PRAVILNIK

O PLANU I PROGRAMU OBRAZOVANJA I VASPITANJA ZA ZAJEDNIČKE PREDMETE U STRUČNIM I UMETNIČKIM ŠKOLAMA

("Sl. glasnik SRS - Prosvetni glasnik", br. 6/90 i "Sl. glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 4/91, 7/93, 17/93, 1/94, 2/94, 2/95, 3/95, 8/95, 5/96, 2/2002, 5/2003, 10/2003, 24/2004, 3/2005, 6/2005, 11/2005, 6/2006, 12/2006, 8/2008, 1/2009, 3/2009, 10/2009, 5/2010, 8/2010 - ispr., 11/2013, 14/2013, 5/2014, 3/2015, 11/2016 i 13/2018, "Sl. glasnik RS", br. 30/2019 - dr. pravilnik, "Sl. glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 15/2019, 15/2020, 5/2022, 10/2022, 7/2023 - dr. pravilnik i 14/2023)

Član 1

Ovim pravilnikom utvrđuje se plan i program obrazovanja i vaspitanja za zajedničke predmete u stručnim školama (u daljem tekstu: plan i program opšteobrazovnih predmeta) za obrazovne profile III i IV stepena stručne spreme i program za matematiku za II, III i IV razred kao zajednički opšteobrazovni i stručni predmet.

Plan i program obrazovanja iz stava 1. ovog člana odštampani su uz ovaj pravilnik i čine njegov sastavni deo.

I PLAN OPŠTEOBRAZOVNIH PREDMETA

Član 2

Broj časova nastave srpskog jezika i književnosti za obrazovne profile III stepena stručne spreme (u daljem tekstu: III stepen), u I razredu iznosi po tri časa sedmično sa 105 časova godišnje, u II - po dva časa sedmično sa 70 časova godišnje i III - po dva časa sedmično sa 60 časova godišnje.

Broj časova nastave srpskog jezika i književnosti za obrazovne profile IV stepena stručne spreme (u daljem tekstu: IV stepen), u sva četiri razreda iznosi po tri časa sedmično sa 105 časova godišnje, osim u IV razredu sa 90 časova godišnje.

Član 3

U stručnoj školi u kojoj učenici stiču obrazovanje na jeziku narodnosti, broj časova nastave srpskog jezika i književnosti za III stepen u sva tri razreda iznosi po dva časa sedmično sa 70 časova godišnje, osim u III razredu - sa 60 časova.

U stručnoj školi iz stava 1. ovog člana broj časova nastave srpskog jezika i književnosti za IV stepen u sva četiri razreda iznosi po dva časa sedmično sa 70 časova godišnje, osim u IV razredu - sa 60 časova.

Član 4

U stručnoj školi u kojoj učenici stiču obrazovanje na albanskom, mađarskom, rumunskom, bugarskom, rusinskom, odnosno slovačkom jeziku broj časova nastave jezika i književnosti narodnosti za III stepen iznosi u I razredu po tri časa sedmično sa 105 časova godišnje, u II - po dva časa sedmično sa 70 časova godišnje i III - po dva časa sedmično sa 60 časova godišnje.

U stručnoj školi iz stava 1. ovog člana broj časova nastave jezika i književnosti narodnosti u sva četiri razreda iznosi po tri časa sedmično sa 105 časova godišnje, osim u IV razredu sa 90 časova godišnje.

Član 5

Broj časova nastave engleskog, francuskog, ruskog, nemačkog, španskog i italijanskog jezika za III stepen iznosi po dva časa sedmično sa 70 časova godišnje, osim u III razredu - sa 60 časova.

Broj časova nastave stranog jezika iz stava 1. ovog člana za IV stepen iznosi po dva časa sedmično sa 70 časova godišnje, osim u IV razredu - sa 60 časova.

Član 6

Broj časova nastave ustava i prava građana u III razredu za III stepen i IV razredu za IV stepen iznosi po jedan čas sedmično sa 30 časova godišnje.

Član 7

Broj časova nastave istorije za III stepen u I razredu iznosi po tri časa sedmično sa 105 časova godišnje.

Broj časova nastave istorije za IV stepen u I i II razredu iznosi po dva časa sedmično sa 70 časova godišnje.

Član 8

Broj časova nastave geografije za III stepen u I razredu iznosi po dva časa sedmično sa 70 časova godišnje.

Broj časova nastave geografije za IV stepen u I razredu iznosi po dva časa sedmično sa 70 časova godišnje.

Član 9

Broj časova nastave matematike za III stepen u I razredu iznosi po tri časa sedmično sa 105 časova godišnje, a u II razredu po dva časa sedmično sa 70 časova godišnje.

Broj časova nastave matematike za IV stepen u I i II razredu iznosi po tri časa sedmično sa 105 časova godišnje.

Član 10

Broj časova nastave računarstva i informatike za III stepen u I razredu iznosi po jedan čas sedmično sa 35 časova godišnje i 60 časova u bloku.

Broj časova nastave računarstva i informatike za IV stepen u I razredu iznosi po dva časa sedmično sa 70 časova godišnje i 60 časova u bloku.

Član 11

Broj časova nastave hemije za III stepen u I razredu iznosi po dva časa sedmično sa 70 časova godišnje.

Broj časova nastave hemije za IV stepen u I razredu iznosi po dva časa sedmično sa 70 časova godišnje.

Član 12

Broj časova nastave ekologije i zaštite životne sredine za III stepen u I razredu iznosi po jedan čas sedmično sa 35 časova godišnje.

Broj časova nastave biologije za IV stepen u I razredu iznosi po dva časa sedmično sa 70 časova godišnje.

Član 13

Broj časova nastave fizike za III stepen u I razredu iznosi po dva časa sedmično sa 70 časova godišnje.

Broj časova nastave fizike za IV stepen u I i II razredu iznosi po dva časa sedmično sa 70 časova godišnje.

Član 14

Broj časova nastave muzičke umetnosti za III i IV stepen u I razredu iznosi po jedan čas sedmično sa 35 časova godišnje.

Član 15

Broj časova nastave likovne kulture za III i IV stepen u II razredu iznosi po jedan čas sedmično sa 35 časova godišnje.

Član 16

Broj časova fizičkog i zdravstvenog vaspitanja za III stepen iznosi po dva časa sedmično sa 70 časova godišnje, osim u III razredu - sa 60 časova.

Broj časova fizičkog i zdravstvenog vaspitanja za IV stepen iznosi po dva časa sedmično sa 70 časova godišnje, osim u IV razredu - sa 60 časova.

Član 17

(Brisan)

Član 18

Broj časova nastave sociologije za IV stepen u III razredu iznosi po dva časa sedmično sa 70 časova godišnje.

Član 19

Broj časova nastave filozofije za IV stepen u IV razredu iznosi po dva časa sedmično sa 60 časova godišnje.

Ia IZBORNI PREDMETI

Član 19a

Broj časova nastave verske nastave i građanskog vaspitanja, odnosno drugog predmeta etičko-humanističkog sadržaja u svim razredima iznosi po jedan čas nedeljno.

Verska nastava i građansko vaspitanje, odnosno drugi predmet etičko-humanističkog sadržaja ostvaruju se kao izborni predmeti.

Izuzetno od stava 2. ovog člana verska nastava i građansko vaspitanje ostvaruju se kao fakultativni predmeti za učenike koji su upisani u prvi razred srednje škole školske 2001/2002. godine.

II OSTALI OBLICI OBRAZOVNO-VASPITNOG RADA

Član 20

Osim nastave, stručne škole ostvaruju:

- ferijalnu praksu i praktični rad prema posebnim zahtevima područja rada,

- dodatni rad do 60 časova u svakom razredu,

- društveno-korisni rad po dva radna dana u svakom razredu i

- pripremni i dopunski rad do 60 časova u svakom razredu.

III FAKULTATIVNE AKTIVNOSTI

1. Fakultativne nastavne aktivnosti

Član 21

Broj časova nastave jezika drugog naroda ili narodnosti sa elementima nacionalne kulture za III stepen iznosi po dva časa sedmično sa 70 časova godišnje u I i II razredu i 60 časova u III razredu.

Broj časova nastave iz stava 1. ovog člana za IV stepen iznosi po dva časa sedmično sa 70 časova godišnje u I, II i III razredu i 60 časova u IV razredu.

Član 22

Broj časova nastave drugog stranog jezika ima isti fond časova i raspored po razredima kao jezik iz člana 21. ovog pravilnika.

Član 23

Stručna škola može da organizuje, u skladu sa opredeljenjem učenika, fakultativnu nastavu iz predmeta koji su utvrđeni planom obrazovanja drugih obrazovnih profila istog ili drugog područja rada.

2. Fakultativne vannastavne aktivnosti

Član 24

Za učenike koji stiču III stepen ekskurzije su predviđene do četiri radna dana u I, odnosno II razredu i do pet radnih dana u III razredu; za učenike koji stiču IV stepen - do četiri radna dana u I, II, odnosno III razredu, a u IV - do sedam radnih dana.

Stvaralačke i slobodne aktivnosti učenika za III i IV stepen predviđene su od 30 do 60 časova u svakom razredu.

Za učenike koji stiču III stepen hor je predviđen sa 114 časova godišnje u svakom razredu, a za IV stepen sa 140 časova godišnje.

IV ZAVRŠNA ODREDBA

Član 25

Ovaj pravilnik stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u "Službenom glasniku Socijalističke Republike Srbije - Prosvetnom glasniku".

Samostalni član Pravilnika o izmenama i dopunama
Pravilnika o planu obrazovanja i vaspitanja za zajedničke predmete u stručnim školama i programu obrazovanja i vaspitanja u I razredu

("Sl. glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 4/91)

Član 4

Ovaj pravilnik stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u "Službenom glasniku Republike Srbije - Prosvetnom glasniku", a primenjivaće se od početka školske 1991/92. godine.

Samostalni član Pravilnika o izmenama i dopunama
Pravilnika o planu i programu obrazovanja i vaspitanja za zajedničke predmete u stručnim školama

("Sl. glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 7/93)

Član 17

Ovaj pravilnik stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u "Prosvetnom glasniku".

Samostalni član Pravilnika o izmenama i dopunama
Pravilnika o planu i programu obrazovanja i vaspitanja za zajedničke predmete u stručnim i umetničkim školama

("Sl. glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 8/2008)

Član 4

Ovaj pravilnik stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u "Prosvetnom glasniku", a primenjivaće se od školske 2008/2009. godine.

Samostalni član Pravilnika o izmeni
Pravilnika o planu i programu obrazovanja i vaspitanja za zajedničke predmete u stručnim i umetničkim školama

("Sl. glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 1/2009)

Član 2

Ovaj pravilnik stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u "Prosvetnom glasniku".

Samostalni član Pravilnika o izmenama
Pravilnika o planu i programu obrazovanja i vaspitanja za zajedničke predmete u stručnim i umetničkim školama

("Sl. glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 3/2009)

Član 2

Ovaj pravilnik stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u "Prosvetnom glasniku", a primenjivaće se od 1. septembra 2009. godine.

Samostalni član Pravilnika o izmeni
Pravilnika o planu i programu obrazovanja i vaspitanja za zajedničke predmete u stručnim i umetničkim školama

("Sl. glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 10/2009)

Član 2

Ovaj pravilnik stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u "Prosvetnom glasniku".

Samostalni član Pravilnika o izmeni
Pravilnika o planu i programu obrazovanja i vaspitanja za zajedničke predmete u stručnim i umetničkim školama

("Sl. glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 5/2010)

Član 2

Ovaj pravilnik stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u "Prosvetnom glasniku", a primenjivaće se od školske 2010/2011. godine.

Samostalni član Pravilnika o izmenama
Pravilnika o planu i programu obrazovanja i vaspitanja za zajedničke predmete u stručnim i umetničkim školama

("Sl. glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 11/2013 i 14/2013)

Član 2

Ovaj pravilnik stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u "Prosvetnom glasniku".

Samostalni član Pravilnika o izmeni
Pravilnika o planu i programu obrazovanja i vaspitanja za zajedničke predmete u stručnim i umetničkim školama

("Sl. glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 14/2013)

Član 2

Ovaj pravilnik stupa na snagu narednog dana od dana objavljivanja u "Službenom glasniku Republike Srbije - Prosvetnom glasniku".

Samostalni član Pravilnika o dopunama
Pravilnika o planu i programu obrazovanja i vaspitanja za zajedničke predmete u stručnim i umetničkim školama

("Sl. glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 5/2014)

Član 3

Ovaj pravilnik stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u "Službenom glasniku Republike Srbije - Prosvetni glasnik", a primenjuje se od školske 2014/2015. godine.

Samostalni član Pravilnika o izmeni
Pravilnika o planu i programu obrazovanja i vaspitanja za zajedničke predmete u stručnim i umetničkim školama

("Sl. glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 11/2016)

Član 3

Ovaj pravilnik stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u "Službenom glasniku Republike Srbije - Prosvetnom glasniku" i primenjivaće se od školske 2016/2017. godine.

Samostalni članovi Pravilnika o izmenama
Pravilnika o planu i programu obrazovanja i vaspitanja za zajedničke predmete u stručnim i umetničkim školama

("Sl. glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 13/2018)

Član 2[s1]

Stupanjem na snagu ovog pravilnika prestaje da važi nastavni program predmeta Srpski kao nematernji jezik za obrazovne profile u trogodišnjem i četvorogodišnjem trajanju, koji je objavljen u:

1) Pravilniku o nastavnom planu i programu opšteobrazovnih predmeta srednjeg stručnog obrazovanja u području rada Elektrotehnika ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 7/12, 2/13, 6/14, 10/14, 8/15, 14/15, 4/16, 5/17, 1/18 i 5/18);

2) Pravilniku o nastavnom planu i programu opšteobrazovnih predmeta srednjeg stručnog obrazovanja u području rada Geodezija i građevinarstvo ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 7/12, 8/14, 13/14, 13/15, 18/15 i 11/16 - dr. pravilnik);

3) Pravilniku o nastavnom planu i programu opšteobrazovnih predmeta srednjeg stručnog obrazovanja u područjima rada Elektrotehnika i Mašinstvo i obrada metala ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 10/14 i 11/16 - dr. pravilnik);

4) Pravilniku o nastavnom planu i programu opšteobrazovnih predmeta srednjeg stručnog obrazovanja u područjima rada Geologija, rudarstvo i metalurgija i Mašinstvo i obrada metala (8/14 i 11/16 - dr. pravilnik)

5) Pravilniku o nastavnom planu i programu opšteobrazovnih predmeta srednjeg stručnog obrazovanja u području rada Mašinstvo i obrada metala ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 6/14, 11/15, 1/16, 2/16, 10/16, 11/16 - dr. pravilnik, 4/17, 5/17 i 1/18);

6) Pravilniku o nastavnom planu i programu opšteobrazovnih predmeta srednjeg stručnog obrazovanja u području rada Hemija, nemetali i grafičarstvo ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 11/14, 12/15 i 11/16 - dr. pravilnik);

7) Pravilniku o nastavnom planu i programu opšteobrazovnih predmeta srednjeg stručnog obrazovanja u području rada Tekstilstvo i kožarstvo ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 7/15, 12/15 i 11/16 - dr. pravilnik);

8) Pravilniku o nastavnom planu i programu opšteobrazovnih predmeta srednjeg stručnog obrazovanja u području rada Saobraćaj ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 10/15, 2/16, 11/16 - dr. pravilnik i 5/17);

9) Pravilniku o nastavnom planu i programu opšteobrazovnih predmeta srednjeg stručnog obrazovanja u području rada Šumarstvo i obrada drveta ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 9/14, 6/15, 16/15, 8/16, 11/16 - dr. pravilnik i 3/18);

10) Pravilniku o nastavnom planu i programu opšteobrazovnih predmeta srednjeg stručnog obrazovanja u području rada Poljoprivreda, proizvodnja i prerada hrane ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 6/12, 1/13, 10/16 i 11/16 - dr. pravilnik);

11) Pravilniku o nastavnom planu i programu opšteobrazovnih predmeta srednjeg stručnog obrazovanja u području rada Trgovina, ugostiteljstvo i turizam ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 8/14, 11/16 - dr. pravilnik i 6/18 - dr. pravilnik) i

12) Pravilniku o nastavnom planu i programu opšteobrazovnih predmeta srednjeg stručnog obrazovanja u području rada Zdravstvo i socijalna zaštita ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 7/14 i 11/16 - dr. pravilnik).

Član 3[s1]

Ovaj pravilnik stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u "Službenom glasniku Republike Srbije - Prosvetnom glasniku", a primenjuje se počev od školske 2018/2019. godine, osim u delu koji se odnosi na "SRPSKI KAO NEMATERNJI JEZIK", za drugi, treći i četvrti razred, koji se za drugi razred primenjuje počev od školske 2019/2020. godine, za treći razred počev od školske 2020/2021. godine, a za četvrti razred počev od školske 2021/2022. godine.

Samostalni član Pravilnika o dopunama
Pravilnika o planu i programu obrazovanja i vaspitanja za zajedničke predmete u stručnim i umetničkim školama

("Sl. glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 15/2019)

Član 2

Ovaj pravilnik stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u "Službenom glasniku Republike Srbije - Prosvetnom glasniku".

Samostalni član Pravilnika o izmenama i dopunama
Pravilnika o planu i programu obrazovanja i vaspitanja za zajedničke predmete u stručnim i umetničkim školama

("Sl. glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 15/2020)

Član 2

Ovaj pravilnik stupa na snagu narednog dana od dana objavljivanja u "Službenom glasniku Republike Srbije - Prosvetnom glasniku".

Samostalni član Pravilnika o izmeni i dopunama
Pravilnika o planu i programu obrazovanja i vaspitanja za zajedničke predmete u stručnim i umetničkim školama

("Sl. glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 5/2022)

Član 2

Ovaj pravilnik stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u "Službenom glasniku Republike Srbije - Prosvetnom glasniku".

