SMERNICEZA PROCENU RIZIKA OD PRANJA NOVCA I FINANSIRANJA TERORIZMA I PRIMENU ZAKONA O SPREČAVANJU PRANJA NOVCA I FINANSIRANJA TERORIZMA ZA OBVEZNIKE U NADLEŽNOSTI KOMISIJE ZA HARTIJE OD VREDNOSTI- od 12. maja 2022. godine - |
Komisija za hartije od vrednosti (u daljem tekstu: Komisija) je ovlašćena odredbom člana 114. Zakona o sprečavanju pranja novca i finansiranju terorizma (u daljem tekstu: Zakon) da samostalno donese smernice za primenu odredaba Zakona. Smernice za procenu rizika od pranja novca i finansiranja terorizma i primenu Zakona o sprečavanju pranja novca i finansiranja terorizma za obveznike u nadležnosti Komisije za hartije od vrednosti (u daljem tekstu: Smernice) su namenjene jedinstvenoj primeni odredaba Zakona kod:
1. Društava za upravljanje investicionim fondovima, koja su ovlašćena za obavljanje poslova upravljanja investicionim fondovima, u skladu sa zakonom kojim je regulisano poslovanje društava za upravljanje investicionim fondovima;
2. Brokersko-dilerskih društava, u čije redovne aktivnosti ili poslovanje spada pružanje jedne ili više investicionih usluga trećim licima, odnosno profesionalno obavljanje jedne ili više investicionih aktivnosti, u skladu sa zakonom kojim je regulisano tržište kapitala;
3. Ovlašćenih banaka, koje su organizaciona jedinica kreditne institucije u čije redovne aktivnosti ili poslovanje spada pružanje jedne ili više investicionih usluga trećim licima, odnosno profesionalno obavljanje jedne ili više investicionih aktivnosti u vezi sa jednim ili više finansijskih instrumenata, u skladu sa zakonom kojim je regulisano tržište kapitala;
4. Kastodi banaka odnosno depozitara (kreditna institucija), koje pružaju usluge depozitara definisane zakonima koji uređuju investicione fondove u Republici Srbiji, odnosno vodi račun investicionog fonda, obavlja kontrolne poslove, poslove praćenja toka novca fonda i poslove čuvanja imovine fonda;
5. Društava za reviziju i samostalnih revizora, koji u skladu sa Zakonom o reviziji imaju važeću dozvolu za obavljanje revizije finansijskih izveštaja.
6. Pružaoci usluga povezanih sa digitalnim tokenima, u skladu sa zakonom kojim se uređuje digitalna imovina.
(u daljem tekstu: obveznici).
Komisija vrši nadzor nad primenom Zakona od strane obveznika, u skladu sa zakonom kojim se uređuje tržište kapitala, zakonom kojim se uređuje preuzimanje akcionarskih društava, zakonima kojima se reguliše poslovanje investicionih fondova, zakonom kojim se reguliše obavljanje revizije finansijskih izveštaja i zakonom kojim se reguliše digitalna imovina.
Zakonom o sprečavanju pranja novca i finansiranja terorizma iz 2009. godine Republika Srbija se uskladila sa međunarodnim standardima u oblasti protiv pranja novca i finansiranja terorizma koje donosi Radna grupa za finansijsku akciju (FATF, Financial Action Task Force) i sa odgovarajućim propisima Evropske unije. Uveden je pristup zasnovan na analizi i proceni rizika od pranja novca i finansiranja terorizma koji obveznici vrše za svakog klijenta i poslovni odnos. Zakon o sprečavanju pranja novca i finansiranja terorizma iz 2017. godine uvodi procenu rizika i na nivo samog obveznika.
U cilju daljeg unapređenja sistema borbe protiv pranja novca i finansiranja terorizma, usvojene su izmene i dopune Zakona, koje su stupile na snagu 1. januara 2020. godine.
Pored navedenog, država je, za period 2018-2020. godina izradila nacionalnu procenu rizika od pranja novca i finansiranja terorizma, procenu rizika od pranja novca i finansiranja terorizma u sektoru digitalne imovine i procenu rizika od finansiranja širenja oružja za masovno uništenje, te definisala mere i aktivnosti koje je potrebno sprovesti kako bi se prepoznati rizici ublažili. Rezultati nacionalne procene rizika pružaju neophodne informacije obveznicima i služe im kao polazna, ali i obavezna osnova u procenama rizika koje će obveznik sam sprovesti na nivou institucije. Obveznici moraju da shvate i primene procenjene rizike na nivou države.
Smernice ne propisuju tačan redosled koraka za obveznika kako da sprovede internu procenu rizika, već pomažu da se bolje utvrde rizici na nivou obveznika i daju ideju o određenim akcijama koje je potrebno sprovesti. Svi koji učestvuju u izradi procene rizika od pranja novca i finansiranja terorizma, dodatno iskustvo mogu steći i ukoliko se bliže upoznaju sa drugim štampanim materijalima, smernicama i publikacijama, koje se objavljuju od strane relevantnih domaćih i međunarodnih institucija:
Komisija za hartije od vrednosti, www.sec.gov.rs
Ministarstvo finansija RS, www.mfin.gov.rs
Narodna banka Srbije, www.nbs.rs
Agencija za privredne registre, www.apr.gov.rs
Centralni registar, depo i kliring hartija od vrednosti, www.crhov.rs
Udruženje banaka Srbije, www.ubs-asb.com
Uprava za sprečavanje pranja novca www.apml.gov.rs
FATF www.fatf-gafi.org
Manival www.coe.int/moneyval
Cilj Smernica jeste da upute obveznika kako da sprovede opštu procenu rizika od pranja novca i finansiranja terorizma, u odnosu na svoje poslovanje, kao i da sprovedu analizu i procenu rizika na pojedinačnom slučaju - tj. na nivou lica sa kojim se uspostavlja poslovni odnos (klijent, saradnik, ugovorna strana i dr). Svaka institucija, bez obzira na svoju veličinu i složenost, dužna je da uspostavi odgovarajući sistem za upravljanje rizikom od pranja novca i finansiranja terorizma. Sistem mora da obezbedi da se rizici sveobuhvatno identifikuju, procenjuju, nadziru, ublažavaju i da se njima upravlja. Obveznici mogu da primenjuju te mere u različitim obimima, zavisno od vrste i nivoa rizika i saglasno različitim faktorima rizika.
Od obveznika Zakona se ne očekuje da utvrde, da li je krivično delo pranja novca ili finansiranja terorizma izvršeno. Osnovni zadatak obveznika jeste da obezbedi raspolaganje svim potrebnim podacima u vezi sa poznavanjem i praćenjem poslovanja svojih stranaka, da procene da li se određeni modeli ponašanja mogu dovesti u vezu sa krivičnim delom i u kojoj meri, te da u skladu sa Zakonom preduzmu sve potrebne mere i prijave sumnjive aktivnosti, dok Uprava za sprečavanje pranja novca i istražni organi dalje vode potrebne postupke u datom slučaju, da bi utvrdili da li postoji neko krivično delo ili ne.
Smernice sadrže i primere koji su karakteristični za rizike od pranja novca i finansiranja terorizma, za obveznike koji su u nadležnosti Komisije.
Zakon definiše pranje novca na sledeći način:
1) konverzija ili prenos imovine stečene izvršenjem krivičnog dela;
2) prikrivanje ili netačno prikazivanje prave prirode, porekla, mesta nalaženja, kretanja, raspolaganja, vlasništva ili prava u vezi sa imovinom koja je stečena izvršenjem krivičnog dela;
3) sticanje, držanje ili korišćenje imovine stečene izvršenjem krivičnog dela.
Pranjem novca, u smislu Zakona, smatra se i ukoliko su prethodno navedene aktivnosti izvršene izvan teritorije Republike Srbije.
Pranje novca obuhvata brojne aktivnosti koje se preduzimaju radi prikrivanja porekla imovinske koristi stečene izvršenjem krivičnog dela. Proces pranja novca može podrazumevati čitav niz transakcija obavljenih kako u neformalnom, tako i u formalnom sektoru, u kojima imovina stečena izvršenjem krivičnog dela predstavlja ulaznu vrednost, dok su "legitimna" dobra i usluge izlazna vrednost takvih transakcija.
Svako ko pruža usluge ili isporučuje određene proizvode, može biti zloupotrebljen kao instrument u postupku pranja novca. Novac se može prati kroz poslovanje u finansijskom sektoru, odnosno kroz poslovanje van finansijskog sektora. Kada je imovinska korist stečena izvršenjem krivičnog dela, izvršilac traži način da novac koristi tako da ne privlači pažnju nadležnih organa. Stoga vrši niz transakcija koje služe da novac prikaže kao zakonito stečen.
Pranje novca ima tri osnovne faze:
1. Prva faza: faza "ulaganja" je prekidanje direktne veze između novca i nezakonite aktivnosti kojom je on stečen. U njoj se nezakonito stečeni novac uvodi u finansijski sistem. Novac se uplaćuje na bankarske račune, najčešće u vidu neke zakonite aktivnosti u kojoj se plaćanje vrši u gotovom novcu (na primer, jedan od načina je osnivanje fiktivnog privrednog društva koje nema poslovnih aktivnosti, već služi isključivo za polaganje "prljavog" novca ili usitnjavanje velikih suma novca a potom njegova uplata na račune u iznosima koji nisu sumnjivi i nisu predmet prijavljivanja nadležnim organima).
2. Druga faza: faza "raslojavanja" ili "prikrivanja". Nakon što je novac ušao u legalni finansijski sistem, prebacuje se sa računa na koji je položen na druge račune privrednih društava sa ciljem da se prikaže neka fiktivna poslovna aktivnost ili da se i obavi neki legalan posao (trgovina ili usluga) sa privrednim društvima koja legalno posluju. Takve transakcije obično nemaju nikakvu ekonomsku ili poslovnu svrhu. Glavni cilj tih transakcija jeste da se prikrije veza između novčanih sredstava i kriminalne aktivnosti kojom su ta novčana sredstva stečena, da se sakrije trag novca i da se ometu svi oni koji pokušavaju da istragom utvrde poreklo tih novčanih sredstava.
3. Treća faza: faza "integracije", u kojoj se "prljav" novac javlja kao novac koji potiče od dozvoljene delatnosti (na primer, čest metod integracije "prljavog" novca u legalne finansijske tokove je kupovina nekretnina ili kupovina kontrolnih paketa akcija akcionarskih društava, što predstavlja primer koncentracije "prljavog" kapitala velikih razmera, a to i jeste cilj "perača" novca). Integracija se koncentriše na tržišne vrednosti tj. na ono što se može kupovati i prodavati (na primer, kupljena nekretnina se daje u zakup, a prihod od zakupnine nije sumnjiv. Novac se često investira i u privredna društva sa poslovnim teškoćama, koja nakon toga nastavljaju uspešno da rade, a rezultati poslovanja predstavljaju zakonite prihode). Kada novac dođe u ovu fazu, vrlo je teško otkriti njegovo nezakonito poreklo.
Navedene faze pranja novca se ne moraju odvijati tim redosledom (na primer, nezakonito stečena sredstva se mogu direktno ulagati u luksuznu robu ili nepokretnosti. U slučaju nekih krivičnih dela, kao što su pronevere i prevare u oblasti investicija, novčana sredstva se već nalaze u finansijskom sistemu, pa onda više nema potrebe da se dodatno ubacuju u sistem). Sem toga, pre nego što se u finansijski sistem uvede nezakonito stečen novac, taj novac se često samo prebacuje s mesta na mesto, bilo fizički, poštom odnosno preko kurira, bilo korišćenjem sistema za elektronski prenos novčanih sredstava.
ŠTA JE FINANSIRANJE TERORIZMA?
Finansiranjem terorizma, u smislu Zakona, smatra se obezbeđivanje ili prikupljanje imovine ili pokušaj njenog obezbeđivanja ili prikupljanja, u nameri da se koristi ili sa znanjem da može biti korišćena, u celosti ili delimično:
1) za izvršenje terorističkog akta;
2) od strane terorista;
3) od strane terorističkih organizacija.
Pod finansiranjem terorizma smatra se i podstrekavanje i pomaganje u obezbeđivanju i prikupljanju imovine, bez obzira da li je teroristički akt izvršen i da li je imovina korišćena za izvršenje terorističkog akta.
Finansiranje terorizma predstavlja poseban oblik finansijskog kriminala. Osnovni cilj pojedinaca i organizacija koji su umešani u finansiranje terorizma ne mora nužno biti prikrivanje izvora finansijskih sredstava, već je to prvenstveno želja da se prikrije priroda aktivnosti za čije su finansiranje ta novčana sredstva namenjena. Teroristi koriste čitav niz različitih metoda za prenos novca kako bi se njime zadovoljile potrebe njihovih organizacija i aktivnosti, što uključuje usluge finansijskog sektora, prenos gotovine, trgovinu, donacije i dobrotvorne organizacije, kao i formalne i neformalne sisteme za prenos novca.
Novčana sredstva za finansiranje terorizma mogu poticati iz zakonitih izvora, kao što su donacije, prihodi stečeni zakonitim poslovanjem, dobrotvorne organizacije, kao i iz nezakonitih izvora kao što su krijumčarenje droge, krijumčarenje oružja, zlata i dijamanata, odnosno pronevere, otmice, iznude i dr.
Postoje četiri faze u postupku finansiranja terorizma:
1. Prikupljanje novčanih sredstava iz zakonitog poslovanja ili iz kriminalnih aktivnosti
2. Držanje novčanih sredstava koja su prikupljena
3. Prenos novčanih sredstava teroristima
4. Korišćenje novčanih sredstava.
Prva faza obuhvata prikupljanje sredstava od lica koja posluju zakonito, ali su povezana sa terorističkim organizacijama ili teroristima, ili od lica koji su povezani sa kriminalnim aktivnostima npr. trgovina narkoticima, iznude, pronevere i sl. Značajan izvor novčanih sredstava čine i donacije pojedinaca koji podržavaju ciljeve terorističke organizacije ili fondova koji prikupljaju novac i usmeravaju ga ka terorističkim organizacijama.
U drugoj fazi sredstva se čuvaju, tj. drže bilo direktno na računima lica ili na računima posrednika - pojedinaca povezanih takođe sa terorističkim organizacijama.
Treća faza obuhvata prenos novčanih sredstava jedinicima terorističkih organizacija, odnosno pojedinaca da bi se novac iskoristio za terorističko delovanje. Najčešće se kao mehanizam za prenos novca koriste sistemi za prenos novca i bankarski sistem, iako su u velikom broju slučajeva prisutni neformalni načini prenosa.
Korišćenje novčanih sredstava postaje očigledno kada se iskoristi za terorističko delovanje - kupovinu eksploziva, oružja, opreme, finansiranje kampova za obuku, propagandu, političku podršku, pružanje utočišta i sl.
Pranje novca i finansiranje terorizma su globalna pitanja koja se mogu negativno odraziti na ekonomsku, političku, bezbedonosnu i socijalnu strukturu države. Posledice pranja novca i finansiranja terorizma podrivaju stabilnost, transparentnost i efikasnost finansijskog sistema države, izazivaju ekonomske poremećaje i nestabilnost, nanose štetu ugledu zemlje i ugrožavaju nacionalnu bezbednost.
Rizici od pranja novca i finansiranja terorizma nastaju i usled propusta u primeni propisa, gde obveznik može biti izložen riziku od narušavanja sopstvenog ugleda i reputacije u slučaju izricanja kazne nadzornog organa.
Efikasan sistem borbe protiv pranja novca i finansiranja terorizma podrazumeva analizu oba rizika.
Kao sumnjiva transakcija, može biti označena transakcija za koju obveznik i/ili nadležno telo procene da, u vezi s njom ili s osobom koja obavlja transakciju, postoje razlozi za sumnju na pranje novca ili finansiranje terorizma, odnosno da transakcija uključuje sredstva proizašla iz nezakonitih aktivnosti.
Kao sumnjive transakcije mogu se tretirati i sve transakcije koje su po svojoj prirodi, obimu, složenosti, vrednosti ili povezanosti, neuobičajene, odnosno nemaju jasno vidljiv ekonomski ili pravni osnov, ili su u nesrazmeri sa uobičajenim, odnosno očekivanim poslovanjem stranke, kao i druge okolnosti, koje su povezane sa statusom ili drugim karakteristikama stranke. Kao sumnjive, možemo tretirati određene transakcije stranke, ali i poslovne odnose.
Ocena sumnjivosti određene stranke, transakcije ili poslovnog odnosa, zasniva se na kriterijima sumnjivosti, određenim u spisku pokazatelja (indikatora) za prepoznavanje lica i transakcija za koje postoje osnovi sumnje da se radi o pranju novca ili finansiranju terorizma. Popisi indikatora su polazište zaposlenima kod obveznika i ovlašćenim licima, pri prepoznavanju sumnjivih okolnosti, povezanih sa određenom strankom, transakcijom koju stranka izvodi, ili poslovnim odnosom koji zaključuje, te stoga zaposleni kod obveznika moraju biti upoznati sa indikatorima kako bi ih u svom radu koristili. Kod procene sumnjive transakcije, ovlašćeno lice je dužno pružiti svu stručnu pomoć zaposlenima.
TIPOLOGIJE PRANJA NOVCA NA TRŽIŠTU KAPITALA
Tržište kapitala predstavlja važan segment, preko koga se može pristupiti finansijskom sistemu privrede, čime se pruža i mogućnost za zloupotrebu tržišta kapitala u nezakonite svrhe, uključujući i pranje novca i finansiranje terorizma.
Sektor tržišta kapitala je poseban i po tome što se može koristiti, kako za uvođenje nezakonito stečenih sredstava u finansijski sistem, tako i za generisanje nezakonitih sredstava unutar sektora, kroz krivična dela manipulacije i insajderskog trgovanja.
Tržište kapitala Republike Srbije obuhvata trgovanje hartijama od vrednosti u uslovima relativno malog i nedovoljno razvijenog tržišta. U takvim uslovima, rizik od pranja novca i finansiranja terorizma u ovom sektoru je prisutan, ali u manjem obimu. Na navedenu ocenu, su uticale okolnosti malog učešća tržišta kapitala u strukturi finansijskog sistema Republike Srbije, nelikvidno tržište i činjenica da obveznici ne primaju gotovinske uplate, već se sva plaćanja vrše posredstvom računa otvorenih u bankama. Svi finansijski instrumenti su dematerijalizovani i glase na ime, što smanjuje mogućnost skrivanja vlasništva i od izuzetnog je značaja sa aspekta pokušaja pranja novca i finansiranja terorizma.
Navedeni podaci ukazuju na, i dalje, bankocentrični finansijski sistem zemlje i dominantno korišćenje bankarskih proizvoda kao preovlađujućih izvora finansiranja i štednje.
Postoje različite mogućnosti investiranja na tržištu kapitala, kupovinom i prodajom finansijskih instrumenata (akcija, obveznica, investicionih jedinica i dr.), a time i mogućnost plasiranja nezakonito stečenog kapitala u legalne tokove.
Za razliku od drugih sektora, rizici se uglavnom ne odnose na fazu ulaganja novca, već na faze raslojavanja i integracije. Tipične šeme pranja novca koje se odnose na tržište kapitala, često uključuju čitav niz transakcija koje ne odgovaraju profilu investitora i ne obavljaju se sa namerom da pruže povrat ulaganja (ekonomski neopravdane transakcije).
Trgovanje akcijama na berzi i kupovina investicionih jedinica
Investitor u kratkom vremenskom periodu na namenski novčani račun za kupovinu hartija od vrednosti kod banke, uplaćuje nelegalno stečena novčana sredstva, u gotovini, ispod zakonskog minimuma za prijavljivanje. Odmah nakon uplata na račun, posredstvom više - brokersko dilerskih društava (od kojih su neki locirani van sedišta klijenta), investitor iz dana u dan kupuje likvidne akcije (akcije za kojima postoji konstantna ponuda i tražnja). Nakon kupovine, investitor prodaje ceo portfelj istih akcija, iako cena akcija iz dana u dan raste na berzi. Prihod od prodaje akcija se usmerava na novčani račun sa koga se sukcesivno podižu sredstva.
Sve transakcije, investitor obavlja putem elektronske platforme za trgovanje i elektronske bankarske aplikacije, čime je u izvesnoj meri otežano identifikovanje neuobičajenog ponašanja i sumnjive aktivnosti.
U navedenom slučaju prepoznati su sledeći indikatori:
- račun klijenta je otvoren ili značajno finansiran neposredno pre kupovine
- stranka ranije nije bila aktivna, iznenada obavlja transakcije na tržištu kapitala u velikom obimu i vrednosti
- brza prodaja akcija odmah nakon kupovine iako vrednost akcija raste.
Model ponašanja u trgovanju hartijama od vrednosti na berzi, može se primeniti i u segmentu tržišta kapitala, koji se odnosi na investicione fondove odnosno na kupovinu i prodaju investicionih jedinica otvorenih investicionih fondova. Ono što pruža još veće mogućnosti za zloupotrebu tržišta investicionih fondova za potencijalne "perače" novca, jeste činjenica da se prodaja investicionih jedinica može relativno lako ostvariti u svakom trenutku, bez obzira na vrstu otvorenog investicionog fonda (postoji zakonski rok za otkup investicionih jedinica). Prepoznati indikatori koji ukazuju na sumnju pranja novca su:
- kupovina investicionih jedinica se obavlja sredstvima uplaćenim na više računa kod različitih depozitara, a naročito ako su deponovana sredstva u iznosu nešto ispod iznosa za prijavljivanje
- stranka se raspituje o tome koliko brzo bi mogla da realizuje otkup investicionih jedinica i da likvidira račun ne objašnjavajući zašto to namerava, ili dajući sumnjiva objašnjenja
- stranka potpisuje pristupnicu fondu i kupuje investicione jedinice za veći iznos novca, a ne pokazuje interesovanje za prinose i poslovanje fonda, provizije i druge troškove.
Manipulacije na tržištu kapitala
Investitori, povezana lica (od kojih jedan ima značajan paket akcija koje su kotirane na berzi ali za kojima nema interesovanja za kupovinu i prodaju-nelikvidne akcije), u prethodno dogovorenim, manipulativnim aktivnostima, međusobno daju naloge za kupovinu i prodaju malih količina akcija, podižu cenu akcija i stvaraju likvidnost. Nakon izvesnog vremenskog perioda, kada je cena akcija značajno porasla, kao i njena likvidnost, prodaje se značajan paket akcija, po uvećanoj ceni i preduzetim manipulativnim radnjama na tržištu kapitala, ostvaruje se imovinska korist.
Tako stečena sredstva, iz predikatnog krivičnog dela manipulacije na tržištu kapitala, se dalje plasiraju u kupovinu akcija drugog javnog društva na berzi, i tako stečene akcije se unose kao osnivački ulog u privredno društvo, najčešće registrovano kao društvo sa ograničenom odgovornošću. Posle kratkog vremena, investitor prodaje udele, izlazi iz vlasništva u privrednom društvu (d.o.o.) i ponovo raspolaže svojim nezakonito stečenim (manipulacijom na tržištu kapitala) novčanim sredstvima, sada legalizovanim.
Ukoliko investitori obavljaju svoje aktivnosti preko kastodi računa (gde se direktno ne vidi ko je vlasnik računa), ako se nalozi za trgovanje daju elektronski, posredstvom više brokerskih kuća, ako se koriste novčani računi otvoreni kod više banaka, te ako su učesnici u trgovanju visokorizični klijenti, i ako privredno društvo u koje su unete akcije (d.o.o.) ima veze sa of-šor destinacijama, navedeni model ponašanja, u velikoj meri usložnjava sve okolnosti i znatno otežava utvrđivanje svih elemenata sumnjive i sporne transakcije. U navedenom primeru su prikazane sve tri faze postupka pranja novca (ulaganje, raslojavanje i integrisanje) ali i faza samog stvaranja nezakonito stečenih sredstava.
Prepoznati indikatori koji ukazuju na sumnju pranja novca u konkretnom obrascu ponašanja su:
- stranka pokušava da stvori sliku stvarne trgovine hartijama od vrednosti, a vrši fiktivnu ili simulovanu trgovinu tim hartijama od vrednosti (stranka učestvuje u unapred dogovorenom ili nekonkurentskom trgovanju hartijama od vrednosti)
- međusobno povezane transakcije i trgovanje hartijama od vrednosti koje su bile nelikvidne duži vremenski period se vrši iznenada, preko dva ili više računa kod jednog ili više posrednika.
Insajder (npr: član Upravnog odbora javnog društva, čije su akcije kotirane na berzi), raspolaže informacijom koja nije javno objavljena - insajderskom informacijom (npr. da će biti potpisan ugovor o zajedničkom ulaganju sa stranom kompanijom) što bi, nakon objavljivanja informacije, moglo imati povoljan efekat na cenu akcija javnog društva na berzi.
Insajder to znanje koristi za kupovinu značajnog paketa akcija, indirektno, preko novoosnovanog pravnog lica (d.o.o.), koje obično nema zaposlenih i čiji je stvarni vlasnik insajder.
Kada je potpisivanje ugovora o zajedničkom ulaganju i javno objavljeno, cena akcija javnog društva naglo raste i pravno lice odmah prodaje sve akcije iz svog portfelja, uz visoku dobit. Tako stečena sredstva, pravno lice dalje investira u kupovinu visoko likvidnih akcija, nekoliko javnih društava na berzi. Nakon kratkog perioda, s obzirom da se radilo o akcijama za kojima postoji konstantna ponuda i tražnja na tržištu, pravno lice brzo prodaje sve akcije, davanjem tržišnih naloga za prodaju. Kao takav, novac stečen nezakonito (zahvaljujući insajderskoj informaciji) je "opran". Indikatori koji se prepoznaju u ovim slučajevima su:
- stranka ranije nije bila aktivna, iznenada obavlja transakcije u velikom obimu i vrednosti,
- stranka vrši značajne kupovine ili prodaje hartija od vrednosti neposredno pre objavljivanja vesti koja utiče na cenu tih hartija od vrednosti
- stranka ulaže u likvidne hartije od vrednosti sa visokim prinosima, a ne pokazuje interes za rezultate ili ih iznenada i bez razloga prodaje.
Sve prethodno navedeno ukazuje da, bez obzira na smanjenu aktivnost na tržištu kapitala, striktno pridržavanje propisa od strane obveznika, kao i doslednu primenu pristupa zasnovanog na proceni rizika u nadzoru od strane Komisije i dalje postoji izloženost riziku od pranja novca na tržištu kapitala.
Činjenica da obveznici ne primaju gotovinske uplate, već da se sva plaćanja vrše posredstvom računa otvorenih u bankama, u velikoj meri ublažava rizik od pranja novca na tržištu kapitala.
Na osnovu dosadašnjeg iskustva sa jedne strane i svetskih trendova sa druge strane, u budućem periodu, na tržištu kapitala, moguće su sledeće aktivnosti u cilju generisanja, odnosno prikrivanja nezakonito stečenih sredstava:
• unos akcija, kao udela radi osnivanja pravnih lica (d.o.o.) i prodaja udela čime se vešto izbegava transparentnost tržišta odnosno regularnost trgovanja akcijama na organizovanom tržištu (berzanskom i vanberzanskom);
• investitori na tržištu kapitala čije pokriće na novčanim računima potiče od gotovine;
• of-šor investitori čiju je identifikaciju i utvrđivanje stvarnog vlasnika teško otkriti;
• investitori koji se kriju iza kastodi računa i čija je identifikacija otežana.
Ono što se može očekivati u narednom periodu, u pogledu dodatnih emisija korporativnih obveznica (obveznice privrednih društava) i lokalnih samouprava, emisije državnih hartija od vrednosti, osnivanje alternativnih investicionih fondova, kao i pojava finansijskih instrumenata u obliku kripto-imovinskih prava, svakako će pozitivno uticati na dalji razvoj tržišta kapitala i pojačanu aktivnost investitora (posebno stranih) na domaćem tržištu kapitala, ali mogu dovesti i do potencijalne opasnosti za prodor "prljavog" kapitala.
POSLOVANJE DRUŠTAVA ZA REVIZIJU
Prema međunarodnim standardima revizije cilj revizije finansijskih izveštaja jeste da omogući revizoru da izrazi mišljenje da li su finansijski izveštaji po svim bitnim pitanjima sastavljeni u skladu sa utvrđenim okvirom za finansijsko izveštavanje.
Informacije iz sektora koji pruža usluge obavljanja revizije finansijskih izveštaja, zbog svoje kompleksnosti i sveobuhvatnosti, predstavljaju važan izvor podataka za otkrivanje pranja novca.
Praksa i iskustvo iz analize sumnjivih izveštaja ukazuje da su revizorske kuće do sada prepoznavale pojave koje mogu ukazati na nelegalne aktivnosti i blagovremeno reagovale, naročito kada se imaju u vidu situacije koje ukazuju na razne vidove poreske utaje.
Postoje različite mogućnosti koje obveznici revizije svojim aktivnostima i investiranjem mogu da proizvedu plasiranje nezakonitog stečenog kapitala u legalne tokove.
Tipične situacije koje ukazuju na transakcije i radnje koje ne odgovaraju profilu obveznika, a dovode u sumnju da se radi o transakcijama i radnjama koje ukazuju na sumnju pranja novca, koje revizor može da uoči pre sprovođenja same revizije.
