3. Procena finansijskih sredstava potrebnih za sprovođenje strategije i analiza finansijskih efekata
Predviđeno da se finansiranje mera i aktivnosti vrši iz sredstava budžeta Republike Srbije, budžeta teritorijalne autonomije i budžeta jedinica lokalnih samouprava, u zavisnosti od toga ko je nosilac konkretnih aktivnosti, kao i iz poklona, donacija, legata, kredita i iz drugih izvora.
Finansijski okvir za realizaciju predviđenih mera i aktivnosti dat je u slučajevima kada se radi o vremenski tačno opredeljenim aktivnostima i kada one nemaju trajan, odnosno kontinuirani karakter, kao i u slučajevima kada je planskim Budžetom Republike Srbije predviđeno izdvajanje za pojedine namene u narednom periodu. U drugim slučajevima finansijski okvir će biti sagledavan kroz dostavljanje predviđenih izveštaja koji će, između ostalog, sadržavati i deo koji se odnosi na utrošena sredstva po pojedinim namenama, kako bi se videlo na koji način, odnosno, sa kojim sredstvima su se postigli rezultati. Takođe, predviđene aktivnosti mogu da se sprovode bez potrebe obezbeđivanja dodatnih sredstava u odnosu na već obezbeđena budžetska sredstva, pogotovo kada se govori o aktivnostima koje spadaju u redovne poslove pojedinih organa - normativni, statistički, analitički, inspekcijski i slični poslovi.
Zakonom o budžetu Republike Srbije za 2020. godinu,244 Ministarstvu za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja obezbeđena su sledeća sredstva:
U okviru Budžetskog fonda za programe zaštite i unapređenje položaja osoba sa invaliditetom - Glava 30.2 - Budžetski fond za programe zaštite i unapređenja položaja osoba sa invaliditetom, program: 0902 - Socijalna zaštita, Programska aktivnost: 0006 - Zaštita položaja osoba sa invaliditetom, za čiju realizaciju je Zakonom o budžetu Republike Srbije za 2020. godinu ("Službeni glasnik RS", broj 84/19) predviđeno ukupno 468.902.000 dinara i gde je u opisu ove programske aktivnosti (obrazloženje budžeta, strana 578) navedeno:
1. Sagledavanje stanja, potreba i mogućnosti radi razvoja politika namenjenih unapređenju položaja osoba sa invaliditetom;
2. Raspisivanje javnih konkursa udruženjima za podnošenje predloga projekata za unapređenje položaja osoba sa invaliditetom i vršenje izbora projekata koji će se finansirati na osnovu propisanih kriterijuma;
3. Monitoring i pružanje stručne pomoći u realizaciji programa i sagledavanje potreba osoba sa invaliditetom radi kreiranja politika;
4. Izrada analiza i izveštaja o realizovanim aktivnostima udruženja i pruženim uslugama, kao i analiza finansijskih izveštaja udruženja osoba sa invaliditetom;
5. Izdavanje potvrda radi oslobađanja od carinskih dažbina za uvoz automobila i refundacija PDV;
6. Isplata, praćenje i nadzor nad ostvarenim olakšicama u unutrašnjem putničkom saobraćaju osoba sa invaliditetom.
- U okviru Budžetskog fonda za profesionalnu rehabilitaciju i podsticanje zapošljavanja osoba sa invaliditetom, Razdeo 30 - Ministarstvo za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja, Glava 30.5 - Budžetski fond za profesionalnu rehabilitaciju i podsticanje zapošljavanja osoba sa invaliditetom, Program: 0803 - Aktivna politika zapošljavanja, sadrži dve programske aktivnosti, za čiju realizaciju je Zakonom o budžetu Republike Srbije za 2020. godinu ("Službeni glasnik RS", broj 84/19) predviđeno ukupno 1.250.000.000 dinara, i to:
1. Za Programsku aktivnost: 0004 - Podrška preduzećima za profesionalnu rehabilitaciju osoba sa invaliditetom, iznos od 700.000.000 dinara, gde je u opisu ove programske aktivnosti (obrazloženje budžeta, strana 581) navedeno da se kroz ovu programsku aktivnost pruža podrška preduzećima za profesionalnu rehabilitaciju i zapošljavanje osoba sa invaliditetom, obezbeđivanjem sredstava za subvencije zarada za zaposlene osobe sa invaliditetom i sredstava za poboljšanje uslova rada u tim preduzećima sa ciljem jačanja njihovih kapaciteta za sprovođenje profesionalne rehabilitacije, zapošljavanja i održanja zaposlenja osoba sa invaliditetom koja se zapošljavaju pod opštim i posebnim uslovima. Trenutno posluje 56 preduzeća za profesionalnu rehabilitaciju i zapošljavanje osoba sa invaliditetom, sa važećom dozvolom za rad, koja zapošljavaju 1.150 osoba sa invaliditetom za koje se na mesečnom nivou obezbeđuju sredstva za isplatu subvencija zarada.