Samostalni članovi Pravilnika o izmeni
Pravilnika o planu i programu obrazovanja i vaspitanja za zajedničke predmete u stručnim i umetničkim školama

("Sl. glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 10/2022)

Član 2

Stupanjem na snagu ovog pravilnika prestaje da važi nastavni program predmeta Računarstvo i informatika za obrazovne profile u trogodišnjem i četvorogodišnjem trajanju koji se izučava samo u prvom razredu 2 časa nedeljno, saglasno planu i programu nastave i učenja, odnosno prema nastavnom planu i programu, i to prema:

1) Pravilniku o planu i programu nastave i učenja opšteobrazovnih predmeta srednjeg stručnog obrazovanja u području rada Elektrotehnika ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 11/18, 7/19, 9/19, 13/19, 12/20 i 7/21);

2) Pravilniku o nastavnom planu i programu opšteobrazovnih predmeta srednjeg stručnog obrazovanja u području rada Elektrotehnika ("Prosvetni glasnik", broj 7/12 i "Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 6/14, 10/14, 14/15, 4/16, 11/16, 5/17, 1/18, 5/18, 13/18 i 7/21);

3) Pravilniku o planu i programu nastave i učenja opšteobrazovnih predmeta srednjeg stručnog obrazovanja i vaspitanja u području rada Geodezija i građevinarstvo ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 7/18, 10/19 i 11/21);

4) Pravilniku o nastavnom planu i programu opšteobrazovnih predmeta srednjeg stručnog obrazovanja u području rada Geodezija i građevinarstvo ("Prosvetni glasnik", broj 7/12 i "Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 8/14, 13/14, 13/15, 18/15, 11/16 i 13/18);

5) Pravilniku o planu i programu nastave i učenja opšteobrazovnih predmeta srednjeg stručnog obrazovanja u području rada Mašinstvo i obrada metala ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 6/18, 13/20, 12/21 i 2/22);

6) Pravilniku o nastavnom planu i programu opšteobrazovnih predmeta srednjeg stručnog obrazovanja u području rada Mašinstvo i obrada metala ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 6/14, 11/15, 1/16, 2/16, 10/16, 11/16, 4/17, 5/17, 1/18, 13/18 i 13/20);

7) Pravilniku o planu i programu nastave i učenja opšteobrazovnih predmeta srednjeg stručnog obrazovanja i vaspitanja u području rada Hemija, nemetali i grafičarstvo ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 14/18, 7/19, 12/20, 1/21 i 9/21);

8) Pravilniku o nastavnom planu i programu opšteobrazovnih predmeta srednjeg stručnog obrazovanja u području rada Hemija, nemetali i grafičarstvo ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 11/14, 12/15, 11/16 i 13/18);

9) Pravilnik o planu i programu nastave i učenja opšteobrazovnih predmeta srednjeg stručnog obrazovanja i vaspitanja u području rada Tekstilstvo i kožarstvo ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 9/19, 13/20, 10/21 i 2/22);

10) Pravilniku o nastavnom planu i programu opšteobrazovnih predmeta srednjeg stručnog obrazovanja u području rada Tekstilstvo i kožarstvo ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 7/15, 12/15, 11/16, 13/18 i 10/21);

11) Pravilniku o planu i programu nastave i učenja opšteobrazovnih predmeta srednjeg stručnog obrazovanja u području rada Saobraćaj ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 8/18, 7/19, 13/19, 8/21 i 2/22);

12) Pravilniku o nastavnom planu i programu opšteobrazovnih predmeta srednjeg stručnog obrazovanja u području rada Saobraćaj ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 10/15, 2/16, 11/16, 5/17 i 13/18);

13) Pravilniku o nastavnom planu i programu opšteobrazovnih predmeta srednjeg stručnog obrazovanja u području rada Šumarstvo i obrada drveta ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 9/14, 6/15, 16/15, 3/16, 8/16, 11/16, 3/18, 4/19 i 10/21);

14) Pravilniku o planu i programu nastave i učenja opšteobrazovnih predmeta srednjeg stručnog obrazovanja u području rada Poljoprivreda, proizvodnja i prerada hrane ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", broj 9/18);

15) Pravilniku o nastavnom planu i programu opšteobrazovnih predmeta srednjeg stručnog obrazovanja u području rada Poljoprivreda, proizvodnja i prerada hrane ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 6/12, 1/13, 10/16, 11/16 i 13/18);

16) Pravilniku o planu i programu nastave i učenja opšteobrazovnih predmeta srednjeg stručnog obrazovanja u području rada Trgovina, ugostiteljstvo i turizam ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 6/18 i 13/21);

17) Pravilniku o nastavnom planu i programu srednjeg stručnog obrazovanja u području rada trgovina, ugostiteljstvo i turizam ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 10/12, 1/13, 17/13, 1/15 i 10/20);

18) Pravilniku o planu i programu nastave i učenja opšteobrazovnih predmeta srednjeg stručnog obrazovanja i vaspitanja u području rada Zdravstvo i socijalna zaštita ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", broj 10/19);

20) Pravilniku o nastavnom planu i programu opšteobrazovnih predmeta srednjeg stručnog obrazovanja u području rada Zdravstvo i socijalna zaštita ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 7/14, 11/16 i 13/18);

21) Pravilniku o nastavnom planu i programu opšteobrazovnih predmeta srednjeg stručnog obrazovanja u područjima rada Elektrotehnika i Mašinstvo i obrada metala ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 10/14, 11/16 i 13/18);

22) Pravilniku o nastavnom planu i programu opšteobrazovnih predmeta srednjeg stručnog obrazovanja u područjima rada Geologija, rudarstvo i metalurgija i Mašinstvo i obrada metala ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 8/14, 11/16 i 13/18);

23) Pravilniku o planu i programu nastave i učenja opšteobrazovnih predmeta srednjeg stručnog obrazovanja u području rada Geologija, rudarstvo i metalurgija ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", broj 15/21);

24) Pravilniku o planu i programu nastave i učenja opšteobrazovnih predmeta srednjeg stručnog obrazovanja u području rada Hidrometeorologija ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", broj 14/21);

25) Pravilniku o planu i programu nastave i učenja opšteobrazovnih predmeta srednjeg stručnog obrazovanja i vaspitanja u području rada ostalo - lične usluge ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 14/19 i 11/21);

26) Pravilniku o planu i programu nastave i učenja opšteobrazovnih predmeta srednjeg stručnog obrazovanja i vaspitanja u području rada Ekonomija, pravo i administracija ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 6/19, 9/19 i 2/22);

27) Pravilniku o nastavnom planu i programu srednjeg stručnog obrazovanja u području rada Ekonomija, pravo i administracija ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 10/12, 1/13, 15/15, 4/19, 2/20 i 2/22);

28) Pravilniku o nastavnom planu i programu srednjeg obrazovanja i vaspitanja za obrazovni profil saradnik u dramskoj umetnosti ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 1/21 i 17/21);

29) Pravilniku o nastavnom planu i programu srednjeg obrazovanja i vaspitanja za obrazovni profil saradnik u muzičkoj umetnosti ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 1/21 i 17/21);

30) Pravilniku o nastavnom planu i programu srednjeg obrazovanja i vaspitanja za obrazovni profil novinar saradnik ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 1/21 i 17/21);

31) Pravilniku o planu i programu nastave i učenja opšteobrazovnih predmeta srednjeg stručnog obrazovanja i vaspitanja za obrazovni profil saradnik u digitalnim medijima ("Službeni glasnik RS - Prosvetni glasnik", broj 16/21).

Učenici koji pohađaju obrazovne profile iz stava 1. ovog člana, program nastave i učenja predmeta Računarstvo i informatika izučavaju u skladu sa ovim pravilnikom.

Član 3

Ovaj pravilnik stupa na snagu narednog dana od dana objavljivanja u "Službenom glasniku Republike Srbije - Prosvetnom glasniku", a primenjuje se od školske 2022/2023. godine.

PLAN OPŠTEG OBRAZOVANJA ZA TROGODIŠNJE STRUČNE ŠKOLE

Područje rada: SVA PODRUČJA RADA

Obrazovni profil: SVI OBRAZOVNI PROFILI

STEPEN STRUČNE SPREME: III

PLAN OPŠTEG OBRAZOVANJA ZA TROGODIŠNJE STRUČNE ŠKOLE

I OBRAZOVNI NASTAVNI PREDMETI	PRVI RAZRED					DRUGI RAZRED					TREĆI RAZRED					UKUPNO
	razr. čas. nast.				nast. u bloku god.	razr. čas. nast.				nast. u bloku god.	razr. čas. nast.				nast. u bloku god.	razr. čas. nast.				nast. u bloku god.
	nedeljno		godišnje			nedeljno		godišnje			nedeljno		godišnje			nedeljno		godišnje
	T	V	T	V		T	V	T	V		T	V	T	V		T	V	T	V
A. Opšteobrazovni predmeti
A. Opšteobrazovni predmeti
a. Srpski jezik i književnost	3		105			2		70			2		60			7		235
b. Srpski jezik*	2		70			2		70			2		60			6		200
______ jezik i književnost**
Strani jezik	2		70			2		70			2		60			6		200
Ustav i prava građana											1		30			1		30
Istorija	3		105													3		105
Geografija	2		70													2		70
Muzička umetnost	1		35													1		35
Likovna kultura						1		35								1		35
Fizičko vaspitanje	2		70			2		70			2		60			6		200
Matematika	3		105			2		70								5		175
Računarstvo i informatika	1		35		60											1		35		60
Fizika	2		70													2		70
Hemija	2		70													2		70
Ekologija i zaštita životne sredine	1		35													1		35
UKUPNO A:	22		770		60	9		315			7		210			38		1295		60

NAPOMENA:	* Za učenike naroda i narodnosti koji nastavu slušaju na maternjem jeziku
	** Za učenike naroda i narodnosti prema članu 5. Zakona o srednjoj školi

II OSTALI OBLICI OBRAZOVNO-VASPITNOG RADA

I razred

II razred

III razred

Ukupno

FERIJALNA PRAKSA I PRAKTIČAN RAD

prema zahtevima područja rada

DODATNI RAD

do 60 čas.

do 180 časova

DRUŠTVENO-KORISTAN RAD

2 radna dana

6 radnih dana

PRIPREMNI I DOPUNSKI RAD

do 60 čas.

do 180 časova

III FAKULTATIVNE AKTIVNOSTI

FAKULTATIVNE NASTAVNE AKTIVNOSTI

1.1. Jezik drugog naroda ili narodnosti sa elementima nacionalne kulture

2 časa nedeljno

8 časova nedeljno

1.2. Drugi strani jezik

2 časa nedeljno

6 časova nedeljno

NAPOMENA:

Pored navedenih predmeta škola može da organizuje, u skladu sa opredeljenjima učenika, fakultativnu nastavu iz predmeta koji su utvrđeni nastavnim planom drugih obrazovnih profila istog ili drugog područja rada.

FAKULTATIVNE VANNASTAVNE AKTIVNOSTI

2.1. EKSKURZIJE

do 4 radna dana

do 5 radnih dana

do 13 radnih dana

2.2. STVARALAČKE I SLOBODNE AKTIVNOSTI UČENIKA

30-60 časova

90-180 časova

2.3. HOR

114 ČASOVA GODIŠNJE

BROJ I RASPORED RADNIH SEDMICA ZA TROGODIŠNJE STRUČNE ŠKOLE

Razred	Razredno-časovna nastava	Nastava u bloku		Obavezne i fakultativne vannastavne aktivnosti	Ukupno sedmica	Završni ispit
Razred	Razredno-časovna nastava	Računarstvo i informatika	Stručni predmeti	Obavezne i fakultativne vannastavne aktivnosti	Ukupno sedmica	Završni ispit
I	35 sedmica	2 sedmice	-	2 sedmice	39	-
II	35-37 sedmica	-	do 2 sedmice	2 sedmice	39	-
III	30-32 sedmice	-	4-2 sedmice	2 sedmice	39	3 sedmice

PLAN OPŠTEG OBRAZOVANJA ZA ČETVOROGODIŠNJE STRUČNE ŠKOLE

Područje rada: SVA PODRUČJA RADA

Obrazovni profil: SVI OBRAZOVNI PROFILI

STEPEN STRUČNE SPREME: IV

PLAN OPŠTEG OBRAZOVANJA ZA ČETVOROGODIŠNJE STRUČNE ŠKOLE

I OBAVEZNI NASTAVNI PREDMETI	PRVI RAZRED					DRUGI RAZRED					TREĆI RAZRED					ČETVRTI RAZRED					UKUPNO
	razr. čas. nast.				nas. u bloku god.	razr. čas. nast.				nas. u bloku god.	razr. čas. nast.				nas. u bloku god.	razr. čas. nast.				nas. u bloku god.	razr. čas. nast.				nas. u bloku god.
	nedeljno		godiš.			nedeljno		godiš.			nedeljno		godiš.			nedeljno		godiš.			nedeljno		godiš.
	T	V	T	V		T	V	T	V		T	V	T	V		T	V	T	V		T	V	T	V
a. Srpski jezik i književnost	3		105			3		105			3		105			3		90			12		405
a. Srpski jezik i književnost	3		105			3		105			3		105			3		90			12		405
b. Srpski jezik*	2		70			2		70			2		70			2		60			8		270
____ jezik i književnost**
Strani jezik	2		70			2		70			2		70			2		60			8		270
Sociologija											2		70								2		70
Filozofija																2		60			2		60
Istorija	2		70			2		70													4		140
Muzička umetnost	1		35																		1		35
Likovna kultura						1		35													1		35
Fizičko vaspitanje	2		70			2		70			2		70			2		60			8		270
Matematika	3		105			3		105													6		210
Računarstvo i informatika	2		70		60																2		70		60
Geografija	2		70																		2		70
Fizika	2		70			2		70													4		140
Hemija	2		70																		2		70
Biologija	2		70																		2		70
Ustav i prava građana																1		30			1		30
UKUPNO A:	23		805		60	15		525			9		315			10		300			57		1945		60

NAPOMENA:	* Za učenike naroda i narodnosti koji nastavu slušaju na maternjem jeziku
	** Za učenike naroda i narodnosti prema članu 5. Zakona o srednjoj školi

OSTALI OBLICI OBRAZOVNO-VASPITNOG RADA

I razred

II razred

III razred

IV razred

Ukupno

FERIJALNA PRAKSA I PRAKTIČNI RAD

Prema zahtevima područja rada u planu

DODATNI RAD

do 60 časova

do 240 časova

DRUŠTVENO-KORISTAN RAD

2 radna dana

8 radnih dana

PRIPREMNI I DOPUNSKI RAD

do 60 časova

do 240 časova

III

FAKULTATIVNE AKTIVNOSTI

I razred

II razred

III razred

IV razred

Ukupno

FAKULTATIVNE NASTAVNE AKTIVNOSTI

1.1. Jezik drugog naroda ili narodnosti sa elementima nacionalne kulture

2 časa nedelj.

8 časova

1.2. Drugi strani jezik

2 časa nedelj.

8 časova

NAPOMENA:

FAKULTATIVNE VANNASTAVNE AKTIVNOSTI

2.1. Ekskurzije

do 4 radna dana

do 7 radnih dana

do 19 radnih dana

2.2. Stvaralačke i slobodne aktivnosti učenika

30-60 časova

120-240 časova

2.3. Hor

140 časova godišnje

BROJ I RASPORED RADNIH SEDMICA ZA ČETVOROGODIŠNJE STRUČNE ŠKOLE

Razred	Razredno-časovna nastava	Nastava u bloku		Obavezne i fakultativne vannastavne aktivnosti	Ukupno sedmica	Matura
Razred	Razredno-časovna nastava	Računarstvo i informatika	Stručni predmeti	Obavezne i fakultativne vannastavne aktivnosti	Ukupno sedmica	Matura
I	35 sedmica	2 sedmice	-	2 sedmice	39	-
II	35-37 sedmica	-	do 2 sedmice	2 sedmice	39	-
III	35-37 sedmica	-	do 2 sedmice	2 sedmice	39	-
IV	30-32 sedmice	-	4-2 sedmice	2 sedmice	39	3 sedmice

PROGRAM ZAJEDNIČKIH PREDMETA ZA I RAZRED STRUČNIH ŠKOLA*

SRPSKI JEZIK I KNJIŽEVNOST**

(za trogodišnje obrazovanje)

Cilj

Cilj nastave srpskog jezika i književnosti jeste proširivanje i produbljivanje znanja o srpskom jeziku; unapređivanje jezičke i funkcionalne pismenosti; proširivanje i produbljivanje znanja o srpskoj i svetskoj književnosti, razvijanje ljubavi prema knjizi i čitanju, osposobljavanje za interpretaciju umetničkih tekstova; upoznavanje reprezentativnih dela srpske i opšte književnosti, književnih žanrova, književnoistorijskih pojava i procesa u književnosti; proširivanje i produbljivanje književnih znanja i čitalačkih veština; obrazovanje i vaspitanje učenika kao slobodne, kreativne i kulturne ličnosti, kritičkog uma i oplemenjenog jezika i ukusa.

Zadaci

Nastava jezika (znanja o jeziku, sposobnost služenje jezikom i vaspitna uloga nastave jezika). Učenici treba da:

- ovladaju znanjima o srpskom književnom jeziku;

- steknu veštine i sposobnosti njegovog korišćenja u opštenju sa drugima, u pismenom i usmenom izražavanju, prilikom učenja, obrazovanja i intelektualnog razvoja;

- poštuju maternji jezik, neguju srpski jezik, tradiciju i kulturu srpskog naroda, nacionalnih manjina, etničkih zajednica i drugih naroda;

- unapređuju kulturu jezičkog opštenja, u skladu sa poštovanjem rasne, nacionalne, kulturne, jezičke, verske, rodne, polne i uzrasne ravnopravnosti, sa razvijanjem tolerancije i uvažavanja različitosti i sa poštovanjem i uvažavanjem drugih jezika i drugih kultura.

Nastava književnosti (usvajanje književnih znanja, razvijanje čitalačkih veština i afirmisanje vaspitnih vrednosti putem književnosti). Učenici treba da:

- upoznaju reprezentativna dela srpske književne baštine i dela opšte književnosti, njihove autore, poetske i estetske vrednosti;

- neguju i razvijaju čitalačke kompetencije i interpretacijske veštine posredstvom kojih će se upoznavati sa reprezentativnim književnim delima iz istorije srpske i opšte književnosti, čitati ih i tumačiti u doživljajnoj i istraživačkoj ulozi;

- razvijaju literarne afinitete i postanu čitaoci rafiniranog estetskog ukusa koji će umeti da na istraživački, stvaralački i aktivan način čitaju književna dela svih žanrova, vrednuju ih, govore o njima i povodom njih;

- usvoje humanističke stavove, uverenja i sistem vrednosti;

- osposobe se za pouzdano moralno prosuđivanje, opredeljivanje za dobro i osudu nasilništva i nečoveštva, odbacivanje svih vidova agresivnog i asocijalnog ponašanja i za razvijanje samosvesti i lične odgovornosti;

- podstiču na saosećanje sa bližnjima i odgovornost prema drugom;

- razviju vrline razboritosti i ravnoteže i mudrosti.

Opšti zadaci. Učenici treba da:

- razvijaju i neguju stvaralački i istraživački duh u procesu učenja i u primeni stečenih znanja;

- razvijaju i neguju metodičnost i metodička postupanja prilikom ovladavanja složenim i obimnim znanjima;

- usaglašeno sa opštim ishodima učenja, kao i usklađeno sa uzrastom i sposobnostima, dalje razvijaju znanja, vaspitne vrednosti i funkcionalne veštine koje će moći da koriste u daljem obrazovanju, u profesionalnom radu i u svakodnevnom životu;

- razvijaju lični i nacionalni identitet i osećanje pripadnosti državi Srbiji;

- formiraju vrednosne stavove kojima se čuva nacionalna i svetska kulturna baština;

- budu osposobljeni za život u multikulturalnom društvu.

I razred

(3 časa nedeljno, 105 časova godišnje)

SADRŽAJI PROGRAMA

KNJIŽEVNOST (66 časova)

I. UVOD U PROUČAVANJE KNJIŽEVNOG DELA (12 časova)

Priroda i smisao književnosti

Pojam i naziv književnosti; književnost kao umetnost; književnost i druge umetnosti; usmena i pisana književnost uloga književne umetnosti u društvu; književnost i proučavanje književnosti, nauke o književnosti: teorija, istorija književnosti i književna kritika.

Umetnički doživljaj, utisci, razumevanje, saznavanje i doživljavanje umetničkih vrednosti u književnom delu.

Struktura književnog dela

Tema, motiv (manja tematska jedinica); fabula i siže; lik, karakter, tip, narator, pisac; ideje, misli i poruke, smisao književno-umetničkog dela; kompozicija književnog dela (na primerima lirskog, epskog i dramskog dela); jezik u književnoumetničkom delu (piščev izbor i raspoređivanje reči), sredstva umetničkog izražavanja.

Dela za obradu

Sunce se devojkom ženi - lirska narodna pesma

Banović Strahinja - epska narodna pesma

Devojka brža od konja - narodna pripovetka

Laza Lazarević: Prvi put s ocem na jutrenje - umet. pripov.

Sofokle: Antigona - tragedija

Ivo Andrić: O priči i pričanju (Beseda prilikom primanja Nobelove nagrade)

II. KNJIŽEVNOST STAROG VEKA (10 časova)

Osnovne informacije o razvoju, vrstama, tematici i osobenostima književnosti starog veka.

Ep o Gilgamešu (odlomak)

Homer - Ilijada (odlomak - VI pevanje)

Biblija - iz Starog zaveta; Legenda o potopu; iz Novog zaveta; Jevanđelje po Mateju (Stradanje i vaskrsenje Hristovo).

III. SREDNJOVEKOVNA KNJIŽEVNOST (11 časova)

Počeci slovenske pismenosti, značaj rada Ćirila i Metodija i njihovih učenika. Najstarija slovenska pisma (glagoljica, ćirilica); staroslovenski jezik i recenzije staroslovenskog jezika; najstariji spomenici južnoslovenske kulture (Baščanska ploča, Samuilov natpis, Brižinski spomenik, Miroslavljevo jevanđelje); međusobne veze i uticaji pisane i usmene književnosti.

Sava Nemanjić (Sv. Sava): Žitije Sv. Simeona (odlomak) - Bolest i smrt Sv. Simeona

Jefimija: Pohvala knezu Lazaru

Despot Stefan Lazarević: Slovo ljubve

Usmeno predanje o Sv. Savi - (narodne pesme, priče i legende - izbor).

IV. NARODNA (USMENA) KNJIŽEVNOST (11 časova)

Narodna (usmena) književnost: pojam, bitne odlike, osnovne teme i motivi, umetnička vrednost i značaj (sinteza).

Narodna poezija i njen značaj u životu i istoriji srpskog naroda.