Prepoznati indikatori koji ukazuju na sumnju pranja novca su:
1. stranka obavlja delatnost koja je u skladu sa Nacionalnom procenom rizika označena kao visokorizična;
2. odgovorno lice stranke ne poznaje dobro svoje poslovanje, nezainteresovano je za poslovanje ili daje sumnjivo obrazloženje poslovanja;
3. strankom se upravlja putem neformalnih kanala (npr. putem porodičnih ili prijateljskih odnosa);
4. složena organizaciona struktura stranke u odnosu na delatnost stranke bez postojanja čvrstih razloga za takvu složenost;
5. stranka čija je vlasnička struktura takva da je teško utvrditi stvarnog vlasnika ili lice koje ima kontrolni udeo (stranke koje koriste treća lica, fondacije, trastovi ili slična lica stranog prava, zatim dobrotvorne i neprofitne nevladine organizacije);
6. stranka ili stvarni vlasnik stranke je funkcioner;
7. stranka ima lošu reputaciju, poznate su njene nezakonite aktivnosti iz prošlosti ili se njena prošlost ne može proveriti;
8. stranka, koja je obveznik revizije, vrši česte statusne promene;
9. osnivanje, bez opravdanog razloga, velikog broja povezanih lica koja iznenada počinju da međusobno posluju bez posebno uočenih ekonomskih razloga;
10. broj zaposlenih stranke nije kompatibilan sa obimom poslovanja stranke;
11. stranka neočekivano pokazuje veliko zanimanje za kontrole i politike njihovog sprovođenja, vrlo dobro poznaje pravila o obaveštavanju o sumnjivim transakcijama i deluje kao da je vrlo dobro upoznata s predmetima koji se odnose na pranje novca i finansiranje terorizma;
12. stranka ili osnivači stranke dolaze iz zemlje koja, na osnovu podataka relevantnih međunarodnih organizacija i Uprave za sprečavanje pranja novca, ne primenjuje standarde u oblasti sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma;
13. stranka prilikom uspostavljanja poslovnog odnosa istupa isključivo preko punomoćnika;
14. stranka obavlja delatnost za koju je karakterističan veliki obrt ili uplate gotovine (kao što su: restorani, kladionice, pumpe, menjači, kazina, cvećare, trgovci plemenitim metalima, automobilima, umetničkim delima, prevoznici robe i putnika, sportska društva, građevinske firme, investitori u izgradnju nekretnina i dr.);
15. stranka neočekivano pokazuje veliko zanimanje za kontrole i politike njihovog sprovođenja, vrlo dobro poznaje pravila o obaveštavanju o sumnjivim transakcijama i deluje kao da je vrlo dobro upoznata s predmetima koji se odnose na pranje novca i finansiranje terorizma.
U toku sprovođenja revizije prepoznati indikatori koji ukazuju na sumnju pranja novca su:
1. stranka svake godine zaključuje ugovor sa novim ovlašćenim revizorom, poslovnim ili poreskim savetnikom što ukazuje da možda želi da prikrije svoje poslovne aktivnosti;
2. stranka vrši pritisak na privredno društvo za reviziju da će promeniti revizora, a sve sa ciljem dobijanja nemodifikovanog mišljenja;
3. stranka protestuje na zahtev revizora da pokaže na uvid dokument za identifikaciju ili pokušava da dokaže svoj identitet na drugi način, a ne predajom propisanih identifikacionih dokumenata;
4. velike neobjašnjive fluktuacije u bilansu uspeha - neusklađenost bilansnih pozicija (neopravdano visoki prihodi u odnosu na rashode);
5. knjiženja promena u finansijskim izveštajima vršena su na osnovu neverodostojnih dokumenata što može ukazati na sumnju da se radi o fiktivnim transakcijama;
6. stranka ostvaruje značajne prilive od funkcionera, odnosno od člana uže porodice funkcionera ili bližeg saradnika funkcionera;
7. klijent učestalo obavlja transakcije u velikim iznosima koje nisu u skladu sa njegovim redovnim poslovanjem;
8. stranka plaća za robu ili uslugu koja ne odgovara opisu njegove delatnosti;
9. stranka stalno posluje sa gubitkom za šta ne postoje opravdani razlozi;
10. stranka isplaćuje velike svote novca kontrolisanim društvima čije se poslovanje razlikuje od uobičajenog poslovanja;
11. stranka neuobičajeno kasni sa dostavljanjem knjigovodstvene dokumentacije i druge dokumentacije koja se traži u toku sprovođenja revizije;
12. iako je priroda poslovanja stranke takva da ono ne obuhvata plaćanja u gotovom novcu stranka ipak posluje sa gotovim novcem, odnosno poseduje veću količinu gotovog novca;
13. iako je priroda poslovanja stranke takva da ono nije neposredno vezano za kriptoimovinska prava stranka ipak posluje sa kriptoimovinskim pravima, odnosno poseduje veću količinu kriptoimovinskih prava;
14. stranka odstupa od očekivanog poslovanja (na primer nabavka robe ili usluga koje nikada nisu bile predmet poslovanja stranke ili nabavka robe po višim cenama od tržišnih bez jasnog razloga za takvu nabavku);
15. stranka vrši neobične ili veoma složene transakcije naročito one krajem i početkom izveštajnog perioda;
16. neusaglašeni podaci u prezentovanoj dokumentaciji stranke (faktura se ne slaže sa prijemnicom/otpremnicom i transportnim dokumentom);
17. raspodela neraspoređene dobiti nastale na osnovu fiktivnog poslovanja;
18. stranka vrši konverziju svojih potraživanja u učešće u kapitalu;
19. neobične visoke stope povrata na nerizičnu poslovnu aktivnost.
Otkup/prodaja sopstvenih udela
Privredno društvo otkupljuje sopstvene udele od vlasnika i isplaćuje sredstva na račun vlasnika nakon čega se u strukturi kapitala pojavljuju otkupljeni sopstveni udeli. Nakon otkupa privredno društvo može poništiti ili prodati sopstvene udele. Ako se ponište sopstveni udeli smanjuje se osnovni kapital, ako se prodaju novom vlasniku ne menja se iznos osnovnog kapitala. Otkupom sopstvenih udela gotovina se prenosi na račun vlasnika, dok prodajom sopstvenih udela dolazi do priliva gotovine.
Prepoznati indikatori koji ukazuju na sumnju pranja novca su:
prenos udela u pravnim licima se vrši bez naknade ili je prodajna cena ugovorena u visini upisanog kapitala, a ostatak novca se plati u gotovini, dok se prenosom udela u pravnim licima prenosi i neraspoređena dobit koja je višestruko veća od osnovnog kapitala.
Sredstava sa računa pravnih lica se transferišu na račune kompanija u inostranstvu po osnovu avansa za uvoz robe, pri čemu avansno plaćena roba nije uvezena, niti će biti.
Prepoznati indikatori koji ukazuju na sumnju pranja novca su:
stranka vrši transakcije avansnih plaćanja ili prima avansne uplate, a verovatnoća realizacije posla je mala s obzirom na poslovnu politiku stranke i objektivne okolnosti.
Pozajmica osnivača za likvidnost preduzeća
Sredstva se učestalo podižu po osnovu povraćaja pozajmice za likvidnost preduzeća. Pri tome, transakcijama nije prethodila uplata pozajmice. Na ovaj način izvršeno je podizanje sredstava da bi se izvlačila sredstva sa računa privrednog društva.
Prepoznati indikatori koji ukazuju na sumnju pranja novca su:
stranka često vrši gotovinske uplate po osnovu dokapitalizacije preduzeća ili su evidentirane značajne gotovinske uplate po osnovu pozajmica/zajma od strane fizičkih lica.
Plaćanje usluga za koje na tržištu ne postoji odrediva vrednost ili cena, pri čemu se ne može sa sigurnošću utvrditi da je navedena usluga i izvršena, a obaveze koje se prikazuju su fiktivne. Tu najčešće spadaju usluge konsaltinga, menadžmenta ili marketinga.
Prepoznati indikatori koji ukazuju na sumnju pranja novca su:
- stranka fakturiše usluge za koje se ne može sa sigurnošću potvrditi da su i izvršene, odnosno fakturiše usluge nelogično visokog iznosa;
stranka plaća za usluge za koje se ne može sa sigurnošću potvrditi da su i izvršene, odnosno za usluge plaća nelogično visoke iznose.
Poslovanje sa poreskim rajevima
Plaćanje robe ili usluga se vrši prema kompanijama sa sedištem u poreskim rajevima, gde dalje kretanje novca, zbog zakona tih država nije lako ispratiti, a prisutno je nesmetano raspolaganje novcem.
Prepoznati indikatori koji ukazuju na sumnju pranja novca su:
- dati ili preuzeti zajmovi od firmi u poreskim rajevima ili sa garancijom banaka u poreskim rajevima;
- stranka plaća usluge u neuobičajeno visokim iznosima ka kompanijama sa sedištem na of-šor destinacijama ili joj se ispostavljaju računi za pružene usluge društava ili organizacija koje imaju sedište u državama, u kojima ne postoji odgovarajuće zakonodavstvo za sprečavanje pranja novca i finansiranja terorizma, poznate su kao poreske oaze (poreski raj), odnosno imaju bankarski sistem koji dozvoljava veliku tajnost stranaka;
- međunarodni transferi u velikom iznosu bez postojanja odgovarajućeg osnova za iste;
stranka ostvaruje značajne prilive od of-šor kompanija za koje je teško identifikovati vlasničku i poslovnu strukturu.
OSNOVNA NAČELA BORBE PROTIV PRANJA NOVCA I FINANSIRANJA TERORIZMA
Pri obavljanju svoje registrovane delatnosti, obveznici moraju postupati saglasno Zakonom propisanim obavezama, koji uređuju oblast otkrivanja i sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma i obavezni su da osiguraju poštovanje propisanih mera i aktivnosti obveznika na svim nivoima, tako da se celokupno poslovanje obveznika obavlja u skladu sa Zakonom.
Radnje i mere za sprečavanje i otkrivanje pranja novca i finansiranja terorizma preduzimaju se pre, u toku i nakon vršenja transakcije ili uspostavljanja poslovnog odnosa i obuhvataju sledeće:
1) poznavanje stranke i praćenje njenog poslovanja;
2) dostavljanje informacija, podataka i dokumentacije Upravi;
3) određivanje lica zaduženog za izvršavanje obaveza iz Zakona (ovlašćeno lice) i njegovog zamenika, kao i obezbeđivanje uslova za njihov rad;
4) redovno stručno obrazovanje, osposobljavanje i usavršavanje zaposlenih;
5) obezbeđivanje redovne unutrašnje kontrole izvršavanja obaveza iz Zakona, kao i interne revizije ako je to u skladu sa obimom i prirodom poslovanja obveznika;
6) izradu spiska pokazatelja (indikatora) za prepoznavanje lica i transakcija za koje postoje osnovi sumnje da se radi o pranju novca ili finansiranju terorizma;
7) vođenje evidencija, zaštitu i čuvanje podataka iz tih evidencija;
8) sprovođenje mera iz Zakona u poslovnim jedinicama i podređenim društvima pravnog lica u većinskom vlasništvu obveznika u zemlji i u stranim državama;
9) izvršavanje drugih radnji i mera na osnovu Zakona.
Obveznik je dužan da sačini odgovarajuća unutrašnja akta kojima će radi efikasnog upravljanja rizikom od pranja novca i finansiranja terorizma obuhvatiti sve potrebne radnje i mere, definisane Zakonom. Unutrašnja akta moraju biti srazmerna prirodi i veličini obveznika i moraju biti odobrena od strane najvišeg rukovodstva. (član 5. Zakona). Pre svih navedenih radnji i mera za sprečavanje i otkrivanje pranja novca i finansiranja terorizma, svaki obveznik je u obavezi da izradi analizu rizika od pranja novca i finansiranja terorizma (član 6. Zakona)
U cilju sprečavanja izloženosti negativnim posledicama pranja novca i finansiranja terorizma, obveznik je dužan da izradi i redovno ažurira analizu rizika od pranja novca i finansiranja terorizma u skladu sa Zakonom, podzakonskim aktima, smernicama koje donosi organ nadležan za vršenje nadzora nad primenom Zakona i procenom rizika od pranja novca i finansiranja terorizma izrađenom na nacionalnom nivou (u daljem tekstu: analiza rizika).
Analizom rizika određuje se prag izloženosti (procena rizika) određene stranke, poslovnog odnosa, usluge koju obveznik pruža u okviru svoje delatnosti ili transakcije riziku za pranje novca ili finansiranje terorizma, kao i procenu rizika poslovanja samog obveznika.
Analiza rizika mora da bude srazmerna prirodi i obimu poslovanja, kao i veličini obveznika, mora da uzme u obzir osnovne vrste rizika (rizik stranke, geografski rizik, rizik transakcije i rizik usluge) i druge vrste rizika koje je obveznik identifikovao zbog specifičnosti poslovanja.
Analiza rizika sadrži:
1) analizu rizika u odnosu na celokupno poslovanje obveznika;
2) analizu rizika za svaku grupu ili vrstu stranke, odnosno poslovnog odnosa, odnosno usluge koje obveznik pruža u okviru svoje delatnosti, odnosno transakcije.
Na osnovu analize rizika, obveznik svrstava stranku u jednu od sledećih kategorija rizika:
1) niskog rizika od pranja novca i finansiranja terorizma i primenjuje najmanje pojednostavljene radnje i mere;
2) srednjeg rizika od pranja novca i finansiranja terorizma i primenjuje najmanje opšte radnje i mere;
3) visokog rizika od pranja novca i finansiranja terorizma i primenjuje pojačane radnje i mere.
Obveznik internim aktima može, pored navedenih, predvideti i dodatne kategorije rizika, i odrediti adekvatne radnje i mere za te kategorije rizika.
Obveznik mora utvrditi interne postupke - analizu rizika od pranja novca i finansiranja terorizma, posebno u delu:
- utvrđivanja rizika celokupnog poslovanja obveznika;
- utvrđivanja identiteta stranke, provere identiteta stranke na osnovu dokumenata, podataka ili informacija pribavljenih iz pouzdanih i verodostojnih izvora;
- utvrđivanja identiteta stvarnog vlasnika stranke i provera njegovog identiteta;
- pribavljanja informacije o svrsi i nameni poslovnog odnosa ili transakcije; pribavljanja i procena verodostojnosti informacija o poreklu imovine koja je ili će biti predmet poslovnog odnosa, odnosno transakcije, u skladu sa procenom rizika;
- redovnog praćenja poslovanja i proveravanja usklađenosti aktivnosti stranke sa prirodom poslovnog odnosa i uobičajenim obimom i vrstom poslovanja stranke.
Posebno je važno da svi zaposleni budu upoznati sa tim postupcima, da saglasno istim postupaju, te da ih koriste prilikom obavljanja poslova.
Interni postupak obveznika obuhvata: redovno stručno obrazovanje, osposobljavanje i usavršavanje zaposlenih, mehanizme unutrašnje kontrole, postupke prepoznavanja i obaveštavanja o sumnjivim transakcijama, odgovornost zaposlenih za sprovođenje mera otkrivanja i sprečavanja pranja novca ili finansiranja terorizma.
Planiranje i organizacija procesa analize rizika je značajna za krajnji rezultat procene rizika. Smisao efikasnog i kvalitetnog procesa izrade i kasnije ažuriranja procene rizika jeste da se najpre odrede delovi sistema koji mogu imati informacije od suštinskog značaja u samom obvezniku, za izradu procene rizika i koji mogu da prepoznaju određene ranjivosti sistema i da doprinesu umanjenju pretnji (na primer, kod brokersko-dilerskog društva broker ili interni kontrolor može više doprineti navedenom procesu analize rizika nego lice koje nije u direktnom kontaktu sa klijentima).
Pored delova sistema u samom obvezniku koji mogu imati bitne informacije za izradu procene rizika, obveznik ne sme da zanemari ni tzv. eksterne izvore informacija.
(Na primer, rezultati nacionalne procene rizika od pranja novca i finansiranja terorizma, određena istraživanja nadzornog organa, informacije iz kontrole, određena obaveštenja, izmene zakonskih propisa, indirektno mogu imati uticaj na sprovođenje propisa iz oblasti sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma, zatim informacije tužilaštava, podignute optužnice, modeli ponašanja prepoznati u optužnicama podignutim za pranje novca, koji obveznici su bili izloženi delovanju kriminalnih grupa i pokušajima da se nelegalan novac prikaže kao legalan, podaci Uprave za sprečavanje pranja novca - broj sumnjivih transakcija - obrazloženja za prijavu sumnjivih transakcija, određene strateške analize, tipologije, informacije koje se mogu pronaći u godišnjim izveštajima i slično. Veoma značajan izvor informacija su i povratne informacije koje obveznici dobijaju o prijavljenim sumnjivim transakcijama. Takođe, pored informacija koja se mogu dobiti u domaćim okvirima, veoma su značajna i međunarodna istraživanja, Saveta Evrope, OEBS, FATF i drugo).
Zaposleni kod obveznika mora imati jasnu sliku na koji način i kako je obveznik procenio određene rizike na nivou institucije, kako je rizike države implementirao u proces, kao i pregled jasnih mera koje obveznik ima nameru da sprovede na osnovu dobijenih rezultata.
Priprema analize rizika je preduslov za sprovođenje propisanih mera analize rizika, kako samog obveznika, tako i stranke. Saglasno svrstavanju stranke, poslovnog odnosa, usluge ili transakcije u jednu od kategorija rizičnosti, zavisi i vrsta analize stranke, koju obveznik mora obaviti u skladu sa Zakonom (opšta analiza stranke, pojačana analiza stranke, pojednostavljena analiza stranke - nisko rizična grupa).
Prilikom izrade analize rizika obveznik mora da uzme u obzir osnovne vrste rizika (rizik stranke, geografski rizik, rizik transakcije i rizik usluge) i druge vrste rizika koje obveznik identifikovao zbog specifičnosti poslovanja.
Rizik je funkcija tri činioca: pretnje, ranjivosti i posledice.
Procena rizika predstavlja donošenje suda o pretnjama, ranjivostima i posledicama.
Pretnja su lica odnosno aktivnosti, koji imaju potencijal da nanose štetu (na primer kod obveznika štetu instituciji, poslovanju, reputaciji, to bi mogli biti klijenti koji su prepoznati ili za koje se sumnja da su povezani sa nelegalnim aktivnostima, prepoznate prevare, falsifikovana dokumenta i slične).
Pojam ranjivosti, u značenju u kom se koristi u proceni rizika, obuhvata sve one aktivnosti koje bi se mogle iskoristiti u slučaju delovanja pretnje. Fokus je na aktivnostima koje predstavljaju slabosti u sistemu sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma i sistemu kontrole. Ukoliko se radi o obvezniku, ranjivost je sve ono što jednog obveznika čini naročito izloženom pranju novca odnosno finansiranju terorizma (na primer, određena usluga koju nudi obveznik, a koja je na nivou države procenjena kao visoko rizična, nedovoljno poznavanje propisa koji regulišu ovu oblast, neadekvatna primena zakonskih propisa i slično).
Posledica se odnosi na štetu, koju bi pranje novca ili finansiranje terorizma mogli prouzrokovati i obuhvata uticaj nelegalne ili terorističke aktivnosti, koja bi bila u osnovi takve radnje, na finansijske sisteme i institucije, kao i šire gledano na društvo i privredu u celini. Posledice po prirodi delovanja mogu biti kratkoročne i dugoročne i utiču na reputaciju i privlačnost finansijskog sektora, odnosno nefinansijskog sektora jedne države (na primer: posledica bi se mogla meriti u visini kazne brokersko-dilerskog društva jer je propustilo da se adekvatno suprotstavi rizicima, ili bi se mogla meriti narušenim ugledom društva za reviziju ili drugog obveznika za kog se ispostavi da je, neadekvatnom analizom rizika i merama za njegovo umanjenje, propustio da prijavi sumnjivu transakciju ili pomogao pranje novca ili finansiranje terorizma).
Postupak procene rizika može se podeliti na čitav niz aktivnosti, ali osnovne faze tog procesa su:
1. identifikacija - prepoznavanje rizika,
2. analiza,
3. evaluacija i upravljanje rizicima.
Obveznik mora uvažiti zaključke do kojih se došlo u Nacionalnoj proceni rizika i videti kako okruženje i rizične aktivnosti utiču na njegovo poslovanje (na primer, ako je u Nacionalnoj proceni rizika, za institucije tržišta kapitala određen nizak rizik, a sve ukupno za celu zemlju srednji rizik od pranja novca i finansiranja terorizma, obveznik će analizirati faktore koji su uticali na rezultate nacionalne procene rizika i uzeti ih u obzir prilikom analize rizika svoga poslovanja i analize rizika svojih stranaka).
NACIONALNA PROCENA RIZIKA REPUBLIKE SRBIJE
Na sednici Vlade Republike Srbije održanoj 30. septembra 2021. godine donet je Zaključak o usvajanju Nacionalne procene rizika od pranja novca i nacionalne procene rizika od finansiranja terorizma, Procene rizika od pranja novca i finansiranja terorizma u sektoru digitalne imovine i Procene rizika od finansiranja širenja oružja za masovno uništenje.
Procene rizika obuhvataju period od tri godine, od 1. 1. 2018. godine do 31. 12. 2020. godine.
Imajući u vidu aktuelnost pitanja finansiranja širenja oružja za masovno uništenje i digitalne imovine, uz ažuriranje nacionalnih procena rizika od pranja novca i finansiranja terorizma, sagledani su po prvi put rizici kojima je izložen sistem Republike Srbije i u odnosu na te dve oblasti.
Na osnovu analize predikatnih krivičnih dela, pregleda pretnji po sektorima i prekograničnih pretnji sveukupna procena pretnji od pranja novca je "srednja" sa tendencijom "bez promene".
Nacionalna ranjivost od pranja novca je procenjena kao "srednja" na osnovu analize sposobnosti države da se odbrani od pranja novca i analize sektorske ranjivosti.
Analiza koja je izvršena radi ostvarivanja gore navedenog cilja za Republiku Srbiju pokazala je da je sveobuhvatni rizik od pranja novca "srednji".
Procena pretnji od pranja novca
Predikatna krivična dela koja se svrstavaju u red visokog stepena pretnji za pranje novca su: zloupotreba položaja odgovornog lica, poreska krivična dela, zloupotreba službenog položaja, neovlašćena proizvodnja i stavljanje u promet opojnih droga, nedozvoljen prelaz državne granice i krijumčarenje ljudi i krivična dela izvršena od strane organizovanih kriminalnih grupa.
Najveći broj predikatnih krivičnih dela izvršen u domaćoj jurisdikciji, zbog čega je pretnja procenjena kao visoka.
Na osnovu podataka iz krivičnih postupaka vođenih zbog predikatnog i krivičnog dela pranja novca i to analizom optužnih akata, utvrđeno je da je 45,89% okrivljenih gonjeno zbog samopranja, zbog pranja novca za drugog optuženo je 30,30% okrivljenih, dok je za pranje novca bez predikatnog krivičnog dela optuženo 23,81% svih okrivljenih. Od ukupnog broja okrivljenih protiv kojih su pokrenuti krivični postupci zbog krivičnog dela pranje novca ukupno 19,05% procesuirano je od strane Tužilaštva za organizovani kriminal.
Sektori koji su najizloženiji pretnji od pranja novca su sektor nekretnina (investiranje u izgradnju stambeno-poslovnih objekata, kupovinu nepokretnosti), sektor organizovanja onlajn igara na sreću, u okviru kojeg se vrši obrt velikih količina novca i to skoro isključivo u gotovini i bankarski sektor, koji je i dalje jedan od najizloženijih pretnjama od pranja novca, kako zbog svoje veličine i važnosti u okviru finansijskog tržišta, tako i zbog brojnosti, usluga i proizvoda koje pruža. Slede ih sektor menjača s obzirom na to da se u Srbiji još uvek veliki obim plaćanja obavlja u gotovini, što za posledicu ima česte konverzije efektivnog stranog novca u dinar i obrnuto, kazina (aktivan "keš" sektor u kome se i uplate igrača i isplate dobitaka obavljaju u gotovini) i sektor računovođa (privredna društva koja su bila uključena u pranje novca koristila su usluge računovodstvenih agencija kako bi radnjama izvršenja krivičnog dela dali privid legalnih poslovnih aktivnosti).
Na osnovu utvrđenih kriterijuma i analizom prikupljenih podataka utvrđeno je da su društva sa ograničenom odgovornošću i preduzetnik, forme privrednih subjekata sa visokim stepenom pretnje za pranje novca, akcionarska društva i zadruge ocenom srednjeg stepena i ostali oblici (komanditna društva i ortačka društva) ocenom niskog stepena. Dok pravna forma registrovanih poljoprivrednih gazdinstava predstavlja rastuću pretnju.
Rastuću pretnju u pogledu pranja novca predstavljaju krivična dela protiv životne sredine, krijumčarenje zaštićenih vrsta biljaka i životinja i korišćenje sektora poljoprivrednih gazdinstava za pranje novca. Prilikom procene prekograničnih pretnji od pranja novca, analizirane su 164 zemlje. Na osnovu izvršenih analiza, formirana je lista 29 zemalja koje su relevantne sa aspekta prekograničnih pretnji za pranje novca (11 zemalja ocenjeno je visokim stepenom pretnje od pranja novca). Uočeni ključni nedostaci na strateškom nivou se odnose na nedovoljnu svest kod aktera u oblasti sprečavanja pranja novca o kompleksnosti posledica koje pranje novca proizvodi po ekonomski i finansijski sistem u zemlji, čime se slabi sposobnost države da se efikasno bori sa ovim problemom, korišćenje različitih sistema za elektronsko vođenje predmeta i evidentiranje podataka, što značajno otežava vođenje statistika o predmetima pranja novca i zahteva dodatne napore na prikupljanju i analizi podataka prilikom ocene efikasnosti i delotvornosti sistema. Kao ključni nedostaci na operativnom nivou prepoznati su: blaga kaznena politika, nedovoljni kapaciteti državnih organa koji se bave borbom protiv pranja novca, nedovoljan broj paralelnih i proaktivnih finansijskih istraga, nedovoljno korišćenje svih pravnih instituta za oduzimanje imovine, naročito tzv. proširenog oduzimanja imovine, kao i neadekvatna kontrola postupka evidentiranja i utvrđivanja identiteta stvarnog vlasnika.
U finansijskom delu sistema najranjivije institucije su banke, drugi pružaoci platnih usluga i izdavaoci elektronskog novca i menjačnice. Najranjiviji sektori u nefinansijskom delu sistema su sektor nekretnina, igre na sreću i računovodstvene agencije.
Prilikom procene rizika, obveznici koji su u nadležnosti Komisije, moraju imati u vidu i sektorsku procenu rizika, kako u postupku procene rizika u odnosu na celokupno poslovanje obveznika, tako i kada rade analizu rizika za svaku grupu ili vrstu stranke, poslovnog odnosa, usluge koje obveznik pruža i transakcije.
U daljem tekstu dat je šematski prikaz pretnji po sektorima.
Procena ranjivosti sistema od pranja novca
Na bazi prikupljenih podataka i informacija, sagledanih u svetlu pretnji od pranja novca, sposobnost države da se odbrani od pranja novca ocenjena je kao "srednja".
Sektorska ranjivost - Na nacionalnu ranjivost, pored sposobnosti države da se odbrani od pretnji od pranja novca, utiče i ranjivost pojedinih sektora koji mogu biti zloupotrebljeni za pranje novca, i u tom smislu je prilikom izrade Nacionalne procene rizika velika pažnja bila usmerena na obradu podataka i analizu kako finansijskog tako i nefinansijskog sistema Republike Srbije.
Ocena ranjivosti društava za reviziju
Društva za reviziju pripadaju sektoru koji je procenjen kao nisko ranjiv u odnosu na druge nefinansijske sektore, a koji je po izvršenoj proceni srednje nisko izložen pretnji od pranja novca. Prilikom utvrđivanja procene ranjivosti kod revizora imalo se u vidu sledeće: dobar režim dozvola za rad revizorskih kuća, neophodnost da revizori moraju imati licencu za rad, kao i da ne mogu biti osuđivani za dela protiv prava po osnovu rada, privrede, imovine, pravosuđa, pranja novca, finansiranja terorizma, javnog reda i mira itd. Na navedenu ocenu je uticala i činjenica da je kod revizora prisutna visoka svest o pripadanju sistemu borbe protiv pranja novca i finansiranja terorizma, a prema oceni koju je o kvalitetu sumnjivih transakcija, dala Uprava za sprečavanje pranja novca, revizori su u odnosu na sve obveznike iz Zakona dobili najvišu ocenu za kvalitet sumnjivih transakcija.
Bankarski sektor Republike Srbije je ocenjen kao srednje ranjiv. Banke u Republici Srbiji, zbog svog značaja za finansijski sistem i dalje imaju posebno mesto u sistemu sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma. Prema mišljenju banaka, komunikacija i koordinacija regulatora po pitanju tumačenja zakona i rešavanja nekih praktičnih pitanja u vezi primene zakona i podzakonskih akata u ovoj oblasti bi mogla da se unapredi, a u cilju jednake primene zakona od strane banaka i pravne sigurnosti (npr. različito tumačenje Narodne banke Srbije i Uprave za sprečavanje pranja novca u vezi sa procenom rizika klijenta kod kojih je identifikacija sprovedena korišćenjem sredstava elektronske komunikacije. Imajući u vidu da je postupak video- identifikacije samo način utvrđivanja i provere identiteta stranke, koji nadalje omogućava i korišćenje drugih bankarskih proizvoda i usluga, njegova ranjivost je procenjena kao niska, jer je u pitanju proces koji nije ništa manje pouzdan nego identifikacija "uživo".