2. Za Programsku aktivnost: 0005 - Podsticanje zapošljavanja osoba sa invaliditetom putem Nacionalne službe za zapošljavanje, iznos od 550.000.000 dinara, gde je u opisu ove programske aktivnosti (obrazloženje budžeta, strana 581) navedeno da realizacija mera aktivne politike zapošljavanja za osobe sa invaliditetom kojima se stiču znanja, veštine i kompetencije radi podizanja zapošljivosti, zapošljavanja osoba sa invaliditetom i poboljšanja njihovog položaja na tržištu rada. Nacionalna služba za zapošljavanje sprovodi mere aktivne politike zapošljavanja i podstiče podjednako uključivanje nezaposlenih osoba (muškaraca i žena) u mere radi povećanja jednakih mogućnosti za zapošljavanje, a postavljeni cilj glasi: "Cilj 1: Podsticanje zapošljavanja nezaposlenih osoba sa invaliditetom u mere aktivne politike zapošljavanja".
Za ovaj cilj su postavljeni indikatori i ciljne vrednosti u periodu 2020. do 2022. godina, i to:
Naziv indikatora |
Jedinica mere |
Bazna godina |
Bazna vrednost |
Ciljna vrednost u 2020. |
Ciljna vrednost u 2021. |
Ciljna vrednost u 2022. |
1. Broj nezaposlenih osoba sa invaliditet. uključenih u mere aktivne politike zapošljavanja i aktivnosti profesionalne rehabilitacije nezaposlenih osoba sa invaliditetom |
Broj |
2017 |
8.449 (3.592 žena i 4.857 muškaraca) |
8.000 (4.000 žena i 4.000 muškaraca) |
8.100 (4.050 žena i 4.050 muškaraca) |
8.200 (4.100 žena i 4.100 muškaraca) |
Iz prikazanih podataka proizlazi da su ukupno obezbeđena sredstva za 2020. godinu u budžetu Republike Srbije za 2020. godinu, u okviru ova dva navedena budžetska programa i njihovih programskih aktivnosti u ukupnom iznosu od 1.718.902.000 dinara.
Za realizaciju planiranih mera i aktivnosti na godišnjem nivou, u okviru istog ministarstva, u skladu sa prioritetnim oblastima finansiranja za period 2021-2022. godina, prilikom iskazivanja sredstava neophodnih za realizaciju prioritetnih oblasti finansiranja polazi se od projekcije osnovnih parametara i usvojenih limita za iste godine, te se za realizaciju predviđenih mera i aktivnosti, može i ubuduće očekivati najmanje isti iznos na godišnjem nivou.
Ostali nosioci aktivnosti, imajući u vidu da se u najvećem broju aktivnosti radi o redovnim poslovima pojedinih državnih organa i organa teritorijalne autonomije i jedinica lokalne samouprave, u okviru obezbeđenih sredstava, takođe raspolažu sa određenim iznosom sredstava, a potrebno je naglasiti činjenicu da će se aktivnosti na godišnjem nivou sprovoditi u okviru finansijskih mogućnosti svakog organa/organizacije pojedinačno.
Istovremeno, planirano je i ulaganje povećanih napora u svim oblastima u pravcu obezbeđivanja dodatnih sredstava za realizaciju mera, u smislu pronalaženja novih donatora i kreiranje programa i projekata koji će u narednom periodu omogućiti unapređenje položaja osoba sa invaliditetom, odnosno, apliciranje za sredstva iz IPA i drugih fondova.
_______
244 "Službeni glasnik RS", broj 84/19
Akcioni plan za sprovođenje Strategije za period 2021. do 2022. godine biće izrađen u roku od 90 dana od dana njenog objavljivanja.
Ovu strategiju objaviti na internet stranici Vlade, na portalu e-uprave i na internet stranici Ministarstva za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja.
Ovu strategiju objaviti u "Službenom glasniku Republike Srbije".