Srpska djevojka - narodna pesma

Kneževa večera - narodna pesma

Marko pije uz ramazan vino - narodna pesma

Dioba Jakšića - narodna pesma

Ropstvo Janković Stojana - narodna pesma

Boj na Mišaru - narodna pesma

V. HUMANIZAM I RENESANSA (11 časova)

Humanizam i renesansa u Evropi i kod nas i glavni predstavnici (pojam, osobenosti, značaj).

F. Petrarka: Kanconijer (izbor soneta)

V. Šekspir: Romeo i Julija

Servantes: Don Kihot (odlomak)

Š. Menčetić: Prvi pogled

Dž. Držić: Gorčije žalosti jesu li gdi komu

M. Držić: Novela od Stanca

VI. BAROK I KLASICIZAM (6 časova)

Barok i klasicizam i njihovi glavni predstavnici u Evropi i kod nas (pojam, osobenosti, značaj).

I. Gundulić: Osman (odlomci iz I i VIII pevanja)

Molijer: Tvrdica

VII. LEKTIRA (5 časova)

Dante Alegijeri: Božanstvena komedija (odlomak iz Pakla)

D. Kiš: Rani jadi

Izbor iz poezije savremenih pesnika prema izboru učenika i nastavnika (D. Radović, M. Antić, Lj. Simović i dr.)

VIII. KNJIŽEVNOTEORIJSKI POJMOVI

Na navedenim delima ponavljaju se, proširuju, usvajaju i sistematizuju osnovni književnoteorijski pojmovi.

Lirsko, epsko, dramsko pesništvo.

Lirske ("ženske") i epske (junačke) pesme. Epski junak.

Epska poezija u prozi: pripovetka, novela, roman; jednostavniji oblici epske proze: mit, predanje, bajka, priča. Žitije (životopis, biografija), pohvala, slovo.

Dramska poezija (odlike, podela): tragedija, komedija, drama u užem smislu reči. Farsa. Drama i pozorište. Dramski junak.

Stih i proza. Metrika, heksametar, deseterac, cezura.

Sredstva umetničkog izražavanja

Epitet, poređenje, personifikacija, hiperbola, gradacija, antiteza, metafora, lirski paralalizam. Simbol. Humanizam, renesansa, petrarkizam, barok, klasicizam.

JEZIK (25 časova)

I. OPŠTI POJMOVI O JEZIKU

Jezik kao sredstvo komunikacije (osnovni pojmovi).

Osnovni pojmovi o književnom (standardnom) jeziku. Njegov nacionalni i kulturni značaj.

II. JEZIČKI SISTEM I NAUKE KOJE SE NJIME BAVE

Jezik kao sistem znakova.

Fonetika i fonologija, glas i fonema.

Morfologija. Reči i morfeme. Tvorba reči.

Sintaksa. Rečenica kao jezička i komunikativna jedinica.

Leksikologija. Leksički fond (bogaćenje rečnika, stručna terminologija).

III. PRAVOPIS

Osnovni principi pravopisa srpskog književnog jezika. Pisanje velikog slova.

KULTURA IZRAŽAVANJA (14 časova)

I. USMENO IZRAŽAVANJE

Artikulacija glasova, književna akcentuacija, melodija rečenice, jačina, visina tona, boja glasa, tempo izgovora; pauza - logička i psihološka i njihova izražajna funkcija. Akcenat, reči, grupe reči, rečenice (smisaonice). Otklanjanje nestandardne akcentuacije iz učeničkog govora.

Izražajno čitanje i kazivanje napamet naučenih kraćih proznih i dijaloških tekstova. Recitovanje stihova.

Stilske vežbe. Funkcionalni stilovi: razgovorni književnoumetnički jezik.

II. PISMENO IZRAŽAVANJE

Pravopisne vežbe: pisanje velikog slova.

Stilske vežbe: sažimanje pismenog sastava uz pojačavanje njegove informativnosti, otklanjanje suvišnih reči i neprikladnih izraza.

Domaći pismeni zadaci (čitanje i analiza).

Četiri pismena zadatka godišnje.

II razred

(2 časa nedeljno, 70 časova godišnje)

SADRŽAJI PROGRAMA

KNJIŽEVNOST (48)

PROSVETITELJSTVO (5)

Prosvetiteljstvo (pojam, osobenosti, značaj i glavni predstavnici)

Dositej Obradović: Život i priključenija (odlomak)

Jovan Sterija Popović: Tvrdica

ROMANTIZAM (19)

Romantizam (pojam, osobenosti, značaj i glavni predstavnici)

Džordž Gordon Bajron: Čajld Harold (odlomak)

Aleksandar Sergejevič Puškin: Cigani (odlomak)

Hajnrih Hajne: Lorelaj

Vuk Stefanović Karadžić: Reformator jezika i pravopisa, sakupljač narodnih umotvorina

Branko Radičević: Đački rastanak (odlomak)

Đura Jakšić: Veče, Ponoć

Jovan Jovanović Zmaj: Đulići i Đulići uveoci (izbor)

Laza Kostić: Među javom i međ snom

Petar Petrović Njegoš: Gorski vijenac (odlomci)

Ivan Mažuranić: Smrt Smail-age Čengića (Harač)

REALIZAM (19)

Realizam (pojam, osobenosti, značaj i glavni predstavnici)

Onore de Balzak: Čiča Gorio (odlomak)

Nikolaj Vasiljević Gogolj: Revizor (odlomak)

Milovan Glišić: Glava šećera

Laza Lazarević: Vetar (odlomak)

Radoje Domanović: Danga

Stevan Sremac: Zona Zamfirova (odlomak)

Simo Matavulj: Povareta

Vojislav Ilić: Sivo, sumorno nebo

Silvije Strahimir Kranjčević: Moj dom

Janko Kersnik: Seljakova smrt

LEKTIRA (5)

Ivo Andrić: Most na Žepi i druge pripovetke

Dragoslav Mihailović: Kad su cvetale tikve

Milutin Milanković: Kroz vasionu i vekove

KNJIŽEVNOTEORIJSKI POJMOVI

Na navedenim delima ponavljaju se, proširuju, usvajaju i sistematizuju osnovni književnoteorijski pojmovi.

Lirska poezija (osobenosti književnog roda); lirska pesma; kompoziciona struktura lirske pesme; pesnička slika; književnoumetnički (pesnički) jezik: slikovnost (konkretnost), emocionalnost, simboličnost, preobražaj značenja, ritmičnost i harmoničnost; versifikacija; sistemi versifikacije; trohej, jamb, daktil; stih; strofa; rima.

Realistička pripovetka i roman.

Romantično, realistično, humoristično, satirično, groteskno.

Sredstva umetničkog izražavanja (stilske figure): metafora, personifikacija, alegorija, ironija, sarkazam, asindet, polisindet, anafora, epifora, simploha, onomatopeja, aliteracija, asonanca, igra rečima.

Pismo, autobiografija, sonet, sonetni venac.

Lirsko-epska poezija (balada, romansa, poema).

JEZIK (12)

KNJIŽEVNI JEZIK

Osnovni principi jezičke kulture.

Jezička situacija u Srbiji.

Principi jezičke ravnopravnosti. Jezička tolerancija.

TVORBA REČI

Osnovni pojmovi o izvođenju (derivaciji) reči. Važniji modeli za izvođenje imenica, prideva i glagola.

LEKSIKOLOGIJA

Značenjski (semantički) i formalni odnosi među leksemama (sinonimija; antonimija; polisemija i homonimija; metaforična i metonimijska značenja).

Osnovni pojmovi o terminologiji i stručnim terminima. Terminološki rečnici.

PRAVOPIS

Sastavljeno i rastavljeno pisanje reči. Pravopisni znaci. Skraćenice. Rastavljanje reči na kraju retka.

KULTURA IZRAŽAVANJA (10)

USMENO IZRAŽAVANJE

Pričanje događaja i doživljaja (prikazivanje osećanja).

Opisivanje bića, predmeta, radnji, pojava (tačno, verno, sažeto).

Samostalno izlaganje u funkciji interpretacije književnog teksta. Uočavanje jezičkih postupaka i stilogenih mesta književnog teksta (čitanjem i obrazlaganjem). Dijalog u funkciji obrade teksta.

Izražajno kazivanje napamet naučenih lirskih pesama i kraćih monoloških tekstova. Dosledno usvajanje ortoepske norme i usvajanje veštine govorenja.

Stilske vežbe, funkcionalni stilovi; naučni stil.

PISMENO IZRAŽAVANJE

Pravopisne vežbe: pisanje brojeva i odričnih oblika glagola. Pisanje skraćenica.

Pismeni sastavi: izrada plana pismenog sastava, usavršavanje teksta; pisanje poboljšane verzije pismenog sastava (unošenje novih podataka, otklanjanje beznačajnih pojedinosti).

Dva pismena zadatka godišnje.

III razred

(2 časa nedeljno, 60 časova godišnje)

SADRŽAJI PROGRAMA

KNJIŽEVNOST (41)

MODERNA (18)

Moderna u evropskoj i srpskoj književnosti. (Impresionizam i simbolizam - opšti pojam).

Šarl Bodler: Albatros

Aleksa Šantić: Veče na školju, Moja otadžbina

Jovan Dučić: Jablanovi

Milan Rakić: Dolap

Vladislav Petković Dis: Možda spava

Antun Gustav Matoš: Jesenje veče

Bora Stanković: U noći

Branislav Nušić: Narodni poslanik (odlomak)

MEĐURATNA I RATNA KNJIŽEVNOST (18)

Srpska književnost - opšte odlike i glavni predstavnici.

Dušan Vasiljev: Čovek peva posle rata

Miloš Crnjanski: Seobe I - odlomci

Tin Ujević: Svakidašnja jadikovka

Kosta Racin: Berači duvana

Veljko Petrović: Salašar

Desanka Maksimović: Izbor iz poezije

Ivan Goran Kovačić: Jama

LEKTIRA (5)

Rabindranat Tagora: Gradinar (41)

Ivo Andrić: Na Drini ćuprija (odlomci)

KNJIŽEVNOTEORIJSKI POJMOVI

Na navedenim delima ponavljaju se, proširuju, usvajaju i sistematizuju osnovni književnoteorijski pojmovi.

Lirika. Moderna lirska pesma (struktura). Pesma u prozi.

Stih: jedanaesterac, dvanaesterac, slobodan stih. Sredstva književnoumetničkog izražavanja (stilske figure): metonimija, sinegdoha, paradoks, aluzija, apostrofa, retorsko pitanje, inverzija, elipsa, refren.

Epika. Oblici umetničkog izražavanja: pričanje (naracija), opisivanje (deskripcija), dijalog, monolog, unutrašnji monolog, doživljeni govor, piščev komentar; kazivanje u prvom, drugom i trećem licu.

Drama. Drama u užem smislu (osobine): moderna drama, (psihološka, simbolistička, impresionistička); dramska situacija; scenski jezik (vizuelni i akustični scenski znakovi); publika, glumac, gluma, režija, lektor, scenograf.

JEZIK (13)

SINTAKSA

Sintaksičke jedinice: rečenica u širem smislu (komunikativne rečenice) i rečenice u užem smislu (predikatske rečenice).

Padežni sistem. Pojam padežnog sistema i predloško-padežnih konstrukcija.

Kongruencija: definicija i osnovni pojmovi.

Sistem zavisnih rečenica: tri osnovna tipa vrednosti zavisnih rečenica (imeničke, pridevske i priloške zavisne rečenice).

Sistem nezavisnih rečenica. Obaveštajne, upitne, zapovedne, željne i uzvične rečenice.

Glagolski vid i rod.

Glagolska vremena i glagolski načini - osnovni pojmovi.

Naporedni odnosi među sintaksičkim jedinicama (sastavni, rastavni, suprotni).

PRAVOPIS

Interpunkcija.

KULTURA IZRAŽAVANJA (6)

USMENO IZRAŽAVANJE

Kazivanje i recitovanje napamet naučenih književnoumetničkih tekstova.

Stilistika. Funkcionalni stilovi: publicistički.

PISMENO IZRAŽAVANJE

Stilistika. Leksička sinonimija i višeznačnost reči, izbor reči (preciznost). Pojačavanje i ublažavanje iskaza; obično, ublaženo i uvećano značenje reči; prenesena značenja reči (figurativna upotreba imenica, glagola i prideva).

Pismene vežbe novinarska vest, članak, izveštaj, intervju, komentar i dr. Prikaz književno-scenskog ili filmskog dela. Uvežbavanje tehnike izrade pismenih sastava.

Domaći pismeni zadaci (čitanje i analiza na času)

Dva pismena zadatka.

NAČIN OSTVARIVANJA PROGRAMA

UVODNA OBJAŠNJENJA

Zavisno od razreda i sadržaja godišnji fond časova nastave ovog predmeta raspoređen je tako da je za područje književnost izdvojeno oko 60%, a za druga dva (jezik i kultura izražavanja) oko 40% časova.

U okviru tog fonda planirani sadržaji se obrađuju sa 70% časova. Ostalih 30% časova predviđeno je za ponavljanje, utvrđivanje, vežbanje i sistematizovanje programa.

Cilj i zadaci čine celinu i ostvaruju se tokom tri godine - sistematski i kontinuirano - u svim predviđenim programsko-tematskim područjima i vidovima rada.

Svi sadržaji raspoređeni su po razredima, područjima, oblastima i temama uz primenu načela postupnosti, korelacije, integracije i primerenosti uzrastu.

Sadržaji programa za trogodišnje srednje stručne škole (I, II i III razred) redukovani su u odnosu na sadržaje programa četvorogodišnjih srednjih stručnih škola (I, II, III i IV razred).

Sadržaji književnosti konkretizovani su po razredima, segmentima (književnost i lektira), a obuhvataju književnoteorijsko i književnoistorijsko proučavanje književnoumetničkih dela i književnosti žanrovski raspoređenih.

Područje jezik obuhvata izučavanje jezika kao sistema. U sadržaje ovog područja ugrađeni su elementi opšte lingvistike i pravopisa.

Područje kultura izražavanja obuhvata oblike i vrste u oblasti usmenog i pismenog izražavanja (po razredima). U ovoj oblasti planirane su govorne i pismene vežbe, domaći zadaci i pismeni zadaci, koji treba da se rade naizmenično ćirilicom i latinicom.

Radi što uspešnije realizacije brojnih zahteva i sadržaja neophodna je i stalna saradnja nastavnika srpskog jezika i književnosti s nastavnicima drugih predmeta (istorije, srodnih opštestručnih i užestručnih predmeta), stručnim saradnicima (školskim bibliotekarom - medijatekarom, pedagogom, psihologom) i organima (stručnim aktivom i većima), roditeljima učenika i međuopštinskom (regionalnom) prosvetno-pedagoškom službom; takođe je korisna saradnja nastavnika i sa određenim institucijama (narodnom bibliotekom, domom kulture, bioskopom, lokalnim novinama, radio-stanicom i dr.).

Kvalitet i trajnost znanja, umenja, veština i navika učenika u mnogome zavise od principa, oblika, metoda i sredstava koji se koriste u obrazovno-vaspitnom procesu. Zbog toga savremena nastava srpskog jezika i književnosti pretpostavlja ostvarivanje bitnih zadataka i sadržaja programa uz maksimalno moguću misaonu aktivnost učenika (subjekata u nastavi), poštovanje određenih didaktičkih principa (posebno: svesne aktivnosti učenika, naučnosti, primerenosti, postupnosti, sistematičnosti i očiglednosti), kao i adekvatnu primenu onih nastavnih oblika, metoda, postupaka i sredstava čiju su vrednost utvrdile savremena praksa i metodika nastave srpskog jezika i književnosti (pre svega: razni vidovi grupnog i individualnog rada primereni mogućnostima učenika, metode - dijaloška, tekstualno-grafičke demonstracije i samostalnih radova učenika, sredstva - udžbenici, priručnici, razne vrste tekstova i grafičkih prikaza, grafofolije, nastavni i drugi filmovi, radio i televizijske emisije i sl.). Izbor određenih nastavnih oblika, metoda, postupaka i sredstava uslovljen je, pre svega, nastavnim sadržajem i ciljevima (obrazovnim, vaspitnim i funkcionalnim), koje treba ostvariti na jednom času srpskog jezika i književnosti.

Redovna nastava srpskog jezika i književnosti izvodi se u specijalizovanim učionicama i kabinetima za ovaj predmet, koji treba da budu opremljeni u skladu sa normativima za srednje stručne škole. Delimično, ona se organizuje i u drugim školskim prostorijama (biblioteci - medijateci, čitaonici, audiovizuelnoj sali i sl.).

U nastavi srpskog jezika i književnosti koriste se odobreni udžbenici i priručnici i bibliotečko-informacijska građa od značaja za ostvarivanje zadataka i sadržaja programa ovog predmeta, odnosno za sistematsko osposobljavanje učenika za samostalno korišćenje raznih izvora saznanja u nastavi i van nje.

U odnosu na dosadašnji, ovaj program donosi izvesne promene i novine, koje treba imati u vidu prilikom planiranja (globalnog i operativnog) i realizacije predviđenih zadataka i sadržaja. Posebno su značajne ove promene i novine u programu: izmenjen je nedeljni i godišnji fond časova u svim razredima srednjih stručnih škola kao i način raspodele predviđenog godišnjeg fonda časova na pojedine segmente programa; obezbeđen je adekvatniji odnos između časova obrade i drugih tipova časova: korigovani su cilj i zadaci nastave; izmenjeni su struktura i sadržaji područja književnost i jezik; u program je uključen sadržaj proučavanja književnog dela. Uvedena je oblast lektire, uključeni su novi autori i naslovi; određeni su osnovni književnoteorijski pojmovi koji se usvajaju tokom obrade odgovarajućih dela: stvoreni su preduslovi za kreativno ispoljavanje nastavnika i prilagođavanje vaspitno-obrazovnog rada različitim situacijama u praksi, kao i za pojačavanje stvaralačke saradnje nastavnika i učenika.

KNJIŽEVNOST

Ovo programsko-tematsko područje obuhvata najznačajnija dela iz srpske i svetske književnosti, koja su raspoređena u književnoistorijskom kontinuitetu od starog veka do danas.

Program I razreda je za početak predvideo uvod u proučavanje književnog dela (književnoteorijski pristup) kako bi se izbeglo naglo prelaženje sa tematskog proučavanja, karakterističnog za nastavu ovog predmeta u osnovnoj školi, na proučavanje istorije književnosti, tj. izučavanje književnoumetničkih dela u istorijskom kontekstu. Uz taj osnovni razlog treba imati u vidu i druga preimućstva ovakvog pristupa: nastavnik će steći uvid u književnoistorijska znanja koja su učenici poneli iz osnovne škole. Ta znanja će se sistematizovati, proširiti i produbiti, čime će se ostvariti valjaniji put za složeniji i studiozniji pristup književnim delima kakav zahteva program književnosti u srednjim stručnim školama.

Nastavnik srpskog jezika i književnosti u srednjim stručnim školama treba da pođe od pretpostavke da je učenik u osnovnoj školi stekao osnovna znanja:

- iz teorije književnosti: tema, motiv, fabula; lik, karakter; struktura proznog književnog dela; književni rodovi i vrste; osnovna jezičkostilska izražajna sredstva; usmena i pisana književnost; struktura lirske pesme; stih, strofa, rima, ritam; struktura dramskog dela; dijalog, monolog, dramska vrsta, drama i pozorište, film, radio-drama, televizijska drama;

- iz osnova scenske i filmske kulture: slika, reč, zvuk, filmska muzika, situacija, radnja, junaci filma, elementi filmskog izraza, filmske vrste, od sinopsisa do scenarija; film, televizija, književnost (sličnost i razlike).

Sa stečenim znanjima, koja se u programu srednjih stručnih škola proširuju i produbljuju, učenik može aktivno da učestvuje u interpretaciji književnog dela.

Interpretativno-analitički metodički sistem je osnovni vid nastave književnosti i njega treba dosledno primenjivati prilikom upoznavanja učenika sa izabranim književnim delima koja su predviđena programom. Naravno, ne treba očekivati da se sva programom predviđena dela obrađuju na nivou interpretacije kao najpotrebnijeg analitičko-sintetičkog pristupa književnom delu. Nastavnik treba da proceni na kojim će delima raditi interpretaciju, a na kojim osvrt, prikaz ili, pak, problemsko-stvaralački metodički sistem.