Ocena ranjivosti sektora hartija od vrednosti
Ocena ranjivosti sektora hartija od vrednosti (tržišta kapitala) u Republici Srbiji je srednje niska što znači da je rizik od pranja novca i finansiranja terorizma u ovom sektoru prisutan, ali u manjem obimu. Na navedenu ocenu su uticale utvrđene okolnosti koje se odnose na nedovoljno razvijeno i malo tržište kapitala, malo učešće tržišta kapitala u strukturi finansijskog sistema Republike Srbije, nelikvidno tržište, veliki udeo neaktivnih klijenata, činjenica da obveznici ne primaju gotovinske uplate već se sva plaćanja vrše posredstvom računa otvorenih u bankama, striktne propise iz ove oblasti, nadzor zasnovan na proceni rizika, kao i dosledna primena donetih propisa, kako od strane obveznika tako i od strane nadzornog organa, Komisije.
Svi finansijski instrumenti u Republici Srbiji su dematerijalizovani i glase na ime, što smanjuje mogućnost skrivanja vlasništva i od velikog je značaja sa aspekta pokušaja pranja novca i finansiranja terorizma i zloupotrebe tržišta kapitala u ove svrhe. Ocena svakog pojedinačnog parametra data je na osnovu podataka kojima raspolaže Komisija za hartije od vrednosti, Centralni registar, depo i kliring hartija od vrednosti, Beogradska berza, Narodna banka Srbije, Uprava za sprečavanje pranja novca, pravosudni organi i druge institucije u Republici Srbiji. Prilikom procene opštih promenljivih, ocene je dao nadzorni organ, a konsultovan je i privatni sektor i uzete su u obzir i ocene varijabli date od strane obveznika. Pored pozitivno ocenjenih varijabli koje se odnose na sveobuhvatnost pravnog okvira, nadzorne procedure, dostupnost i efektivnost ulaznih kontrola, nivo znanja zaposlenih kod obveznika, ono što je predloženo u pogledu unapređenja sistema borbe protiv pranja novca i finansiranja terorizma jeste, pre svega održavanje neposrednih prezentacija i obuka za sve obveznike koji su u nadležnosti Komisije, a naročito za oblasti za koje je u neposrednom nadzoru utvrđeno nerazumevanje od strane obveznika (na primer, postupak utvrđivanja stvarnog vlasnika). U pogledu izveštavanja o sumnjivim transakcijama, ocena Uprave za sprečavanje pranja novca je da je ova aktivnost kod obveznika koji su u nadležnosti Komisije unapređena u odnosu na prethodni period, u pogledu broja i kvaliteta izveštaja, ali da treba i dalje preduzimati aktivnosti na podsticanju prijavljivanja sumnjivih transakcija od strane obveznika, kroz obuke, potrebne softvere i dr.
Sve navedeno, pokazuje da je utvrđeni stepen ranjivosti od pranja novca i finansiranja terorizma za učesnika na tržištu kapitala, u posmatranom periodu 2018-2020. godina, ostao nepromenjen u odnosu na prethodnu Nacionalnu procenu rizika.
U daljem tekstu dat je tabelarni prikaz ranjivosti po sektorima.
Tabelarni prikaz ocene ranjivosti po sektorima
Procena rizika od finansiranja terorizma
Nacionalna procena rizika od finansiranja terorizma za period 2018-2020. godine bazirana je na proceni pretnje od terorizma, pretnji od finansiranja terorizma na nacionalnom nivou, sektorskog rizika od finansiranja terorizma i ranjivosti zemlje od finansiranja terorizma. Ukupna ocena rizika od finansiranja terorizma u Republici Srbiji ocenjena je srednje niska uzimajući u obzir da je:
● Pretnja od finansiranja terorizma koju predstavljaju teroristi i terorističke organizacije ocenjena kao niska;
● Pretnja od finansiranja terorizma na nacionalnom nivou ocenjena kao srednja ka niskoj;
● Sektorski rizik od finansiranja terorizma ocenjen kao srednji;
● Ranjivost zemlje od finansiranja terorizma ocenjena kao niska.
Imajući u vidu da u posmatranom periodu nije preduzeto krivično gonjenje zbog izvršenja krivičnog dela terorizma i drugih krivičnih dela povezanih sa njim, među kojima je i finansiranje terorizma, pretnja od finansiranja terorizma je niska.
Republika Srbija snažno osuđuje terorizam u svim njegovim oblicima, kao i sve vidove ekstremizma i radikalizma, svesna da kompleksnost, odnosno transnacionalni karakter ovih fenomena zahteva koordinirano delovanje na najširem globalnom planu i bavljenje svim njegovim aspektima u cilju pružanja sveobuhvatnog odgovora.
Sa stanovišta pretnji od finansiranja terorizma, sagledavanje rizika na unutrašnjem planu u odnosu na spoljne rizike je od prioritetnog značajna imajući u vidu i činjenicu da se finansiranje terorizma realizuje u nesrazmernim novčanim sredstvima u odnosu na štetu koju može da prouzrokuje, bez obzira da li se radi o izvršenju terorističkog akta ili drugim aktivnostima koje teroristi i njihovi simpatizeri realizuju.
Posledice po sistem od finansiranja terorizma mogu nastati ukoliko se ne nastavi sprovođenje konkretnih aktivnosti svih organa vlasti i institucija u borbi protiv terorizma i finansiranja terorizma i naruši kontinuitet usklađivanja normativnog okvira sa preporukama relevantnih međunarodnih institucija za borbu protiv terorizma i njegovog finansiranja. Imajući u vidu da je zakonski okvir relativno dobro postavljen u ovoj oblasti, više pažnje bi trebalo usmeriti ka definisanju kriterijuma i standarda koji bi doprineli ranom otkrivanju i identifikovanju takvih lica i transakcija uz puno poštovanje svih načela demokratskog društva. U vezi sa finansiranjem terorizma, povećana pažnja je neophodna kako od obveznika koji imaju obavezu i interes da spreče da kroz njihove sisteme transferišu sredstva namenjena finansiranju terorizma tako i od strane nadležnih organa koji imaju obavezu da onemoguće zloupotrebu i delatnost pravnih lica u svrhu prikupljanja sredstava za finansiranje terorizma. Shodno navedenom, u cilju predupređivanja posledica od finansiranja terorizma potrebno je zadržati efikasan kapacitet sistema za sprečavanje i borbu protiv terorizma i finansiranja terorizma, izvršiti analizu normativnog okvira u pogledu efikasnosti pojedinih zakonskih rešenja i njihove implementacije, u kontinuitetu unapređivati i usavršavati kadrovske kapacitete i obnavljati tehničke kapacitete tzv. represivnih organa (policija, tužilaštvo, službe bezbednosti) i tzv. administrativnih i preventivnih organa (različiti segmenti Ministarstva finansija - Uprava za sprečavanje pranja novca, Uprava carina, Poreska uprava) za suprotstavljanje finansiranju terorizma i raditi na podizanju svesti opasnosti od terorizma i svih njegovih pojavnih oblika, te izloženosti riziku od terorizma tzv. ranjivih kategorija lica i organizacija.
Procena rizika od finansiranja širenja oružja za masovno uništenje
Procena rizika od finansiranja širenja oružja za masovno uništenje (u daljem tekstu: OMU) je strateški dokument koji predstavlja analizu stanja u zemlji sa ciljem da se prepoznaju eventualni rizici od finansiranja širenja OMU kako bi država blagovremeno prepoznala pretnje i ranjivosti u ovom delu sa ciljem da se resursi države usmere na aktivnosti koje mogu pomoći da se određeni rizici ako ne otklone, onda umanje.
Bezbednosno okruženje Srbije i rizici koji određuju njen geopolitički položaj
Srbija kao odgovorna članica Ujedinjenih nacija i Organizacije za evropsku bezbednost i saradnju koja je posvećena jačanju regionalnog i međunarodnog mira i bezbednosti, nastoji da svim raspoloživim mehanizmima, počev od kontrole naoružanja i razoružanje, spreči širenje OMU u našoj zemlji.
Najznačajniji trendovi koji, prema većini ozbiljnih analitičkih instituta u svetu, utiču na perspektive međunarodne bezbednosti i moguće širenje OMU su: kontinuirani porast vojne potrošnje, hronična kriza sistema kontrole naoružanja, porast ozbiljnih globalnih i regionalnih geopolitičkih rivalstava, veliki broj oružanih sukoba širom sveta, kao i aktivnosti različitih nedržavnih aktera i terorističkih grupa koje nasilnim sredstvima nastoje da ostvare svoje ciljeve.
Pod sistemom sankcija UN125 danas se nalaze sledeće zemlje članice: Centralnoafrička Republika (2013), Gvineja Bisao (2012), DR Kongo (2003), Iran (2006), Irak (2004), Liban (2006), Sudan/Darfur (2006), Mali (2017), Libija (2011), DNR Koreja (2006), Somalija (1992), Jemen (2015) i Južni Sudan (2015), kao i Avganistan/Talibani i Al-Qaeda, lista pojedinaca (2002).
Nedržavni akteri kao pretnja - Terorizam
Razvoj i dostupnost savremenih komunikacionih i informacionih tehnologija uvećao je rizik njihove zloupotrebe od terorizma ne samo za komunikaciju, finansiranje, propagandu, vrbovanje ili terorističku obuku, već i za sajber- terorističke napade, u kojima su informacioni resursi sredstvo, ali i objekat napada. Dodatnu opasnost za finansiranje terorizma predstavlja i proliferacija oružja za masovno uništenje i ilegalna trgovina svim vrstama oružja, jer se povećava opasnost da oružje, uključujući i OMU, dođe u posed struktura nad kojima država nema kontrolu, posebno terorističkih grupa i pojedinaca.
Međunarodni i nacionalni okvir
Republika Srbija kontinuirano ispunjava obaveze koje proizlaze iz Rezolucije 1540 Saveta bezbednosti Ujedinjenih nacija o sprečavanju širenja OMU i sredstava za njihovo prenošenje (potvrđenu Rezolucijom 2572 iz 2021. godine). Državni organi su preduzeli veći broj aktivnosti i na nacionalnom nivou. Tako je Vlada Republike Srbije aprila 2012. godine usvojila Nacionalni akcioni plan za primenu Rezolucije SB UN 1540 (za period 2012-2016), i postala prva država u jugoistočnoj Evropi i peta država članica UN koja je usvojila ovakav plan. Takođe, januara 2018. godine usvojila je novi Nacionalni akcioni plan (za period 2018-2022), a formirana je i Radna grupa za praćenje njegovog sprovođenja, kojom predsedava predstavnik Ministarstva spoljnih poslova. Pored toga, usvojena je i Strategija za sprečavanje širenja oružja za masovno uništavanje Republike Srbije, za period 2021-2025. godina.
Imajući u vidu značaj preduzimanja preventivnih radnji i mera u prepoznavanju, otkrivanju i sprečavanju finansiranja širenja oružja za masovno uništenje direktor Uprave za sprečavanje pranja novca je u avgustu 2018. godine doneo Uputstvo za primenu odredaba Zakona o ograničavanju raspolaganja imovinom u cilju sprečavanja terorizma i širenja oružja za masovno uništenje koje se odnose na sprečavanje finansiranja širenja oružja za masovno uništenje. Navedeni dokument ima za cilj ne samo da podigne svest javnosti o značaju preduzimanja preventivnih radnji i mera u prepoznavanju, otkrivanju i sprečavanju finansiranja širenja oružja za masovno uništenje, već i da pomogne obveznicima Zakona, kao i nadzornim organima prilikom uspostavljanja odgovarajućih politika i procedura neophodnih za primenu odredaba. Navedeni dokument daje smernice obveznicima Zakona kako da procedurama u oblasti SPN/ FT pridruže radnje i mere za prepoznavanje rizika od širenja OMU, indikatore za prepoznavanje finansiranja širenja OMU i primenu odredaba zakona kojima se uređuje primena ciljanih finansijskih sankcija (Zakon o ograničavanju raspolaganja imovinom u cilju sprečavanja terorizma i širenja OMU).
Ocena rizika države od finansiranja širenja oružja za masovno uništenje
Zaključak Procene rizika od finansiranja širenja OMU jeste davanje ocene rizičnosti kroz kriterijume ponuđene u RUSI metodologiji: Sveobuhvatnom analizom napred navedenih faktora rizika, rizik od finansiranja širenja oružja za masovno uništenje je ocenjen nizak ka srednjem. Viši stepen pretnje nosi i trgovina sa visokorizičnim zemljama, od kojih je naročito značajan rizik koji dolazi od eventualnog preusmeravanja te robe. Ovaj vid predstavlja kontinuiranu pretnju i u tom smislu dodatne provere prilikom izvoznog režima i redovna razmena informacija jesu aktivnosti koje se moraju nastaviti, odnosno u određenim situacijama i intenzivirati kroz uključenje novih institucija koje mogu biti potencijalno značajne za razmatranje rizika.
Ova procena ukazuje da se pretnje od finansiranja širenja OMU mogu prepoznati u indikatorima koji se dovode u vezi sa rizicima od zloupotrebe:
● Paravan lica,
● Ofšor entiteta i kompleksnih vlasničkih struktura,
● Politički eksponiranih lica stranih država,
● Reeksport transakcija,
● Falsifikovanih isprava i dokumentacije i sl.
Procena rizika od pranja novca i finansiranja terorizma u sektoru digitalne imovine
Lica koja se bave pružanjem usluga kupovine, prodaje ili prenosa virtuelnih valuta ili zamene tih valuta za novac ili drugu imovinu preko internet platformi, uređaja u fizičkom obliku ili na drugi način, odnosno koja posreduju pri pružanju ovih usluga ušla su u krug obveznika prvi put usvajanjem Zakona o sprečavanju pranja novca i finansiranjem terorizma ("Službeni glasnik RS", br. 113/17) decembra 2017. godine. Dakle, još pre donošenja Pete direktive Evropske unije u oblasti sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma 30. maja 2018. godine, navedena lica su već bila obveznici u smislu ZSPNFT, a samim tim i učesnici domaćeg sistema borbe protiv pranja novca i finansiranja terorizma, nad kojima je nadzor vršila NBS (usklađivanje sa Preporukom 15 FATF).
Idući u korak sa Petom direktivom EU, izmenama i dopunama Zakona o sprečavanju pranja novca i finansiranjem terorizma ("Službeni glasnik RS", br. 91/19) koje su stupile na snagu 1. januara 2020. godine definisan je pojam i značenje virtuelnih valuta, dok su već postojećem krugu obveznika pridruženi i pružaoci kastodi usluge novčanika (custodian wallet providers) - član 4, stav 1, tač. 17 Zakona, čija je definicija takođe transponovana iz Pete direktive.
U decembru 2020. godine donet je zakon kojim se uređuje tržište digitalne imovine, kao i postupak za davanje dozvole za pružanje usluga povezanih s digitalnom imovinom i nadzor nad licima koja pružaju navedene usluge (nadzor vrše Narodna banka Srbije i Komisija). Pored toga, izmenama i dopunama Zakona proširen je krug obveznika ovog zakona na sve pružaoce usluga povezanih s digitalnom imovinom (nadzor nad primenom ovog zakona takođe vrše Narodna banka Srbije i Komisija), te je zakon dopunjen posebnim odredbama koje se odnose na pružaoce usluga povezanih s digitalnom imovinom.
Kada su u pitanju pretnje povezane sa upotrebom digitalne imovine u svrhe finansiranja širenja OMU one se odnose na mogućnost da usluge pružalaca usluga povezanih s digitalnom imovinom zloupotrebe države, organizacije i pojedinci u svrhu finansiranja OMU. Kada je u pitanju ranjivost ona se ogleda u tome u kojoj meri proizvodi i usluge koji se nude u finansijskom sistemu mogu biti iskorišćene u svrhu finansiranja širenja OMU. S tim u vezi, postojećim regulatornim i institucionalnim okvirom tržište digitalne imovine je detaljno regulisano Zakonom o digitalnoj imovini i podzakonskim aktima nadležnih organa (NBS i Komisija), a svi pružaoci usluga povezanih s digitalnom imovinom moraju dobiti dozvolu za rad od nadležnog organa i pod konstantnim su nadzorom nadležnih organa, što podrazumeva i nadzor nad sprovođenjem svih obaveza iz Zakona o sprečavanju pranja novca i finansiranja terorizma (svi pružaoci usluga povezanih s digitalnom imovinom su obveznici ovog zakona).
Pored toga, važeći propisi zabranjuju upotrebu softvera kojima se obezbeđuje anonimnost vlasnika digitalne imovine, a prodavci robe i pružaoci usluga u Republici Srbiji ne mogu neposredno prihvatati digitalnu imovinu u zamenu za robu/usluge već isključivo preko licenciranog pružaoca usluga povezanih s digitalnom imovinom.
Na osnovu Zakona o digitalnoj imovini, na pružaoce usluga povezanih s digitalnom imovinom primenjuju se i odredbe propisa kojima se uređuje ograničenje raspolaganja imovinom u cilju sprečavanja terorizma i širenja oružja za masovno uništenje. U skladu sa Zakonom o ograničavanju raspolaganja imovinom u cilju sprečavanja terorizma i širenja oružja za masovno uništenje pružalac usluge povezane s digitalnom imovinom je dužan da pri pružanju usluga povezanih s digitalnom imovinom utvrdi da li ima poslova ili drugih sličnih odnosa sa označenim licem i da, ako utvrdi da ima, u najkraćem mogućem roku ograniči raspolaganje imovinom označenog lica i o tome odmah, a najkasnije u roku od 24 časa, obavesti Upravu za sprečavanje pranja novca. Takođe, u skladu sa Zakonom o digitalnoj imovini, digitalna imovina se smatra imovinom, prihodom ili drugom odgovarajućom vrednošću u smislu propisa kojima se uređuje ograničenje raspolaganja imovinom u cilju sprečavanja terorizma i širenja oružja za masovno uništenje.
Stoga su u velikoj meri ublaženi rizici od zloupotrebe pružaoca usluga povezanih s digitalnom imovinom za finansiranje širenja OMU. Međutim, ranjivost sektora digitalne imovine za finansiranje širenja OMU i dalje se može ogledati u peer-to-peer razmeni/transakcijama i OTC trgovanju, koje se može obavljati i upotrebom anonimne digitalne imovine, posebno kroz skriveni deo interneta (eng. deep web), odnosno najmračniji deo mreže (eng. dark web), posredstvom kog se trguje drogom, oružjem, razmenjuju zabranjeni pornografski sadržaji i drugo.
U Republici Srbiji usluge povezane s digitalnom imovinom može pružati samo privredno društvo (bez obzira na pravnu formu) koje ima sedište u Republici Srbiji i dozvolu za pružanje usluga povezanih s digitalnom imovinom. Svim obveznicima Zakona, ali i opštoj javnosti, na raspolaganju je registar licenciranih PUDI u Republici Srbiji koji je dostupan na internet prezentaciji Narodne banke Srbije, zbog čega finansijske institucije i drugi obveznici Zakona nemaju poteškoća u identifikovanju PUDI koji se ovlašćeno/neovlašćeno bave pružanjem usluga povezanih s digitalnom imovinom. Nadzorni organi redovno vrše provere da li pojedina lica neovlašćeno pružaju usluge povezane s digitalnom imovinom i preduzimaju odgovarajuće mere prema tim licima ako utvrde bilo kakve nezakonite aktivnosti. Nadzor nad licenciranim PUDI nadzorni organi vrše na osnovu procene rizika svakog pojedinačnog PUDI.
Usled brojnih regulatornih ograničenja, kao i materijalnosti sektora digitalne imovine u Republici Srbiji, ocenjeno je da postoji srednji rizik od pranja novca i finansiranja terorizma u vezi sa transakcijama s virtuelnim valutama, a nizak rizik kada je reč o investicionim i korisničkim tokenima. Kada je reč o PUDI u Republici Srbiji, ocenjeno je da postoji srednji rizik usled strože regulative u odnosu na globalne standarde u oblasti sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma, materijalnosti ovog sektora, kao i činjenice da najveći broj banaka u Republici Srbiji onemogućava transakcije s digitalnom imovinom na prekograničnoj osnovi. Ipak, u narednom periodu kontinuirano će se pratiti svi rizici i u zavisnosti od razvoja tržišta moguća je promena ove ocene, na osnovu zaključaka izvedenih u postupku kontrole i redovnog praćenja relevantnih statističkih podataka.
3. IDENTIFIKACIJA - PREPOZNAVANJE RIZIKA
Identifikacija počinje prepoznavanjem rizika. Korisno bi bilo da obveznik napravi listu potencijalnih faktora koji će se koristiti kako bi se prepoznale pretnje i ranjivosti od pranja novca, odnosno finansiranja terorizma kod obveznika. U listu treba staviti sve one faktore koji su prepoznati na nivou države kao rizični, a karakteristični su za određenog obveznika, tipologije koje su prepoznate u slučajevima pranja novca ili finansiranja terorizma, trendove, kao i okolnosti za koje je od strane nadzornog organa utvrđeno da nisu dovoljno urađene kada je u pitanju primena Zakona (na primer, ako su na nivou države privredna društva iz određenog regiona prepoznata kao rizična i naročito transakcije sa ovim licima, da li je obveznik prepoznao ova lica kao rizična, sa kog ih je aspekta u prošlosti procenjivao, da li je možda došlo i do zloupotreba od strane ovih klijenata, a da to nije primećeno na vreme i koji su razlozi zbog kojih na primer transakcije ovih klijenata nisu u datom momentu bile prepoznate kao rizične sa aspekta pranja novca. Takođe, da li su možda prepoznate situacije kod obveznika gde je lice koje je kasnije bilo predmet istrage bilo klijent obveznika, ali nije ocenjeno kao rizično i da li je obveznik mogao imati takve podatke ili ne).
Nakon sačinjavanja jednog sveobuhvatnog i širokog spiska, obveznik može sagledati koji od konkretnih faktora nije dovoljno značajan za obveznika, ili možda obveznik uopšte ne nudi određeni proizvod koji je na nivou države prepoznat kao rizičan, ili određeni modeli ponašanja nisu karakteristični za obveznika. Samim tim, obveznik određene stavke može eliminisati sa liste, ali ukoliko je prepoznao u prošlosti neke modele ponašanja ili okolnosti koje su se kod datog obveznika pokazale kao rizične, svakako ih treba uvrstiti na spisak i posebno analizirati.
U ovoj fazi se ne može ni za jedan faktor sa sigurnošću reći da je više ili manje rizičan, već se ovde pre može govoriti o tome da li je određeni faktor dovoljno relevantan da se proceni rizik od pranja novca ili finansiranja terorizma (na primer, pristupi kod obveznika mogu biti različiti, tako da se jedan obveznik može odlučiti da pođe, od određenih modela ponašanja, indikatora, trendova i da za početak koristi određene procene na nivou države, a zatim da analizira u kojoj meri su te procene bile karakteristične za samog obveznika, a drugi obveznik može izabrati da ne krene od modela procene na nivou države, već na primer od rizičnih usluga, transakcija, a da zatim dalje nadograđuje ove početne procene, sa određenim tipologijama prepoznatim, na primer, za određene usluge ili određene izvršene transakcije, ali svakako uzima u obzir i rezultate nacionalne procene rizika).
Univerzalan model za izradu procene rizika ne postoji. Postoje određene smernice, ideje, predlozi iz domaće i međunarodne prakse, ali na samom obvezniku je da proceni koja metodologija najviše odgovara njegovom radu. (Na primer, faktori koji mogu biti od značaja za uključenje na listu su: vrsta prepoznatih krivičnih dela u prethodnom periodu, koja su izvesna ili se sumnja da postoje, tj. da su klijenti povezani sa nelegalnim aktivnostima (mediji, razgovori, i sl), transferi ka visokorizičnim zemljama, transferi iz visokorizičnih zemalja, iznos gotovinskih transakcija, iznos sumnjivih izveštaja, zakonska regulativa, usklađenost zakonskih normi, broj klijenata, udeo privrednih subjekata, udeo fizičkih lica, rezultati nadzora, rezultati nadzora kod obveznika, rezultati nadzora za određeni sektor, broj sumnjivih izveštaja, povratne informacije o sumnjivim izveštajima, sistem u kome se posluje, dobijanje dozvole za rad, procedure za početak rada, komunikacija sa državnim organima, uticaj procedura grupe na rad obveznika, svi proizvodi iz nacionalne procene rizika, sve usluge iz nacionalne procene rizika, trendovi prepoznati u nacionalnoj proceni rizika, metodi pranja novca, odnosno finansiranja terorizma prepoznati u proceni rizika države, tipovi privrednih društava i sl).
Rizik od pranja novca obveznik može procenjivati različito od rizika od finansiranja terorizma. Stranke čije se poslovanje u većem delu odvija u gotovini obveznik mora posebno pratiti zbog rizika od finansiranja terorizma. U tom smislu posebnu pažnju treba posvetiti poslovanju neprofitnih organizacija jer su mogućnosti za njihovu zloupotrebu u smislu finansiranja terorizma velike. Geografski rizik, kad je u pitanju finansiranje terorizma, izrazit je u regionima u kojima, na osnovu podataka relevantnih međunarodnih organizacija kao što su Ujedinjene nacije, teroristi imaju svoje aktivnosti.
Prepoznavanje kategorija rizika - rizik stranke, rizik transakcije, rizik usluga, rizik različitih vidova poslovanja, geografski rizik, jeste prvi korak za analizu rizika kako obveznika, tako i samog klijenta, uz napomenu da kategorije rizika mogu da se razlikuju u zavisnosti od specifičnosti poslovanja obveznika i da svaki obveznik uzima u obzir kategorije rizika u zavisnosti od svog delokruga rada.
Pod geografskim rizikom podrazumeva se procena izloženosti riziku od pranja novca i finansiranja terorizma koja zavisi od područja na kome se nalazi teritorija države porekla stranke, države porekla većinskog osnivača, odnosno stvarnog vlasnika stranke ili lica koje na drugi način vrši kontrolni uticaj nad upravljanjem poslovima stranke i nad vođenjem tih poslova, kao i države porekla lica koje sa strankom obavlja transakcije.
Faktori na osnovu kojih se određuje da li pojedina zemlja ili geografska lokacija nosi viši rizik od pranja novca i finansiranja terorizma uključuju:
1) države prema kojima su Ujedinjene nacije, Savet Evrope, ili druge međunarodne organizacije primenile sankcije, embargo ili slične mere;
2) države koje su od strane kredibilnih institucija (FATF, Savet Evrope, MMF, Svetska banka i dr.) označene kao države koje ne primenjuju adekvatne mere za sprečavanje pranja novca i finansiranja terorizma. Ovde se posebno ukazuje na proces - ICRG FATF (Radna grupa za praćenje međunarodne saradnje). Posle svakog održanog sastanka FATF objavljuje spisak država koje po mišljenju Radne grupe ne poseduju odgovarajući sistem za borbu protiv pranja novca i finansiranja terorizma;
3) države koje su od strane kredibilnih institucija (FATF, UN i dr) označene kao države koje podržavaju ili finansiraju terorističke aktivnosti ili organizacije;
4) države koje su od strane kredibilnih institucija (npr. Svetska banka, MMF) označene kao države s visokim stepenom korupcije i kriminala.
5) of-šor pravna lica, u skladu sa Zakonom.
(Na primer, procena i ocena rizika zavisi i od lokacije obveznika, odnosno njegovih organizacionih jedinica, što znači da će biti različita kod obveznika lociranih u gradovima ili manjim mestima. Stranke iz regiona mogu biti manje rizične od stranaka van regiona, odnosno iz država s kojima nemamo nikakve poslovne odnose. Povećan rizik od pranja novca i finansiranja terorizma nose i transakcije koje se vrše na of-šor destinacijama).
Povećan rizik od pranja novca i finansiranja terorizma nose stranke koje imaju ugovorni odnos i obavljaju poslovnu delatnost sa licima iz of-šor zona. Obveznik je dužan da utvrdi postupak po kome utvrđuje da li je stranka ili pravno lice koje se javlja u vlasničkoj strukturi stranke of-šor pravno lice, u skladu sa Zakonom (na primer, za brokersko-dilersko društvo visokorizična će biti stranka koja vrši transakcije hartijama od vrednosti, a kao kupci se pojavljuju nepoznate ili novoosnovane kompanije, a posebno one koje dolaze sa of-šor destinacija. Takođe, veći je rizik od pranja novca i finansiranja terorizma kada stranka dolazi iz zemlje koja, na osnovu podataka relevantnih međunarodnih organizacija i Uprave za sprečavanje pranja novca, ne primenjuje standarde u oblasti sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma ili se trgovanje obavlja na berzama iz tih zemalja. Kao još jedan primer visokog rizika može biti trgovanje hartijama od vrednosti u korist pravnih lica sa of-šor destinacija koja koriste usluge kastodi banaka (depozitara) u poslovima vođenja vlasničkih računa i saldiranja transakcija, kako bi prikrili svoj identitet. Takođe, veći rizik ima stranka sa kojom društvo za reviziju uspostavlja poslovni odnos ukoliko obavlja značajne transakcije sa kompanijama koje imaju sedište na of-šor destinacijama).
Obveznik samostalno utvrđuje pristup zasnovan na proceni rizika stranke, na osnovu opšte prihvaćenih principa i sopstvenog iskustava. Rizik stranke podrazumeva procenu da li je stranka, sa kojom obveznik sarađuje, povezana sa višim rizikom od pranja novca i finansiranja terorizma.
Na veći rizik mogu ukazati sledeće aktivnosti koje obavljaju stranke:
1) Stranka prilikom uspostavljanja poslovnog odnosa sa obveznikom izbegava lično pojavljivanje, već insistira na posrednom kontaktu;
2) Stranka svoje poslovne odnose ili transakcije obavlja (ili je obavljala) u neuobičajenim okolnostima, kao na primer:
- znatna i neočekivana geografska udaljenost između lokacije stranke i
obveznika sa kojim stranka uspostavlja poslovni odnos ili vrši transakciju,
- često i neočekivano uspostavljanje, bez ekonomskog opravdanja, poslovnih odnosa slične vrste sa više obveznika, kao što je otvaranje računa kod više obveznika, zaključivanje više ugovora o pružanju usluga u kraćem periodu i sl.,
- otkazivanje članstva odmah nakon zaključenja ugovora o članstvu u fondu,
- zahtev da se sredstva akumulirana na individualnom računu člana fonda isplate na tekući račun trećeg lica, ili na račun lica na teritoriji države u kojoj se ne primenjuju strogi standardi u oblasti sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma,
- nabavka robe ili usluga koje nikada nisu bile predmet poslovanja stranke ili nabavka robe po višim cenama od tržišnih bez jasnih razloga za takvu nabavku
- insistiranje na tajnosti transakcije i sl.;
3) Stranke čija je struktura takva da je teško utvrditi stvarnog vlasnika ili lica koje ima kontrolni udeo, stranke u čijoj su strukturi prepoznati trastovi, stranke koje koriste treća lica, stranke kod kojih je, zbog strukture, pravne forme ili složenih i nejasnih odnosa, teško utvrditi identitet njihovih stvarnih vlasnika ili lica koja njima upravljaju, kao što su pre svega: fondacije, trastovi ili slična lica stranog prava, zatim dobrotvorne i neprofitne nevladine organizacije, kao što su npr. pravna lica s nejasnom vlasničkom strukturom i koja nije osnovala kompanija iz zemlje koja primenjuje standarde u oblasti sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma koji su na nivou standarda propisanih Zakonom;
4) Stranka obavlja delatnost za koju je karakterističan veliki obrt ili uplate gotovine (na primer: restoran, kladionica, pumpa, menjačnica, kazino, cvećara, trgovac plemenitim metalima, automobilima, umetničkim delima, prevoznik robe i putnika, sportsko društvo, građevinska firma, investitor u izgradnju nekretnina…);
5) Humanitarne i druge neprofitne organizacije, naročito ako su registrovane u inostranstvu, gde se teško može ispratiti tok sredstava i koje ne podležu nijednom vidu nadzora i kontrole;
6) Tzv. povremene stranke - stranke koje imaju sporadičnu aktivnost koja se ne može objasniti a čije transakcije su u značajnim vrednostima;
7) Stranke koje imaju račune kod različitih finansijskih institucija na istom području bez vidljive ekonomske opravdanosti;
8) Stranka bez posebnog razloga zahteva brzo obavljanje posla ili transakcije bez obzira na veće troškove koje će ovako postupanje izazvati;
9) Stranka nudi novac, poklone ili druge pogodnosti kao protivuslugu za poslove za koje postoji sumnja da nisu u potpunosti u skladu sa propisima;
10) Stranka želi da uveri obveznika da nije potrebno da popuni ili priloži neki od potrebnih dokumenata;
11) Stranka izbegava da dostavi potrebnu dokumentaciju ili obveznik ima sumnju da je dostavljena dokumentacija tačna ili potpuna;
12) Stranka obavlja delatnost koja je u skladu sa Nacionalnom procenom rizika označena kao visokorizična;
13) Stranci nije poznato gde se čuva poslovna dokumentacija;
14) Stranka nema zaposlenih, niti poslovne prostorije, a što nije u srazmeri sa obimom poslovanja;
15) Stranka vrši česte promene naziva, sedišta, vlasničke strukture, statusne promene i dr.;
16) Privatni investicioni fondovi, kao stranke;
17) Alternativni investicioni fondovi, kao stranke;
18) Stranka često menja brokersko-dilerska društva u nastojanju da prikrije aktivnosti na tržištu kapitala i finansijsko stanje ili ima više računa kod različitih brokersko-dilerskih društava;
19) Stranka koja ranije nije bila aktivna, iznenada obavlja transakcije na tržištu kapitala u velikom obimu i vrednosti;
20) Stranka iskazuje neuobičajen zahtev za zaštitom privatnosti, posebno u vezi sa podacima koji se odnose na njen identitet, delatnost, imovinu ili poslovanje;
21) Stranka odustaje od naloga radi izbegavanja utvrđivanja identiteta nakon što je u skladu sa odredbama zakona upoznata sa obavezom da se identifikuje;
22) Stranka ne pokazuje interesovanje za proviziju, druge troškove i rizike transakcije;
23) Stranka je novoosnovano domaće pravno lice čiji je osnivački kapital mali a ulaže značajne sume novca u trgovanje hartijama od vrednosti;
24) Poznato je da stranka ima prijatelje ili članove porodice koji rade za izdavaoca hartija od vrednosti;
25) Stranke kod kojih postoji sumnja da je lice označeno na "crnim listama" (konsolidovana lista Komiteta za sankcije na osnovu Rezolucije 1267 Saveta bezbednosti Ujedinjenih nacija, "crne liste" EU i druge) ili da je lice povezano sa licima koja se nalaze na navedenim listama;
26) Stranka se u sredstvima javnog informisanja dovodi u vezu sa terorizmom/finansiranjem terorizma/ekstremizmom i fundamentalizmom/verskim radikalizmom;
27) Strani trgovci oružjem i proizvođači oružja;
28) Nerezidenti i stranci;
29) Stranka koja je funkcioner Republike Srbije, odnosno lice koje obavlja ili je u poslednje četiri godine obavljalo visoku javnu funkciju u zemlji i to funkciju:
- predsednika države, predsednika Vlade, ministra, državnog sekretara, posebnog savetnika ministra, pomoćnika ministra, sekretara ministarstva, direktora organa u sastavu ministarstva i njegovih pomoćnika, i direktora posebne organizacije, kao i njegov zamenika i njegovih pomoćnika,
- narodnog poslanika,
- sudije Vrhovnog kasacionog, Privrednog apelacionog i Ustavnog suda,
- predsednika, potpredsednika i člana saveta Državne revizorske institucije,
- guvernera, viceguvernera i člana Saveta guvernera Narodne banke Srbije,
- na visokom položaju u diplomatsko-konzularnim predstavništvima (ambasador, generalni konzul, otpravnik poslova)
- člana organa upravljanja u javnom preduzeću ili privrednom društvu u većinskom vlasništvu države,
- člana organa upravljanja političke stranke,
- stranka koja je član uže porodice funkcionera: bračni ili vanbračni partner, roditelji, braća, sestre, deca, usvojena deca i pastorčad, i njihov bračni ili vanbračni partner,
- stranka koja je bliži saradnik funkcionera, odnosno svako fizičko lice, koje ostvaruje zajedničku dobit iz imovine ili uspostavljenog poslovnog odnosa, ili ima bilo koje druge bliske poslovne odnose sa funkcionerom;
30) Stranka koja je funkcioner druge države, odnosno lice koja obavlja ili je u poslednje četiri godine obavljalo visoku javnu funkciju u drugoj državi i to funkciju:
- šefa države i/ili vlade, člana vlade i njegovog zamenika,
- izabranog predstavnika zakonodavnog tela,
- sudije vrhovnog i ustavnog suda ili drugog sudskog organa na visokom nivou, protiv čije presude, osim u izuzetnim slučajevima, nije moguće koristiti redovni ili vanredni pravni lek,
- članova računskog suda, odnosno vrhovne revizorske institucije i članova organa upravljanja centralne banke,
- ambasadora, otpravnika poslova i visokog oficira oružanih snaga,
- člana upravnog i nadzornog odbora pravnog lica koje je u većinskom vlasništvu strane države,
- član organa upravljanja političke stranke,
- stranka koja je član uže porodice funkcionera: bračni ili vanbračni partner, roditelji, braća, sestre, deca, usvojena deca i pastorčad, i njihov bračni ili vanbračni partner,
- stranka koja je bliži saradnik funkcionera, odnosno svako fizičko lice, koje ostvaruje zajedničku dobit iz imovine ili uspostavljenog poslovnog odnosa, ili ima bilo koje druge bliske poslovne odnose sa funkcionerom,
31) Stranka koja je funkcioner međunarodne organizacije, odnosno fizičko lice koje obavlja ili je u poslednje četiri godine obavljalo visoku javnu funkciju u međunarodnoj organizaciji, kao što je: direktor, zamenik direktora, član organa upravljanja, ili drugu ekvivalentnu funkciju u međunarodnoj organizaciji;
32) Strane finansijske institucije zemalja koje ne primenjuju standarde u oblasti sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma, osim onih koje su osnovale grupacije iz zemalja s bele liste;
33) Sportska društva;
34) Stranke sa prebivalištem ili sedištem u entitetima koji nisu subjekt međunarodnog prava, odnosno nisu međunarodno priznati kao države (takvi entiteti daju mogućnost fiktivne registracije pravnog lica, omogućavaju izdavanje fiktivnih identifikacionih dokumenata i sl.).
35) Stranka je strano pravno lice koja ne obavlja ili kojoj je zabranjeno obavljanje trgovinske, proizvodne ili druge delatnosti u državi u kojoj je registrovana (tu se radi o pravnom licu sa sedištem u državi koja je poznata kao of-šor finansijski centar, i za koju vrede određena ograničenja kod neposrednog obavljanja registrovane delatnosti u toj državi);
36) Stranka je fiducijarno ili drugo slično društvo stranog prava sa nepoznatim ili prikrivenim vlasnicima ili upravom (tu se radi o društvu stranog prava koje nudi obavljanje zastupničkih poslova za treće lice, tj. društva, osnovana zaključenim ugovorom između osnivača i upravljača, koji upravlja imovinom osnivača, u korist određenih lica korisnika ili beneficijara, ili za druge određene namene);
37) Stranka je finansijska organizacija koja za obavljanje svojih delatnosti ne treba, odnosno nije obavezna dobiti licencu odgovarajućeg nadzornog tela, odnosno, saglasno sa matičnim zakonodavstvom, nije subjekt mera na području otkrivanja i sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma;
38) Stranka je neprofitna organizacija (ustanova, društvo ili drugo pravno lice, odnosno subjekt koji ne obavlja privrednu delatnost) i ispunjava jedan od sledećih uslova:
- ima sedište u državi koja je poznata kao of-šor finansijski centar,
- ima sedište u državi koja je poznata kao finansijski, odnosno poreski raj,
- ima sedište u državi koja nije potpisnica Sporazuma o osnivanju EU,
- među njenim članovima ili osnivačima je fizičko ili pravno lice koja je rezident bilo koje od država navedenih u prethodnoj tački;
39) Stranka je strano pravno lice, osnovano izdavanjem akcija na donosioca;
40) Stranka upotrebljava adrese poštanskih sandučića i druge vrste poštanskih adresa umesto ulice i broja ili su adresa i kontakt podaci koje je dala stranka netačni ili nepostojeći. (na primer pošta upućena na adresu stranke se vraća sa naznakom da je stranka "nepoznata na adresi" ili je broj telefona koji je stranka prilikom identifikacije ostavila kako kontakt telefon nepostojeći ili nedostupan);
41) Stranka, obveznik revizije, svake godine zaključuje ugovor sa novim ovlašćenim revizorom,
42) Stranka ne omogućava ovlašćenom revizoru da pogleda poslovni prostor stranke za koji je zainteresovan (npr. proizvodni deo preduzeća), što može ukazivati na sumnju da se radi o fiktivnom preduzeću,
43) Odgovorno lice stranke ne poznaje dobro svoje poslovanje ili je vidno nezainteresovano za poslovanje,
44) Stranka obavlja delatnost koja je u skladu sa Nacionalnom procenom rizika označena kao visokorizična,
45) Stranka vrši pritisak na društvo za reviziju a sve u cilju dobijanja nemodifikovanog mišljenja,
46) Stranka neočekivano pokazuje veliko zanimanje za kontrole i politike njihovog sprovođenja, dobro poznaje pravila o obaveštavanju o sumnjivim transakcijama i deluje kao da je vrlo dobro upoznata sa predmetima koji se odnose na pranje novca i finansiranje terorizma,
47) Stranka neuobičajeno kasni sa dostavljanjem knjigovodstvene dokumentacije i druge dokumentacije koja se traži u toku sprovođenja revizije,
48) Stranka revizoru obrazlaže prirodu posla na sumnjiv način,
49) Strankom se upravlja putem neformalnih kanala (npr. putem porodičnih ili prijateljskih odnosa),
50) Iako je priroda poslovanja stranke takva da ono nije neposredno vezano za kriptoimovinska prava stranka ipak posluje sa kriptoimovinskim pravima, odnosno poseduje veću količinu kriptoimovinskih prava.
(Na primer, kada uspostavlja poslovni odnos obveznik procenjuje tip stranke sa kojom zaključuje poslovni odnos u odnosu na formu privrednog društva. Na osnovu analize prethodnih sumnjivih aktivnosti, tipoloških slučajeva i rizike države, određene forme privrednih društava nose veći rizik od pranja novca i finansiranja terorizma. Konkretno, analizom prethodnih godina i slučajeva pranja novca uočeno je da se u svim predmetima pranja novca pojavljuje društvo sa ograničenom odgovornošću kao forma koja je najzastupljenija, kada lica povezana sa nelegalnim aktivnostima registruju kompanije. Obveznik prilikom procene rizika mora uzeti i ove okolnosti u obzir.
Stranka je društvo sa ograničenom odgovornošću razvrstana u malo pravno lice registrovana u zemlji, sa jednostavnom vlasničkom strukturom. Stranka uglavnom posluje sa gotovinom i ima više ovlašćenih lica za raspolaganje sredstvima. Stranka može biti procenjena kao srednjerizična na osnovu ovih podataka na nivou klijenta. Kada se gleda rizik na nivou obveznika, korisno je sagledati i uticaj, tj. posledice rizika na samog obveznika i sama rizičnost može se razlikovati. U ovom primeru, ukoliko su najveći broj stranaka kod jednog obveznika upravo mala ili srednja pravna lica, bez obzira na jednostavnu vlasničku strukturu, uticaj, tj. dejstvo na samog obveznika i njegov ugled, reputaciju može biti veliki i zato bi procena rizika glasila visok na nivou obveznika.
Ukoliko obveznik ima stranke koje imaju kompleksne vlasničke strukture, ali je njihov broj zanemarljivo mali i nemaju značajno poslovanje, iako bi sama stranka bila procenjena kao visokorizična zbog kompleksne vlasničke strukture, uticaj na poslovanje obveznika je zanemarljivo mali i sa aspekta obveznika rizik bi mogao da bude procenjen kao nizak.
Stranka kod koje se vrši revizija finansijskih izveštaja ne zna da objasni prirodu nekih transakcija i poslova, ne poznaje dovoljno poslove koje obavlja, ne dostavlja dokumentaciju koju traži revizor u uobičajenom roku i slično).
Ako je stranka pravno lice sa složenom vlasničkom strukturom, obveznik je dužan da o razlozima takve strukture pribavi pismenu izjavu od stvarnog vlasnika stranke ili zastupnika stranke, kao i da razmotri da li postoji osnov sumnje da se radi o pranju novca ili finansiranju terorizma, da o tome sačini službenu belešku, koju će čuvati u skladu sa Zakonom.
Takođe, prilikom procene rizika stranke obveznik mora imati u vidu i procenu rizičnih formi privrednih subjekata, tako da obveznik prilikom uspostavljanja poslovnog odnosa mora više pažnje posvetiti proceni i analizi rizika društava koja su u Nacionalnoj proceni rizika procenjena kao rizičnija.
Takođe, sa aspekta procene rizika od finansiranja terorizma lica koja dolaze iz neprofitnog sektora, moraju biti analizirana sa dužnom pažnjom.
Pored navedenog, prilikom identifikovanja i utvrđivanja nivoa rizika stranke, obveznik je dužan da u svemu postupa u skladu sa odredbama Zakona o ograničavanju raspolaganja imovinom u cilju sprečavanja terorizma i širenja oružja za masovno uništenje ("Službeni glasnik RS", broj 29/2015, 113/2017 i 41/2018) i koristi dostupne baze podataka za utvrđivanje označenih lica. http://www.unsearch.apml.gov.rs/
Povećan rizik transakcije postoji kod sledećih transakcija:
1. Transakcije koje znatno odudaraju od standardnog ponašanja stranke;
2. Transakcije koje nemaju ekonomsku opravdanost (npr. učestalo trgovanje hartijama od vrednosti kada se kupovina obavlja uplatom gotovine na namenske račune, a ubrzo zatim prodaje ispod cene - tzv. trgovanje hartijama od vrednosti s planiranim gubitkom);
3. Transakcije koje se sprovode na način kojim se izbegavaju standardni i uobičajeni metodi kontrole;
4. Transakcije koje obuhvataju više učesnika bez jasne ekonomske određenosti, više međusobno povezanih transakcija koje se obavljaju u kraćem periodu ili u više intervala uzastopno, u iznosu koji je ispod limita za prijavljivanje Upravi za sprečavanje pranja novca;
5. Transakcije kod kojih stranka očigledno prikriva pravi osnov i razlog sprovođenja transakcije;
6. Transakcije kod kojih stranka odbija da dostavi dokumentaciju;
7. Transakcije kod kojih dokumentacija ne odgovara načinu sprovođenja same transakcije;
8. Transakcije kod kojih izvor sredstava nije jasan ili se ne može utvrditi njihova veza s poslovanjem stranke;
9. Najavljene blok transakcije akcijama a naročito kada se kao kupci pojavljuju novoosnovane kompanije ili kompanije registrovane na of-šor destinacijama;
10. Trgovanje akcijama na organizovanom tržištu koje su bile predmet zaloge po osnovu pozajmica odobrenih vlasnicima akcija - tzv. provlačenje akcija kroz berzu;
11. Transakcije koje bi stranka izvršila u ime i za račun lica ili subjekta protiv kojeg su na snazi mere Ujedinjenih nacija ili Saveta Evrope;
12. Poslovni odnosi koji bi bili sklopljeni u korist lica ili subjekta koji se nalazi na popisu lica ili subjekata protiv kojih su na snazi mere OUN ili EU;
13. Poslovni odnosi koji uključuju stalne ili velike uplate novčanih sredstava sa ili/i na račun stranke koji je otvoren u kreditnoj ili finansijskoj instituciji zemlje koja nije članica EU, odnosno poslovni odnosi, koje u svoje ime i za račun stranke, kao punomoćnik sklopi, odnosno obavi strana kreditna finansijska ili druga fiducijarna institucija sa sedištem u državi koja nije članica EU,
14. Poslovni odnosi sklopljeni bez lične prisutnosti stranke kod obveznika,
15. Transakcije avansnih plaćanja ili uplata, a verovatnoća realizacije posla je mala obzirom na poslovnu politiku stranke,
16. Neobjašnjive fluktuacije u bilansu uspeha - neusklađenost bilansnih pozicija (neopravdano visoki prihodi u odnosu na rashode),
17. Neobične i složene transakcije, naročito one krajem i početkom izveštajnog perioda,
18. Transakcije kod kojih se fakturiše usluga za koju se ne može sa sigurnošću utvrditi da li je zaista izvršena,
19. Gotovinske uplate po osnovu dokapitalizacije društva ili značajne gotovinske uplate po osnovu pozajmica od strane fizičkih lica
20. Učestale transakcije u velikim iznosima koje nisu u skladu sa redovnim poslovanjem.
(Na primer, kod procene rizika transakcije treba poći od odgovora na sledeća pitanja: Šta je predmet transakcije? Da li je trgovina akcija na berzi ili van berze? Da li je sticanje akcija kroz ponudu za preuzimanje? Da li se radi o FOP transakcijama (poklon, nasledstvo, sudska rešenja)? Da li je transakcija neobično visoka uzimajući u obzir dotadašnje transakcije konkretnog klijenta? Da li su podaci u prezentovanoj dokumentaciji revizoru usaglašeni? Da li lu knjiženja promena u finansijskim izveštajima vršena na osnovu verodostojnih dokumenata?).
Kao transakcije, koje predstavljaju visoki rizik za pranje novca i finansiranje terorizma, ubrajaju se i:
- uplata novčanih sredstava s računa stranke, odnosno isplata novčanih sredstava na račun stranke, koji je različit od računa koji je stranka navela pri utvrđivanju identifikacije, odnosno, preko kojeg uobičajeno posluje ili je poslovala (posebno ako se radi o plaćanju u inostranstvu);
- transakcije namenjene licima sa prebivalištem ili sedištem u državi koja je poznata kao finansijski, odnosno poreski raj;
- transakcije namenjene licima s prebivalištem ili sedištem u državi koja je poznata kao of-šor finansijski centar;
- transakcije namenjene neprofitnim organizacijama koje imaju sedište u: državi, poznatoj kao of-šor finansijski centar, državi poznatoj kao finansijski, odnosno poreski raj.
Kod obveznika koji su u nadležnosti Komisije transakcije koje nose visok stepen rizika su i:
1. Učestalo trgovanje hartijama od vrednosti kada se kupovina obavlja uplatom gotovine na namenske račune, a ubrzo zatim vrši prodaja hartija od vrednosti ispod cene;
2. Ugovorene blok transakcije akcijama, a naročito kada se kao kupci pojavljuju nepoznate ili novoosnovane kompanije, a posebno one koje dolaze sa of-šor destinacija;
3. Kupovina hartija od vrednosti koja se obavlja sredstvima uplaćenim na više računa u različitim bankama, a naročito ako su deponovana sredstva u iznosu nešto ispod iznosa za prijavljivanje;
4. Stranka ulaže u likvidne hartije od vrednosti sa visokim prinosima, a ne pokazuje interes za rezultate ili ih iznenada i bez razloga prodaje;
5. Trgovanje akcijama u berzanskom i vanberzanskom poslovanju koje su bile predmet zaloge po osnovu odobrenih pozajmica vlasnicima akcija - tzv. provlačenje akcija kroz berzu;
6. Stranka pokazuje interes za kupovinu hartija od vrednosti za velike iznose bez posebnih analiza ili saveta investicionog savetnika, a takva transakcija nema jasnu finansijsku svrhu;
7. FOP transakcije (free of payment) - transakcije preknjižavanja vlasništva hartija od vrednosti koje vrše brokersko-dilerska društva u ime svojih stranaka kod centralnog registra hartija od vrednosti;
8. Preknjižavanje akcija u vidu poklona licima koja nisu u srodstvu, poklon akcija od strane radnika u korist rukovodstva pravnog lica, preknjižavanje akcija koje kao pravni osnov imaju sudska ili vansudska poravnanja između lica u većim iznosima, aktiviranje zaloge za neizvršenje obaveza za odobrene pozajmice, unos akcija radi osnivanja pravnih lica, ugovori o spajanju uz pripajanje, kao i preknjižavanja hartija od vrednosti između lica u konzorcijumu;
9. Stranka često kupuje ili prodaje hartije od vrednosti u iznosima koje su neznatno ispod iznosa od 15.000 EUR;
10. Stranka koja ranije nije bila aktivna, iznenada obavlja transakcije na tržištu kapitala u velikom obimu i vrednosti;
11. Trgovanje hartijama od vrednosti u slučajevima kada vlasnici hartija daju ovlašćenja trećim licima da upravljaju njihovim vlasničkim i novčanim računima i gde postoje "povezane" novčane transakcije u trgovanju sa hartijama od vrednosti između vlasnika i ovlašćenih lica;
12. Trgovanje hartijama od vrednosti od strane pravnih lica sa of-šor destinacija koja koriste usluge kastodi banaka (depozitara) u poslovima vođenja vlasničkih računa i saldiranja transakcija;
13. Stranka pokušava da stvori sliku stvarne trgovine hartijama od vrednosti, a vrši fiktivnu ili simulovanu trgovinu tim hartijama od vrednosti;
14. Stranka vrši značajne kupovine ili prodaje hartija od vrednosti neposredno pre objavljivanja vesti koja utiče na cenu tih hartija od vrednosti.
15. Stranka koja trguje hartijama od vrednosti male vrednosti iznenada uzima značajan udeo u određenim hartijama od vrednosti i od njih ostvaruje značajan profit.
16. Stranka učestvuje u unapred dogovorenom ili nekonkurentskom trgovanju hartijama od vrednosti;
17. Trgovanje hartijama od vrednosti koje su bile nelikvidne duži vremenski period se vrši iznenada, preko dva ili više nepovezanih računa u brokersko- dilerskom društvu ili u više društava;
18. Transakcije jedne ili više povezanih strana isključivo tako da jedna strana ostvaruje dobit, a druga gubitak;
19. Stranka se raspituje o tome koliko brzo bi mogao da likvidira račun ne objašnjavajući zašto to namerava, ili dajući sumnjiva objašnjenja;
20. Stranka potpisuje pristupnicu fondu i kupuje investicione jedinice za veći iznos novca, a ne pokazuje interesovanje za prinose i poslovanje fonda, provizije i druge troškove ili ih iznenada i bez razloga prodaje;
21. Stranka vrlo brzo posle uplate investicionih jedinica raskida ugovor zahtevajući da se isplate izvrše uprkos činjenici da vrednost investicionih jedinica ima trend rasta;
22. Prenos investicionih jedinica na treća lica putem ugovora o poklonu a naročito ako su u pitanju pokloni u korist fizičkih lica koja nisu u srodstvu, i koji nisu ekonomski i poslovno logični;
23. Stranka vrši uplate u investicioni fond iz različitih banaka ili sa drugog računa od onog koji je naveden u ugovoru za isplatu ili pak često dolazi u Društvo i vrši izmene svojih instrukcija u ugovoru u vezi sa brojem računa i bankom za isplatu;
24. Društvo za upravljanje investicionim fondovima ima saznanje da stranka - fizičko lice, vrši uplate za kupovinu investicionih jedinica lično i posredstvom brojnih drugih fizičkih lica ili preko privrednog društva čiji je osnivač;
25. Stranka zahteva da se sredstva akumulirana na individualnom računu člana fonda isplate na tekući račun trećeg lica, ili na račun lica na teritoriji države u kojoj se na osnovu podataka relevantnih međunarodnih organizacija i Uprave za sprečavanje pranja novca, ne primenjuje standardi u oblasti sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma;
26. Stranka kupuje investicione jedinice čija je vrednost neuobičajeno visoka u odnosu na uobičajene kupovine investicionih jedinica i finansijske mogućnosti stranke;
27. Stranka se raspituje o tome koliko brzo bi mogla da realizuje otkup investicionih jedinica i da likvidira račun ne objašnjavajući zašto to namerava, ili dajući sumnjiva objašnjenja;
28. Stranka osniva, bez opravdanog razloga, veliki broj povezanih lica koja iznenada počinju da međusobno posluju bez posebno uočenih ekonomskih razloga;
29. Raspodela neraspoređene dobiti nastale na osnovu fiktivnog poslovanja;
30. Stranka vrši konverziju svojih potraživanja u učešće u kapitalu;
31. Stranka kupuje polise za zaposlene, a broj zaposlenih je manji od broja kupljenih polisa, polise se kupuju na lica koja nisu zaposlena u firmi.
32. Mali broj transfera na privatni ili poslovni bankovni račun stranke u gotovini ili transfera od nepovezanih lica za kojima sledi niz uzastopnih transfera sa malim vremenskim razmakom u poznate oblike DI, koji nisu u skladu sa podrazumevanom namenom računa ili prirodom preduzeća;
33. Ponovljeno kompletno ili parcijalno podizanje znatnih iznosa gotovine sa jednog ili više bankovnih ili platnih računa koje vrši stranka tokom relativno kratkog vremenskog perioda, bez ikakve očigledne neophodnosti i u kombinaciji sa ponovljenim bezgotovinskim primanjima novčanih iznosa (pri čemu iznosi primljeni u slučaju trgovca digitalnom imovinom naizgled potiču od prodaje digitalne imovine);
34. Stranka pogrešno predstavlja prethodno trgovanje digitalnom imovinom ili investiciono iskustvo (npr. navodi da je veliki trgovac sa više računa na nekoliko različitih berzi) kako bi objasnila velike obime transakcija na svom računu;
35. Kupovina DI se nudi ili je vrši kupac koji:
a. Nudi svoje usluge preko interneta uključujući preko društvenih mreža ali nije registrovan kao PUDI u jurisdikciji u kojoj se nalazi,
b. Nudi da kupi ili proda DI strankama za gotovinu,
c. Naplaćuje neuobičajeno visok procenat naknade za zamenu u odnosu na druge PUDI brokere ili berze, i/ili
d. Red veličine njegovih DI transakcija povezanih sa njegovim bankarskim ili platnim računom nije uverljiv kada se posmatra u odnosu na poznato ili očekivano korišćenje za privatne potrebe.