Nema sumnje da ovakav program književnosti u srednjim stručnim školama povremeno traži i primenu eksplikativnog metodičkog sistema kada se mora čuti nastavnikova reč, i to najčešće prilikom davanja informacija o epohama koje se proučavaju, kao i u svim drugim situacijama u kojima nastavnik ne može računati na učenikova predznanja (na primer: osnovne informacije o počecima pismenosti, da je njegov govor model pravilnog, čistog i bogatog jezika kakvom treba da teže njegovi učenici).

Književna dela iz programa lektira imaju ravnopravan tretman sa delima iz obaveznog programa književnosti i obrađuju se po istom metodičkom sistemu. Treba napomenuti da se iz lektire koja je data po izboru učenika i nastavnika ne moraju obraditi svi pisci, već književno delo onog pisca za koje se opredeljuju učenici i nastavnik.

JEZIK

Program nastave jezika u srednjim stručnim školama koncipiran je tako da omogući učenicima sticanje znanja i o jeziku kao društvenoj pojavi i o jeziku kao sistemu znakova. Cilj je da učenici, pored znanja o svom maternjem jeziku, steknu i opšte lingvistička odnosno sociolingvistička znanja neophodna obrazovanom čoveku. Ova opšta znanja su funkcionalno povezana sa nastavom maternjeg jezika. Glavni deo tih znanja obrađuje se u segmentu opšti pojmovi o jeziku. Kao u uvodnom delu segmenta književni jezik (u prvom razredu) i segmentu jezički sistem i nauke koje se njime bave; ali se opšti pojmovi obrađuju i tokom cele nastave - u vezi sa odgovarajućim partijama o srpskom kao maternjem jeziku. Insistiranje na jednom teorijski i metodički višem nivou izučavanju jezičkih pojava daje novi kvalitet nastavi koja obuhvata i znanja s kojima su se učenici sretali u osnovnoj školi. Ova znanja, pored svoje opšteobrazovne vrednosti i značaja za olakšavanje i poboljšavanje nastave srpskog jezika, treba da posluže i lakšem savlađivanju gradiva iz stranih jezika.

Deo programa književni jezik višestruko je značajan. Njegovom realizacijom učenici treba da steknu znanja i izgrade odgovarajuće stavove o srpskom književnom jeziku i o značaju književnojezičke norme i jezičke kulture. Ovaj deo programa uključuje i nastavu o razvoju književnog jezika.

U segmentu programa posvećenog organizaciji i funkcionisanju jezičkog sistema ne obrađuju se samo čisto gramatički aspekti jezičkog sistema već se obuhvataju i funkcionalni aspekti. Zato su, između ostalog, u sintaksu uneti i elementi lingvistike teksta i gramatike. Poseban je značaj dat leksikologiji (koja se nadovezuje na deo o tvorbi reči), i to ne samo da bi učenici stekli više znanja o rečničkom blagu svoga jezika nego i da bi razvili pravilan odnos prema raznim pojavama u leksici.

U obradi svih segmenata programa treba se nadovezivati na znanja koja su učenici stekli tokom prethodnog školovanja. Međutim, ovde nije reč o prostom obnavljanju i utvrđivanju ranije stečenih znanja, nego o dobijanju celovite slike o srpskom jeziku, i kao što je već rečeno, o usvajanju jednog kvalitativno višeg pristupa proučavanju jezičke organizacije i jezičkih zakonitosti.

Veoma je važno da se nastava jezika poveže sa ostalim delovima ovog nastavnog predmeta. Naime, ova nastava pruža lingvistička znanja koja će biti podloga za tumačenje jezika i stila književnih dela, s tim što ova dela pružaju i odgovarajući materijal za uočavanje estetske funkcije jezika. S druge strane, nastava jezika se mora povezati i sa nastavom kulture izražavanja. Time će lingvistička znanja (o akcenatskom sistemu, tvorbi reči, leksikologiji, sintaksi itd.), kao i proučavanje pravopisa, doprineti da učenici bolje i postupnije usvoje književnojezičku normu i da poboljšaju svoje izražajne sposobnosti.

KULTURA IZRAŽAVANJA

Vežbe u usmenom izražavanju treba u srednjim stručnim školama da daju određeni stepen pravilne artikulacije, dikcije, intonacije, ritma i tempa u čitanju i kazivanju lirskog, epskog i dramskog teksta. Ove se vežbe, po pravilu, realizuju u toku obrade književnog teksta na taj način što će nastavnik, direktno, svojim čitanjem, govorenjem ili uz pomoć snimka, analizirati odgovarajuće elemente pravilnog usmenog izražavanja kako bi ih učenici uočili. Stečena saznanja transformišu se u veštine i umenja na taj način što učenici interpretiranjem književnih tekstova nastoje da sami dostignu odgovarajući stepen veštine i umenja ove vrste. Stečene sposobnosti se dalje uvežbavaju različitim oblicima usmenog izražavanja učenika (izveštavanje, raspravljanje, referisanje i dr.). Većina predviđenih oblika ove nastave neposredno se uključuje u nastavu književnosti ili primene za izradu pismenih sastava.

U prvom razredu (delimično i u drugom) veoma je uputno da nastavnik učenicima demonstrira metodologiju izrade pismenog sastava. U tom smislu korisno je kombinovati indukciju i dedukciju. Na odabranom uzorku (rasprava, izveštaj i dr.) treba analizirati njegovu kompoziciju, funkciju odeljaka i ostale elemente (primerenost stila i sl.). Zatim se učenicima može dati zadatak da pripreme građu o jednoj temi, ali da prikupljenu građu ne oblikuju već da se to uradi na času. Vežba u metodologiji izrade pismenog sastava na osnovu prikupljene građe trebalo bi da bude demonstracija celokupnog postupka izrade pismenog sastava: od analize teme, određivanja njenog težišta, selekcije prikupljene građe, rasporeda pojedinosti s gledišta dobre kompozicije, do oblikovanja građe i rada na usavršavanju teksta. Racionalizacija nastave u ovom poslu postiže se na taj način što će uzorak teksta biti u vezi s književnim delom iz programa za određeni razred.

I diferenciranje funkcionalnih stilova valja obavljati na uzorcima koje je nastavnik odabrao. Da bi učenik bio osposobljen da svoj jezik i način izražavanja podesi vrsti pismenog sastava (izlaganja), treba da napiše konkretan sastav (pripremi izlaganje). Vežbe ove vrste treba ponavljati sve dok svaki učenik ne bude osposobljen da se služi određenim oblicima izražavanja. Da bi se postigao veći nastavni učinak, korisno je naći neophodnu psihološku motivaciju. Zbog toga učenike treba obavestiti ne samo o konačnom cilju koji se želi postići određenim sistemom vežbanja nego i o svrsishodnosti pojedinih parcijalnih vežbanja koja čine integralnu celinu. Tako, na primer, ako su učenici obavešteni da će sledeći pismeni zadatak biti u formi rasprave ili prikaza, onda i konkretne vežbe treba da budu podređene tom cilju. Nastavnik će na odabranom modelu konkretnog oblika izražavanja pokazati učenicima njegove bitne karakteristike, podrazumevajući tu i primerenost jezika i stila. Posle toga učenici u formi domaćeg zadatka čine prve pokušaje da samostalno napišu sastav određene vrste. Čitanjem i komentarisanjem domaćih zadataka učenici se dalje osposobljavaju u pismenom izražavanju i ovladavanju određenim vrstama sastava. Kada je nastavnik stekao utisak da su svi učenici relativno ovladali određenom vrstom pismenog izražavanja, utvrđuje čas izrade školskog pismenog zadatka. Rezultati takvog postupka pokazuju se u školskom pismenom zadatku, pa se na osnovu njih planira dalji rad na usavršavanju kulture izražavanja učenika. Ako više učenika ne postigne određeni uspeh, ceo se proces ponavlja.

Okvirni broj časova koji je predviđen za usmeno i pismeno izražavanje označava ukupno vreme, a ne i broj vežbi u toku nastavne godine (preporučuje se organizovanje većeg broja kraćih vežbi s precizno određenim ciljevima).

Tokom nastavne godine učenicima se daju pismeni zadaci (u skladu sa oblicima i vrstama navedenim u programu kulture izražavanja). Po pravilu, nastavnik je obavezan da pregleda i analizira zadatke svih učenika. Odabrani zadaci (ne samo najuspešniji) čitaju se i komentarišu na času (delu časa). Pored pismenih, u skladu sa zahtevima programa, nastavnik daje učenicima i druge vrste konkretnih domaćih zadataka (usmenih, praktičnih - primerenih mogućnostima učenika i njihovoj opterećenosti raznim obavezama).

Izrada školskog pismenog zadatka, po pravilu, traje jedan čas. Izuzetno, kad to pojedini oblici pismenog izražavanja iziskuju, izrada zadataka može trajati i duže od jednog časa.

SRPSKI JEZIK I KNJIŽEVNOST**

(za četvorogodišnje obrazovanje)

Cilj

Zadaci

Nastava jezika (znanja o jeziku, sposobnost služenje jezikom i vaspitna uloga nastave jezika). Učenici treba da:

- ovladaju znanjima o srpskom književnom jeziku;

- steknu veštine i sposobnosti njegovog korišćenja u opštenju sa drugima, u pismenom i usmenom izražavanju, prilikom učenja, obrazovanja i intelektualnog razvoja;

- poštuju maternji jezik, neguju srpski jezik, tradiciju i kulturu srpskog naroda, nacionalnih manjina, etničkih zajednica i drugih naroda;

Nastava književnosti (usvajanje književnih znanja, razvijanje čitalačkih veština i afirmisanje vaspitnih vrednosti putem književnosti). Učenici treba da:

- upoznaju reprezentativna dela srpske književne baštine i dela opšte književnosti, njihove autore, poetske i estetske vrednosti;

- usvoje humanističke stavove, uverenja i sistem vrednosti;

- podstiču na saosećanje sa bližnjima i odgovornost prema drugom;

- razviju vrline razboritosti i ravnoteže i mudrosti.

Opšti zadaci. Učenici treba da:

- razvijaju i neguju stvaralački i istraživački duh u procesu učenja i u primeni stečenih znanja;

- razvijaju i neguju metodičnost i metodička postupanja prilikom ovladavanja složenim i obimnim znanjima;

- razvijaju lični i nacionalni identitet i osećanje pripadnosti državi Srbiji;

- formiraju vrednosne stavove kojima se čuva nacionalna i svetska kulturna baština;

- budu osposobljeni za život u multikulturalnom društvu.

I razred

(3 časa nedeljno, 105 časova godišnje)

SADRŽAJ PROGRAMA

KNJIŽEVNOST (66 ČASOVA)

I. UVOD U PROUČAVANJE KNJIŽEVNOG DELA (12 časova)

Priroda i smisao književnosti

Pojam i naziv književnosti; književnost kao umetnost; književnost i druge umetnosti; usmena i pisana književnost; uloga književne umetnosti u društvu; književnost i proučavanje književnosti, nauke o književnosti: teorija, istorija književnosti i književna kritika.

Umetnički doživljaj, utisci, razumevanje, saznavanje i doživljavanje umetničkih vrednosti u književnom delu.

Struktura književnog dela

Tema, motiv (manja tematska jedinica); fabula i siže; lik, karakter, tip, narator, pisac; ideje, misli i poruke, smisao književnoumetničkog dela; kompozicija književnog dela (na primerima lirskog, epskog i dramskog dela); jezik u književnoumetničkom delu (piščev izbor i raspoređivanje reči), sredstva umetničkog izražavanja.

Dela za obradu

Sunce se devojkom ženi - lirska narodna pesma

Banović Strahinja - epska narodna pesma

Devojka brža od konja - narodna pripovetka

Laza Lazarević - Prvi put s ocem na jutrenje - umetn. pripov.

Sofokle: Antigona - tragedija

Ivo Andrić: O priči i pričanju (Beseda prilikom primanja Nobelove nagrade)

II. KNJIŽEVNOST STAROG VEKA (10 časova)

Osnovne informacije o razvoju, vrstama, tematici i osobenostima književnosti starog veka.

Ep o Gilgamešu (odlomak)

Homer - Ilijada (odlomak - VI pevanje)

Biblija - iz Starog zaveta; Legenda o potopu; iz Novog zaveta; Jevanđelje po Mateju (Stradanje i vaskrsenje Hristovo).

III. SREDNJOVEKOVNA KNJIŽEVNOST (11 časova)

Počeci slovenske pismenosti; značaj rada Ćirila i Metodija i njihovih učenika. Najstarija slovenska pisma (glagoljica, ćirilica); staroslovenski jezik i recenzije staroslovenskog jezika; najstariji spomenici južnoslovenske kulture (Baščanska ploča, Samuilov natpis, Brižinski spomenik, Miroslavljevo jevanđelje); međusobne veze i uticaji pisane i usmene književnosti.

Sava Nemanjić (Sv. Sava) - Žitije Sv. Simeona (odlomak), Bolest i smrt Sv. Simeona

Jefimija - Pohvala knezu Lazaru

Despot Stefan Lazarević: Slovo ljubve

Usmeno predanje o Sv. Savi (narodne pesme, priče i legende - izbor).

IV. NARODNA (USMENA) KNJIŽEVNOST (11 časova)

Narodna (usmena) književnost: pojam, bitne odlike, osnovne teme i motivi, umetnička vrednost i značaj (sinteza).

Narodna poezija i njen značaj u životu i istoriji srpskog naroda.

Srpska devojka - narodna pesma

Kneževa večera - narodna pesma

Marko pije uz ramazan vino - narodna pesma

Dioba Jakšića - narodna pesma

Ropstvo Janković Stojana - narodna pesma

Boj na Mišaru - narodna pesma

V. HUMANIZAM I RENESANSA (11 časova)

Humanizam i renesansa u Evropi i kod nas i glavni predstavnici (pojam, osobenosti, značaj).

F. Petrarka - Kanconijer (izbor soneta)

V. Šekspir - Romeo i Julija

Servantes - Don Kihot (odlomak)

S. Menčetić - Prvi pogled

Dž. Držić - Gorčije žalosti jesu li gdi komu

M. Držić - Novela od Stanca

VI. BAROK I KLASICIZAM (6 časova)

Barok i klasicizam i njihovi glavni predstavnici u Evropi i kod nas (pojam, osobenost, značaj).

I. Gundulić - Osman (odlomci iz I i VIII pevanja)

Molijer - Tvrdica

VII. LEKTIRA (5 časova)

Dante Alegijeri: Božanstvena komedija (odlomak iz Pakla, pevanje V - Paolo i Frančeska)

D. Kiš - Rani jadi

Izbor iz poezije savremenih pesnika prema izboru učenika i nastavnika (D. Radović, M. Antić, Lj. Simović i dr.).

VIII. KNJIŽEVNOTEORIJSKI POJMOVI

Na navedenim delima ponavljaju se, proširuju, usvajaju i sistematizuju osnovni književno-teorijski pojmovi.

Lirsko, epsko, dramsko pesništvo.

Lirske ("ženske") i epske (junačke) pesme. Epski junak.

Epska poezija u prozi: pripovetka, novela, roman; jednostavniji oblici epske proze: mit, predanje, bajka, priča. Žitije (životopis, biografija), pohvala, slovo.

Dramska poezija (odlike, podela): tragedija, komedija, drama u užem smislu reči. Farsa. Drama i pozorište. Dramski junak.

Stih i proza: Metrika, heksametar, deseterac, cezura.

Sredstva umetničkog izražavanja

Epitet, poređenje, personifikacija, hiperbola, gradacija, antiteza, metafora, lirski paralelizam. Simbol. Humanizam, renesansa, petrarkizam, barok, klasicizam.

JEZIK (25 časova)

I. OPŠTI POJMOVI O JEZIKU

Jezik kao sredstvo komunikacije (osnovni pojmovi).

Osnovni pojmovi o književnom (standardnom) jeziku. Njegov nacionalni i kulturni značaj. Odnos književnog jezika i dijalekata. Književno-jezička kultura i njen značaj.

Srpski jezik (mesto u porodici slovenskih jezika, granice).

II. JEZIČKI SISTEM I NAUKE KOJE SE NJIME BAVE

Jezik kao sistem znakova.

Fonetika i fonologija. Glasovi i foneme. Slog. Prozodija.

Morfologija. Reči i morfeme. Vrste morfema. Morfologija u užem smislu (promena reči). Tvorba reči.

Sintaksa. Rečenica kao jezička i komunikativna jedinica.

Leksikologija. Lekseme. Leksički fond (rečnik, leksika).

Gramatike i rečnici srpskog jezika i način njihove upotrebe.

III. FONETIKA

Glasovni i fonološki sistem srpskog književnog jezika (ponavljanje i utvrđivanje sistematizacije glasova i fonema i njihovih karakteristika).

Morfofonologija. Morfofonološke alternacije i njihova uloga u promeni i tvorbi reči. Alternacije u srpskom književnom jeziku (proširivanje i utvrđivanje ranije stečenih znanja). Pravopisna rešenja.

Akcenatski sistem srpskog književnog jezika (i njegovo obeležavanje). Klitike (proklitike i enklitike). Kontrastiranje akcenatskog sistema književnog jezika i regionalnog dijalekta (gde je to potrebno). Služenje rečnikom za utvrđivanje pravilnog akcenta.

IV. PRAVOPIS

Osnovni principi pravopisa srpskog književnog jezika. Pravopisi i pravopisni priručnici (i služenje njima).

Pisanje velikog slova.

KULTURA IZRAŽAVANJA (14 časova)

I. USMENO IZRAŽAVANJE

Artikulacija glasova, književna akcentuacija, melodija rečenice, jačina, visina tona, boja glasa, tempo izgovora; pauza - logička i psihološka i njihova izražajna funkcija. Akcenat, reči, grupe reči, rečenice (smisaonica). Otklanjanje nestandardne akcentuacije iz učeničkog govora.

Izražajno čitanje i kazivanje napamet naučenih kraćih proznih i dijaloških tekstova. Recitovanje stihova.

Korišćenje zvučnih zapisa u podsticanju, proceni i snimanju izražajnog čitanja, kazivanja i recitovanja.

Stilske vežbe. Funkcionalni stilovi: razgovorni književno-umetnički jezik.

II. PISMENO IZRAŽAVANJE

Pravopisne vežbe: pisanje velikog slova.

Stilske vežbe: sažimanje pismenog sastava uz pojačavanje njegove informativnosti, otklanjanje suvišnih reči i neprikladnih izraza.

Domaći pismeni zadaci (čitanje i analiza na času).

Četiri pismena zadatka godišnje.

II razred

(3 časa nedeljno, 105 časova godišnje)

SADRŽAJI PROGRAMA

KNJIŽEVNOST (72)

PROSVETITELJSTVO (5)

Prosvetiteljstvo - reformatorski pokret u Evropi: kult razuma, progresa, prirodnog prava, osećajnosti; verska tolerancija. Geopolitički i duhovni okviri srpskog naroda (Velika seoba Srba). Između srednjovekovnih i modernih pojava u književnosti (barokne tendencije, G. St. Venclović, 3. Orfelin). Književnost epohe prosvetiteljstva (sentimentalizam, klasicizam).

Dositej Obradović: Pismo Haralampiju; Život i priključenija (I deo)

Jovan Sterija Popović: Tvrdica

ROMANTIZAM (32)

Romantizam u Evropi i kod nas (pojam, osobenosti, značaj, glavni predstavnici). Poetika romantizma: odnos prema tradiciji i prosvetiteljstvu, odlike stila, žanrova i motivsko-tematskih tendencija, razvoj lirike, drame - tragedije i mešovitih oblika.

Poetika romantizma (V. Igo: "Predgovor Kromvelu" - odlomak)

Aleksandar Sergejevič Puškin: Cigani, Evgenije Onjegin (odlomci)

Šandor Petefi: Sloboda sveta

Henrih Hajne: Lorelaj

Vuk Stefanović Karadžić: reformator jezika i pravopisa (iz Predgovora Srpskom rječniku); leksikograf (Srpski rječnik), sakupljač narodnih umotvorina (O podjeli i postanju narodnih pjesama); književni kritičar i polemičar (Kritika na roman "LJubomir u Jelisiumu"); pisac - istoričar, biograf (Žitije Hajduk - Veljka Petrovića).