36. Stranka je prisutna na društvenim mrežama gde naizgled promoviše brokerske usluge vezane za DI na sekundarnom tržištu.
37. DI čiji prenos se vrši se preusmerava preko holding kompanije ili paravan firme, a ne ide direktno na PUDI berzu u prvoj instanci bez legitimnog investicionog ili poslovnog razloga za takvo postupanje.
38. Stranka PUDI berze ne može da organizuje prodaju ili podizanje DI preko berze već mora da koristi berze "treća lica" ili druge procesore. (odnosno, omogućava PUDI-u da izbegne prikupljanje bilo kakvih informacija o svojim korisnicima što bi ostavilo sledljiv trag kretanja valute).
39. Prilika za investiranje povezana sa DI sa ponovljenim uveravanjima o njenoj vrednosti koja je povezana sa ICO koja će se dogoditi u neodređenom trenutku u budućnosti.
40. Informacije sadržane belom papiru za DI ili druge blokčejn projekte su lošeg kvaliteta, nepotpune, obmanjujuće ili sa malo podataka o predloženoj vrednosti imovine.
41. Projektanti povezani sa DI ili blokčejn projektom su anonimni ili se pominju pod svojim "ratnim imenima", ili informacije koje se o njima daju ne mogu da se provere iz otvorenih izvora informacija.
42. Promotivni materijal za DI sadrži tvrdnje koje izgledaju da su namenjene obmani potencijalnih investitora (tj. investitorima sa ograničenim znanjem o tehničkim aspektima digitalne imovine) o statusu DI ili druge osnovne imovine.
43. Nema pristupa pametnom ugovoru, kodu (uslovima ugovornog sporazuma) ili tehničkim informacijama o ugovoru o tokenu (pametni token koji sadrži adrese i salda računa).
44. Ne postoji jasan ili razuman način da se DI proda ili da se izađe iz blokčejn projekta kako bi se povratila uložena sredstva.
45. Značajan publicitet se stvara oko ICO i uključuje nerealne garancije koje se odnose na povraćaj na uloženo.
46. Promotivne informacije opisuju DI kao oblik robe koja nije regulisana ili tvrdnje da ne zahteva odobrenje države
47. Promotivne informacije o DI obuhvataju informacije o njenoj vrednosti, ali bez dokaza o osnovi za utvrđivanje vrednosti ili vrednosti povezane imovine ili usluga
48. Promoteri ICO dostavljaju ili se pozivaju na izveštaje o "reviziji" kako bi validirali postojanje ili vrednost DI o kojoj je reč.
49. Promoteri zahtevaju, kao uslov investiranja, da imaju kompletnu kontrolu nad DI stranke i aktivnostima preduzetim u vezi sa istom (tj. aktivnostima zamene; mogućnošću prenosa DI).
50. Pokušaji da se informacijama o proceni vrednosti DI potkrepi nerealno povećanje imovine o kojoj je reč, uprkos uporednim podacima za drugu DI u odnosu na ukupnu aktivnost na tržištu.
51. Značajno prisustvo negativnih objava na otvorenim potrošačkim vebsajtovima, blogovima grupa za zastupanje interesa i u objavama na društvenim mrežama u kojima se tvrdi da DI ili šema za tokene jeste zapravo šema za multi-level marketing (MLM).
52. Stranka tvrdi da je transfer sredstava vezan za kupovinu NFT, bez informacija iz otvorenih izvora o umetniku ili kreatoru osnovne imovine.
53. Stranka traži hitnu preprodaju NFT ubrzo po kupovini, gde to ne bi donelo ekonomsku korist za stranku.
54. Stranke tvrde da prihodi razmenjeni iz privatnog e-novčanika u dekretnu (fiat) valutu potiču od ulaganja u NFT, ali nisu u stanju da objasne prirodu osnovne imovine ili berze sa kojeg potiče.
55. Stranka premešta NFT sa nekoliko privatnih e-novčanika na pružaoca kastodi usluge novčanika, ali nije u mogućnosti da pruži obrazloženje za transfere.
56. DApp obuhvata nekoliko centralizovanih funkcija koje projektantu dozvoljavaju da preuzme kontrolu nad tokenima, što nije jasno opisano u promotivnom materijalu.
57. Vebsajt povezan sa DApp je nefunkcionalan ili je zatvoren; kanali na društvenim mrežama koji promovišu DApp nemaju nikakav trenutni saobraćaj ili uglavnom sadrže pritužbe korisnika o nereagovanju projektanta na pitanja ili izraženu zabrinutost.
58. Brojke o godišnjem procentu prinosa ili prihodu su izuzetno visoke u odnosu na druge DApp.
59. Distribuiranje DApp tokena je koncentrisano na mali broj strana, kao što su projektanti ili "kitovi" koji kontrolišu većinu ponude.
60. Dokazi da se pritužbe ili izražena zabrinutost korisnika namerno uklanjaju sa vebsajtova ili im se zabranjuje pristup DApp-u.
(Na primer, imalac akcija daje akcije u zalogu na ime kratkoročnog zajma koji se isplaćuje u gotovini - nelegalno stečenim novcem. Zaloga se evidentira u Centralnom registru hartija od vrednosti. Nakon proteka roka za vraćanje zajma i aktiviranja zaloge, zajmodavac dobija svoj novac nakon prodaje akcija na berzi ili, ako to nije moguće, postaje vlasnik akcija. Na taj način je obezbedio legalno poreklo novca u vrednosti tako stečenih akcija.
Stranka nikada nije investirala u vlasničke hartije od vrednosti ali to uradi u nekom povoljnom trenutku.
Otuđenje akcija malih akcionara u vidu davanja akcija kao poklon direktorima preduzeća bez zvanične nadoknade, iako se u praksi vrše isplate novca "na ruke" malim akcionarima.
Stranka ulaže značajne sume novca u kupovinu hartija od vrednosti i prodaje ih bez obzira što cena istih raste i traži da se transakcija završi što pre.
Stranka kupuje investicione jedinice fonda sa više računa kod različitih banaka i nakon kratkog vremena ih prodaje.
Stranka ostvaruje značajne prilive od of-šor kompanija ili uzima zajmove od firmi u poreskim rajevima ili zajmove sa garancijom banke u poreskim rajevima.
Stranka ima složenu vlasničku strukturu u odnosu na delatnost koju obavlja, takođe ima sumnje da se radi o fiktivnim transakcijama, kao i da stranka ostvaruje značajne prilive od of-šor kompanija, za koje je teško identifikovati vlasničku strukturu. Takođe, stranka svake godine zaključuje ugovor sa različitim privrednim društvima za reviziju. Prilikom uspostavljanja poslovnog odnosa, stranka je izbegavala lično pojavljivanje, već je insistirala na posrednom kontaktu. Stranka nema svoje poslovne prostorije, poslovanje stranke nema ekonomsku opravdanost.
Stranka plaća za robu ili uslugu koje ne mogu da se povežu sa opisom delatnosti koju stranka obavlja niti sa uobičajenim poslovnim aktivnostima stranke (na primer stranka koja se bavi konsultantskim uslugama odjednom plaća velike iznose za nabavku neke sirovine firmi koja ima sedište u of- šor zoni).
Rizik usluga odnosi se na sledeće usluge:
1) Usluge koje su nove na tržištu, tj. nisu ranije nuđene u finansijskom sektoru i moraju se posebno pratiti radi utvrđivanja stvarnog stepena rizika;
2) Elektronsko ispostavljanje naloga za trgovinu hartijama od vrednosti u slučajevima koje obveznik predvidi svojom procedurom;
3) Pružanje onih vrsta usluga za koje je zaposleni u obvezniku na osnovu svog iskustva procenio da nose visok stepen rizika;
4) Pružanje usluga otvaranjem tzv. zajedničkih računa koji mobilišu sredstva iz različitih izvora i od različitih klijenata, a koja se deponuju na jedan račun otvoren na jedno ime;
5) Avansno plaćanje usluga kod kojih nije izvesno da će usluga biti izvršena;
6) Usluge koje su međunarodno priznati izvori identifikovali kao visokorizične usluge, kao što su međunarodne korespondentske bankarske usluge;
7) Novi inovativni proizvodi ili usluge koje obveznik ne pruža neposredno, već se za njihovo pružanje koriste različiti posrednici ili drugi kanali kod obveznika.
(Na primer, trgovanje hartijama od vrednosti u inostranstvu, posredstvom inostranih brokera. U slučaju prijema naloga za trgovanje, veći je rizik od pranja novca prilikom ispostavljanja naloga elektronskim putem ili putem platformi za trgovanje ili korišćenjem mobilnih telefona, nego kada se nalozi ispostavljaju neposredno. U slučaju pružanja usluge prijema i prenosa naloga za trgovanje hartijama od vrednosti verovatnoća da se te usluge koriste za pranje novca, odnosno finansiranje terorizma su veće nego kod npr. usluga investicionog savetovanja ili upravljanja portfoliom).
Obveznik, osim prethodno navedenih kriterijuma, pri određivanju stepena rizičnosti pojedine stranke, poslovnog odnosa, usluga ili transakcije, zavisno od specifičnosti poslovanja obuhvata i druge vrste rizika odnosno druge kriterijume, kao što su:
1. veličina, struktura i delatnost obveznika, uključujući i obim, strukturu i složenost poslova koje obveznik obavlja na tržištu;
2. statusna i vlasnička struktura stranke;
3. prisutnost stranke, odnosno ako stranka nije fizički prisutna pri zaključenju poslovnog odnosa ili sprovođenju transakcije;
4. izvor sredstava koja su predmet poslovnog odnosa ili transakcije u slučaju stranke koja po kriterijumu iz Zakona, spada pod politički izloženo lice;
5. namena sklapanja poslovnog odnosa, usluge ili izvršenja transakcije;
6. poznavanje usluga i njeno iskustvo, odnosno znanje iz tog područja;
7. druge informacije koje pokazuju da stranka, poslovni odnos, usluga ili transakcija mogu biti više rizični.
Da bi izvršio procenu rizika obveznik treba da opiše sve proizvode, usluge, ugovorne odnose koje zasniva i da proceni verovatnoću da će stranke zloupotrebiti taj npr. proizvod/uslugu za pranje novca ili finansiranje terorizma, kao i da proceni i uticaj odnosno dejstvo takve pojave na sličan način na koji procenjuje i rizik stranke, gore opisan.
Rizici u sektoru digitalne imovine
Uvod
Nadležnost za odlučivanje u upravnim postupcima i vršenje nadzora u oblasti digitalne imovine podeljena je između Narodne banke Srbije i Komisije za hartije od vrednosti, tako da Narodna banka Srbije ima nadležnost u delu koji se odnosi na virtuelne valute, a Komisija za hartije od vrednosti u delu koji se odnosi na digitalne tokene. Ista podela nadležnosti utvrđena je i u Zakonu, koji je u potpunosti usklađen sa Zakonom o digitalnoj imovini (ZDI). U slučaju da određena digitalna imovina ima odlike i virtuelne valute i digitalnog tokena, odnosno u slučaju da pružalac usluga povezanih sa digitalnom imovinom (PUDI) pruža usluge povezane i sa virtuelnim valutama i sa digitalnim tokenima, nadležne su i Narodna banka Srbije i Komisija. Obaveze na osnovu Zakona imaju i izdavaoci digitalne imovine - izričito je propisano da je zabranjeno izdavanje digitalne imovine koja posredno ili neposredno omogućava prikrivanje identiteta stranke (anonimna digitalna imovina), kao i da je izdavaocima digitalne imovine i PUDI zabranjeno da koriste resurse informacionog sistema (softverske komponente, hardverske komponente i informaciona dobra) koji omogućavaju i/ili olakšavaju prikrivanje identiteta stranke i/ili koji onemogućavaju i/ili otežavaju praćenje transakcija s digitalnom imovinom. Pružanje usluga povezanih sa anonimnom digitalnom imovinom takođe je izričito zabranjeno Zakonom.
Pregled
Taktike koje koriste vršioci nezakonitih radnji za pranje prihoda stečenih kriminalom i finansiranje terorističkih aktivnosti pomoću PUDI, a koje su poznate iz praksi zemalja koje su uvele regulativu za digitalnu imovinu, prvenstveno su se fokusirale na raslojavanje nezakonito stečenih prihoda. To je rađeno putem zamene digitalne imovine za drugu digitalnu imovinu, ili na istoj ili na drugoj PUDI berzi, ili putem prebacivanja DI direktno preko različitih e-novčanika. Korišćenje miksera, zajedno sa korišćenjem tokena koji obezbeđuju privatnost je takođe dokumentovano u nekoliko slučajeva čime se otežava praćenje sredstava. Zloupotreba berzi DI i transfer sredstava kombinovanjem PUDI identifikovani su u jednom slučaju finansiranja terorizma. Razlozi zbog kojih neke od ovih aktivnosti ostaju neotkrivene uključuju slabe kontrole praćenja transakcija koje primenjuju neki PUDI.
Neovlašćena aktivnost zamene i profesionalne usluge
Postoje neovlašćene aktivnosti zamene, pri čemu su najčešći indikatori vezani za zloupotrebu privatnih i poslovnih bankovnih računa, zajedno sa informacijama iz otvorenih izvora koje se odnose na promociju usluga koje se nude. To takođe obuhvata ono što su, kako izgleda, profesionalne usluge pranja novca, korišćenjem usluga PUDI povezanih s DI ukradenom putem hakovanja ili napada softverom za iznudu otkupa. Dok se neki indikatori odnose na stranke i njihovu iskazanu nameravanu upotrebu usluga PUDI, većina indikatora se odnosi na transakcijske aktivnosti preko bankovnih ili platnih računa i/ili PUDI berzi. Kod analiziranih indikatora često se kombinuje nekoliko različitih "crvenih zastavica" koje se javljaju u paru.
Digitalna imovina
DI je i dalje privlačna za kriminalce, prvenstveno zbog svoje pseudonimne prirode i lakoće sa kojom omogućavaju korisnicima da brzo pošalju sredstva, uprkos svom transparentnom i sledljivom dizajnu. DI koja poseduje karakteristike privatnosti i upotreba tehnologije mešanja, zajedno sa drugim načinima za prikrivanje lanca vlasništva, predstavljaju taktike koje se i dalje koriste.
Razmotreni slučajevi otkrivaju kontinuiranu aktivnost u vezi sa promocijom DI za koju ili nije pribavljeno neophodno odobrenje ili je promovisana na način da se podstaknu potrošači da investiraju u šeme koje su po prirodi prevarne. Taktike se kreću od pružanja dezinformacija u belim papirima, nerealno utvrđene vrednosti, do netačnih opisa karakteristika i funkcionalnosti. Promoteri DA i dalje koriste i društvene mreže i promotivne događaje licem u lice kako bi privukli kupce. Takođe je uočena zloupotreba DI kroz pristup putem kupona ili vaučera. NFT su takođe zloupotrebljavani, u manjoj meri, ali i oni imaju potencijal za zloupotrebu sličan onom koji se vidi kod drugih dobara visoke vrednosti (npr. umetnička dela, dragulji).
DI i tokeni (zajedno DI)- tržišta i investicije
Iz perspektive tržišta, primarna uočena taktika je povezana sa prodajom DI koja se pogrešno predstavlja kupcu ili prevarnom promocijom digitalne imovine koja ne postoji. Prevarne aktivnosti su takođe uočene u ponašanju pojedinaca koji su nudili da obezbede neformalno sekundarno tržište tako što bi pristali da kupe DI od potrošača, ali potom ne bi u zamenu platili obećani iznos u dekretnoj (fiat) valuti. Raniji indikatori šema za veštačko podizanje cene a zatim brze prodaje koja obara cenu (eng. "pump and dump") su uočeni zajedno sa drugim poznatim taktikama zloupotrebe tržišta, kao što su predstavljanje nečega što je lažno kao da je pravo (eng. "spoofing"), učestalo trgovanje na računu klijenta kako bi broker ostvario proviziju (eng. "churning")
DI indikatori - tržišta i investicije
DI - Vaučeri ili kuponi
U jednom nedavnom slučaju, pranje finansijskih sredstava terorista obuhvatalo je zloupotrebu kupona. Kao i pripejd telefonske kartice, kuponi ili vaučeri su dostupni u distributivnim mrežama (prodavnicama na uglu, bakalnicama) za male sume novca. Kada se kupi, vrednost kupona se može preneti na račun za kupovinu određenih vrsta kriptovaluta. Indikatori koji uključuju korišćenje DI kupona su veoma slični onima koji se vide kod MRS i mogu uključivati upotrebu "štrumfovanja" i strukturiranja i transfere u jurisdikcije za koje se zna da su u povećanom riziku od terorizma.
NFT
Nezamenljivi token (NFT), oblik DI, predstavlja dokument o vlasništvu nad jedinstvenim digitalnim artiklom verifikovan blokčejnom. Token je jedinstven i evidentiran je da pripada datom novčaniku. Nije zamenljiv za tokene istog tipa. NFT su korišćeni za različite artikle uključujući umetnička dela, pravo vlasništva nad nekretninama, automobile, kuće, slike, dokumente, video zapise, i tvitove. NFT se razmenjuju na berzama i na sekundarnom tržištu (peer-to-peer transakcije).
Prodaja NFT se vrši pametnim ugovorima koje, kada se jednom zaključe, ne može oboriti treće lice, pa čak ni pošiljalac. Ulaganje u umetnost i kolekcionarske predmete na primarnim tržištima je veoma veliko, a gejming je druga najpopularnija upotreba NFT.
Dosadašnji slučajevi sugerišu da su NFT pod povećanim rizikom od krađe. Ona se može izvršiti krađom privatnih ključeva koje drži centralizovana NFT berza. S obzirom na nepromenljivu prirodu NFT, teško ih je povratiti. "Phishing" i preuzimanje naloga su druge taktike koje bi vršioci nezakonitih radnji mogli da koriste da ukradu NFT. Jednom preneti, NFT se mogu brzo prodati, a prihodi transferisati u druge DI ili dekretne valute, ili čak položiti kao sredstvo obezbeđenja za kredit.
Druga uočena taktika se odnosi na falsifikovanje postojećih NFT koji su već prodati. Alternativno, vršilac nezakonitih radnji koji želi da opere prihod stečen kriminalom mogao bi da generiše anonimni NFT i da ga stavi na prodaju na blokčejnu, a zatim da pokrene kupovinu iz anonimnog digitalnog novčanika sa nezakonitim sredstvima, stvarajući privid da su legitimna sredstva primljena od prodaje tog umetničkog dela. Pošto je cena zasnovana na tražnji za NFT i nije indeksirana u odnosu na bilo koju uporedivu robu, to lice može da odredi onoliku cenu koja je potrebna za pranje prihoda stečenih kriminalom.
DeFi i DApp
Analizirani slučajevi sugerišu da su decentralizovane aplikacije (Dapp) pod povećanim rizikom od zloupotrebe vršilaca nezakonitih radnji putem decentralizovanih finansija (DeFi). Ovo je prvenstveno obuhvatalo insajderske pretnje, zloupotrebu tržišta i krađu. DeFi generalno nemaju centralizovanu infrastrukturu ili aranžmane upravljanja i nadzora poput onih koji se zahtevaju od DASP. Ovo ih može učiniti ranjivim na finansijski kriminal zbog nepostojanja regulatornih zahteva za primenu kontrola usklađenosti sa Zakonom i ograničene mogućnosti primene kontrola za sprečavanje neovlašćenog pristupa.
DeFi platforme su podložne tržišnim manipulacijama. Transakcije se odvijaju skoro trenutno sa vrlo malo mehanizama za sprečavanje nezakonitih aktivnosti. To pruža priliku vršiocima nezakonitih radnji da manipulišu DApp ili cenom DI na jednoj ili više DeFi platformi.
Najčešća taktika koja se koristi obuhvata brze pozajmice. Tržišne manipulacije su obično povezane sa insajderskim pretnjama (tj. projektantima). Zbog njihove decentralizovane prirode, kod DeFi platforme nije sadržao zaštitni mehanizam za slučaj velikih skokova cena na drugim DeFi platformama, koji može da detektuje da je u toku izvođenje neke šeme kao što je "pump and dump".
Mnoge DApp imaju relativno nove protokole ili projekte, što znači da postoje ograničene informacije iz otvorenih izvora o projektantima ili rizicima povezanim sa inicijativom koje potrošači mogu pregledati pre nego što odluče da li da investiraju u njih. Obmanjujuće ili lažne informacije o DApp i njenim tehničkim specifikacijama takođe su korišćene da bi se potrošači naveli da ulažu u njih.
DeFi se takođe mogu zloupotrebiti za pranje prihoda stečenih kriminalom. Mogu se kupiti korišćenjem nezakonito stečenog prihoda, a zatim zameniti za drugu DApp. Kupljena DApp se takođe može koristiti kao kolateral za obezbeđenje finansiranja.
Faza analize je ključna za procenu rizika. Iz faze identifikovanja i opisa, prelazi se u fazu razumevanja rizika, zato je analiza suštinski deo same procene rizika.
Nakon identifikovanja svih faktora, spoljnih i unutrašnjih i kategorija rizika, pristupa se određivanju težine faktora ili proceni rizika, svakog faktora, od pranja novca i finansiranja terorizma. Za svaki faktor pojedinačno određuje se rizičnost u odnosu na ostale faktore rizika i samim tim određuje se njihov uticaj na ukupna rizik obveznika.
U ovoj fazi osim početne liste rizika - interne liste, treba uključiti i eksterne faktore - faktore okruženja, političke i ekonomske okolnosti države, koje utiču na rad obveznika. Pored toga, treba uzeti u obzir i zakonsku regulativu, dostupnost javno objavljenih podataka, iskustva obveznika u ranijem periodu kao i iskustva koja su prepoznata na nivou samog sektora, kao i u nacionalnoj proceni rizika.
Nakon sagledavanja svih relevantnih faktora, obveznik donosi zaključak o nivoima rizika. Obveznici mogu koristiti matricu rizika kao metod za procenu rizika da bi identifikovali stranke koje se nalaze u zoni niskog rizika, one koje se nalaze u zoni nešto višeg rizika, ali je taj rizik još uvek prihvatljiv, kao i one koje nose visok ili neprihvatljiv rizik od pranja novca i finansiranja terorizma.
(Na primer, obveznik može nivo rizika izraziti numerički, ali pri tome mora tačno opisati kako je došlo do izražavanja određenog rizika kroz numerički pokazatelj ili, nivo rizika može izraziti opisno: viši, niži, srednji rizik ili, mala verovatnoća da je faktor rizičan, srednja verovatnoća, visoka verovatnoća, veoma visoka.
Isto tako, posledice se, mogu izraziti kao značajne, male, beznačajne ili od izuzetnog značaja. Na samom obvezniku je da odluči kako će izraziti procenjeni rizik, da li opisno ili numerički i koju matricu će pri tome koristiti).
Kada klasifikuje rizike, obveznik može, uzimajući u obzir sopstvene specifičnosti, takođe da definiše dodatne nivoe rizika od pranja novca i finansiranja terorizma. Razvoj i razrada matrice rizika mogu obuhvatiti i razmatranje različitih kategorija rizika, kao što su proizvodi i usluge koje nudi obveznik, stranke kojima su ti proizvodi i usluge ponuđeni, veličina institucije i njena organizaciona struktura i sl. Matrica rizika nije nepromenljiva; ona se menja u skladu s promenom okolnosti samog obveznika (na primer, za jedno brokersko dilersko društvo, klijent može biti procenjen kao niskorizičan, dok će istog klijenta jedan računovođa proceniti kao visokorizičnog, upravo zbog različitog uticaja vrste rizika i poslovnog odnosa. Usluga niskog rizika u kombinaciji sa strankom iz zemlje visokog rizika daje veći rizik i može biti procenjen kao srednji rizik. Ukoliko stranka zatim uspostavi i novi poslovni odnos, tj. koristi uslugu koja je visokorizična i rizik klijenta će se promeniti u visokorizičan).
Analiza rizika sadrži analizu rizika u odnosu na celokupno poslovanje obveznika, kao i analizu rizika za svaku grupu ili vrstu stranke, odnosno poslovnog odnosa, odnosno usluge koje obveznik pruža u okviru svoje delatnosti, odnosno transakcije.
Procena rizika može se sastojati od različitih tipova procena i mogu se kombinovati različiti pristupi, metodologije, istraživanja različitih sektora, kako bi se dobila slika procene rizika na nivou obveznika. Prilikom procene rizika, obveznici mogu osim procenjenih rizika države da u proces procene uključe i dostupne podatke i istraživanja nadzornih organa, rezultate nekih prethodnih kontrola, analize organa koji donose propise, analizu rada određenog sektora, tipologije i slično. Kombinacijom svih dostupnih izvora obveznik procenjuje kojim rizicima je on najviše izložen i donosi zaključak o činiocima koji utiču na ranjivost same institucije koja sprovodi procenu.
Osnovni cilj izrade matrice rizika je primena principa zasnovanog na proceni rizika u rangiranju obveznika po izloženosti riziku od pranja novca i finansiranja terorizma. Na osnovu podataka i informacija iz analize rizika, isti se unose u matricu rizika, te se kao finalni rezultat utvrđuje stepen rizika od pranja novca i finansiranja terorizma, kome je izložen obveznik.
Matrica rizika predstavlja tabelarni prikaz svih podataka koji se odnose na različite vrste rizika, razvrstanog prema aktivnostima obveznika, na strukturni i inherentni rizik, te prikaza delotvornosti upravljanja rizikom od pranja novca i finansiranja terorizma, od strane obveznika, trend utvrđenog rizika u odnosu na prethodno posmatrani period.
(Na primer, strukturni rizik prikazan u matrici rizika se može utvrditi na osnovu učešća obveznika u vrednosti transakcija na organizovanom tržištu, učešća na OTC tržištu, učešća broja klijenata obveznika u ukupnom broju klijenata, učešća broja transakcija koje je obavio obveznik u ukupnom broju transakcija, kao i na osnovu podataka kada je obveznik dobio dozvolu za rad odnosno da li se radi o novoosnovanom obvezniku. Takođe, na primer društvo za reviziju koje vrši reviziju finansijskih izveštaja za veliki broj privrednih društava imaju veći strukturni rizik od društava za reviziju koja vrše reviziju finansijskih izveštaja manjeg broja društava. Inherentni rizik predstavlja nivo rizika prema pojedinim aktivnostima obveznika (brokerski poslovi, poslovi investicionog savetnika i poslovi portfolio menadžera, upravljanje otvorenim ili zatvorenim investicionim fondovima), utvrđen u odnosu na ukupan broj klijenata, koji su razvrstani na fizička lica (rezidenti, nerezidenti i funkcioner) i pravna lica (rezidenti i nerezidenti), ukupnu vrednost transakcija na berzi (prema tržištima na Prime listing, Standard listing, Open market i MTP) i van berze (OTC), te ukupan broj klijenata koji su razvrstani prema geografskom riziku, na klijente iz Republike Srbije, na klijente iz visokorizičnih područja koja se nalaze na listama priznatih međunarodnih organizacija, klijente iz of-šor destinacija, kao i klijente iz drugih zemalja, koje ne pripadaju prethodno navedenim grupama. Kod utvrđivanja inherentnog rizika, koji je vezan za obavljanje delatnosti obveznika, za obračun učešća poslovne aktivnosti u ukupnim aktivnostima obveznika kao parametar se mogu koristiti podaci o ukupnom prihodu iz poslovanja, koji su razvrstani na prihode od brokerskih poslova, prihode od dilerskih poslova, prihode po osnovu poslova investicionog savetnika, prihode po osnovu poslova portfolio menadžera, prihodi od prodaje i kupovine investicionih jedinica fonda i ostali prihodi iz redovnog poslovanja, a za društva za reviziju prihodi od pružanja usluga revizije, konsultantskih usluga, savetovanja i dr. Kao parametar za utvrđivanje inherentnog rizika kod društva za reviziju mogu se analizirati podaci o izdatim mišljenjima na reviziju, te broj privrednih društava koja su u svim materijalno značajnim aspektima istinito i pošteno prikazala finansijska stanja i rezultate poslovanja i u skladu sa odgovarajućom regulativom za izradu finansijskih izveštaja i broj onih stranaka kod kojih to nije slučaj. Takođe se mogu uzeti u obzir i podaci o delatnostima koje stranke društava za reviziju obavljaju, da li su to delatnosti koje su prema Nacionalnoj proceni rizika označene kao visokorizične. Ukoliko je učešće takvih, visokorizičnih stranaka značajno kod obveznika i inherentni rizik obveznika će biti veći).
Delotvornost upravljanja rizikom od pranja novca i finansiranja terorizma od strane obveznika procenjuje se na osnovu uspostavljenog kvaliteta sistema kontrole i sistema upravljanja rizikom i posmatra se kroz sledeće nivoe aktivnosti obveznika: korporativno upravljanje, upravljanje rizikom, internu regulativu, internu kontrolu,
usklađenost, izveštavanje i trening. Osnovni cilj sprovođenja ovih aktivnosti jeste uspostavljanje odgovarajućeg sistema kontrole i upravljanja rizikom u svrhu smanjenja postojećih rizika, kao i sagledavanje i upravljanje potencijalnim rizicima.
Rezultat izrade i korišćenja matrice rizika je ocena neto rizičnog profila obveznika. Matrica rizika je sredstvo, u primeni pristupa zasnovanom na proceni rizika poslovanja obveznika, a obveznik mora razmotriti i druge informacije i podatke u postupku procene rizika svoga poslovanja, (na primer, prethodno donete mere od strane nadzornih organa, izveštaj ovlašćenog revizora, informacije sa berze i dr.).
Da bi se utvrdila izloženost obveznika riziku od pranja novca i finansiranja terorizma, obveznik mora da zna svaki segment poslovanja u domenu gde se pretnja od pranja novca ili finansiranja terorizma može pojaviti, tj. mora da proceni ranjivost u odnosu na pretnju. Potrebno je da se rizici identifikuju na svim nivoima upravljanja, od operativnog nivoa do najvišeg rukovodstva i da u taj proces budu uključeni svi zaposleni kod obveznika. Sama veličina i složenost poslovanja obveznika ima važnu ulogu za određivanje ranjivosti obveznika (na primer, brokersko dilersko društvo koje ima veliki broj klijenata, koji svakodnevno obavljaju veliki broj transakcija na berzi, je izloženije riziku od pranja novca i finansiranja terorizma u odnosu na drugog obveznika sa malim brojem neaktivnih klijenata. Isto važi i za društva za reviziju u pogledu broja i strukture klijenata kojima se pruža usluga obavljanja revizije finansijskih izveštaja).
Obveznici procenjuju izloženost riziku od pranja novca i finansiranja terorizma, tj. verovatnoću negativnog uticaja koji proizilazi iz rizika, kao i uticaj rizika na ciljeve poslovanja.
Analiza i procena rizika se vrši sa ciljem da se utvrdi verovatnoća da će doći do pranja novca i finansiranja terorizma. Rizike sa kojima se obveznik suočava je potrebno analizirati sa stanovišta određivanja verovatnoće da će nastupiti određena pojava i procene negativnih efekata, koji bi u tom slučaju mogli nastati (na primer, koliki bi bio negativan efekat u slučaju da su novčana sredstva poreklom iz kriminalnih aktivnosti ili kolika je novčana kazna u slučaju propusta u primeni propisa, kolika je šteta za ugled samog obveznika ili dalje samog sektora).
5. EVALUACIJA I UPRAVLJANJE RIZICIMA
Evaluacija i upravljanje rizicima podrazumeva svrsishodnu upotrebu rezultata do kojih se došlo u analizi rizika. Na osnovu dobijenih rezultata, definišu se prioriteti delovanja (na primer, koji rizici su procenjeni kao veoma značajni i koje aktivnosti za ublažavanje rizika ne treba odlagati, koliko su zastupljeni rizici procenjeni na nivou države kod samog obveznika i slično).
Koje metode će obveznik primeniti za umanjenje rizika na samom je obvezniku da odluči (na primer, da li će se zabraniti korišćenje određenog proizvoda i usluga, da li će se veća pažnja pokloniti određenim transakcijama, da li se mora povećati nivo edukacije kod obveznika i drugo).
Na visoki rizik je potrebno reagovati odmah bez odlaganja, na srednji rizik što je pre moguće, a niže rizike treba pratiti.
Procena rizika sadrži sve mera koje treba preduzeti i redosled i prioritet sprovođenja tih mera. One moraju biti razmatrane prilikom planiranja poslovnih aktivnosti obveznika i potrebnih sredstava za narednu poslovnu godinu (na primer, koliko je potrebno izdvojiti sredstava za obuku naredne godine, jer je uočeno da kod većine zaposlenih koji bi trebalo da poseduju određena znanja o pranju novca, odnosno finansiranju terorizma ne postoji razumevanje, niti adekvatan nivo znanja, ili da je potrebno povećati saradnju između određenih organizacionih jedinica i na koji način će se unaprediti ta saradnja).
Rizik od pranja novca i finansiranja terorizma specifičan je za svakog obveznika i on zahteva odgovarajući upravljački pristup, primeren nivou i strukturi rizika, kao i obimu poslovanja. Ciljevi i načela upravljanja rizikom od pranja novca i finansiranja terorizma treba da omoguće obveznicima da utvrde odgovarajuću poslovnu politiku i procedure, što obuhvata pravila o radnjama i merama koje se preduzimaju radi poznavanja i praćenja stranke, promovisanje etičkih i profesionalnih standarda, odnosno sprečavanju zloupotrebe poslovnih aktivnosti obveznika za kriminalne aktivnosti.
Rukovodstvo usmerava poslovnu politiku tako što formuliše ciljeve i donosi odluke o strateškim izborima. Rukovodstvo pri izradi konačnih planova i poslovne politike mora da uzme u obzir rizike od pranja novca i finansiranja terorizma.
Veoma bitno za sam proces odlučivanja i planova jeste i dokumentovanje i način na koji će rizici biti prezentovani. Upravo zbog ovih razloga, rukovodstvo od samog početka treba da bude uključeno u pripreme i analizu rizika od pranja novca i finansiranja terorizma i da uspostavi odgovarajući sistem nadzora.
(Na primer, bitno je uspostaviti sistem gde će se izbeći zasnivanje poslovnih odnosa sa klijentima o kojima nema dovoljno saznanja, niti ima iskustva u radu sa njima. Takođe treba voditi računa da se rizici od pranja novca i finansiranja terorizma uzmu u obzir i u razvojnoj fazi koja prethodi neposredno uvođenju novih proizvoda ili usluga. Potrebno je da članovi upravljačkog tima imaju dovoljno ovlašćenja da mogu da donesu i sprovedu neophodne odluke u praksi, u neposrednom radu).
Cilj mera jeste da se spreči da kod obveznika dođu sredstva iz kriminala ili novac koji je namenjen da se iskoristi za podršku terorizma. Merama za ublažavanje rizika treba omogućiti da se kod obveznika na vreme prepoznaju određena ponašanja koja mogu ukazati na ove pojave što će dovesti i do blagovremene prijave sumnjivih aktivnosti.
Osim navedenog, rukovodstvo mora da podstiče etičku kulturu poslovanja i etičko ponašanje. Etičko ponašanje predstavlja profesionalnu i individualnu odgovornost zaposlenih, za odluke koje donose i korake koje preduzimaju prilikom obavljanja delatnosti.
Kada se prođe kroz sve faze i utvrde rizici kod obveznika potrebno je rezultate dokumentovati. Kao što je napomenuto, na samom početku procesa, potrebno je doneti odluku ko će učestvovati u proceni rizika, na koji način će se prikupljati podaci, šta će se koristiti, da bi se zatim, kada se utvrde rezultati, to prenelo u pisani dokument, koji će, osim definicije glavnih pojmova, opisane metodologije rada, svoj najveći značaj imati upravo zbog rezultata i procene rizika. Ono što jeste bitno je da se vide rezultati i kako se do određenih rezultata došlo, kao i na koji način se utvrđeni rizici države reflektuju na samog obveznika.
Kada se utvrde i analiziraju rizici, primenjuje se strategija upravljanja rizikom od pranja novca i finansiranja terorizma, kako bi se obvezniku omogućilo da sprovodi odgovarajuću internu politiku i procedure za smanjenje rizika ili eliminisanje, u nameri da se rizici po ugled obveznika, rizik poslovanja, rizik od izricanja kazne nadzornog organa i razni drugi oblici rizika, uklone.
Utvrđenu internu politiku i procedure odobrava rukovodstvo i one važe za sve zaposlene kod obveznika. Procenom rizika i razvojem odgovarajućih politika i procedura, obveznik obezbeđuje kontinuitet upravljanja rizikom od pranja novca i finansiranja terorizma uprkos svim promenama do kojih bi moglo doći u sastavu rukovodstva ili zaposlenih, odnosno u strukturi obveznika.
Utvrđene poslovne politike i procedure treba da omoguće obvezniku da delotvorno upravlja prepoznatim rizicima i da ih umanji, kao i da svoje napore usmeri u oblast poslovanja koja je najviše podložna različitim vidovima zloupotreba, u cilju sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma. Što je veći rizik, to se više kontrolnih mera mora primeniti (na primer, obveznik može za proizvode visokog rizika da utvrdi određene mehanizme ograničavanje, odnosno propisati da je za izvršenje određene transakcije potrebno dobiti dozvolu rukovodstva i slično).
Posebne politike i procedure moraju se uvesti na nivou celog obveznika, za radnje i mere za sprečavanje i otkrivanje pranja novca i finansiranja terorizma.
6. RADNJE I MERE ZA SPREČAVANJE I OTKRIVANJE PRANJA NOVCA I FINANSIRANJA TERORIZMA
Kao što je prethodno navedeno, nakon izrade analize rizika od pranja novca i finansiranja terorizma (član 6. Zakona), prilikom obavljanja svoje registrovane delatnosti, obveznici moraju postupati saglasno Zakonom propisanim obavezama i preduzimati sledeće radnje i mere za sprečavanje i otkrivanje pranja novca i finansiranja terorizma pre, u toku i nakon vršenja transakcije ili uspostavljanja poslovnog odnosa:
1. poznavanje stranke i praćenje njenog poslovanja
2. dostavljanje informacija, podataka i dokumentacije Upravi;
3. određivanje lica zaduženog za izvršavanje obaveza iz Zakona (ovlašćeno lice) i njegovog zamenika, kao i obezbeđivanje uslova za njihov rad;
4. redovno stručno obrazovanje, osposobljavanje i usavršavanje zaposlenih;
5. obezbeđivanje redovne unutrašnje kontrole izvršavanja obaveza iz Zakona, kao i interne revizije ako je to u skladu sa obimom i prirodom poslovanja obveznika;
6. izradu spiska pokazatelja (indikatora) za prepoznavanje lica i transakcija za koje postoje osnovi sumnje da se radi o pranju novca ili finansiranju terorizma;
7. vođenje evidencija, zaštitu i čuvanje podataka iz tih evidencija;
8. sprovođenje mera iz Zakona u poslovnim jedinicama i podređenim društvima pravnog lica u većinskom vlasništvu obveznika u zemlji i u stranim državama;
izvršavanje drugih radnji i mera na osnovu Zakona.
POZNAVANJE STRANKE I PRAĆENJE NJENOG POSLOVANJA
Utvrđivanje i provera identiteta stranke
Obveznici su dužni pre uspostavljanja poslovnog odnosa ili izvršenja transakcije iznad Zakonom utvrđenog iznosa ili u drugim slučajevima koji su utvrđeni Zakonom, uzeti potrebne podatke o stranci, kako bi utvrdili i potvrdili njen identitet.
Identitet stranke je moguće verodostojno utvrditi i proveriti iz dokumenata, podataka ili informacija pribavljenih iz pouzdanih i verodostojnih izvora ili putem sredstava elektronske identifikacije u skladu sa zakonom, kao što su službeni identifikacioni dokument, odnosno druge javne isprave (lični dokumenti, službene isprave, original ili overeni dokumenti iz registra, pribavljanje podataka neposredno od stranke), koje dokazuju istinitost identiteta stranke, (fizičkog lica, pravnog lica, zakonskog zastupnika, punomoćnika, lica stranog prava, preduzetnika, lica građanskog prava, utvrđivanje i provera identiteta fizičkog lica putem kvalifikovanog elektronskog sertifikata).
Pravilnikom o uslovima i načinu utvrđivanja i provere identiteta fizičkog lica korišćenjem sredstava elektronske komunikacije ("Službeni glasnik RS", broj 69 od 9. jula 2021.), identitet stranke moguće je utvrditi i korišćenjem sredstava elektronske komunikacije i bez obaveznog fizičkog prisustva lica čija se identifikacija vrši kod obaveznika (Na osnovu člana 241. i člana 262. stav 1. tačka 18) Zakona o tržištu kapitala ("Službeni glasnik RS", br. 31/11, 112/15, 108/16, 9/20 i 153/20), a u vezi sa članom 18. stav 8. Zakona o sprečavanju pranja novca i finansiranja terorizma ("Službeni glasnik RS", br. 113/17, 91/19 i 153/20).
U slučaju kada identitet stranke nije moguće utvrditi ili proveriti, kao kada nije moguće utvrditi stvarnog vlasnika stranke i kada nije moguće pribaviti informacije o svrsi i nameni poslovnog odnosa ili transakcije i druge podatke u skladu sa Zakonom, obveznik je dužan odbiti uspostavljanje poslovnog odnosa, odnosno odbiti učešće u zaključivanju transakcije i ima obavezu da prekine sve postojeće poslovne odnose sa tom strankom (član 7. Zakona). Međunarodni standardi i Zakon omogućavaju obvezniku da, zavisno od stepena rizika od pranja novca i finansiranja terorizma, sprovodi tri vrste radnji i mera poznavanja i praćenja stranke - opšte pojednostavljene i pojačane. Sam postupak utvrđivanja i provere identiteta stranke u zavisnosti od vrste stranke kao i zakonske obaveze obveznika prilikom sprovođenja istog detaljno je propisan u Zakonu, čl. 17. do čl. 24.
Utvrđivanje stvarnog vlasnika stranke
Obveznik je dužan da utvrdi identitet stvarnog vlasnika stranke koja je pravno lice ili lice stranog prava pribavljanjem podataka iz člana 99. stav 1 tačka 13) Zakona a to su sledeći podaci: ime, prezime, datum i mesto rođenja i prebivalište ili boravište stvarnog vlasnika stranke.
Obveznik je dužan da navedene podatke pribavi uvidom u original ili overenu kopiju dokumentacije iz registra koji vodi nadležni organ države sedišta stranke, koja ne sme biti starija od šest meseci od dana izdavanja, čiju kopiju čuva u skladu sa zakonom. Na kopiji koju čuva, obveznik upisuje datum, vreme i lično ime lica koje je izvršilo uvid u original ili overenu kopiju. Podaci se mogu pribaviti i neposrednim uvidom u zvanični javni registar u skladu sa odredbama člana 20. st. 4. i 7. Zakona.
Primera radi, da bi obveznik pribavio napred navedene podatke, on može da izvrši uvid u dokumentaciju iz registra Agencije za privredne registre ili drugih nadležnih organa države sedišta stranke. Za razliku od dokumentacije koja se odnosi na utvrđivanje i proveru identiteta pravnog lica koja ne sme biti starija od tri meseca, dokumentacija koja se odnosi na utvrđivanje stvarnog vlasnika pravnog lica i lica stranog prava ne sme biti starija šest meseci od dana izdavanja. Podaci se mogu pribaviti i neposrednim uvidom u zvanični javni registar. Na odštampanom izvodu se nalaze relevantni podaci, a na istom se upisuje datum, vreme i lično ime lica koje je izvršilo uvid i čuva se čuva u skladu sa zakonom.
Ako iz zvaničnog javnog registra, odnosno registra koji vodi nadležni organ države sedišta, nije moguće pribaviti sve podatke o stvarnom vlasniku stranke, obveznik je dužan da podatke koji nedostaju pribavi iz originalnog dokumenta ili overene kopije dokumenta ili druge poslovne dokumentacije, koju mu dostavlja zastupnik, prokurista ili punomoćnik stranke, a podatke koje iz objektivnih razloga nije moguće pribaviti na prethodno navedene načine, obveznik može pribaviti i uvidom u komercijalne ili druge dostupne baze i izvore podataka ili iz pismene izjave zastupnika, prokuriste ili punomoćnika i stvarnog vlasnika stranke. U postupku utvrđivanja identiteta stvarnog vlasnika, obveznik može da pribavi kopiju ličnog dokumenta stvarnog vlasnika stranke, odnosno očitani izvod tog dokumenta.
Obveznik je dužan da preduzme razumne mere da proveri identitet stvarnog vlasnika stranke, tako da u svakom trenutku zna vlasničku i upravljačku strukturu stranke i da zna ko su stvarni vlasnici stranke.
U slučaju da nakon svih radnji propisanih zakonom nije u mogućnosti da utvrdi stvarnog vlasnika, dužan je da utvrdi identitet jednog ili više fizičkih lica koja obavljaju funkciju najvišeg rukovodstva u stranci.
Obveznik je dužan da dokumentacijom potvrdi sve radnje i mere preduzete u vezi utvrđivanja stvarnog vlasnika stranke.
Obaveza utvrđivanja stvarnog vlasnika stranke uključuje i fizičko lice. Pojašnjenja radi, stvarni vlasnik stranke koja je fizičko lice je fizičko lice koje posredno ili neposredno kontroliše stranku. Pod kontrolom stranke svakako se podrazumeva kontrola transakcije ili poslovnog odnosa koja za praktičnu posledicu ima to da stranka ne postupa za svoj račun, npr. ako stranka koja je fizičko lice uspostavlja poslovni odnos ili vrši transakciju u prisustvu drugog fizičkog lica od koga dobija instrukcije ili vrši transakciju čitajući belešku sa instrukcijama i sl., može se posumnjati da drugo lice kontroliše stranku-fizičko lice.
Prilikom utvrđivanja stvarnog vlasnika stranke, obveznici mogu koristiti Smernice za utvrđivanje stvarnog vlasnika stranke i smernice za evidentiranje stvarnog vlasnika registrovanog subjekta u centralnoj evidenciji., koje su objavljene na sajtu Uprave http://www.apml.gov.rs
Opšte radnje i mere poznavanja i praćenja stranke
Radnje i mere poznavanja i praćenja stranke je ključni preventivni element u okviru otkrivanja i sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma. Svrha sprovođenja mera poznavanja i praćenja stranke je da se na verodostojan način utvrdi i potvrdi stvarni identitet stranke i obuhvata sledeće aktivnosti: utvrđivanje i proveru identiteta stranke, utvrđivanje stvarnog vlasnika stranke i provera njegovog identiteta,, pribavljanje i procena informacije o svrsi i nameni poslovnog ili transakcije, pribavljanje i procena verodostojnosti informacija o poreklu imovine koja je predmet poslovnog odnosa ili transakcije, praćenje poslovanja i proveravanje usklađenosti aktivnosti stranke sa prirodom poslovnog odnosa i uobičajenim obimom i vrstom poslovanja, saglasno odredbama člana 7. Zakona.
Radnje i mere iz člana 7. Zakona obveznik vrši: pri uspostavljanju poslovnog odnosa sa strankom, pri vršenju transakcije u iznosu od 15.000 evra ili više u dinarskoj protivvrednosti, po zvaničnom srednjem kursu NBS, na dan izvršenja transakcije bez obzira da li se radi o jednoj ili više međusobno povezanih transakcija, kada u vezi sa strankom ili transakcijom postoje osnovi sumnje da se radi o pranju novca ili finansiranju terorizma, bez obzira na vrednost transakcije i kada postoji sumnja u istinitost ili verodostojnost pribavljenih podataka o stranci i stvarnom vlasniku (član 8. Zakona). Radnje i mere iz člana 7. obveznik je dužan da primenjuje i u toku trajanja poslovnog odnosa u skladu sa procenjenim rizikom stranke i promenjenim okolnostima u vezi sa strankom.
Obaveznik utvrđuje i proverava identitet stranke na osnovu verodostojnih, nezavisnih i objektivnih izvora ili putem sredstava elektronske identifikacije u skladu sa zakonom, uvidom u odgovarajući identifikacioni dokument koji je službeni lični dokument, original ili overeno rešenje registra privrednih društava, neposredno, u prisustvu stranke ili njegovog zakonskog zastupnika, odnosno drugog punomoćnika (ako se radi o stranci, pravnom licu) kod obveznika ili posredno preko trećeg lica.
Zabranjeno je uspostavljanje poslovnog odnosa ili izvršenje transakcije u slučaju kada identitet stranke nije moguće utvrditi, ili kada obveznik osnovano posumnja u istinitost ili verodostojnost podataka, odnosno dokumentacije, kojima stranka potvrđuje svoj identitet, te u situaciji kada stranka nije spremna ili ne pokazuje spremnost za saradnju sa obveznikom pri utvrđivanju istinitih i potpunih podataka koje obveznik zahteva u okviru analize stranke. Obveznik u takvom slučaju poslovni odnos ne sme sklopiti, a već postojeći poslovni odnos ili transakciju mora prekinuti i o tome obavestiti Upravu.
Takođe u slučaju da prilikom sprovođenja radnji i mera iz čl. 7. stranka posumnja da obveznik sprovodi radnje i mere radi dostavljanja Upravi, obveznik je dužan da obustavi preduzimanje navedenih radnji i mera i da o tome sastavi službenu belešku u pismenoj formi koju dostavlja Upravi.
Obveznik je dužan da u okviru radnji i mera poznavanja i praćenja stranke, pri uspostavljanju poslovnog odnosa sa strankom, pribavi sledeće podatke:
1. poslovno ime i pravnu formu, adresu, sedište, matični broj i poreski identifikacioni broj (PIB) pravnog lica ili preduzetnika koje uspostavlja poslovni odnos ili vrši transakciju, odnosno za koje se uspostavlja poslovni odnos ili vrši transakcija;
2. ime i prezime, datum i mesto rođenja, prebivalište ili boravište, JMBG zastupnika, punomoćnika ili prokuriste koji u ime i za račun stranke - pravnog lica, lica stranog prava, preduzetnika, trasta ili lica građanskog prava uspostavlja poslovni odnos ili vrši transakciju, kao i vrstu i broj ličnog dokumenta, datum i mesto izdavanja;
3. ime i prezime, datum i mesto rođenja, prebivalište ili boravište i JMBG fizičkog lica, njegovog zakonskog zastupnika i punomoćnika, kao i preduzetnika koji uspostavlja poslovni odnos ili vrši transakciju, odnosno za koje se uspostavlja poslovni odnos ili vrši transakcija, kao i vrstu i broj ličnog dokumenta, naziv izdavaoca, datum i mesto izdavanja;
4. svrhu i namenu poslovnog odnosa, kao i informaciju o delatnosti i poslovnim aktivnostima stranke;
5. datum uspostavljanja poslovnog odnosa (datum ugovora o otvaranju i vođenju računa hartija od vrednosti, datum ugovora o pružanju investicionih usluga, datum pristupnice investicionom fondu i dr.);
6. ime, prezime, datum i mesto rođenja i prebivalište ili boravište stvarnog vlasnika stranke;
7. naziv lica građanskog prava.
Obveznik je dužan da u okviru radnji i mera poznavanja i praćenja stranke pri vršenju transakcije u iznosu od 15.000 evra ili više u dinarskoj protivvrednosti pribavi sledeće podatke:
1. poslovno ime i pravnu formu, adresu, sedište, matični broj i poreski identifikacioni broj (PIB) pravnog lica ili preduzetnika koje vrši transakciju, odnosno za koje se vrši transakcija;
2. ime i prezime, datum i mesto rođenja, prebivalište ili boravište, JMBG zastupnika, punomoćnika ili prokuriste koji u ime i za račun stranke - pravnog lica, lica stranog prava, preduzetnika, trasta ili lica građanskog prava vrši transakciju, kao i vrstu i broj ličnog dokumenta, datum i mesto izdavanja;
3. ime i prezime, datum i mesto rođenja, prebivalište ili boravište i JMBG fizičkog lica, njegovog zakonskog zastupnika i punomoćnika, kao i preduzetnika koji vrši transakciju, odnosno za koje se vrši transakcija, kao i vrstu i broj ličnog dokumenta, naziv izdavaoca, datum i mesto izdavanja;
4. datum i vreme izvršenja transakcije;
5. iznos transakcije i valutu u kojoj je transakcija izvršena;
6. namenu transakcije, kao i ime i prezime i prebivalište, odnosno poslovno ime i sedište lica kome je transakcija namenjena;
7. način vršenja transakcije (trgovanje na berzi, blok transakcija na berzi, ponuda za preuzimanje, kupovina/prodaja investicionih jedinica i drugo);
8. ime, prezime, datum i mesto rođenja i prebivalište ili boravište stvarnog vlasnika stranke;
9. naziv lica građanskog prava.
Obveznik je dužan da u okviru radnji i mera poznavanja i praćenja stranke, kada u vezi sa strankom ili transakcijom postoje osnovi sumnje da se radi o pranju novca ili finansiranju terorizma i kada postoji sumnja u istinitost ili verodostojnost pribavljenih podataka o stranci i stvarnom vlasniku, pribavi sve podatke iz člana 99. Zakona i to: te ili boravište stvarnog vlasnika stranke;
Obveznik je dužan da prikupi i proceni podatke i informacije o poreklu imovine koja je ili koja će biti predmet poslovnog odnosa, ili transakcije, kada poslovni odnos nije uspostavljen, i proceni verodostojnost prikupljenih informacija, ako u skladu sa analizom rizika, utvrdi da u vezi sa strankom postoji visok rizik od pranja novca ili finansiranja terorizma.
Obveznik prikuplja podatke i informacije o poreklu imovine od stranke i preduzimajući razumne mere dodatno ih proverava kroz raspoložive izvore informacija (na primer: zahtevaće izvod sa novčanog računa banke, ugovor o prodaji, rešenje o nasleđivanju i drugo).
Zakon polazi od osnovne pretpostavke da određene stranke, poslovni odnosi, proizvodi ili transakcije predstavljaju veće, a drugi manje rizike od zloupotrebe pranja novca ili finansiranja terorizma. Zakon za određene slučajeve zahteva posebno stroge postupke za poznavanje i proveru stranaka ili omogućava pojednostavljene mere za proveravanje stranaka. Zakon uvodi, osim redovne-opšte analize stranke, još dva različita načina analize stranke, i to: pojačanu analizu za stranke za koje postoji veliki rizik za pranje novca i finansiranje terorizma i pojednostavljenu analizu stranke, koja je dopuštena u slučaju kada postoji neznatni rizik za pranje novca i finansiranje terorizma.
Pojednostavljene radnje i mere poznavanja i praćenja stranke
Zakon daje mogućnost da obveznik preduzme pojednostavljene radnje i mere poznavanja i praćenja stranke u slučajevima iz člana 42. Zakona. To znači da obveznik u svakom slučaju utvrđuje i proverava identitet stranke i prati njene aktivnosti, ali postupak je jednostavniji.
Pojednostavljene radnje i mere poznavanja i praćenja stranke obveznik može da izvrši u slučajevima, ako je stranka:
1. Obveznik po Zakonu ili lice iz strane države koja je na listi država koje primenjuju međunarodne standarde u oblasti sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma koji su na nivou standarda Evropske unije ili viši i to:
- banka,
- ovlašćeni menjač,
- privredni subjekti koji menjačke poslove obavljaju na osnovu posebnog zakona kojim se uređuje njihova delatnost,
- društvo za upravljanje investicionim fondovima,
- društvo za upravljanje dobrovoljnim penzijskim fondovima,
- davaoci finansijskog lizinga,
- društva za osiguranje koja poseduju dozvolu za obavljanje životnih osiguranja i društva za posredovanje u osiguranju kada obavljaju poslove posredovanja u životnim osiguranjima, društva za zastupanje u osiguranju i zastupnici u osiguranju, koji imaju dozvolu za obavljanje poslova osiguranja života, osim društava za zastupanje i zastupnika u osiguranju za čiji rad odgovara društvo za osiguranje u skladu sa zakonom,
- brokersko-dilerska društva,
- institucije elektronskog novca,
- platne institucije,
- javni poštanski operator sa sedištem u Republici Srbiji, osnovan u skladu sa zakonom kojim se uređuju poštanske usluge, koji pruža platne usluge u skladu sa zakonom kojim se uređuje pružanje platnih usluga
2. Državni organ, organ autonomne pokrajine, organ jedinice lokalne samouprave, javna preduzeća, javna agencija, javna služba, javni fond, javni zavod ili komora;
3. Privredno društvo čije su izdate hartije od vrednosti uključene na tržište hartija od vrednosti koje se nalazi u Republici Srbiji ili državi u kojoj se primenjuju međunarodni standardi na nivou standarda Evropske unije ili viši, a koji se odnose na podnošenje izveštaja i dostavljanje podataka nadležnom regulatornom telu;
4. Lice za koje je na osnovu analize rizika, obveznik utvrdio da postoji nizak stepen rizika od pranja novca ili finansiranja terorizma.
Obveznik može da izvrši pojednostavljene radnje i mere poznavanja i praćenja stranke, u slučajevima kada proceni da zbog prirode poslovnog odnosa, oblika i načina vršenja transakcije, poslovnog profila stranke, odnosno drugih okolnosti povezanih sa strankom postoji neznatan ili nizak stepen rizika za pranje novca ili finansiranje terorizma.
Pri vršenju pojednostavljenih radnji i mera poznavanja i praćenja stranke obveznik je dužan da uspostavi adekvatan nivo praćenja poslovanja stranke tako da i pored toga što primenjuje pojednostavljene radnje, bude u mogućnosti da otkrije eventualne neuobičajene i sumnjive transakcije.
Pravilnik o metodologiji za izvršavanje poslova u skladu sa Zakonom o sprečavanju pranja novca i finansiranja bliže uređuje koje stranke, poslovni odnosi, transakcije i usluge mogu biti svrstane u kategoriju niskog rizika od pranja novca i finansiranja terorizma. U slučaju da obveznik u svoju poslovnu ponudu uvodi nisko rizičnu uslugu dužan je da organ nadležan za vršenje nadzora nad primenom Zakona, pismenim putem obavesti o istom.