Petar Petrović Njegoš: Gorski vijenac

Branko Radičević: Kad mlidija' umreti, Đački rastanak

Đura Jakšić: Orao, Veče, Ponoć

Jovan Jovanović Zmaj: Đulići, Đulići uveoci, Jututunska narodna himna

Laza Kostić: Među javom i med snom, Santa Maria della Salute

Ivan Mažuranić: Smrt Smail age Čengića

France Prešern: Sonetni venac

Avgust Šenoa: Seljačka buna (odlomak)

REALIZAM (30)

Realizam u Evropi i kod nas (pojam, osobenosti, značaj, glavni predstavnici). Poetika realizma: odnos prema stvarnosti, oslonac na pozitivističku sliku sveta, dominacija proze, obeležje književnog lika (motivisanost, tipičnost, individualnost) i realističkog stila. Realizam u Evropi - poetika realizma (Balzak: Predgovor LJudskoj komediji - odlomak). Poetika realizma u srpskoj književnosti (Svetozar Marković: Pevanje i mišljenje - odlomak).

Onore de Balzak: Čiča Gorio

Nikolaj Vasiljević Gogolj: Revizor

Gi de Mopasan: Dva prijatelja (novela)

Jakov Ignjatović: Večiti mladoženja

Milovan Glišić: Glava šećera

Laza Lazarević: Vetar

Radoje Domanović: Danga

Stevan Sremac: Zona Zamfirova

Branislav Nušić: Narodni poslanik

Simo Matavulj: Povareta

Vojislav Ilić: Grm, Sivo, sumorno nebo, Tibulo

Silvije Strahimir Kranjčević: Mojsije

Janko Kersnik: Seljakova smrt

LEKTIRA (5)

Lav Nikolajević Tolstoj: Ana Karenjina ili Rat i mir

Ivo Andrić: Most na Žepi i druge pripovetke

Dragoslav Mihailović: Kad su cvetale tikve

Milutin Milanković: Kroz vasionu i vekove

KNJIŽEVNOTEORIJSKI POJMOVI

Na navedenim delima ponavljaju se, proširuju, usvajaju i sistematizuju osnovni književnoteorijski pojmovi.

Lirska poezija (osobenosti književnog roda); lirska pesma; kompoziciona struktura lirske pesme; književnoumetnički (pesnički) jezik: slikovnost (konkretnost), emocionalnost, simboličnost, preobražaj značenja, ritmičnost i harmoničnost; versifikacija; sistemi versifikacije; trohej, jamb, daktil; stih; strofa; rima.

Realistička pripovetka i roman.

Romantično, realistično, humoristično, satirično, groteskno.

Pismo, autobiografija, sonet, sonetni venac.

Lirsko-epska poezija (balada, romansa, poema).

JEZIK (20)

KNJIŽEVNI JEZIK

Standardizacija (postanak i razvoj) književnog jezika i pravopisa (XIX i XX vek).

Književnojezičke varijante. Funkcionalni stilovi.

Osnovni principi jezičke kulture. Priručnici za negovanje jezičke kulture (i način njihovog korišćenja).

Jezička situacija u Srbiji. Principi jezičke ravnopravnosti. Jezička tolerancija.

MORFOLOGIJA (U UŽEM SMISLU)

Vrste reči. Promenljive i nepromenljive reči.

Imenice. Imeničke kategorije (padež i broj; rod). Vrste imenica. Osnovno o deklinaciji imenica.

Pridevi. Pridevske kategorije (rod, broj padež, vid, stepen, poređenja). Vrste prideva. Osnovne karakteristike deklinacije i komparacije prideva.

Zamenice. Imeničke zamenice: lične zamenice; nelične imeničke zamenice (zamenice ko, šta itd.). Pridevske zamenice. Osnovno o promeni zamenica.

Brojevi: glavni i redni brojevi. Vrste glavnih brojeva: osnovni brojevi, zbirni brojevi, brojne imenice na -ica (dvojica, trojica itd.).

Glagoli. Neprelazni, prelazni i povratni glagoli. Podela glagola po vidu. Morfološke glagolske kategorije: vreme i način; lice i broj (i rod - kod oblika koji razlikuju m., ž. i s. rod); stanje (aktiv i pasiv); potvrdnost/odričnost. Osnovno o konjugaciji (glagolske vrste, lični i nelični oblici, oblici pasiva).

Prilozi. Vrste priloga.

Pomoćne reči: predlozi, veznici i rečce. Uzvici.

PRAVOPIS

Sastavljeno i rastavljeno pisanje reči. Pravopisni znaci. Skraćenice. Rastavljanje reči na kraju retka.

KULTURA IZRAŽAVANJA (13)

USMENO IZRAŽAVANJE

Pričanje događaja i doživljaja (prikazivanje osećanja).

Opisivanje bića, predmeta, radnji, pojava (tačno, verno, sažeto).

Samostalno izlaganje u funkciji interpretacije književnog teksta. Uočavanje jezičkih postupaka i stilogenih meota književnog teksta (čitanjem i obrazlaganjem). Dijalogu funkciji obrade teksta.

Izražajno kazivanje napamet naučenih lirskih pesama i kraćih monoloških tekstova Dosledno usvajanje ortoepske norme i usvajanje veštine govorenja.

Stilske vežbe, funkcionalni stilovi; naučni stil.

PISMENO IZRAŽAVANJE

Pravopisne vežbe: pisanje brojeva i odričnih oblika glagola. Pisanje skraćenica.

Pismeni sastavi: Izrada plana pismenog sastava, usavršavanje teksta; pisanje poboljšane verzije pismenog sastava (unošenje novih podataka, otklanjanje beznačajnih pojedinosti).

Četiri školska pismena zadatka.

III razred

(3 časa nedeljno, 105 časova godišnje)

SADRŽAJI PROGRAMA

KNJIŽEVNOST (69)

MODERNA (29)

Moderna u evropskoj i srpskoj književnosti.

Poetika moderne (impresionizam i simbolizam).

Šarl Bodler: Albatros

Anton Čehov: Ujka Vanja

Bogdan Popović: Antologija novije srpske lirike

Aleksa Šantić: Pretprazničko veče, Veče na školju

Jovan Dučić: Zalazak sunca, Jablanovi

Milan Rakić: Iskrena pesma, Dolap

Vladislav Petković Dis: Tamnica, Možda spava

Sima Pandurović: Svetkovina

Antun Gustav Matoš: Jesenje veče

Bora Stanković: Koštana, Nečista krv

Jovan Skerlić: O Koštani

Petar Kočić: Mračajski proto

Ivan Cankar: Kralj Betajnove

MEĐURATNA I RATNA KNJIŽEVNOST (30)

Evropska književnost u prvim decenijama XX veka (pojam osobenosti i značaj); manifesti futurizma, ekopresionizma i nadrealizma: književni pokreti i struje u srpskoj književnosti između dva rata (ekspresionizam, nadrealizam, socijalna književnost). Ratna književnost.

Vladimir Majakovski: Oblak u pantalonama

Federiko Garsija Lorka: Romansa mesečarka

Rabindranat Tagora: Gradinar

Milutin Bojić: Plava grobnica

Dušan Vasiljev: Čovek peva posle rata

Miloš Crnjanski: Sumatra, Seobe I

Ivo Andrić: Ex Ponto

Momčilo Nastasijević: Tuga u kamenu

Tin Ujević: Svakidašnja jadikovka

Isak Samokovlija: Rafina avlija

Veljko Petrović: Salašar

Rastko Petrović: LJudi govore

Isidora Sekulić: Gospa Nola

Miroslav Krleža: Gospoda Glembajevi

Dobriša Cesarić: Oblak

Oskar Davičo: Hana (I pesma)

Ivan Goran Kovačić: Jama

LEKTIRA (10)

Izbor iz lirike evropske moderne: (Rilke, A. Blok, Apoliner)

Izbor iz međuratne poezije (D. Maksimović, R. Petrović)

Ernest Hemingvej: Starac i more

Ivo Andrić: Na Drini ćuprija

Mihail A. Šolohov: Tihi Don (odlomci)

KNJIŽEVNOTEORIJSKI POJMOVI

Na navedenim delima ponavljaju se, proširuju, usvajaju i sistematizuju osnovni književnoteorijski pojmovi.

Lirika. Moderna lirska pesma (struktura). Pesma u prozi.

Epika. Oblici umetničkog izražavanja, pričanje (naracija), opisivanje (deskripcija), dijalog, monolog, unutrašnji monolog, doživljeni govor, piščev komentar; kazivanje u prvom, drugom i trećem licu.

Drama: Drama u užem smislu (osobine): moderna drama, (psihološka, simbolistička, impresionistička); dramska situacija; scenski jezik (vizuelni i akustični scenski znakovi); publika, glumac, gluma, režija, lektor, scenograf.

JEZIK (20)

TVORBA REČI

Osnovni pojmovi o izvođenju (derivaciji) reči. Važniji modeli za izvođenje imenica, prideva i glagola.

Osnovni pojmovi o tvorbi složenica. Polusloženice. Pravopisna rešenja.

LEKSIKOLOGIJA (SA ELEMENTIMA TERMINOLOGIJE I FRAZEOLOGIJE)

Značenjski (semantički) i formalni odnosi među leksemama (sinonimija; antonimija, polisemija i homonimija, metaforička i metonimijska značenja).

Stilska vrednost, leksika i funkcionalni stilovi; poetska leksika, varijantska leksika, dijalektizmi i regionalizmi, arhaizmi i istorizmi; neologizmi; žargonizmi; vulgarizmi. (Povezati sa upotrebom rečnika).

Reči iz stranih jezika i kalkovi (doslovne prevedenice), odnos prema njima. Rečnici stranih reči. Razumevanje najvažnijih prefiksa (i prefiksoida) i sufiksa (i sufiksoida) poreklom iz klasičnih jezika.

Osnovni pojmovi o terminologiji i terminima. Terminološki rečnici.

Osnovni pojmovi o frazeologiji i frazeološkim jedinicama. Stilska vrednost frazeoloških jedinica. Klišei i pomodni izrazi.

SINTAKSA

Sintaksičke jedinice; rečenice u širem smislu (komunikativne rečenice) i rečenice u užem smislu (predikatske rečenice); reči (lekseme i morfosintaksičke reči); sintagme (imeničke, pridevske, priloške i glagolske).

Osnovne konstrukcije (i njihovi modeli) predikatske rečenice: subjekatsko-predikatska konstrukcija, rekcijske konstrukcije (s pravim i nepravim objektom), kopulativne i semikatulativne konstrukcije (s imenskim i dopunskim predikativom). Priloške odredbe. Bezlične rečenice.

Imeničke sintagme. Tipovi atributa. Apozitiv i apozicija.

PRAVOPIS

Transkripcija reči iz stranih jezika (osnovni principi i primeri).

KULTURA IZRAŽAVANJA (16)

USMENO IZRAŽAVANJE

Kazivanje i recitovanje napamet naučenih književnoumetničkih tekstova.

Stilistika. Funkcionalni stilovi: publicistički.

PISMENO IZRAŽAVANJE

Pismene vežbe: novinarska vest, članak, izveštaj, intervju, komentar i dr. Prikaz književno-scenskog ili filmskog dela. Uvežbavanje tehnike izrade pismenih sastava.

Domaći pismeni zadaci (čitanje i analiza na času).

Četiri pismena zadatka.

IV razred

(3 časa nedeljno, 90 časova godišnje)

SADRŽAJI PROGRAMA

PROUČAVANJE KNJIŽEVNOG DELA (10)

Smisao i zadaci proučavanja književnosti

Stvaranje književnoumetničkog dela i proučavanje književnosti (stvaralački, produktivni i teorijski odnos prema književnoj umetnosti).

Čitalac, pisac i književno delo. Recepcijski (primalački) odnos prema književnosti.

Dela za obradu

Vasko Popa: Kalenić

Desanka Maksimović: Tražim pomilovanje (izbor)

Branko Miljković: Poeziju će svi pisati

Branko Ćopić: Bašta sljezove boje

Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba (odlomci)

SAVREMENA KNJIŽEVNOST (35)

Bitna obeležja i najznačajniji predstavnici evropske i srpske književnosti. Alber Kami: Stranac

Luis Borhes: Čekanje (kratka priča)

Samjuel Beket: Čekajući Godoa

Stevan Raičković: Kamena uspavanka

Miodrag Pavlović: Rekvijem

Vesna Parun: Ti koja imaš nevinije ruke

Blažo Koneski: Vezilja

Edvard Kocbek: Reči umiru

Ivo Andrić: Prokleta avlija

Meša Selimović: Derviš i smrt

Mihajlo Lalić: Lelejska gora

Dobrica Ćosić: Koreni, Vreme smrti

Aleksandar Tišma: Upotreba čoveka

Antonije Isaković: Kroz granje nebo

Ranko Marinković: Ruke (novela)

Danilo Kiš: Enciklopedija mrtvih

Dušan Kovačević: Balkanski špijun

LEKTIRA (15)

Viljem Šekspir: Hamlet

Fjodor M. Dostojevski: Zločin i kazna ili Braća Karamazovi

Milorad Pavić: Hazarski rečnik

Izbor iz svetske lirike XX veka (Odn, Sezar, Prever, Pasternak, Ahmatova, Cvetajeva, Brodski, Sengor, Sajfers).

Izbor iz savremene srpske književnosti (B. Pekić, M. Bećković i dr.).

Izbor književnih kritika i eseja (I. Sekulić, B. Mihajlović, P. Cadžić, M. Pavlović, N. Milošević, S. Lukić).

KNJIŽEVNOTEORIJSKI POJMOVI

Na navedenim delima ponavljaju se, proširuju, usvajaju i sistematizuju osnovni književnoteorijski pojmovi.

Lirika. Lirsko izražavanje; stvaralačke mogućnosti posredovanja jezika između svesti i zbilje; asocijativno povezivanje raznorodnih pojmova; sugerisanje; podsticanje i upućivanje; čitaočeva recepcija; jedinstvo zvukova, ritmova, značenja i smisla.

Epika: Strukturni činioci proznog književnoumetničkog dela: objektivno i subjektivno pripovedanje; fiktivni pripovedač; pomeranje pripovedačkog gledišta; sveznajući pripovedač; tok svesti; umetničko vreme; umetnički prostor; načelo integracije.

Tipovi romana: roman lika, prostora, stepenasti, prstenasti, paralelni; roman toka svesti; roman - esej; defabuliziran roman.

Drama: Struktura i kompozicija drame; antidrama, antijunak.

Drama i pozorište, radio, televizija, film. Putopis. Esej. Književna kritika

JEZIK (20)

SINTAKSA

Padežni sistem. Pojam padežnog sistema i predloško-padežnih konstrukcija. Osnove imeničke, pridevske i priloške vrednosti padežnih odnosno predloško-padežnih konstrukcija. Predloški izrazi.

Kongruencija: definicija i osnovni pojmovi; gramatička i semantička kongruencija.

Sistem zavisnih rečenica. Tri osnovna tipa vrednosti zavisnih rečenica (imeničke, pridevske i priloške zavisne rečenice). Glavne vrste zavisnih rečenica: izrične (sa upravnim i neupravnim govorom), odnosne, mesne; vremenske, uzročne, uslovne, dopusne, namerne, poredbene i posledične. Veznički izrazi.

Sistem nezavisnih rečenica. Obaveštajne, upitne, zapovedne, željne i uzvične rečenice.

Osnovni pojmovi o negaciji.

Glagolski vid.

Glagolska vremena i glagolski načini - osnovni pojmovi. Vremenska i modalna značenja ličnih glagolskih oblika: prezenta, perfekta, krnjeg perfekta, aorista, imperfekta, pluskvamperfekta, futura, futura drugog, kondicionala (potencijala) i imperativa. Glagolski prilozi. Infinitiv.

Naporedne konstrukcije (koordinacija). Pojam naporednog odnosa. Obeležavanje naporednog odnosa. Glavni tipovi naporednih konstrukcija: sastavne, rastave, suprotne, isključne, zaključne i gradacione.

Raspoređivanje sintaksičkih jedinica (osnovni pojmovi). Informativna aktualizacija rečenice i načini njenog obeležavanja (osnovni pojmovi). Komunikativna kohezija.

PRAVOPIS

Interpunkcija.

KULTURA IZRAŽAVANJA (10)

USMENO IZRAŽAVANJE

Retorika; razgovor, kratak monolog. Govor. Odnos između govornika i auditorija. Vežbe javnog govorenja pred auditorijom (upotreba podsetnika, improvizovano izlaganje; korišćenje mikrofona).

PISMENO IZRAŽAVANJE

Stilistika: Funkcionalni stilovi: administrativno-poslovni stil (molba, žalba, poslovno pismo).

Oblici pismenog izražavanja: prikaz, osvrt, rasprava, književne paralele, esej.

Pravopis: interpunkcija (vežbanja).

Domaći pismeni zadaci složenijih zahteva (čitanje i analiza na času).

Četiri pismena zadatka godišnje.

NAČIN OSTVARIVANJA PROGRAMA

UVODNA OBJAŠNJENJA

U okviru tog fonda planirani sadržaji se obrađuju sa 70% časova. Ostalih 30% časova predviđeno je za ponavljanje, utvrđivanje, vežbanje i sistematizovanje programa.

Cilj i zadaci čine celinu i ostvaruju se tokom četiri godine - sistematski i kontinuirano - u svim predviđenim programsko-tematskim područjima i vidovima rada.

Svi sadržaji raspoređeni su po razredima, područjima, oblastima i temama uz primenu načela postupnosti, korelacije, integracije i primerenosti uzrastu.

Područje jezik obuhvata izučavanje jezika kao sistema. U sadržaje ovog područja ugrađeni su elementi opšte lingvistike i pravopisa.

KNJIŽEVNOST

Ovo programsko-tematsko područje obuhvata najznačajnija dela iz srpske i svetske književnosti, koja su raspoređena u književnoistorijskom kontinuitetu od starog veka do danas.

Od istorijskog kontinuiteta odstupa se samo u poglavlju uvod u proučavanje književnog dela u I razredu i proučavanje književnog dela u IV razredu, kao i u poglavlju lektira.

Nastavnik srpskog jezika i književnosti u srednjim stručnim školama treba da pođe od pretpostavke da je učenik u osnovnoj školi stekao osnovna znanja:

- iz teorije književnosti: tema, motiv, fabula; lik, karakter; struktura proznog književnog dela; književni rodovi i vrste;osnovna jezičkostilska izražajna sredstva; usmena i pisana književnost; struktura lirske pesme; stih, strofa, rima, ritam; struktura dramskog dela; dijalog, monolog, dramska vrsta, drama i pozorište, film, radio-drama, televizijska drama;

Sa stečenim znanjima, koja se u programu srednjih stručnih škola proširuju i produbljuju, učenik može aktivno da učestvuje u interpretaciji književnog dela.

Proučavanje književnog dela dato je, takođe posebno mesto u IV razredu, kada su učenici zreliji i sposobniji za upoznavanje slojevitije strukture književnoumetničkog dela i književnih metodologija.

JEZIK

Program nastave jezika u srednjim stručnim školama koncipiran je tako da omogući učenicima sticanje znanja i o jeziku kao društvenoj pojavi i o jeziku kao sistemu znakova. Cilj je da učenici, pored znanja o svom maternjem jeziku, steknu i opšte lingvistička odnosno sociolingvistička znanja neophodna obrazovanom čoveku. Ova opšta znanja su funkcionalno povezana sa nastavom maternjeg jezika. Glavni deo tih znanja obrađuje se u segmentu opšti pojmovi o jeziku (na početku programa za prvi i na kraju programa za četvrti razred). Kao u uvodnom delu segmenta književni jezik (u prvom razredu) i segmentu jezički sistem i nauke koje se njime bave; ali se opšti pojmovi obrađuju i tokom cele nastave - u vezi sa odgovarajućim partijama o srpskom kao maternjem jeziku. Insistiranje na jednom teorijski i metodički višem nivou izučavanju jezičkih pojava daje novi kvalitet nastavi koja obuhvata i znanja s kojima su se učenici sretali u osnovnoj školi. Ova znanja, pored svoje opšteobrazovne vrednosti i značaja za olakšavanje i poboljšavanje nastave srpskog jezika, treba da posluže i lakšem savlađivanju gradiva iz stranih jezika.

Deo programa književni jezik (prvi i drugi razred) višestruko je značajan. Njegovom realizacijom učenici treba da steknu znanja i izgrade odgovarajuće stavove o srpskom književnom jeziku i o značaju književnojezičke norme i jezičke kulture. Ovaj deo programa uključuje i nastavu o razvoju književnog jezika.