U slučajevima kada se vrše pojednostavljene radnje i mere poznavanja i praćenja stranke, obveznik je dužan da pribavi sledeće podatke:
Prilikom uspostavljanja poslovnog odnosa:
1. Poslovno ime i pravnu formu, adresu, sedište, matični broj i poreski identifikacioni broj (PIB) pravnog lica ili preduzetnika koje uspostavlja poslovni odnos, odnosno za koje se uspostavlja poslovni odnos;
2. Ime i prezime, datum i mesto rođenja, prebivalište ili boravište, JMBG zastupnika, punomoćnika ili prokuriste koji u ime i za račun stranke - pravnog lica, lica stranog prava, preduzetnika, trasta ili lica građanskog prava uspostavlja poslovni odnos, kao i vrstu i broj ličnog dokumenta, datum i mesto izdavanja;
3. Ime i prezime, datum i mesto rođenja, prebivalište ili boravište i JMBG fizičkog lica, njegovog zakonskog zastupnika i punomoćnika, kao i preduzetnika koji uspostavlja poslovni odnos, odnosno za koje se uspostavlja poslovni odnos, kao i vrstu i broj ličnog dokumenta, naziv izdavaoca, datum i mesto izdavanja;
4. Svrhu i namenu poslovnog odnosa, kao i informaciju o delatnosti i poslovnim aktivnostima stranke;
5. Datum uspostavljanja poslovnog odnosa;
6. Ime, prezime, datum i mesto rođenja i prebivalište ili boravište stvarnog vlasnika stranke (osim kada je stranka državni ili javni organ i privredno društvo čije su izdate hartije od vrednosti kotirane).
7. Naziv lica građanskog prava.
Prilikom vršenja transakcije:
1. Poslovno ime i pravnu formu, adresu, sedište, matični broj i poreski identifikacioni broj (PIB) pravnog lica ili preduzetnika koje vrši transakciju, odnosno za koje se vrši transakcija;
2. Ime i prezime, datum i mesto rođenja, prebivalište ili boravište, JMBG zastupnika, punomoćnika ili prokuriste koji u ime i za račun stranke - pravnog lica, lica stranog prava, preduzetnika, trasta ili lica građanskog prava vrši transakciju, kao i vrstu i broj ličnog dokumenta, datum i mesto izdavanja;
3. Ime i prezime, datum i mesto rođenja, prebivalište ili boravište i JMBG fizičkog lica, njegovog zakonskog zastupnika i punomoćnika, kao i preduzetnika koji vrši transakciju, odnosno za koje se vrši transakcija, kao i vrstu i broj ličnog dokumenta, naziv izdavaoca, datum i mesto izdavanja;
4. Datum i vreme izvršenja transakcije;
5. Iznos transakcije i valutu u kojoj je transakcija izvršena;
6. Namenu transakcije, kao i ime i prezime i prebivalište, odnosno poslovno ime i sedište lica kome je transakcija namenjena;
7. Način vršenja transakcije;
8. Ime, prezime, datum i mesto rođenja i prebivalište ili boravište stvarnog vlasnika stranke (osim kada je stranka državni ili javni organ i privredno društvo čije su izdate hartije od vrednosti kotirane);
Pojačane radnje i mere poznavanja i praćenja stranke
Obveznici moraju u slučaju kada su određena stranka, poslovni odnos, usluga ili transakcija kategorisani kao visoko rizični za pranje novca ili finansiranje terorizma, pored opštih, obaviti i dodatne, pojačane radnje i mere poznavanja i praćenja stranke.
Zakon definiše da pojačane radnje i mere poznavanja i praćenja stranke obveznik vrši kod uspostavljanja korespodentskog odnosa sa bankama i drugim sličnim institucijama drugih država, prilikom primene novih tehnoloških dostignuća i novih usluga, kod uspostavljanja poslovnog odnosa ili vršenja transakcije sa strankom koja je funkcioner, kada stranka nije fizički prisutna pri utvrđivanju i proveri identiteta, kada je stranka ili pravno lice koje se javlja u vlasničkoj strukturi stranke of-šor pravno lice, kod uspostavljanja poslovnog odnosa ili vršenja transakcije sa strankom iz države koja ima strateške nedostatke u sistemu sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma.
Pored navedenog, obveznik je dužan da izvrši pojačane radnje i mere poznavanja i praćenja stranke u slučajevima kada proceni da zbog prirode poslovnog odnosa, oblika i načina vršenja transakcije, poslovnog profila stranke, odnosno drugih okolnosti povezanih sa strankom postoji ili bi mogao postojati visok stepen rizika za pranje novca ili finansiranje terorizma.
Za navedene slučajeve Zakon je posebno odredio obim praćenja poslovanja stranke sa posebnom pažnjom i primenom dodatnih mera koje obveznik mora preduzeti.
Obveznik je dužan da svojim internim aktom definiše koje će pojačane radnje i mere, i u kom obimu, primenjivati u svakom konkretnom slučaju.
Nova tehnološka dostignuća i nove usluge
Obveznik je dužan da proceni rizik od pranja novca i finansiranja terorizma u odnosu na novu uslugu koju pruža u okviru svoje delatnosti, novu poslovnu praksu, kao i načine pružanja nove usluge, i to pre uvođenja nove usluge.
Obveznik je dužan da proceni rizik od korišćenja savremenih tehnologija u pružanju postojećih ili novih usluga.
Obveznik je dužan obratiti posebnu pažnju na svaki rizik od pranja novca i/ili finansiranja terorizma koji bi mogao proisteći iz novih tehnologija koje omogućavaju zloupotrebu identiteta stranke (npr. elektronsko davanje naloga za kupovinu i prodaju hartija od vrednosti, davanje naloga putem platformi za trgovanje korišćenjem mobilnih telefona, zloupotreba korišćenjem šifre od strane drugih lica, bankarski proizvodi i usluge koji kombinuju ulaganja u investicione jedinice fondova kao vid štednje i sl.), te uspostaviti politike i preduzeti mere za sprečavanje upotrebe novih tehnologija u svrhu pranja novca i finansiranja terorizma. Politike i procedure obveznika za rizik koji prati poslovni odnos ili transakciju sa strankama koje nisu fizički prisutne, primenjuju se i u poslovanju sa strankama putem novih tehnologija, uz uvažavanje odredbi člana 37. Zakona.
Saglasno odredbama Zakona, funkcioner kao politički izložena ličnost predstavlja, visoko rizičnu stranku, te stoga obveznik mora sprovesti analizu u svim slučajevima kada takva ličnost istupa kao stranka, koja je saglasno kriterijumima Zakona i Smernica, definisana kao politički izložena ličnost-funkcioner, pre sklapanja poslovnog odnosa ili izvršenja transakcije.
Obveznik je dužan da internim aktom utvrdi postupak po kome utvrđuje da li je stranka ili stvarni vlasnik stranke funkcioner.
Ako je stranka ili stvarni vlasnik stranke funkcioner, član uže porodice funkcionera ili bliži saradnik funkcionera, osim radnji i mera iz člana 7. stav 1. Zakona, podrazumeva se sprovođenje dodatnih radnji i mera iz člana 38. Zakona i to:
1. prikupljanje podataka o poreklu sredstava i imovine koji jesu ili će biti predmet poslovnog odnosa, odnosno transakcije i to iz isprava i druge dokumentacije, koju podnosi stranka - ako te podatke nije moguće pribaviti na opisani način, obveznik će o njihovom poreklu uzeti izjavu neposredno od stranke,
2. prikupljanje podataka o poreklu celokupne imovine koju poseduje funkcioner,
3. obezbediti da zaposleni kod obveznika koji vodi postupak uspostavljanja poslovnog odnosa sa funkcionerom, pre uspostavljanja tog odnosa, pribavi pismenu saglasnost člana najvišeg rukovodstva iz člana 52. stav 3. zakona,
4. pratiti, sa dužnom pažnjom, transakcije i druge poslovne aktivnosti funkcionera u toku trajanja poslovnog odnosa.
Podatak o tome da li je konkretno lice funkcioner ili ne, obveznik je dužan da pribavi iz posebne potpisane pismene izjave koju stranka ispuni pre sklapanja poslovnog odnosa ili izvršenja transakcije. Pisana izjava mora biti sastavljena na srpskom i engleskom jeziku za funkcionera druge države i funkcionera međunarodne organizacije i obveznik predlaže potpisivanje svakoj stranci.
Pismena izjava mora uključivati najmanje sledeće podatke:
1) ime i prezime, stalno prebivalište, datum i mesto rođenja stranke koja sklapa poslovni odnos ili nalaže transakciju, te takođe broj, vrstu i naziv izdavaoca važećeg ličnog dokumenta,
2) izjavu da li je stranka prema kriterijumima iz Zakona, funkcioner - politički izloženo lice ili ne,
3) podatke o tome o kojoj vrsti politički izloženoj ličnosti se radi (da li se radi o ličnosti koja deluje ili je u poslednje četiri godine delovala na istaknutoj javnoj dužnosti, ili o članu porodice politički izložene ličnosti, ili o bliskom saradniku politički izložene ličnosti
4) podatke o vremenu obavljanja te funkcije, ako je stranka lice koja deluje ili je delovala u prethodne četiri godine na istaknutoj javnoj dužnosti,
5) podatke o vrsti javne funkcije koju lice obavlja,
6) podatke o porodičnom odnosu, ako je stranka član porodice politički izložene ličnosti,
7) podatke o obliku i načinu poslovne saradnje, ako je stranka bliski saradnik lica,
8) odredbu prema kojoj stranka dozvoljava obvezniku, da u svrhu provere istinitosti podataka dobijenih izjavom, samostalno proveri podatke o stranci na osnovu uvida u javne ili druge dostupne evidencije podataka, odnosno da ih proveri neposredno kod nadležnih organa druge države, pri konzularnom predstavništvu ili ambasadi te države u Republici Srbiji, odnosno Ministarstvu spoljnih polova Republike Srbije,
9) potpis stranke.
Obveznik može podatke o funkcioneru pribaviti i uvidom u javne i druge, njemu dostupne podatke (obveznik sam procenjuje u kolikoj meri i u kojem obimu će kao verodostojne i za analizu stranke relevantnim smatrati javno dostupne informacije i podatke o funkcionerima), te podatke može proveriti i kod: Agencije za borbu protiv korupcije, nadležnih državnih organa drugih država, konzularnih predstavništava ili ambasada stranih država u Republici Srbiji, odnosno pri Ministarstvu spoljnih poslova Republike Srbije i drugih javno dostupnih baza podataka, kao, na primer: http://www.acas.rs/acasPublic/funkcionerSearch.htm
Obveznik prilikom prikupljanja podataka i procene rizika može i posredno otkriti da se radi o funkcioneru (na primer, ako je stranka pravno lice čije se hartije od vrednosti kotiraju na tržištu hartija od vrednosti, koje se može svrstati u grupu klijenata sa niskim rizikom, ali ako se u postupku utvrđivanja stvarnog vlasnika utvrdi da je stvarni vlasnik stranke funkcioner, po Zakonu visokorizična stranka, za navedeno pravno lice, kao stranku, neće moći da se primenjuju pojednostavljene radnje i mere, već naprotiv pojačane). Obveznik, uvek i u svakom slučaju, prilikom procene rizika mora da vodi računa o kombinovanju i međusobnom uticaju svih rizika.
Ako obveznik utvrdi da je stranka ili stvarni vlasnik stranke postao funkcioner u toku poslovnog odnosa, dužan je da primeni sve navedene radnje i mere, a za nastavak poslovnog odnosa sa tim licem mora se pribaviti pismena saglasnost člana najvišeg rukovodstva iz člana 52. stav 3. Zakona.
Utvrđivanje i provera identiteta bez fizičkog prisustva stranke
Obveznik je dužan primeniti pojačane radnje i mere poznavanja i praćenja stranke u slučaju da stranka ili njen zakonski zastupnik, pri utvrđivanju ili proveri identiteta kod sklapanja poslovnog odnosa, nije fizički prisutan kod obveznika.
Obveznik je dužan da, osim opštih radnji i mera poznavanja i praćenja stranke (član 7. Zakona), preduzme neke od dodatnih mera:
1. pribavljanje dokumenata, podataka ili informacija na osnovu kojih obveznik može dodatno proveriti i potvrditi verodostojnost identifikacionih dokumenata i podataka, na osnovu kojih je bio utvrđen i potvrđen identitet stranke (npr: kopija kartice novčanog računa, izvod iz matične knjige rođenih/venčanih),
2. dodatne provere dobijenih podataka o stranci u javnim i drugim dostupnim evidencijama podataka,
3. da se prva uplata na račun koji je stranka otvorila kod obveznika izvrši sa računa te stranke otvorenog kod banke ili slične institucije, a pre izvršenja drugih transakcija stranke;
4. pribavljanje odgovarajućih referenci od strane finansijske institucije s kojom stranka ima sklopljen poslovni odnos;
5. dodatna provera podataka i informacija o stranci, u državi u kojoj stranka ima svoje prebivalište ili sedište,
6. pribaviti podatke o razlozima odsustva stranke,
7. uspostaviti neposredni kontakt sa strankom telefonski, ili posetom ovlašćenog lica obveznika u kući ili sedištu stranke.
Kod sklapanja poslovnog odnosa bez prisustva stranke, kada je identitet stranke utvrdilo i proverilo treće lice, obveznik mora koristiti mere kojima utvrđuje da je treće lice kojoj je obveznik poverio analizu stranke sa posebnom pažnjom, utvrdilo i proverilo identitet stranke u njenoj prisutnosti.
Obveznik je dužan da utvrdi postupak po kome utvrđuje da li je stranka ili pravno lice koje se javlja u vlasničkoj strukturi stranke of-šor pravno lice. Ako utvrdi da jeste, obveznik je dužan da, osim opštih radnji i mera preduzme dodatne mere i utvrdi razloge za uspostavljanje poslovnog odnosa, odnosno vršenje transakcije u iznosu od 15.000 evra ili više, kada poslovni odnos nije uspostavljen, u Republici Srbiji, da izvrši dodatnu proveru podataka o vlasničkoj strukturi pravnog lica. Ako je stranka pravno lice sa složenom vlasničkom strukturom obveznik je dužan da o razlozima takve strukture pribavi pismenu izjavu od stvarnog vlasnika stranke ili zastupnika stranke. Obveznik je dužan da razmotri da li postoji osnov sumnje da se radi o pranju novca ili finansiranju terorizma, kao i da o tome sačini službenu belešku, koju čuva u skladu sa zakonom.
Države koje ne primenjuju međunarodne standarde u oblasti sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma
Obveznik je dužan da kada uspostavlja poslovni odnos ili vrši transakcije u iznosu od 15.000 evra ili više kada poslovni odnos nije uspostavljen, sa strankom iz države koja ima strateške nedostatke u sistemu za borbu protiv pranja novca i finansiranja terorizma, primeni pojačane radnje i mere.
Strateški nedostaci posebno se odnose na:
1) pravni i institucionalni okvir države, a naročito na inkriminaciju krivičnih dela pranja novca i finansiranja terorizma, mere poznavanja i praćenja stranke, odredbe u vezi sa čuvanjem podataka, odredbe u vezi sa prijavljivanjem sumnjivih transakcija, dostupnost tačnih i verodostojnih informacija o stvarnim vlasnicima pravnih lica i lica stranog prava;
2) ovlašćenja i procedure nadležnih organa tih država u vezi sa pranjem novca i finansiranjem terorizma;
3) delotvornost sistema za borbu protiv pranja novca i finansiranja terorizma u otklanjanju rizika od pranja novca i finansiranja terorizma.
U navedenim slučajevima obveznik je dužan da: u svemu primeni pojačane radnje i mere poznavanja i praćenja stranke, na način i u obimu koji odgovara visokom riziku koji nosi poslovanje sa tom strankom, da prikupi dodatne informacije o stvarnom vlasniku stranke, da prikupi podatke o poreklu imovine koja je predmet poslovnog odnosa ili transakcije, da prikupi dodatne informacije o svrsi i nameni poslovnog odnosa ili transakcije, da dodatno proveri podnete isprave, da pribavi odobrenje člana najvišeg rukovodstva iz člana 52. stav 3. Zakona za uspostavljanje ili nastavak poslovnog odnosa, da prati sa dužnom pažnjom transakcije i druge poslovne aktivnosti stranke u toku trajanja poslovnog odnosa, kao i da preduzme druge adekvatne mere radi otklanjanja rizika.
Obveznik je dužan da u svemu postupa i u skladu sa merama nadležnih državnih organa, koji mogu da utvrde da je poslovanje sa državom koja ima strateške nedostatke u sistemu za borbu protiv pranja novca i finansiranja terorizma naročito rizično i mogu zabraniti finansijskim institucijama za čiju su registraciju nadležne da osnivaju ogranke i poslovne jedinice u tim državama; zabraniti osnivanje ogranaka i poslovnih jedinica finansijskih institucija iz tih država u Republici Srbiji; ograničiti finansijske transakcije i poslovne odnose sa strankama iz te države; zahtevati od finansijskih institucija da procene, izmene, ili kad je neophodno raskinu poslovne odnose sa finansijskim institucijama iz tih država.
Pojačane radnje i mere poznavanja i praćenja stranke, obveznici mogu upotrebiti i u drugim slučajevima visoko rizičnih stranaka, poslovnih odnosa, usluga ili transakcija, kada obveznik proceni da bi mogao postojati visok stepen rizika za pranje novca ili finansiranja terorizma.
Stranke, koje s obzirom na iskustvo obveznika, predstavljaju visoki rizik za pranje novca ili finansiranje terorizma, mogu biti i lica za koje je Uprava obvezniku izdala nalog da prati sve transakcije zbog sumnje da se radi o pranju novca ili finansiranju terorizma (član 76. Zakona), lica za koje je Uprava obvezniku izdala nalog o privremenom obustavljanju izvršenja transakcije (član 75. Zakona), kao i lica za koje je obveznik dostavljao podatke Upravi, jer su, u vezi sa tim licem ili transakcijom koju je to lice obavljalo, postojali razlozi za sumnju na pranje novca ili finansiranje terorizma.
Navedene pojačane radnje i mere poznavanja i praćenja stranke, mogu biti sledeće:
1. obavezno prethodno pisano odobrenje sklapanja takvog poslovnog odnosa ili izvršenja transakcije od strane nadređene osobe kod obveznika,
2. obavezno korišćenje jedne od sledećih mera:
a) dobijanje dokumenta, podataka ili informacija na osnovu kojih obveznik dodatno proverava i potvrđuje verodostojnost identifikacionih dokumenata i podataka, uz čiju pomoć bi bio utvrđen i potvrđen identitet stranke,
b) dodatno proveravanje dobijenih podataka o stranci u javnim i drugim dostupnim evidencijama podataka,
v) dobijanje referenci od strane odgovarajuće institucije sa kojom stranka ima sklopljeni poslovni odnos,
g) dodatna provera podataka i informacija o stranci kod nadležnih državnih tela ili drugih nadležnih nadzornih institucija u državi, u kojoj stranka ima svoje prebivalište ili sedište,
d) uspostavljanje neposrednog kontakta sa strankom telefonski, ili posetom ovlašćenog lica obveznika u sedištu odnosno mestu prebivališta stranke,
3. obavezno praćenje transakcija i drugih poslovnih aktivnosti koje stranka obavlja kod obveznika.
Poveravanje vršenja pojedinih radnji i mera poznavanja i praćenja stranke trećem licu
Kod uspostavljanja poslovnog odnosa obveznik može, pod uslovima utvrđenim Zakonom, poveriti vršenje radnji i mera iz člana 7. Zakona, trećim licima, pri čemu mora prethodno proveriti ispunjava li treće lice kojoj poverava analizu stranke sve uslove (član 30. Zakona).
Treće lice dužno je da obvezniku na njegov zahtev, bez odlaganja dostavi kopije isprava i druge dokumentacije na osnovu kojih je izvršilo radnje i mere poznavanja i praćenja stranke i pribavilo tražene podatke o stranci.
Ako obveznik posumnja u verodostojnost izvršenih radnji i mera poznavanja i praćenja stranke, ili u istinitost pribavljenih podataka i dokumentacije o stranci, dužan je da preduzme dodatne mere za otklanjanje razloga za sumnju u verodostojnost dokumentacije ili da razmotri da li postoji sumnja na pranje novca ili finansiranje terorizma.
Iako je treće lice umesto obveznika pribavilo podatke i dokumentaciju (analizu stranke), obveznik i dalje snosi odgovornost za izvršene radnje i mere poznavanja i praćenja stranke.
Obveznik ne sme da prihvati vršenje pojedinih radnji i mera poznavanja i praćenja stranke preko trećeg lica ako je to lice utvrdilo i proverilo identitet stranke bez njenog prisustva, ako je stranka of-šor pravno lice ili anonimno društvo.
Obveznik ne sme da poveri vršenje pojedinih radnji i mera poznavanja i praćenja stranke trećem licu iz države koja ima strateške nedostatke u sistemu sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma, ako je treće lice of-šor pravno lice ili kvazi banka.
7. PRAĆENJE POSLOVNIH AKTIVNOSTI STRANKE
Svrha praćenja poslovnih aktivnosti stranke
Redovno praćenje poslovnih aktivnosti stranke je ključno za utvrđivanje efikasnosti sprovođenja propisanih mera u okviru otkrivanja i sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma. Svrha praćenja poslovnih aktivnosti stranke je utvrđivanje zakonitosti poslovanja stranke i provera usklađenosti poslovanja stranke s predviđenom prirodom i namenom poslovnog odnosa, koje je stranka sklopila kod obveznika, odnosno sa njenim uobičajenim obimom poslovanja. Praćenje poslovnih aktivnosti stranke se vrši u obimu i učestalosti koja odgovara utvrđenom stepenu rizika i obuhvata sledeće radnje koje preduzima obveznik:
- prikupljanje podataka o svakoj transakciji kada je poslovni odnos uspostavljen (datum i vreme izvršenja transakcije, iznos transakcije i valuta u kojoj je transakcija izvršena, namenu transakcije, kao i ime i prezime i prebivalište, odnosno poslovno ime i sedište lica kome je transakcija namenjena, način vršenja transakcije);
- praćenje i proveravanje usklađenosti poslovanja stranke s predviđenom prirodom i namenom poslovnog odnosa,
- praćenje i proveravanje usklađenosti poslovanja stranke s njenim uobičajenim obimom poslovanja,
- praćenje i ažuriranje, odnosno periodičnu proveru prikupljenih dokumenata i podataka o stranci i njenom poslovanju.
Za praćenje i proveravanje usklađenosti poslovanja stranke sa predviđenom prirodom i svrhom poslovnog odnosa, koje je stranka zaključila kod obveznika, koriste se sledeće mere:
- analiza podataka o kupovini i/ili prodaji hartija od vrednosti i drugih finansijskih instrumenta odnosno drugih transakcija za određeno razdoblje sa namerom utvrđivanja da li su, u vezi s određenom kupovinom ili prodajom hartija od vrednosti/finansijskih instrumenata ili drugom transakcijom, prisutne okolnosti koje ukazuju na sumnju od pranje novca ili finansiranje terorizma (npr. da li se transakcije obavljaju u manjim iznosima od onih za koje je propisano da predstavljaju sumnjive transakcije, u kraćem vremenskom periodu). Odluka o sumnjivosti zasniva se na kriterijumima sumnjivosti, određenih u Listi indikatora za prepoznavanje stranke i transakcija kod kojih postoje razlozi za sumnju na pranje novca, odnosno listi indikatora za prepoznavanje stranke i transakcija kod kojih postoje razlozi za sumnju na finansiranje terorizma,
- ažuriranje prethodne ocene rizičnosti stranke odnosno priprema nove ocene rizičnosti stranke.
Za praćenje i proveru saglasnosti poslovanja stranke sa njenim uobičajenim obimom poslovanja, u obzir se uzima sledeće:
- praćenje vrednosti kupovine ili prodaje hartija od vrednosti/finansijskih instrumenata, odnosno drugih transakcija iznad određenog iznosa - obveznik će sam odlučiti koji je to iznos iznad kojeg će pratiti poslovanje stranke, i to za svaku stranku posebno s obzirom na kategoriju rizičnosti u kojoj se ona nalazi (na primer: za sprovođenje ove mere obveznik može uspostaviti odgovarajuću podršku informacionog sistema),
Za praćenje i ažuriranje, odnosno periodičnu proveru prikupljenih dokumenata i podataka o stranci, obveznik preduzima sledeće radnje:
- ponovna godišnja analiza stranke, saglasno tome i preduzima se jedan od oblika mera poznavanja i praćenja stranke saglasno članu 34. Zakona,
- ponovna analiza stranke, kada postoji sumnja o verodostojnosti prethodno dobijenih podataka o stranci ili stvarnom vlasniku stranke (ako je stranka pravno lice),
- provera podatka o stranci ili njenom zakonskom zastupniku u javnom registru,
- proveru dobijenih podataka neposredno kod stranke ili njenog zakonskog zastupnika ili punomoćnika,
- provere popisa lica, država i drugih subjekata, za koje su na snazi mere Ujedinjenih nacija, Evropske unije ili druge relevantne institucije.
Obim praćenja poslovnih aktivnosti stranke
Obim i intenzitet praćenja poslovnih aktivnosti stranke zavise od ocene rizičnosti određene stranke, odnosno njenog svrstavanja u određenu kategoriju rizičnosti. Primeren obim praćenja poslovnih aktivnosti određene stranke podrazumeva propisane mere praćenja poslovnih aktivnosti stranke, kontinuirano u okviru usluga i transakcija, koje obveznik vrši za klijenta.
Sprovođenje mera praćenja poslovne aktivnosti stranke nije potrebno, ako stranka nije izvršavala poslovne aktivnosti (na primer: ako je stranka samo zaključila ugovor o otvaranju i vođenju računa hartija od vrednosti ili ugovor o pružanju investicionih usluga, a nije obavila ni jednu kupovina ili prodaju hartija od vrednosti, ili druge transakcije) pri sklapanju poslovnog odnosa.
Mere praćenja poslovnih aktivnosti stranke, obveznik će sprovesti pri prvoj kupovini ili prodaji hartija od vrednosti/ finansijskog instrumenta, odnosno drugoj transakciji, a u skladu sa utvrđenim stepenom rizika stranke saglasno Zakonu, Smernicama i analizi rizika koju sprovodi sam obveznik.
U svojim internim aktima, obveznik se može, u skladu sa svojom politikom upravljanja rizicima od pranja novca i finansiranja terorizma, odlučiti za češće praćenje poslovnih aktivnosti određene vrste stranaka i doneti dodatni obim mera uz čiju pomoć će pratiti poslovne aktivnosti stranke i utvrđivati zakonitost njenog poslovanja
8. DOSTAVLJANJE PODATAKA UPRAVI ZA SPREČAVANJE PRANJA NOVCA
U okviru zakonskih ovlašćenja, obveznici moraju osigurati punu saradnju sa nadzornim organima - Komisijom i Upravom za sprečavanje pranja novca. Saradnje između obveznika i nadzornih organa, obavezna je posebno u slučaju dostavljanja dokumentacije i traženih podataka i informacija, a koji se odnose na stranke ili transakcije, kod kojih postoje razlozi za sumnju u pranje novca ili finansiranje terorizma. Saradnja je potrebna i u slučaju obaveštavanja o bilo kakvoj aktivnosti ili okolnostima, koje su ili bi mogle biti povezane sa pranjem novca ili finansiranjem terorizma.
Uprava za sprečavanje pranja novca je donela Pravilnik o metodologiji za izvršavanje poslova u skladu sa Zakonom o sprečavanju pranja novca i finansiranja terorizma ("Službeni glasnik RS", br. 80 od 3. juna 2020, 18 od 11. februara 2022.). Obveznici su dužni da Upravi za sprečavanje pranja novca dostave podatke uvek kada u vezi sa transakcijom ili strankom postoje osnovi sumnje da se radi o pranju novca ili finansiranju terorizma, na način, u formi i u rokovima, kako je to predviđeno Zakonom i pravilnikom kojim Uprava za sprečavanje pranja novca, bliže određuje metodologiju za izvršavanje poslova u skladu sa Zakonom. Dužnost obaveštavanja nastupa u slučaju kada obveznik, pri zaključenju poslovnog odnosa ili pre izvršenja transakcije, ne može da utvrdi ili proveri identitet stranke na način koji je utvrđen Zakonom, odnosno ne može da utvrdi stvarnog vlasnika stranke ili da dobije podatke o nameni i predviđenoj prirodi poslovnog odnosa ili transakcije, i druge propisane podatke.
Zaposleni kod obveznika koji utvrdi da postoje razlozi za sumnju na pranje novca ili finansiranje terorizma, mora o tome odmah obavestiti ovlašćeno lice za sprečavanje pranja novca ili njegovog zamenika. Obveznik mora organizovati postupak prijave sumnjivih transakcija između svih organizacionih jedinica i ovlašćenih lica i saglasno sledećim uputstvima :
- detaljno odrediti način javljanja podataka (telefonskim putem, telefaksom, sigurnim elektronskim putem i sl.),
- odrediti vrstu podataka koji se dostavljaju (podaci o stranci, razlozima za sumnju na pranje novca itd.),
- odrediti način saradnje organizacionih jedinica s ovlašćenim licem,
- odrediti postupanja sa strankom u slučaju privremenog obustavljanja izvršenja transakcije od strane Uprava za sprečavanje pranja novca,
- odrediti ulogu odgovornog lica obveznika kod prijave sumnjive transakcije,
- zabraniti otkrivanje podataka o tome da će podatak, informacija ili dokumentacija biti dostavljeni Uprava za sprečavanje pranja novca,
- odrediti mere u pogledu nastavka poslovanja sa strankom (privremen prestanak poslovanja, raskid poslovnog odnosa, obavljanje mere pojačane radnje i mere poznavanja i praćenja stranke i praćenje budućih poslovnih aktivnosti stranke i sl.).
Društvo za reviziju i samostalni revizor dužni su da, u slučaju kada stranka od njih traži savet u vezi sa pranjem novca ili finansiranjem terorizma, o tome odmah obaveste Upravu, a najkasnije u roku od tri dana od dana kada je stranka tražila savet.
9. OVLAŠĆENA LICA ZA SPREČAVANJE PRANJA NOVCA I FINANSIRANJA TERORIZMA
Za vršenje pojedinih radnji i mera za otkrivanje i sprečavanje pranja novca i finansiranja terorizma u skladu sa Zakonom, obveznik mora imenovati ovlašćeno lice i zamenika.
Ovlašćeno lice i zamenik ovlašćenog lica mogu biti lica koja ispunjavaju uslove propisane članom 50. Zakona.
Ovlašćeno lice vrši sledeće poslove u oblasti sprečavanja i otkrivanja pranja novca i finansiranja terorizma:
1. stara se o uspostavljanju, delovanju i razvoju sistema za sprečavanje i otkrivanje pranja novca i finansiranja terorizma, i inicira i predlaže rukovodstvu odgovarajuće mere za njegovo unapređenje;
2. obezbeđuje pravilno i blagovremeno dostavljanje podataka Upravi u skladu sa Zakonom;
3. učestvuje u izradi internih akata;
4. učestvuje u izradi smernica za vršenje unutrašnje kontrole;
5. učestvuje u uspostavljanju i razvoju informatičke podrške;
6. učestvuje u pripremi programa stručnog obrazovanja, osposobljavanja i usavršavanja zaposlenih u obvezniku.
Obveznik je dužan da ovlašćenom licu obezbedi potrebne uslove za rad, pomoć i podršku pri vršenju poslova, da ga redovno obaveštavaju o činjenicama koje bi mogle biti povezane sa pranjem novca ili finansiranjem terorizma, da mu obezbede neograničen pristup podacima, informacijama i dokumentaciji koja je neophodna za vršenje njegovih poslova, odgovarajuće kadrovske, materijalne, informaciono- tehničke i druge uslove za rad, odgovarajuće prostorne i tehničke mogućnosti koje obezbeđuju zaštitu poverljivih podataka kojima raspolaže ovlašćeno lice, stalno stručno osposobljavanje, zamenu za vreme njegovog odsustva, zaštitu u smislu zabrane odavanja podataka o njemu neovlašćenim licima i drugo.
Obveznik je dužan da propiše način saradnje između ovlašćenog lica i ostalih organizacionih jedinica.
Ovlašćeno lice samostalno vrši zadatke i odgovorno je najvišem rukovodstvu,
Zamenik ovlašćenog lica zamenjuje ovlašćeno lice u njegovom odsustvu i obavlja druge zadatke u skladu sa internim aktom obveznika.
Obveznik Upravi dostavlja podatke o ličnom imenu i nazivu radnog mesta ovlašćenog lica i njegovog zamenika, kao i podatke o ličnom imenu i nazivu radnog mesta člana najvišeg rukovodstva odgovornog za primenu ovog zakona, kao i svaku promenu tih podataka najkasnije u roku od 15 dana od dana imenovanja.
10. REDOVNO STRUČNO OBRAZOVANJE, OSPOSOBLJAVANJE I USAVRŠAVANJE ZAPOSLENIH
Saglasno odredbama člana 53. Zakona, obveznik mora da osigura redovno stručno obrazovanje, osposobljavanje i usavršavanje svih zaposlenih koji obavljaju poslove sprečavanja i otkrivanja pranja novca i finansiranja terorizma, odnosno svih koji obavljaju određene poslove na radnim mestima, koja su ili bi mogla biti posredno ili neposredno izložena riziku za pranje novca i finansiranje terorizma, kao i svih spoljnih saradnika i zastupnika, kojima je, na osnovu ugovora poverila obavljanje poslova, osim ako ne spadaju u samostalne obveznike za sprovođenje mera otkrivanja i sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma, saglasno članu 4. Zakona.
Obveznik mora da obezbedi da svaki zaposleni razume svoju ulogu u procesu upravljanja rizikom od pranja novca i finansiranja terorizma, kako bi se omogućilo adekvatno upravljanje, odnosno odgovarajući nadzor nad rizicima. Stoga su obuke za zaposlene koji su u neposrednom kontaktu sa klijentima ili koji obavljaju transakcije od presudnog značaja u postupku upravljanja rizikom od pranja novca i finansiranja terorizma. Svi zaposleni od nivoa izvršilaca do najvišeg rukovodstva moraju biti svesni rizika od pranja novca i finansiranja terorizma.
Stručno obrazovanje, osposobljavanje i usavršavanje odnosi se na upoznavanje sa odredbama Zakona i propisa donetih na osnovu njega i internih akata, sa stručnom literaturom o sprečavanju i otkrivanju pranja novca i finansiranja terorizma, sa listom indikatora za prepoznavanje stranaka i transakcija za koje postoje osnovi sumnje da se radi o pranju novca ili finansiranju terorizma, kao i sa odredbama propisa kojima se uređuje ograničavanje raspolaganja imovinom u cilju sprečavanja terorizma i širenja oružja za masovno uništenje i propisa kojima se uređuje zaštita podataka o ličnosti.
Obveznik je dužan da, najkasnije do kraja marta za tekuću godine, napravi program godišnjeg stručnog obrazovanja, osposobljavanja i usavršavanja zaposlenih za sprečavanje i otkrivanja pranja novca i finansiranja terorizma. U programu se navodi:
1. planirani broj obuka na godišnjem nivou;
2. planirani broj zaposlenih koji će pohađati obuke, kao i profil zaposlenih kojima su obuke namenjene;
3. teme iz oblasti sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma koje će biti predmet obuka, kao i teme iz oblasti ograničavanje raspolaganja imovinom u cilju sprečavanja terorizma i širenja oružja za masovno uništenje;
4. način realizacije obuka (seminari, radionice i dr.).
Obveznik je dužan da u godini za koju je donet program o godišnjem stručnom obrazovanju, osposobljavanju i usavršavanju zaposlenih, a najkasnije do kraja marta naredne godine, sprovede obuke koje je propisao programom o godišnjem stručnom obrazovanju, osposobljavanju i usavršavanju zaposlenih, u skladu sa članom 53. stav 1. Zakona, i da o takvim obukama sačini službenu belešku. Službena beleška mora da sadrži vreme i mesto održavanja obuke, broj zaposlenih koji su prisustvovali obuci, ime i prezime lica koje je sprovelo obuku i kratak opis obrađene teme na obuci.
Program godišnjeg stručnog obrazovanja, osposobljavanja i usavršavanja zaposlenih i dokumentaciju vezanu za stručno obrazovanje, osposobljavanje i usavršavanje zaposlenih (službene beleške, prezentacije i slično), obveznik je dužan da čuva u skladu sa članom 95. stav 3. Zakona.
U postupak stručnog obrazovanja, osposobljavanja i usavršavanja zaposlenih, obveznik je dužan da uključi i sve nove zaposlene, ukoliko ih ima. U tu svrhu obveznik organizuje poseban program stručnog obrazovanja, osposobljavanja i usavršavanja za sprečavanje i otkrivanja pranja novca i finansiranja terorizma. Program mora obuhvatati najmanje odredbe o obavezi analize stranke i obveznika, procene rizika za pranje novca i finansiranje terorizma, obavezu dostave propisanih podataka Upravi za sprečavanje pranja novca, indikatore za prepoznavanje stranaka i transakcija za koje postoje razlozi za sumnju za pranje novca ili finansiranje terorizma, zahteve u pogledu sigurnosti i čuvanja podataka, odredbe propisa kojima se uređuje ograničavanje raspolaganja imovinom u cilju sprečavanja terorizma i širenja oružja za masovno uništenje i propisa kojima se uređuje zaštita podataka o ličnosti, kao i postupke koje, u svrhu sprovođenja Zakona i pravilnika sprovodi obveznik sam (interni pravilnici i uputstva).
Redovno stručno obrazovanje, osposobljavanje i usavršavanje u okviru određenog obveznika može da sprovodi ovlašćeno lice, njegov zamenik, odnosno drugo stručno osposobljeno lice, koje na predlog ovlašćenog lica, odredi uprava obveznika.
11. OBEZBEĐIVANJE REDOVNE UNUTRAŠNJE KONTROLE I INTERNE REVIZIJE
Shodno članu 54. Zakona obveznik mora da uspostaviti redovnu, sistematičnu unutrašnju kontrolu pravilnosti i efikasnosti sprovođenja propisanih mera otkrivanja i sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma. Namena unutrašnje kontrole je utvrđivanje i eliminisanje manjkavosti pri sprovođenju propisanih mera otkrivanja i sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma i poboljšavanje sistema otkrivanja transakcija ili stranaka za koje postoje razlozi za sumnju na pranje novca ili finansiranje terorizma.
Kontrolu pravilnosti i delotvornosti sprovođenja propisanih mera otkrivanja i sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma, obveznici trebaju da sprovode putem redovnih ili vanrednih nadzora, u postupku sprovođenja unutrašnje kontrole saglasno pravilniku kojim Uprava za sprečavanje pranja novca, bliže određuje metodologiju za izvršavanje poslova u skladu sa Zakonom.
Obveznik sprovodi unutrašnju kontrolu u skladu sa utvrđenim rizikom od pranja novca i finansiranja terorizma. Ukoliko je obveznik procenio rizik svoga poslovanja većim stepenom rizika, unutrašnja kontrola poslovanja će se obavljati periodično, kvartalno ili polugodišnje a sve u skladu sa procenjenim rizikom poslovanja obveznika.
U slučaju promene u poslovnom procesu obveznika (npr. proširivanje ili sužavanje delatnosti za koje je dobijena dozvola od strane nadzornog organa, organizacione promene, promene poslovnih procedura, uvođenja nove usluge), obveznik je dužan da u okviru unutrašnje kontrole proveri i uskladi svoje procedure, kako bi bile adekvatne za izvršavanje obaveza iz Zakona.
Proveru usklađenosti sistema i procedura za primenu Zakona, kao i primene tih procedura, obveznik je dužan da sprovodi jednom godišnje, i svaki put kad dođe do promene u poslovnom procesu obveznika, najkasnije do dana uvođenja te promene u poslovnu ponudu.
Obveznik i organi upravljanja kod obveznika odgovorni su za obezbeđivanje i organizaciju unutrašnje kontrole poslova koji se izvršavaju kod obveznika u skladu sa Zakonom i pravilnikom kojim Uprava za sprečavanje pranja novca, bliže određuje metodologiju za izvršavanje poslova u skladu sa Zakonom.
Obveznik svojim aktom određuje ovlašćenja i odgovornosti organa upravljanja, organizacionih jedinica, ovlašćenih lica i drugih subjekata u obvezniku u vršenju unutrašnje kontrole, kao i način i raspored vršenja unutrašnje kontrole.
Obveznik je dužan da sačini godišnji izveštaj o izvršenoj unutrašnjoj kontroli i preduzetim merama nakon te kontrole, i to najkasnije do 15. marta tekuće godine za prethodnu godinu. Godišnji izveštaj sadrži sledeće podatke:
1) ukupan broj prijavljenih gotovinskih transakcija u iznosu od 15.000 evra ili više u dinarskoj protivvrednosti;
2) ukupan broj prijavljenih transakcija ili lica za koje se sumnja da su u vezi sa pranjem novca ili finansiranjem terorizma;
3) ukupan broj transakcija ili lica za koja se sumnja da su u vezi sa pranjem novca ili finansiranjem terorizma koji su prijavljeni ovlašćenom licu od strane zaposlenih kod obveznika a nisu prijavljeni Upravi;
4) ukupan broj uspostavljenih poslovnih odnosa kod kojih je identitet stranke utvrđen na osnovu kvalifikovanog elektronskog sertifikata stranke ili u postupku video- identifikacije, kao i ukupan broj poslovnih odnosa uspostavljenih preko punomoćnika;
5) učestalost korišćenja pojedinačnih pokazatelja za prepoznavanje sumnjivih transakcija kod prijavljivanja transakcija ovlašćenom licu od strane zaposlenih kod obveznika;
6) ukupan broj unutrašnjih kontrola izvršenih na osnovu ovog pravilnika, kao i nalaze unutrašnje kontrole (broj uočenih i ispravljenih grešaka, opis uočenih grešaka itd.);
7) mere preduzete na osnovu izvršenih unutrašnjih kontrola;
8) o izvršenoj unutrašnjoj kontroli informacionih tehnologija korišćenih u primeni odredaba Zakona (obezbeđivanje zaštite podataka koji se prenose elektronskim putem, čuvanje podataka o strankama i transakcijama u centralizovanoj bazi podataka);
9) podatke o sadržini programa obuke na planu otkrivanja i sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma, mestu i licima koja su izvršila programe obuke, broju zaposlenih koji su pohađali obuku, kao i procenu potrebe za dalje obučavanje i usavršavanje zaposlenih;
10) podatke o preduzetim merama na čuvanju podataka koji su (označeni kao) službena tajna;
11) ukupan broj uspostavljenih poslovnih odnosa kod kojih je trećem licu povereno vršenje pojedinih radnji i mera poznavanja i praćenja stranke.
Pored podataka iz stava 8. (ove tačke), godišnji izveštaj obveznika pružaoca usluga povezanih sa digitalnom imovinom mora sadržati i ukupan broj transakcija koje su izvršene uz upotrebu izuzetka iz člana 16a. Zakona, kao i podatak o obimu transakcija izvršenih upotrebom navedenog izuzetka.
Obveznik je dužan da predmetni godišnji izveštaj dostavi Upravi i organima koji vrše nadzor nad primenom Zakona, na njihov zahtev, u roku od tri dana od dana podnošenja tog zahteva.
Obveznik je dužan da organizuje nezavisnu internu reviziju u čijem delokrugu je redovna procena adekvatnosti, pouzdanosti i efikasnosti sistema upravljanja rizikom od pranja novca i finansiranja terorizma kada zakon koji uređuje delatnost obveznika propisuje obavezu postojanja nezavisne interne revizije, ili kada obveznik proceni da je, imajući u vidu veličinu i prirodu posla, potrebno da postoji nezavisna interna revizija u smislu ovog zakona.
Rukovodstvo treba da obezbedi da obim interne revizije bude u skladu sa nivoom rizika od pranja novca i finansiranja terorizma kome je obveznik izložen.
Obveznik je dužan da utvrdi postupak kojim se pri zasnivanju radnog odnosa na radnom mestu na kome se primenjuju odredbe Zakona i propisa donetih na osnovu Zakona, kandidat za to radno mesto proverava da li je osuđivan za krivična dela kojima se pribavlja protivpravna imovinska korist ili krivična dela povezana sa terorizmom, a proveravaju se i drugi kriterijumi kojima se utvrđuje da kandidat zadovoljava visoke stručne i moralne kvalitete.
12. INDIKATORI ZA PREPOZNAVANJE OSNOVA SUMNJE
U skladu sa Zakonom, obveznik mora da izradi listu indikatora za prepoznavanje lica i transakcija za koje postoje osnovi sumnje da se radi o pranju novca ili finansiranju terorizma (član 69. Zakona).
Prilikom izrade liste indikatora, obveznik je dužan da unese indikatore koji su objavljeni na veb sajtu Uprave, kao i indikatore koje je sam obveznik prilikom obavljanje svoje delatnosti prepoznao kao pokazatelje koje mogu ukazati na aktivnosti pranja novca i finansiranja terorizma.
Kod izrade liste indikatora za prepoznavanje lica i transakcija uzima se u obzir složenost i obim izvršenja transakcija, neuobičajeni način izvršenja, vrednost ili povezanost transakcija koje nemaju ekonomski ili pravno osnovanu namenu, odnosno nisu usaglašene ili su u nesrazmeri sa uobičajenim odnosno očekivanim poslovanjem stranke, kao i druge okolnosti koje su povezane sa statusom ili drugim karakteristikama stranke.
Obveznik je dužan da prilikom utvrđivanja osnova sumnje da se radi o pranju novca ili finansiranju terorizma primenjuju listu indikatora, kao i da uzima u obzir i druge okolnosti koje ukazuju na postojanje osnova sumnje na pranje novca ili finansiranje terorizma.
Obveznik vodi evidenciju podataka o strankama, kao i poslovnim odnosima i transakcijama iz člana 8. Zakona.
Sadržaj evidencija podataka o strankama, poslovnim odnosima i transakcijama propisan je članom 99. Zakona.
14. SPROVOĐENJE RADNJI I MERA OTKRIVANJA I SPREČAVANJA PRANJA NOVCA I FINANSIRANJA TERORIZMA U POSLOVNIM JEDINICAMA I PODREĐENIM DRUŠTVIMA PRAVNOG LICA U VEĆINSKOM VLASNIŠTVU OBVEZNIKA
Obveznik mora uspostaviti sistem vođenja jedinstvene politike otkrivanja i sprečavanja pranja novca u svojim poslovnim jedinicama i podređenim društvima koja su u većinskom vlasništvu obveznika. U tu svrhu obveznik je dužan da obezbedi da se Zakonom propisane radnje i mere otkrivanja i sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma u istom obimu sprovode i u njegovim poslovnim jedinicama i podređenim društvima pravnog lica u njegovom većinskom vlasništvu, bez obzira na to da li je njihovo mesto poslovanja u Republici Srbiji ili u stranim državama (član 48. Zakona).
Obveznik koji je član finansijske grupe primenjuje programe i procedure koji važe za celu grupu, uključujući procedure za razmenu informacija za potrebe poznavanja i praćenja stranke, smanjenja i otklanjanja rizika od pranja novca i finansiranja terorizma, postupke za upravljanje usklađenošću poslovanja u vezi sa ovim rizicima na nivou grupe, postupak utvrđivanja i provere uslova pri zapošljavanju kod obveznika, kako bi se obezbedili visoki standardi pri zapošljavanju, postupak sprovođenja redovnog stručnog obrazovanja, osposobljavanja i usavršavanja zaposlenih u skladu s programom godišnjeg stručnog obrazovanja, osposobljavanja i usavršavanja zaposlenih za sprečavanje i otkrivanje pranja novca i finansiranja terorizma, obaveze vršenja redovne unutrašnje kontrole i organizovanja nezavisne unutrašnje revizije u skladu sa zakonom, kao i drugih radnji i mera u cilju sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma.
U slučaju kada je obveznik član finansijske grupe čije najviše matično društvo ima sedište u inostranstvu može da primenjuje program ove grupe samo ako se tim programom obezbeđuje ispunjenje svih njegovih obaveza u skladu sa ovim zakonom, drugim propisima i međunarodnim standardima u oblasti sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma i ako taj program nije suprotan propisima Republike Srbije.
Takođe, obveznika koji je član finansijske grupe može sa drugim članovima te finansijske grupe da razmenjuje podatke i informacije o transakcijama i licima za koje postoje osnovi sumnje na pranje novca i finansiranje terorizma i koje su kao takve prijavljene Upravi, osim ako Uprava ne zahteva drugačije postupanje. Podaci i informacije se odnose i na informacije, podatke i analize o transakcijama ili aktivnostima koje izgledaju neuobičajeno (ako su analize sačinjene), prijave sumnjivih transakcija, informacije i podatke koji su osnov za prijavu sumnjivih transakcija i informacije o tome da li je ta transakcija već prijavljena nadležnom organu kao sumnjiva.
Ako se poslovna jedinica ili podređeno društvo pravnog lica nalazi u državi koja ne primenjuje međunarodne standarde u oblasti sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma obveznik je dužan da obezbedi pojačanu kontrolu sprovođenja radnji i mera iz stava 1. člana 48. Zakona. Ukoliko uspostavljene mere nisu dovoljne, u naročito opravdanim slučajevima, Komisija i Uprava odlučuju o primeni posebnih mera nadzora. U slučaju da propisima strane države nije dopušteno sprovođenje radnji i mera za sprečavanje i otkrivanje pranja novca ili finansiranja terorizma u obimu propisanom ovim zakonom, obveznik je dužan da o tome odmah obavesti Upravu i Komisiju, kako bi se donele odgovarajuće mere za otklanjanje rizika od pranja novca ili finansiranja terorizma (nalaganje obvezniku da obezbedi dodatne kontrole poslovnih jedinica i podređenih društava, delimičan ili potpun prestanak aktivnosti preko te poslovne jedinice ili podređenog društva…).
Obveznik je dužan da svoje poslovne jedinice ili podređena društva pravnog lica u većinskom vlasništvu u stranoj državi pravovremeno i redovno upoznaje sa postupcima koji se odnose na sprečavanje i otkrivanje pranja novca i finansiranja terorizma, a naročito u delu koji se odnosi na radnje i mere poznavanja i praćenja stranke, dostavljanja podataka Upravi, vođenja evidencija, unutrašnje kontrole i drugih okolnosti povezanih sa sprečavanjem i otkrivanjem pranja novca ili finansiranja terorizma. Osim navedenog, obveznik je dužan da internim aktima propiše način vršenja kontrole primene procedura za sprečavanje pranja novca i finansiranja terorizma u svojim poslovnim jedinicama i podređenim društvima u većinskom vlasništvu tog obveznika. Na primer, u slučaju da Komisija donese novu listu indikatora za prepoznavanje lica i transakcija, obveznik je dužan da svoje poslovne jedinice i podređena društva upozna o tome.
Odredbe člana 48. Zakona shodno se primenjuju i na obveznika koji je član nefinansijske grupe u smislu zakona kojim se uređuje delatnost tog obveznika.
Podatke koje dobije i postupa s njima saglasno odredbama Zakona, obveznik je dužan tretirati kao poslovnu tajnu.
Svi zaposleni pa i druga lica, kojima su ti podaci dostupni na bilo koji drugi način, dužni su da osiguraju tajnost podataka.
Bez obzira na navedeno, kao poslovnu tajnu odnosno kao poverljivu informaciju prema zakonu (obveznici ih ne smeju otkriti stranci ili trećem licu) treba tretirati sledeće podatke:
- podatak o tome da su u vezi sa strankom ili transakcijom utvrđeni razlozi za sumnju na pranje novca ili finansiranje terorizma, te da su ti podaci dostavljeni ili su u postupku dostavljanja Upravi,
- podatak o privremenom obustavljanju izvršenja transakcije, odnosno svi detalji u vezi sa tim,
- podatak o nalogu Uprave za stalno praćenje finansijskog poslovanja stranke,
- podatke o tome da je u vezi sa strankom ili trećim licem uvedena ili bi mogla biti uvedena istraga ili pokrenut postupak u vezi sa pranjem novca ili finansiranja terorizma.
Dužnost čuvanja tajnosti navedenih podatka ne važi u slučajevima: ako su podaci potrebni za utvrđivanje dokaza u postupku pred sudom, ako dostavu tih podataka pismeno zatraži, odnosno naloži nadležni sud ili ako te podatke od obveznika zahteva Uprava ili Komisija, radi nadzora nad primenom Zakona, prilikom razmene informacija ako je obveznik deo međunarodne grupe i kod razmene informacija između dva ili više obveznika u slučajevima koji se odnose na istu stranku i istu transakciju, pod uslovom da su to obveznici iz Republike Srbije ili treće države koja propisuje obaveze u vezi sa sprečavanjem pranja novca i finansiranja terorizma u skladu sa Zakonom (član 90.)
Kada obveznik dostavlja podatke, informacije i dokumentaciju Upravi, korespondentskoj banci u skladu sa članom 36. Zakona, trećem licu u skladu sa čl. 30-32. Zakona, poslovnim jedinicama i podređenim društvima pravnog lica u većinskom vlasništvu obveznika ili kada podatke, informacije ili dokumentaciju razmenjuje u okviru grupe u skladu sa čl. 48. Zakona ne smatra se da je povredio obavezu čuvanja poslovne, bankarske ili profesionalne tajne.
Pristup podacima, koji su klasifikovani kao poslovna tajna odnosno kao poverljiva informacija mora biti ograničen. Obveznik u svom internom aktu mora urediti pravo pristupa i ovlašćenja koja ima svako lice u skladu sa dodeljenim pravima, kao uslove i način pristupa tim podacima, pri čemu mora uzeti u obzir sledeća uputstva:
1. podatke i dokumentaciju treba arhivirati na način i u obliku koji neovlašćenim osobama onemogućava pristup i saznanje o njihovom sadržaju (u primerenim tehničkim ili fizički sigurnim prostorijama za arhivu, u zaključanim ormarima i sl.).
2. pravo na uvid u podatke o strankama i transakcijama, kod kojih postoje razlozi za sumnju na pranje novca i finansiranje terorizma, odnosno saznanje o njihovom sadržaju, imaju članovi uprave i nadzornog odbora obveznika, ovlašćeno lice za sprečavanje pranja novca i finansiranje terorizma i njegovi zamenici, rukovodioci poslovnih jedinica obveznika i druga lica koje odredi uprava obveznika,
3. dokumentaciju u kojoj se nalaze navedeni podaci, zabranjeno je fotokopirati, prepisivati, prerađivati, objavljivati ili na bilo koji drugi način reprodukovati, pre prethodnog pisanog odobrenja odgovornog lica,
4. u slučaju kopiranja dokumentacije obveznik mora osigurati da iz kopije bude vidljivo iz koje dokumentacije ili dela dokumentacije je napravljena kopija, na vidljivom se mestu mora posebno označiti da se radi o fotokopiji, broju napravljenih fotokopija, datum izrade fotokopija i potpis osobe koja je radila fotokopije,
5. zaposleni kod obveznika su dužni sprovoditi postupak prijave i odjave svojih ličnih lozinki na početku, odnosno na kraju obrade podataka, te upotrebom lozinke sprečiti neovlašćenim licima pristup dokumentima,
6. mora biti uspostavljen sistem praćenja pristupa podacima i dokumentaciji, odnosno njihove obrade,
7. bilo kakvo prenošenje podataka dozvoljeno je isključivo u obliku koji neovlašćenim licima onemogućava saznanje o podacima ili preko sopstvene kurirske službe ili u zapečaćenoj koverti preporučeno s povratnicom i slično, a u slučaju dostavljanja elektronskim putem, upotrebom sistema za sigurno elektronsko poslovanje (kriptovanje ili šifriranje poruka i sl.),
8. zaposleni kod obveznika su dužni dosledno poštovati zakone koji uređuju sigurnost ličnih podataka i zakona koji uređuju tajnost podataka.
Kada je u pitanju čuvanje podataka, obveznici su dužni da postupaju shodno članu 95. Zakona i da:
- sve vrste podataka i svu dokumentaciju u vezi sa strankom, uključujući i video-zvučni zapis utvrđivanja i provere identiteta nastale u postupku video-identifikacije, uspostavljenim poslovnim odnosom sa strankom i izvršenom transakcijom, koje su pribavljene u skladu sa Zakonom, čuvaju najmanje 10 godina od dana okončanja poslovnog odnosa, izvršene transakcije, a u skladu sa rokovima predviđenim internim aktima obveznika.
- da podatke i dokumentaciju o ovlašćenom licu, zameniku ovlašćenog lica, stručnom osposobljavanju zaposlenih i izvršenim unutrašnjim kontrolama čuvaju najmanje pet godina od dana prestanka dužnosti ovlašćenog lica, izvršenog stručnog osposobljavanja ili izvršenja unutrašnje kontrole, a u skladu sa rokovima predviđenim internim aktima obveznika;
- da ograniči čuvanje navedenih podataka i dokumentacije, odnosno da nakon isteka pomenutih rokova predviđenih Zakonom i internim aktima obveznika, sa podacima koji predstavljaju podatke o ličnosti u skladu zakonom kojim se uređuje zaštita podataka o ličnosti, postupi u skladu sa odredbama tog zakona, pod uslovom da se ne radi o podacima koje koriste nadležni državni organi u posebne svrhe za koje je posebnim zakonom predviđen duži rok čuvanja, dok će sa ostalim podacima i dokumentima obveznik postupati u skladu sa zakonom kojim se uređuje arhivska građa.
PRAVNA PRIRODA I VAŽENJE SMERNICA
Smernice se izdaju na osnovu člana 114. Zakona i obavezujuće su za sve obveznike navedene u članu 110. stav 1. Zakona.
Smernice stupaju na snagu danom donošenja i objaviće se na internet stranici Komisije www.sec.gov.rs.
Smernice se primenjuju od dana donošenja, kada prestaju da važe Smernice za procenu rizika od pranja novca i finansiranja terorizma i primenu Zakona o sprečavanju pranja novca i finansiranja terorizma za obveznike u nadležnosti Komisije za hartije od vrednosti, od 29.06.2020. godine.