KULTURA IZRAŽAVANJA

Izrada školskog pismenog zadatka, po pravilu, traje jedan čas. Izuzetno, kad to pojedini oblici pismenog izražavanja iziskuju, izrada zadataka može trajati i duže od jednog časa.

Naziv predmeta

SRPSKI KAO NEMATERNJI JEZIK**

I razred

PROGRAM A
ZA UČENIKE ČIJI MATERNJI JEZIK PRIPADA NESLOVENSKIM JEZICIMA I KOJI ŽIVE U HOMOGENIM SREDINAMA
(osnovni nivo standarda)

Cilj	Cilj učenja srpskog kao nematernjeg jezika jeste osposobljavanje učenika da se služi srpskim jezikom u usmenoj i pisanoj komunikaciji radi kasnijeg uspešnog uključivanja u život zajednice i ostvarivanja građanskih prava i dužnosti, kao i uvažavanje srpske kulture i razvijanje interkulturalnosti kao temeljne vrednosti demokratskog društva.
Razred	Prvi1
Godišnji fond časova	64-742

________
1 Program je isti za sve tipove gimnazije i sve obrazovne profile u stručnim školama u trogodišnjem i četvorogodišnjem trajanju.
2 Broj časova zavisi od vrste škole/obrazovnog profila.

ISHODI Po završenoj temi/oblasti učenik će biti u stanju da:	OBLAST/TEMA	SADRŽAJI
- razume i koristi predviđeni leksički fond; - koristi gramatičku materiju usvajanu u prethodnim razredima; - razume iskaze u kojima se upotrebljava prezent za budućnost i prošlost; - razume značaj razlikovanja glagolskog vida u tipičnim slučajevima u rečenici; - koristi najfrekventnije prefikse za tvorbu perfektivnih glagola; - pravilno upotrebljava nesistemsku množinu imenica; - upotrebljava u rečenici frekventne imenice ženskog roda na suglasnik; - koristi različite sintaksičke strukture s dativom u funkciji logičkog subjekta; - upotrebljava vokativ; - sastavlja izrične rečenice u funkciji objekta; - koristi direktni i indirektni govor; - uočava naglašen slog u višesložnoj reči;	JEZIK	Oko 100 novih punoznačnih i pomoćnih reči uključujući i osnovne pojmove iz školskih predmeta; Gramatički sadržaji iz osnovne škole (ponavljanje i uvežbavanje na poznatoj i novoj leksici); Prezent, perfekat, futur I, imperativ - sistematizacija glagolskih oblika; prezent za označavanje prošle i buduće radnje; Glagolski vid - razlikovanje svršenih i nesvršenih glagola (razlikovanje imenovane od obavljene radnje), tvorba perfektivnih glagola (najfrekventniji prefiksi); Imenice koje imaju nepravilnu množinu (brat, dete; proširenje osnove, glasovne promene u nominativu množine); Imenice ženskog roda na suglasnik; Dativ u funkciji logičkog subjekta; Vokativ; Izrična rečenica u funkciji objekta, indirektni i direktni govor;
- formuliše kraće odgovore na jednostavna pitanja o pročitanom književnoumetničkom tekstu; - uočava melodiju stiha i reči koje se rimuju; - odredi temu, glavni događaj, likove i uoči odnose među njima; - razlikuje pripovedanje u prvom i trećem licu; - dramatizuje odlomak proznog teksta u kratkim dijalozima; - razlikuje tekst narodne od teksta autorske književnosti; - ukratko obrazloži zašto mu se neko književno delo dopada ili ne;	KNJIŽEVNOST	Originalni tekstovi: Kratke folklorne forme - izbor Narodna priča: "Ero i kadija" Narodna anegdota: "Karađorđe i Dositej" Đura Jakšić: "Na Liparu" (odlomak) J. J. Zmaj: "O, pogledaj zvezde jasne" ("Đulići") Branislav Nušić: "Kirija" (odlomak) Miroslav Antić: "Mali čas botanike" Ivo Andrić "Knjiga" (odlomak) Danilo Kiš: "Rani jadi" (odlomak "Ulica divljih kestenova") Gradimir Stojković: "Hajduk u Beogradu" (odlomci po izboru) Goran Petrović: "Porodične storije" (odlomak) Konstruisani tekstovi o: Svetom Savi Despotu Stefanu Lazareviću Dositeju Obradoviću Kseniji Atanasijević Nikoli Tesli Josifu Pančiću Muzejima Vuka Karadžića i Dositeja Obradovića Narodnoj baladi "Ženidba Milića Barjaktara" U gimnazijama nastavnici dodatno treba da izaberu jedan književni tekst na maternjem jeziku učenika za koji postoji prevod na srpski. U srednjim stručnim školama nastavnici treba dodatno da izaberu tekstove na srpskom jeziku sa stručnom terminologijom. Nastavnik bira 7 originalnih i 3 konstruisana teksta.
- razume suštinu jasno izgovorenog teksta o stvarima, osobama i aktivnostima iz svakodnevnog života; - učestvuje u svakodnevnoj komunikaciji koristeći kratke, jednostavne rečenice; - iskazuje svoje namere i planove ukratko ih obrazlažući; izdaje jednostavne naloge; - prenosi jednostavne informacije dobijene od drugih osoba; - čita i većim delom razume kraće stručne tekstove iz oblasti svog interesovanja; - piše kratke kontinuirane tekstove na zadatu temu u skladu sa ortografskom normom (ćirilicom ili latinicom).	JEZIČKA KULTURA	I. Lično predstavljanje: osnovne informacije o sebi - uzrast, mesto stanovanja, srednja škola koju pohađa II. Porodica i ljudi u okruženju: podaci o članovima porodice i prijateljima III. Život u kući: opis životnog prostora (kuća/stan) IV. Hrana i piće: navike u ishrani V. Odeća i obuća: odeća i obuća za različite prilike; materijali od kojih se pravi odeća i obuća VI. Zdravlje: bolesti i lečenje VII. Obrazovanje: novi nastavni predmeti, učenje i ocenjivanje, profesori VII. Priroda: živa i neživa priroda u okruženju; snalaženje u prostoru VIII. Sport i igre: timski i individualni sportovi, poznati sportisti IX. Kupovina: kupovina i načini plaćanja X. Naselja, saobraćaj i javni objekti: gradski i međugradski prevoz XI. Kultura, umetnost, mediji: značajni događaji i ličnosti iz kulturne prošlosti; vrste medija i medijski sadržaji; internet i društvene mreže XII. Komunikativni modeli: predstavljanje i upoznavanje; zahvaljivanje; čestitanje, izvinjenje; iskazivanje raspoloženja/neraspoloženja; predlaganje; prihvatanje/neprihvatanje predloga
Obavezan je jedan pismeni zadatak u toku školske godine (u drugom polugodištu).

Ključni pojmovi sadržaja: srpski kao nematernji jezik, slušanje, razumevanje, govor, čitanje, pisanje.

PROGRAM B
ZA UČENIKE ČIJI MATERNJI JEZIK PRIPADA SLOVENSKIM JEZICIMA I KOJI ŽIVE U VIŠENACIONALNIM SREDINAMA
(srednji-napredni nivo standarda)

Cilj	Cilj učenja srpskog kao nematernjeg jezika jeste osposobljavanje učenika da vodi usmenu i pisanu komunikaciju sa govornicima srpskog kao maternjeg jezika radi kasnijeg punog uključivanja u život zajednice i ostvarivanja građanskih prava i dužnosti, kao i upoznavanje srpske kulturne baštine i razvijanje interkulturalnosti kao temeljne vrednosti demokratskog društva.
Razred	Prvi
Godišnji fond časova	64-74

ISHODI Po završenoj temi/oblasti učenik će biti u stanju da:	OBLAST/TEMA	SADRŽAJI
- razume i koristi predviđeni leksički fond; - razume i koristi gramatičku materiju usvajanu u prethodnim razredima; - pravilno upotrebljava glagolski vid; - u rečenici upotrebljava zbirne brojeve i brojne imenice izvedene sufiksom -ica; - sastavlja različite tipove bezličnih, obezličenih i pasivnih rečenica; - uočava naglašen slog u višesložnoj reči;	JEZIK	Oko 100−150 novih punoznačnih i pomoćnih reči uključujući i osnovne pojmove iz školskih predmeta; Gramatički sadržaji iz osnovne škole (ponavljanje i uvežbavanje na poznatoj i novoj leksici); Prezent, perfekat, futur I, imperativ - sistematizacija glagolskih oblika; prezent za označavanje prošle i buduće radnje; Glagolski vid - glagoli svršenog i nesvršenog vida (promenjeni akcenat: npr. pògledati : poglédati ili vokal u korenu: roditi : rađati); Imenice koje imaju nepravilnu množinu (brat, dete; proširenje osnove, glasovne promene u nominativu množine); Zbirni brojevi; Brojne imenice izvedene sufiksom -ica; Trpni glagolski pridev; Imenice ženskog roda na suglasnik; Dativ u funkciji logičkog subjekta; Vokativ; Pasivne rečenice (refleksivni pasiv i participski pasiv); Bezlične rečenice i obezličene rečenice
- iskaže sopstveni doživljaj književnog dela, uz obrazloženje; - prepriča kraći narativni ili dramski književno-umetnički tekst; - odabrana književna dela predviđena nastavnim programom lokalizuje u osnovne književne kontekste (usmena/autorska i lirska/epska/dramska književnost); - uoči bitne poetske elemente u strukturi književno-umetničkog teksta (u skladu sa individualnim mogućnostima) koristeći književno-teorijsko znanje stečeno na časovima maternjeg jezika; - razlikuje književno-umetnički tekst od neumetničkog teksta; - izvede zaključke na osnovu pročitanog teksta;	KNJIŽEVNOST	Originalni tekstovi: Narodna priča: "Ero i kadija" Narodna priča: "Sveti Sava i seljak bez sreće" Narodna anegdota: "Karađorđe i Dositej" Đura Jakšić: "Na Liparu" J. J. Zmaj: "O, pogledaj zvezde jasne" ("Đulići") Vojislav Ilić: "Zimsko jutro" Laza Lazarević: "Švabica" (odlomak) Branislav Nušić: "Kirija" (odlomak) Desanka Maksimović: "Proletnja pesma" Ivo Andrić "Knjiga" (odlomak) Danilo Kiš: "Rani jadi" (odlomak "Ulica divljih kestenova") Goran Petrović: "Porodične storije" (odlomak) Miroslav Antić: "Mali čas botanike" Konstruisani tekstovi o: Svetom Savi Despotu Stefanu Lazareviću Dositeju Obradoviću Muzejima Vuka Karadžića i Dositeja Obradovića Kseniji Atanasijević Nikoli Tesli Josifu Pančiću Narodnoj baladi "Ženidba Milića Barjaktara" U gimnazijama nastavnici dodatno treba da izaberu jedan književni tekst na maternjem jeziku učenika za koji postoji prevod na srpski. U srednjim stručnim školama nastavnici treba dodatno da izaberu tekstove na srpskom jeziku sa stručnom terminologijom. Nastavnik bira 9 originalnih i 3 konstruisana teksta.
- razume sadržaje kratkih informativnih emisija; - inicira dijalog s vršnjacima i osobama iz okruženja i aktivno učestvuje u njemu; - ukratko opiše svoja i tuđa osećanja, raspoloženja i psihofizička stanja; - čita i većim delom razume kraće stručne tekstove iz oblasti svog interesovanja; - piše kraće dijaloške tekstove ćirilicom ili latinicom; - piše kratke kontinuirane tekstove na zadatu temu u skladu sa ortografskom normom (ćirilicom i latinicom); - popunjava različite tipove obrazaca.	JEZIČKA KULTURA	I. Lično predstavljanje: osnovne informacije o sebi - uzrast, mesto stanovanja, srednja škola koju pohađa II. Porodica i ljudi u okruženju: podaci o članovima porodice i prijateljima III. Život u kući: opis životnog prostora (kuća/stan) IV. Hrana i piće: navike u ishrani V. Odeća i obuća: odeća i obuća za različite prilike; materijali od kojih se pravi odeća i obuća VI. Zdravlje: bolesti i lečenje VII. Obrazovanje: novi nastavni predmeti, učenje i ocenjivanje, profesori VII. Priroda: živa i neživa priroda u okruženju; snalaženje u prostoru VIII. Sport i igre: timski i individualni sportovi, poznati sportisti IX. Kupovina: kupovina i načini plaćanja X. Naselja, saobraćaj i javni objekti: gradski i međugradski prevoz XI. Kultura, umetnost, mediji: značajni događaji i ličnosti iz kulturne prošlosti; vrste medija i medijski sadržaji; internet i društvene mreže XII. Komunikativni modeli: predstavljanje i upoznavanje; zahvaljivanje; čestitanje, izvinjenje; iskazivanje raspoloženja/neraspoloženja; predlaganje; prihvatanje/neprihvatanje predloga
Obavezan je jedan pismeni zadatak u toku školske godine (u drugom polugoduštu).

Ključni pojmovi sadržaja: srpski kao nematernji jezik, slušanje, razumevanje, govor, čitanje, pisanje.

Naziv predmeta

SRPSKI KAO NEMATERNJI JEZIK

II razred

PROGRAM A
ZA UČENIKE ČIJI MATERNJI JEZIK PRIPADA NESLOVENSKIM JEZICIMA I KOJI ŽIVE U HOMOGENIM SREDINAMA
(osnovni nivo standarda)

Cilj	Cilj učenja srpskog kao nematernjeg jezika jeste ospobljavanje učenika da se služi srpskim jezikom u usmenoj i pisanoj komunikaciji radi kasnijeg uspešnog uključivanja u život zajednice i ostvarivanja građanskih prava i dužnosti, kao i uvažavanje srpske kulture i razvijanje interkulturalnosti kao temeljne vrednosti demokratskog društva.
Razred	Drugi4
Godišnji fond časova	64-725

_________
4 Program je isti za sve tipove gimnazije i sve obrazovne profile u stručnim školama u trogodišnjem i četvorogodišnjem trajanju.
5 Broj časova zavisi od vrste škole/obrazovnog profila.

ISHODI Po završenoj temi/oblasti učenik će biti u stanju da:	OBLAST/TEMA	SADRŽAJI
- razume i koristi predviđeni leksički fond; - razume i koristi gramatičku materiju usvajanu u prethodnim razredima; - razume razliku između jednokratne i ponovljene radnje; - u rečenici pravilno upotrebljava zbirne imenice i imenice pluralija tantum; - sastavlja sintagme s nekongruentnim atributima; - koristi različite sintakstičke konstrukcije za iskazivanje prostornih i uzročnih odnosa;	JEZIK	Oko 100 novih punoznačnih i pomoćnih reči, uključujući i osnovne pojmove iz školskih predmeta; Gramatički sadržaji iz prethodnog razreda (ponavljanje i uvežbavanje na poznatoj i novoj leksici); Glagolski vid - razlikovanje jednokratne od ponavljane radnje, tvorba imperfektivnih glagola; Imenice pluralija tantum (frekventni primeri); Nekongruentni atribut (padeži s kvalifikativnim značenjem: genitiv, instrumental, akuzativ, lokativ); Iskazivanje mesta predloško-padežnim konstrukcijama i zavisnom mesnom rečenicom; Iskazivanje uzroka predloško-padežnim konstrukcijama i zavisnom uzročnom rečenicom; Tvorba zbirnih imenica izvedenih sufiksima -je i -ad;
- savladane (već usvojene) sadržaje iz književnosti povezuje sa novim književnoumetničkim tekstovima; - izrazi sopstveni doživljaj književnog dela uz kratko obrazloženje; - prepriča delo/tekst; - primeni znanja o tumačenju teksta/dela stečena na časovima maternjeg jezika; - preporuči drugu knjigu koja mu se dopada;	KNJIŽEVNOST	Originalni tekstovi: Narodna bajka: "Baš-Čelik" (adaptirani odlomak) Narodne poslovice, zagonetke i pitalice J. J. Zmaj: "Pesmo moja" (iz "Đulića") Branko Radičević: "Mini Karadžić (u spomenicu) " Milovan Glišić: "Prva brazda" (adaptirani odlomak o Ognjanovoj prvoj brazdi) Desanka Maksimović: "Strepnja" Kosta Trifković: "Ljubavno pismo" (odlomak) Isidora Sekulić: "Pisma iz Norveške" (odlomak) Ivo Andrić: "Mostovi" (odlomak) Stevan Raičković: "Selidba" (odlomak) Konstruisani tekstovi o: Jefimiji Vuku Karadžiću Jovanu Cvijiću Nadeždi Petrović Mihajlu Pupinu Narodnoj biblioteci Srbije Odlomak iz stripa Đorđa Lobačeva: "Baš-Čelik" U gimnazijama nastavnici dodatno treba da izaberu jedan književni tekst na maternjem jeziku učenika za koji postoji prevod na srpski. U srednjim stručnim školama nastavnici treba dodatno da izaberu tekstove na srpskom jeziku sa stručnom terminologijom. Nastavnik bira 7 originalnih i 3 konstruisana teksta.
- razume osnovni sadržaj informativnih emisija; - u stanju je da inicira i održava razgovor sa vršnjacima i osobama iz okruženja; - ukratko opiše svoja i tuđa osećanja, raspoloženja i psihofizička stanja; - razume suštinu kraćih stručnih tekstova; - popunjava različite tipove obrazaca;	JEZIČKA KULTURA	I. Lično predstavljanje: osnovne informacije o sebi - fizički izgled; lična interesovanja II. Porodica i ljudi u okruženju: obaveze i navike članova porodice III. Život u kući: poslovi i obaveze u kući; mladi i slobodno vreme IV. Hrana i piće: pripremanje hrane V. Odeća i obuća: omiljena garderoba i obuća VI. Zdravlje: zdravstveno stanje, lična iskustva VII. Obrazovanje: osnovna stručna terminologija nastavnih predmeta primarnih za struku učenika VII. Priroda: karakteristike i zanimljivosti pojedinih regija VIII. Sport i igre: sportske manifestacije i ponašanje na sportskim manifestacijama IX. Kupovina: svakodnevna i povremena kupovina X. Naselja, saobraćaj i javni objekti: vrste i načini putovanja; mesta za zabavu XI. Kultura, umetnost, mediji: umetnička dela i spomenici kulture; praćenje medija; internet i društvene mreže - prednosti i mane XII. Komunikativni modeli: izražavanje dopadanja/nedopadanja; podsticanje; upozorenje; zahvalnost; izražavanje ličnog stava (želja, potreba, namera); iskazivanje fizičkih tegoba
Obavezan je jedan pismeni zadatak u toku školske godine (u drugom polugodištu).

Ključni pojmovi sadržaja: srpski kao nematernji jezik, slušanje, razumevanje, govor, čitanje, pisanje.

PROGRAM B
ZA UČENIKE ČIJI MATERNJI JEZIK PRIPADA SLOVENSKIM JEZICIMA I KOJI ŽIVE U VIŠENACIONALNIM SREDINAMA
(srednji-napredni nivo standarda)

Cilj	Cilj učenja srpskog kao nematernjeg jezika jeste osposobljavanje učenika da vodi usmenu i pisanu komunikaciju sa govornicima srpskog kao maternjeg jezika radi kasnijeg punog uključivanja u život zajednice i ostvarivanja građanskih prava i dužnosti, kao i upoznavanje srpske kulturne baštine i razvijanje interkulturalnosti kao temeljne vrednosti demokratskog društva.
Razred	Drugi
Godišnji fond časova	64-72

ISHODI Po završenoj temi/oblasti učenik će biti u stanju da:	OBLAST/TEMA	SADRŽAJI
- razume i koristi predviđeni leksički fond; - razume i koristi gramatičku materiju usvajanu u prethodnim razredima; - koristi složenije sintaksičke konstrukcije za iskazivanje prostornih i uzročnih odnosa; - razume i upotrebljava različite načine za iskazivanje posesivnih odnosa;	JEZIK	Oko 100−150 novih punoznačnih i pomoćnih reči uključujući i osnovne pojmove iz školskih predmeta; Gramatički sadržaji iz prethodnog razreda (ponavljanje i uvežbavanje na poznatoj i novoj leksici); Posesivni genitiv i posesivni dativ; Iskazivanje mesta predloško-padežnim konstrukcijama i zavisnom mesnom rečenicom; Iskazivanje uzroka predloško-padežnim konstrukcijama i zavisnom uzročnom rečenicom; Konstrukcije s najfrekventnijim semikopulativnim glagolima
- savladane (već usvojene) sadržaje iz književnosti povezuje sa novim književnoumetničkim tekstovima i koristi ih u njihovom tumačenju; - uporedi sopstveni doživljaj književnog dela sa doživljajem svog druga; - primeni književnoteorijska znanja stečena na časovima maternjeg jezika u tumačenju teksta/dela; - iznese argument zbog čega bi književno delo preporučio drugu	KNJIŽEVNOST	Originalni tekstovi: Narodna bajka: "Baš-Čelik" (odlomak) Narodne poslovice, zagonetke i pitalice J. J. Zmaj: "Pesmo moja" (iz "Đulića") Branko Radičević: "Mini Karadžić (u spomenicu)" Milovan Glišić: "Prva brazda" (odlomak) Desanka Maksimović: "Strepnja" Kosta Trifković: "Ljubavno pismo" (odlomak) Isidora Sekulić: "Pisma iz Norveške" (odlomak) Ivo Andrić: "Mostovi" (odlomak) Stevan Raičković: "Selidba" (odlomak) Voja Carić: "Ej ti" Konstruisani tekstovi o: Jefimiji Vuku Karadžiću Jovanu Cvijiću (Odlomak iz teksta "Ohridsko jezero") Nadeždi Petrović Mihajlu Pupinu (Odlomak iz knjige "Od pašnjaka do naučenjaka") Narodnoj biblioteci Srbije Narodnoj epskoj pesmi "Banović Strahinja" Odlomak iz stripa Đorđa Lobačeva: "Baš Čelik" U gimnazijama nastavnici dodatno treba da izaberu jedan književni tekst na maternjem jeziku učenika za koji postoji prevod na srpski. U srednjim stručnim školama nastavnici treba dodatno da izaberu tekstove na srpskom jeziku sa stručnom terminologijom. Nastavnik bira 7 originalnih i 3 konstruisana teksta.
- razume osnovni sadržaj informativnih, obrazovnih i kulturnih emisija; - u razgovoru iskazuje i obrazlaže svoje mišljenje; - čita i razume suštinu informativnih tekstova; - piše kratke kontinuirane tekstove na zadatu temu.	JEZIČKA KULTURA	I. Lično predstavljanje: osnovne informacije o sebi - adresa, telefonski broj II. Porodica i ljudi u okruženju: obaveze i navike članova porodice III. Život u kući: poslovi i obaveze u kući; mladi i slobodno vreme IV. Hrana i piće: pripremanje hrane V. Odeća i obuća: omiljena garderoba i obuća VI. Zdravlje: zdravstveno stanje, lična iskustva VII. Obrazovanje: osnovna stručna terminologija nastavnih predmeta primarnih za struku učenika VIII. Priroda: karakteristike i zanimljivosti pojedinih regija IX. Sport i igre: sportske manifestacije i ponašanje na sportskim manifestacijama X. Naselja, saobraćaj i javni objekti: vrste i načini putovanja; mesta za zabavu XI. Kultura, umetnost, mediji: umetnička dela i spomenici kulture; praćenje medija; društvene mreže - prednosti i mane XII. Komunikativni modeli: izražavanje dopadanja/nedopadanja; podsticanje; upozorenje; zahvalnost; izražavanje ličnog stava (želja, potreba, namera); iskazivanje fizičkih tegoba
Obavezan je jedan pismeni zadatak u toku školske godine (u drugom polugodištu).

Ključni pojmovi sadržaja: srpski kao nematernji jezik, slušanje, razumevanje, govor, čitanje, pisanje.

Naziv predmeta

SRPSKI KAO NEMATERNJI JEZIK

III razred

PROGRAM A
ZA UČENIKE ČIJI MATERNJI JEZIK PRIPADA NESLOVENSKIM JEZICIMA I KOJI ŽIVE U HOMOGENIM SREDINAMA
(osnovni nivo standarda)

Cilj	Cilj učenja srpskog kao nematernjeg jezika jeste osposobljavanje učenika da se služi srpskim jezikom u usmenoj i pisanoj komunikaciji radi kasnijeg uspešnog uključivanja u život zajednice i ostvarivanja građanskih prava i dužnosti, kao i uvažavanje srpske kulture i razvijanje interkulturalnosti kao temeljne vrednosti demokratskog društva.
Razred	Treći1
Godišnji fond časova	60-722

_________
1 Program je isti za sve tipove gimnazije i sve obrazovne profile u stručnim školama u trogodišnjem i četvorogodišnjem trajanju.
2 Broj časova zavisi od vrste škole/obrazovnog profila.

ISHODI Po završenoj temi/oblasti učenik će biti u stanju da:	OBLAST/TEMA	SADRŽAJI
- razume i koristi predviđeni leksički fond; - razume i koristi gramatičku materiju usvajanu u prethodnim razredima; - u rečenici pravilno koristi nelične imeničke zamenice; - iskaže želju upotrebljavajući potencijal za učtivo; - razume uslovne rečenice s veznicima ako i da; - koristi različite sintaksičke konstrukcije za iskazivanje vremenskih odnosa;	JEZIK	Oko 100 novih punoznačnih i pomoćnih reči uključujući i osnovne pojmove iz školskih predmeta; Gramatički sadržaji iz prethodnih razreda (ponavljanje i uvežbavanje na poznatoj i novoj leksici); Nelične imeničke zamenice (značenje i promena); Zamenica koji u upitnoj i odnosnoj funkciji; Potencijal; Namerna rečenica (s predikatom u prezentu i potencijalu); Uslovne rečenice (s veznicima ako i da na nivou razumevanja); Iskazivanje vremenskog odnosa predloško-padežnim konstrukcijama i zavisnim rečenicama s veznicima kad, dok, čim, pre nego što
- savladane (već usvojene) sadržaje iz književnosti povezuje sa novim književnoumetničkim tekstovima i koristi ih u njihovom tumačenju; - uporedi sopstveni doživljaj književnog dela sa doživljajem svog druga; - tumači osnovne strukturne elemente književnog dela; - izdvoji književni lik i obrazloži zašto mu se dopada; - analizira izdvojen problem ili ideju koju književno delo pokreće;	KNJIŽEVNOST	Originalni tekstovi: Milovan Vitezović: "Šešir profesora Koste Vujića" (odlomci) Ivo Andrić: "Na Drini ćuprija" (odlomak o Fati Avdaginoj) Stevan Sremac: "Pop Ćira i pop Spira" (odlomak) Aleksa Šantić: "Emina" Jovan Dučić: "Mrak" Slobodan Selenić: "Očevi i oci" (odlomci) Desanka Maksimović: "Opomena" Dušan Kovačević: "Maratonci trče počasni krug" (odlomak) Aleksandar Tišma: "Drugde" (odlomak iz adaptiranog putopisa) Stevan Raičković: "Septembar" Branislav Nušić: "Gospođa ministarka" (odlomci) Konstruisani tekstovi o: Marku Kraljeviću; Mihajlu Petroviću Alasu; Milevi Ajnštajn; Jovanu Steriji Popoviću; Mileni Pavlović Barili; Savi Tekeliji; Žanki Stokić; Narodnoj baladi "Smrt Omera i Merime"; Jednoj od sledećih kulturnih institucija: Karlovačka gimnazija, Narodno pozorište u Beogradu, Srpsko narodno pozorište u Novom Sadu, Beogradska filharmonija U gimnazijama nastavnici dodatno treba da izaberu jedan književni tekst na maternjem jeziku učenika za koji postoji prevod na srpski. U srednjim stručnim školama nastavnici treba dodatno da izaberu tekstove na srpskom jeziku sa stručnom terminologijom. Nastavnik bira 9 originalnih i 3 konstruisana teksta.
- razume osnovni sadržaj informativnih, obrazovnih i kulturnih emisija; - u razgovoru iskazuje i obrazlaže svoje mišljenje; - čita i razume suštinu informativnih tekstova; - piše kratke kontinuirane tekstove na zadatu temu.	JEZIČKA KULTURA	I. Lično predstavljanje: osnovne informacije o sebi - karakterne i emotivne osobine II. Porodica i ljudi u okruženju: poreklo, preci III. Život u kući: život u kući i život u stanu - prednosti i nedostaci IV. Hrana i piće: ishrana i zdravlje; dijeta V. Odeća i obuća: kupovina i održavanje odeće i obuće VI. Zdravlje: čuvanje zdravlja, opasnosti od bolesti zavisnosti VII. Obrazovanje: osnovna stručna terminologija nastavnih predmeta primarnih za struku učenika VIII. Priroda: problemi zagađivanja prirode IX. Kupovina: kupovina putem interneta X. Naselja, saobraćaj i javni objekti: javni objekti u okruženju i zaposleni u njima XI. Kultura, umetnost, mediji: značajne kulturno-umetničke manifestacije u okruženju; mediji u funkciji obrazovanja; korišćenje interneta XII. Komunikativni modeli: izražavanje psihičkih stanja i raspoloženja (zadovoljstvo/nezadovoljstvo, zabrinutost, čuđenje, strah, iznenađenje, razočaranje), izražavanje stepena uverenosti; davanje komentara
Obavezan je jedan pismeni zadatak u toku školske godine (u drugom polugodištu).

Ključni pojmovi sadržaja: srpski kao nematernji jezik, slušanje, razumevanje, govor, čitanje, pisanje.

PROGRAM B
ZA UČENIKE ČIJI MATERNJI JEZIK PRIPADA SLOVENSKIM JEZICIMA I KOJI ŽIVE U VIŠENACIONALNIM SREDINAMA
(srednji-napredni nivo standarda)

Cilj	Cilj učenja srpskog kao nematernjeg jezika jeste osposobljavanje učenika da vodi usmenu i pisanu komunikaciju sa govornicima srpskog kao maternjeg jezika radi kasnijeg punog uključivanja u život zajednice i ostvarivanja građanskih prava i dužnosti, kao i upoznavanje srpske kulturne baštine i razvijanje interkulturalnosti kao temeljne vrednosti demokratskog društva.
Razred	Treći
Godišnji fond časova	60-72

ISHODI Po završenoj temi/oblasti učenik će biti u stanju da:	OBLAST/TEMA	SADRŽAJI
- razume i koristi predviđeni leksički fond; - razume i koristi gramatičku materiju usvajanu u prethodnim razredima; - koristi futur II u zavisnim rečenicama; - sastavlja različite tipove uslovnih rečenica; - iskazuje vremenske odnose različitim sintaksičkim sredstvima; - sastavlja različite tipove odnosnih rečenica; - vlada frekventnim konstrukcijama sa funkcijom nepravog objekta;	JEZIK	Oko 100−150 novih punoznačnih i pomoćnih reči, uključujući i osnovne pojmove iz školskih predmeta; Gramatički sadržaji iz prethodnih razreda (ponavljanje i uvežbavanje na poznatoj i novoj leksici); Nelične imeničke zamenice (značenje i promena); Futur II; Uslovne rečenice (s veznicima ako, kad i da); Iskazivanje vremenskih odnosa predloško-padežnim konstrukcijama i zavisnim vremenskim rečenicama s veznicima kad, dok, čim, pre nego što; Odnosne rečenice; Nepravi objekat u različitim padežima (s predlozima ili bez njih);
- savladane (već usvojene) sadržaje iz književnosti povezuje sa novim književnoumetničkim tekstovima i koristi ih u njihovom tumačenju; - uporedi sopstveni doživljaj književnog dela sa doživljajem svog druga; - tumači osnovne strukturne elemente književnog dela; - izdvoji književni lik i obrazloži zašto mu se dopada; - analizira izdvojen problem ili ideju koju književno delo pokreće; - razume vrednost i značaj srpske kulture uz pomoć književnih i neknjiževnih tekstova;	KNJIŽEVNOST	Originalni tekstovi: Narodna balada "Smrt Omera i Merime" Milovan Vitezović: "Šešir profesora Koste Vujića" (odlomci) Ivo Andrić: "Na Drini ćuprija" (odlomak o Fati Avgadinoj) Milan Rakić: "Iskrena pesma" Stevan Sremac: "Pop Ćira i pop Spira" (odlomak) Aleksa Šantić: "Emina" Jovan Dučić: "Polje" Slobodan Selenić: "Očevi i oci" (odlomci) Desanka Maksimović: "Opomena" Dušan Kovačević: "Maratonci trče počasni krug" (odlomak) Aleksandar Tišma: "Drugde" (odlomak iz putopisa) Stevan Raičković: "Septembar" Branislav Nušić: "Gospođa ministarka" (odlomci) Konstruisani tekstovi o: Marku Kraljeviću; Milutinu Milankoviću; Mihajlu Petroviću Alasu; Milevi Ajnštajn; Jovanu Steriji Popoviću; Mileni Pavlović Barili; Savi Tekeliji; Žanki Stokić; Jednoj od sledećih kulturnih institucija: Karlovačka gimnazija, Narodno pozorište u Beogradu, Srpsko narodno pozorište u Novom Sadu, Beogradska filharmonija; Pozorišna predstava ili film "Maratonci trče počasni krug" - komparativni pristup U gimnazijama nastavnici dodatno treba da izaberu jedan književni tekst na maternjem jeziku učenika za koji postoji prevod na srpski. U srednjim stručnim školama nastavnici treba dodatno da izaberu tekstove na srpskom jeziku sa stručnom terminologijom. Nastavnik bira 9 originalnih i 3 konstruisana teksta.
- rezimira osnovni sadržaj predavanja koristeći stručne izraze; - u razgovoru prikuplja informacije i na osnovu njih izvodi zaključke; - učestvuje u debati na zadatu temu; - čita stručne tekstove uz pomoć rečnika; - piše beleške iz usmenog i pisanog teksta.	JEZIČKA KULTURA	I. Lično predstavljanje: osnovne informacije o sebi - karakterne i emotivne osobine II. Porodica i ljudi u okruženju: poreklo, preci III. Život u kući: život u kući i život u stanu - prednosti i nedostaci IV. Hrana i piće: ishrana i zdravlje; dijeta V. Odeća i obuća: kupovina i održavanje odeće i obuće VI. Zdravlje: čuvanje zdravlja, opasnosti od bolesti zavisnosti VII. Obrazovanje: osnovna stručna terminologija nastavnih predmeta primarnih za struku učenika VIII. Priroda: problemi zagađivanja prirode IX. Sport i igre: fizička aktivnost i zdravlje X. Kupovina: kupovina putem interneta XI. Naselja, saobraćaj i javni objekti: javni objekti u okruženju i zaposleni u njima XII. Kultura, umetnost, mediji: značajne kulturno-umetničke manifestacije u okruženju; mediji u funkciji obrazovanja; korišćenje interneta XIII. Komunikativni modeli: izražavanje psihičkih stanja i raspoloženja (zadovoljstvo/nezadovoljstvo, zabrinutost, čuđenje, strah, iznenađenje, razočaranje), izražavanje stepena uverenosti; davanje komentara
Obavezan je jedan pismeni zadatak u toku školske godine (u drugom polugodištu).

Ključni pojmovi sadržaja: srpski kao nematernji jezik, slušanje, razumevanje, govor, čitanje, pisanje.

Naziv predmeta

SRPSKI KAO NEMATERNJI JEZIK

IV razred

PROGRAM A
ZA UČENIKE ČIJI MATERNJI JEZIK PRIPADA NESLOVENSKIM JEZICIMA I KOJI ŽIVE U HOMOGENIM SREDINAMA
(osnovni nivo standarda)

Cilj	Cilj učenja srpskog kao nematernjeg jezika jeste osposobljavanje učenika da se služi srpskim jezikom u usmenoj i pisanoj komunikaciji radi kasnijeg uspešnog uključivanja u život zajednice i ostvarivanja građanskih prava i dužnosti, kao i uvažavanje srpske kulture i razvijanje interkulturalnosti kao temeljne vrednosti demokratskog društva.
Razred	Četvrti1
Godišnji fond časova	60-642

ISHODI Po završenoj temi/oblasti učenik će biti u stanju da:	OBLAST/TEMA	SADRŽAJI
- razume i koristi predviđeni leksički fond; - razume i koristi gramatičku materiju usvajanu u prethodnim razredima; - razume pravila upotrebe naglašenih i nenaglašenih oblika ličnih zamenica; - pravilno pozicionira enklitiku u rečenici; - pravilno upotrebljava najfrekventnije povratne glagole; - koristi dopusnu rečenicu;	JEZIK	Oko 100 novih punoznačnih i pomoćnih reči uključujući i osnovne pojmove iz školskih predmeta; Gramatički sadržaji iz prethodnih razreda (ponavljanje i uvežbavanje na poznatoj i novoj leksici); Upotreba naglašenih i nenaglašenih oblika ličnih zamenica; Tipičan raspored enklitika u prostoj rečenici; Povratni glagoli (pravi, uzajamno-povratni, nepravi povratni); Dopusna rečenica;
- savladane (već usvojene) sadržaje iz književnosti povezuje sa novim književnoumetničkim tekstovima i koristi ih u njihovom tumačenju; - uporedi sopstveni doživljaj književnog dela sa doživljajem svog druga; - tumači osnovne strukturne elemente književnog dela; - razume smisao humora; - izdvoji književni lik i obrazloži zašto mu se dopada; - analizira izdvojen problem ili ideju koju književno delo pokreće; - razume vrednost i značaj srpske kulture uz pomoć književnih i neknjiževnih tekstova;	KNJIŽEVNOST	Originalni tekstovi: Jedna narodna lirska svatovska pesma po izboru Stevan Sremac: "Zona Zamfirova" (odlomak) Milovan Vitezović: "Lajanje na zvezde" (odlomci) Vojislav Karanović: "Škola" Vasko Popa: "Očiju tvojih da nije" Vladimir Bulatović Vib: "Ajkula i birokrat" (odlomak) Dušan Radović: aforizmi (izbor) Desanka Maksimović: "Proletnja pesma" Branislav Nušić: "Sumnjivo lice" (odlomak)
	KNJIŽEVNOST	Konstruisani tekstovi o: Ivu Andriću; Jovanu Ćirilovu; Miri Trailović; Milutinu Milankoviću; Stevanu Mokranjcu; Narodnoj baladi "Hasanaginica" (uz dramsku adaptaciju); Filmskim i muzičkim festivalima; Adaptirani tekst o biografiji savremenog srpskog pisca po izboru; Film "Lajanje na zvezde" - komparativni pristup. U gimnazijama nastavnici dodatno treba da izaberu jedan književni tekst na maternjem jeziku učenika za koji postoji prevod na srpski. U srednjim stručnim školama nastavnici treba dodatno da izaberu tekstove na srpskom jeziku sa stručnom terminologijom. Nastavnik bira 5 originalnih i 3 konstruisana teksta.
- razume stručna uputstva iz oblasti za koju pokazuje interesovanje; - interpretira osnovni sadržaj predavanja iz struke; - govori uz unapred pripremljenu prezentaciju na zadatu temu; - prikuplja informacije iz linearnih i nelinearnih tekstova; - čita s razumevanjem, uz pomoć rečnika, stručne ili informativne tekstove; - piše osnovne informacije o sebi u formi biografije; - pravi beleške na osnovu slušanog teksta.	JEZIČKA KULTURA	I. Lično predstavljanje: osnovne informacije o sebi - pisanje CV-ja II. Porodica i ljudi u okruženju: mladi i odrasli - rešavanje uzrasnih konflikata u porodici i među prijateljima III. Život u kući: poželjan prostor za život IV. Hrana i piće: tradicija u ishrani, nacionalna jela V. Odeća i obuća: odevanje mladih, moda VI. Zdravlje: konvencionalno i alternativno lečenje VII. Obrazovanje: osnovna stručna terminologija nastavnih predmeta primarnih za struku učenika; mogućnosti daljeg školovanja VIII. Priroda: očuvanje i negovanje prirode u okruženju IX. Sport i igre: profesionalno i rekreativno bavljenje sportom X. Kupovina: odnos prema kupovini XI. Naselja, saobraćaj i javni objekti: administracija i lična dokumenta XII. Kultura, umetnost, mediji: međukulturalnost i njen značaj; zloupotreba interneta XIII. Komunikativni modeli: davanje saveta; izražavanje saosećanja; ubeđivanje sagovornika; slaganje/neslaganje s mišljenjem sagovornika; vrednovanje i obrazlaganje
Obavezan je jedan pismeni zadatak u toku školske godine (u drugom polugoduštu).

Ključni pojmovi sadržaja: srpski kao nematernji jezik, slušanje, razumevanje, govor, čitanje, pisanje.

PROGRAM B
ZA UČENIKE ČIJI MATERNJI JEZIK PRIPADA SLOVENSKIM JEZICIMA I KOJI ŽIVE U VIŠENACIONALNIM SREDINAMA
(srednji-napredni nivo standarda)

Cilj	Cilj učenja srpskog kao nematernjeg jezika jeste osposobljavanje učenika da vodi usmenu i pisanu komunikaciju sa govornicima srpskog kao maternjeg jezika radi kasnijeg punog uključivanja u život zajednice i ostvarivanja građanskih prava i dužnosti, kao i upoznavanje srpske kulturne baštine i razvijanje interkulturalnosti kao temeljne vrednosti demokratskog društva.
Razred	Četvrti
Godišnji fond časova	60-64

ISHODI Po završenoj temi/oblasti učenik će biti u stanju da:	OBLAST/TEMA	SADRŽAJI
- razume i koristi predviđeni leksički fond; - razume i koristi gramatičku materiju usvajanu u prethodnim razredima; - sastavlja rečenice s glagolskim prilozima; - u rečenici pravilno upotrebljava zamenicu svoj; - razume tekstove s pripovedačkim aoristom; - vlada najfrekventnijim glagolskim perifrazama;	JEZIK	Oko 100−150 novih punoznačnih i pomoćnih reči uključujući i osnovne pojmove iz školskih predmeta; Gramatički sadržaji iz prethodnih razreda (ponavljanje i uvežbavanje na poznatoj i novoj leksici); Upotreba naglašenih i nenaglašenih oblika ličnih zamenica; Glagolski prilog sadašnji i glagolski prilog prošli; Povratni glagoli (pravi, uzajamno-povratni, nepravi povratni); Zamenica svoj; Tipičan raspored enklitika u prostoj rečenici; Pripovedački aorist; Glagolske perifraze; Rečenice s dopunskim predikativom uz frekventne glagole;
- savladane (već usvojene) sadržaje iz književnosti povezuje sa novim književnoumetničkim tekstovima i koristi ih u njihovom tumačenju; - uporedi sopstveni doživljaj književnog dela sa doživljajem svog druga; - tumači osnovne strukturne elemente književnog dela; - uoči elemente koji čine različite tipove karakterizacije lika; - analizira izdvojen problem ili ideju koju književno delo pokreće; - razume vrednost i značaj srpske kulture uz pomoć književnih i neknjiževnih tekstova; - uporedi dela srpske književnosti sa delima književnosti svog maternjeg jezika;	KNJIŽEVNOST	Originalni tekstovi: Jedna narodna lirska svatovska pesma po izboru Stevan Sremac: "Zona Zamfirova" (odlomak) Milovan Vitezović: "Lajanje na zvezde" (odlomci) Vojislav Karanović: "Škola" Miloš Crnjanski: "Seobe" (odlomak) Ivo Andrić: "Most na Žepi" (odlomak) Vasko Popa: "Očiju tvojih da nije" Vladimir Bulatović Vib: "Ajkula i birokrat" Dušan Radović: aforizmi (izbor) Desanka Maksimović: "Proletnja pesma" Branislav Nušić: "Sumnjivo lice" (odlomak) Konstruisani tekstovi o: Ivu Andriću; Jovanu Ćirilovu; Miri Trailović; Milutinu Milankoviću; Stevanu Mokranjcu; Narodnoj baladi "Hasanaginica" (uz dramsku adaptaciju); Film "Lajanje na zvezde" - komparativni pristup; Adaptirani tekst o biografiji savremenog srpskog pisca po izboru. U gimnazijama nastavnici dodatno treba da izaberu jedan književni tekst na maternjem jeziku učenika za koji postoji prevod na srpski. U srednjim stručnim školama nastavnici treba dodatno da izaberu tekstove na srpskom jeziku sa stručnom terminologijom. Nastavnik bira 7 originalnih i 3 konstruisana teksta.
- govori uz unapred pripremljenu prezentaciju na zadatu temu; - prikuplja informacije iz linearnih i nelinearnih tekstova; - čita s razumevanjem složenije tekstove, a značenje nepoznatih reči određuje na osnovu konteksta; - piše osnovne informacije o sebi u formi biografije;	JEZIČKA KULTURA	I. Lično predstavljanje: osnovne informacije o sebi - pisanje CV-ja II. Porodica i ljudi u okruženju: mladi i odrasli - rešavanje uzrasnih konflikata u porodici i među prijateljima III. Život u kući: poželjan prostor za život IV. Hrana i piće: tradicija u ishrani, nacionalna jela V. Odeća i obuća: odevanje mladih, moda VI. Zdravlje: konvencionalno i alternativno lečenje VII. Obrazovanje: osnovna stručna terminologija nastavnih predmeta primarnih za struku učenika; mogućnosti daljeg školovanja VIII. Priroda: očuvanje i negovanje prirode u okruženju IX. Sport i igre: profesionalno i rekreativno bavljenje sportom X. Kupovina: odnos prema kupovini XI. Naselja, saobraćaj i javni objekti: administracija i lična dokumenta XII. Kultura, umetnost, mediji: međukulturalnost i njen značaj XIII. Komunikativni modeli: davanje saveta; izražavanje saosećanja; ubeđivanje sagovornika; slaganje/neslaganje s mišljenjem sagovornika; vrednovanje i obrazlaganje
Obavezan je jedan pismeni zadatak u toku školske godine (u drugom polugodištu).

Ključni pojmovi sadržaja: srpski kao nematernji jezik, slušanje, razumevanje, govor, čitanje, pisanje.

UPUTSTVO ZA DIDAKTIČKO-METODIČKO OSTVARIVANJE PROGRAMA

Predmet srpski kao nematernji jezik pohađaju učenici koji nastavu slušaju na nekom od jezika nacionalnih manjina. Među tim učenicima postoje izrazite razlike u stepenu ovladanosti srpskim jezikom prilikom polaska u srednju školu i u tempu i obimu kojim mogu napredovati tokom školovanja. Ova razlika uslovljena je različitim maternjim jezicima od kojih su jedni bliski srpskom jeziku (razlike među njima su takve da ne moraju ometati komunikaciju, ili se komunikacija može ostvarivati uz nešto napora i truda) dok su drugi strukturno toliko različiti da, bez elementarnog poznavanja jednog od njih, komunikacija među govornicima nije ostvariva. Osim toga, na nivo kojim učenici realno mogu ovladati srpskim jezikom utiče i sredina u kojoj žive (pretežno homogena ili heterogena sredina).

Imajući ovo u vidu, za predmet srpski kao nematernji jezik sačinjena su dva programa. Prema postavljenom cilju, očekivanim ishodima i datim sadržajima, prvi program (A) primeren je učenicima čiji se maternji jezici izrazito razlikuju od srpskog, žive u pretežno homogenim sredinama, imaju malo kontakata sa srpskim jezikom i u školu polaze gotovo bez ikakvog predznanja srpskog jezika. Drugi program (B) predviđen je da se ostvaruje u mešovitim sredinama i namenjen je učenicima koji mogu brže i u većem obimu da savladavaju srpski jezik, odnosno da, u skladu s uzrastom, dostignu viši nivo vladanja srpskim jezikom.

Sastav odeljenja prema jezičkom predznanju u srednjim školama često je veoma različit, budući da učenici, nakon završetka osnovne škole, dolaze iz različitih sredina. Stoga su diferencijacija i individualizacija nastave od izuzetnog značaja za napredak svakog pojedinog učenika u skladu s njegovim mogućnostima. Standardi formulisani na tri nivoa u nastavi ovog predmeta treba da dobiju svoj puni smisao. Naime, razlikovanje osnovnog, srednjeg i naprednog nivoa standarda, nastavniku omogućava takvu organizaciju časa koja učenicima različitih jezičkih kompetencija obezbeđuje individualni napredak.

Oba programa za predmet srpski kao nematernji jezik sadrže tri oblasti: Jezik, Književnost i Jezičku kulturu. One su funkcionalno povezane, prožimaju se i međusobno dopunjuju. Stoga ih treba razumeti kao delove kompleksne celine koji, svaki sa svojim specifičnostima, doprinose ostvarivanju ishoda ovog predmeta.

Nastavnik je obavezan da se upozna sa ishodima i programskim sadržajima prethodnih ciklusa obrazovanja.

I. PLANIRANJE NASTAVE I UČENJA

Program orijentisan na ishode nastavniku daje veću slobodu u kreiranju i osmišljavanju nastave i učenja. Uloga nastavnika je da kontekstualizuje ovaj dati program potrebama konkretnog odeljenja imajući u vidu: sastav odeljenja i karakteristike učenika; udžbenike i druge nastavne materijale koje će koristiti; tehničke uslove, nastavna sredstva i medije kojima škola raspolaže; resurse, mogućnosti, kao i potrebe lokalne sredine u kojoj se škola nalazi. Polazeći od datih ishoda i sadržaja nastavnik najpre kreira svoj godišnji - globalni plan rada iz koga će kasnije razvijati svoje operativne planove. Ishodi definisani po oblastima olakšavaju nastavniku dalju operacionalizaciju ishoda na nivo konkretne nastavne jedinice. Sada nastavnik za svaku oblast ima definisane ishode. Od njega se očekuje da za svaku nastavnu jedinicu, u fazi planiranja i pisanja pripreme za čas, definiše piramidu ishoda na tri nivoa: one koje bi svi učenici trebalo da dostignu, one koje bi većina učenika trebalo da dostigne i one koje bi trebalo samo neki učenici da dostignu.

Na ovaj način postiže se indirektna veza sa standardima na tri nivoa postignuća učenika. Pri planiranju treba, takođe, imati u vidu da se ishodi razlikuju, da se neki lakše i brže mogu ostvariti, ali je za većinu ishoda (posebno za predmetnu oblast književnost) potrebno više vremena, više različitih aktivnosti i rad na različitim tekstovima. U fazi planiranja nastave i učenja veoma je važno imati u vidu da je udžbenik nastavno sredstvo i da on ne određuje sadržaje predmeta. Zato je potrebno sadržajima datim u udžbeniku pristupiti selektivno i u odnosu na predviđene ishode koje treba dostići. Pored udžbenika, kao jednog od izvora znanja, na nastavniku je da učenicima omogući uvid i iskustvo korišćenja i drugih izvora saznavanja.

II. OSTVARIVANJE NASTAVE I UČENJA

JEZIK

Oblast Jezik obuhvata leksiku i gramatičke modele srpskog jezika. U sadržajima i ishodima ove oblasti nalaze se okvirni broj reči i gramatički elementi kojima učenik treba da ovlada u svakom razredu. U ovoj oblasti programa težište je na postepenom usvajanju sistema srpskog jezika počev od 1. razreda osnovne škole. Jezik počinje da se usvaja pomoću minimalnog broja reči upotrebljenih u osnovnim rečeničnim modelima s jasnim komunikativnim kontekstom. Odnosno, reči i njihovi oblici ne usvajaju se izolovano, već u rečeničnom - komunikativnom kontekstu. Za produktivnu upotrebu jezika nefunkcionalno je vankontekstualno učenje paradigmi (učenje samih oblika reči).

Usvajanje gramatike srpskog jezika u početnim fazama na mlađem uzrastu pretežno je nesvesno - u raznovrsnim aktivnostima učenici slušaju iskaze na srpskom jeziku, ponavljaju ih i kombinuju u odgovarajućim poznatim i bliskim kontekstima. U narednim fazama nastavnik pomaže učenicima da uoče jezička pravila i počnu da ih primenjuju.

Da bi učenik ovladao određenim fondom reči i gramatičkim elementima, neophodno je da ih razume i dugotrajno uvežbava. Na taj način stvaraju se preduslovi da ih primeni u odgovarajućoj komunikativnoj situaciji. Formalno poznavanje gramatičkih pravila ne podrazumeva i sposobnost njihove primene, te je takvo znanje korisno samo ukoliko pomaže boljem razumevanju nekih pravilnosti sistema. Odnosno, savladavanje gramatičkih pravila nije samo sebi cilj. Objašnjenje gramatičkih pravila, ukoliko nastavnik proceni da je korisno, treba da bude usklađeno s uzrastom učenika, njegovim kognitivnim sposobnostima, predznanjima u maternjem jeziku i svedeno na ključne informacije neophodne za primenu. Učenikovo poznavanje gramatičkih pravila procenjuje se i ocenjuje na osnovu upotrebe u kontekstu, bez insistiranja na njihovom eksplicitnom opisu.

Na nižem nivou vladanja jezikom (sredine u kojima se realizuje A program) važno je da se kod učenika razvije sposobnost razumevanja i konstruisanja iskaza koji sadrže elemente određene programom. Pritom je u produkciji (sastavljanju i kazivanju iskaza) na ovom nivou bitno da značenje poruke bude razumljivo, dok se gramatička ispravnost postiže postepeno, na tom nivou očekuju se tipične greške izazvane interferencijom i nedovoljnom savladanošću materije. Greške nisu samo znak nepoznavanja gradiva, već su upravo pokazatelj da je učenik spreman da se upusti u komunikaciju, što nastavnik treba da podstiče. To ne znači da greške uopšte ne treba ispravljati. Nastavnik odlučuje o tome kada će, na koji način i koje greške ispravljati. Učenike treba što više motivisati da komunikaciraju, čime bi se greške spontano i postepeno redukovale.

Upravo su časovi iz oblasti Jezik pogodni za usmereno, ciljano usvajanje pojedinih segmenata, gramatičkih elemenata srpskog jezika. Tokom ovih časova preporučuje se dinamičko smenjivanje različitih aktivnosti: različiti tipovi vežbi slušanja, provera razumevanja slušanog, ponavljanje, gramatičko i leksičko variranje modela, dopunjavanje, transformisanje afirmativnih u upitne i negirane forme i sl.

Realizacija nastave srpskog kao nematernjeg jezika prema B programu podrazumeva određeno vladanje srpskim jezikom od početka školovanja, odnosno mogućnost bržeg napredovanja u toku školovanja. U takvim okolnostima očekuje se manja zastupljenost grešaka i njihovo brže ispravljanje. Primena B programa podrazumeva ovladanost sadržajima A programa i podizanje jezičke kompetencije na viši nivo, te je nastava jezika u funkciji osposobljavanja učenika za pravilno komuniciranje savremenim standardnim srpskim jezikom u skladu s jezičkim i vanjezičkim kontekstom.

Budući da učenici koji pohađaju nastavu srpskog kao nematernjeg jezika, pohađaju i nastavu maternjeg jezika, svrsishodno je u odgovarajućim prilikama koristiti transfer znanja stečenih na maternjem jeziku i o maternjem jeziku. Nastava srpskog kao nematernjeg jezika treba da bude u korelaciji s nastavom maternjeg jezika.

Jezička građa se iz razreda u razred postepeno proširuje i usložnjava, ona je kumulativna i nadovezuje se na prethodnu. Uvođenje novog elementa podrazumeva ovladanost prethodnim, što znači da se nova građa oslanja na prethodnu koja se kontinuirano uvežbava. Sledeći primeri kraćih tekstova ilustruju primenu jezičke materije poštujući postupnost i uvođenje novih jezičkih sadržaja u svakom razredu u A programu.

Sadržaji programa za srednju školu koji su dati u oblasti Jezik nadovezuju se na one koji se nalaze u programu za osnovnu školu. Oni podrazumevaju obnavljanje i proširivanje leksičkog fonda i gramatičkih elemenata srpskog jezika, koje je započeto u osnovnoj školi. Zato je tokom srednje škole od izuzetnog značaja kontinuirano ponavljanje i uvežbavanje onih jedinica koje su usvajane u prethodnom periodu, a novi elementi se postupno dodaju već poznatima. Podrazumeva se da je nastavnik dobro upoznat s programom za osnovnu školu i ume čas da organizuje tako da se prethodno obrađena materija sistematski obnavlja uz dodavanje novih elemenata.

Sledeći primeri kraćih tekstova ilustruju primenu jezičke materije poštujući postupnost i uvođenje novih jezičkih sadržaja u svakom razredu u A programu:3

_________
3 U zagradi su navedeni sadržaji oblasti Jezik za svaki razred.

1. razred (prezent, perfekat, futur I, imperativ - sistematizacija glagolskih oblika; prezent za označavanje prošle i buduće radnje; glagolski vid - razlikovanje svršenih i nesvršenih glagola (razlikovanje imenovane od obavljene radnje), tvorba perfektivnih glagola (najfrekventniji prefiksi); imenice koje imaju nepravilnu množinu (brat, dete; proširenje osnove, glasovne promene u nominativu množine); imenice ženskog roda na suglasnik; dativ u funkciji logičkog subjekta; vokativ; izrična rečenica u funkciji objekta, indirektni i direktni govor): Ove godine jesen je topla i sunčana. Samo su noći hladne. Prošle subote sam s braćom išao na pecanje. Pecali smo tri sata, ali ništa nismo upecali. Poneli smo sendviče. Jeli smo ih ceo dan i na kraju sve pojeli. Pecanje mi se sviđa jer smo u prirodi i družimo se. Predložiću da i ove subote idemo."Ivane, hoćeš li da idemo na pecanje u subotu?"

2. razred (glagolski vid - razlikovanje jednokratne od ponavljane radnje, tvorba imperfektivnih glagola; imenice pluralija tantum (frekventni primeri); nekongruentni atribut (padeži s kvalifikativnim značenjem: genitiv, instrumental, akuzativ, lokativ); iskazivanje mesta predloško-padežnim konstrukcijama i zavisnom mesnom rečenicom; iskazivanje uzroka predloško-padežnim konstrukcijama i zavisnom uzročnom rečenicom; tvorba zbirnih imenica na -je i -ad): Noćas sam jako loše spavala. Budila sam se nekoliko puta. Kada sam se probudila u šest sati, odlučila sam da ustanem. Setila sam se da sam sanjala neobičan san. U snu mi je prišla jedna mlada žena u širokoj letnjoj haljini. To je bila žena duge smeđe kose, s velikim žutim šeširom na glavi. Imala je naočare s crvenim okvirom u obliku srca. Bile smo u šumi, oko nas je bilo drveće i žbunje. Ona je nosila merdevine i pitala me je gde može da nabere trešnje. Razmišljala sam o ovom snu jer sam pokušavala da otkrijem kakvu poruku nosi.

3. razred (nelične imeničke zamenice (značenje i promena); zamenica koji u upitnoj i odnosnoj funkciji; potencijal; namerna rečenica (s predikatom u prezentu i potencijalu); uslovne rečenice (s veznicima ako i da na nivou razumevanja); iskazivanje vremenskog odnosa predloško-padežnim konstrukcijama i zavisnim rečenicama s veznicima kad, dok, čim, pre nego što): Nekome je ovih dana pitao šta bih volela da radim u životu, koji fakultet planiram da upišem. Razmišljala sam o tome. Volim životinje i mogla bih da radim kao veterinar. Ako srednju školu završim s dobrim prosekom, pokušaću da upišem veterinarski fakultet. Dobro ću razmisliti pre nego što odlučim. Do kraja srednje škole vredno ću učiti da bih imala dobre ocene.

4. razred (upotreba naglašenih i nenaglašenih oblika ličnih zamenica; tipičan raspored enklitika u prostoj rečenici; povratni glagoli (pravi, uzajamno-povratni, nepravi povratni); dopusna rečenica): Ovog leta upoznali smo se s društvom iz Subotice. Bili smo na Paliću i oni su nam prišli da pitaju da li hoćemo s njima da igramo odbojku. Nama je bilo drago što su nas pozvali. Iako dugo nisam igrao odbojku, pristao sam. Lepo smo se družili. Posle su nam poslali slike preko Fejsbuka. I mi smo njima odgovorili. Nastavili smo da se dopisujemo.

KNJIŽEVNOST

Program nastave i učenja A predmeta srpski kao nematernji jezik namenjen je homogenoj sredini, učenicima koji veoma retko imaju kontakata s govornicima čiji je maternji jezik srpski. Poznavanje jezika je na osnovnom nivou, komunikacija na srpskom jeziku se teže ostvaruje, gramatički modeli su neuvežbani pošto nemaju često prilike da koriste srpski jezik, njihov rečnik ne sadrži veliki broj reči, reči veoma lako iz aktivnog fonda prelaze u pasivni i budu zaboravljene, leksika se usvaja sporije nego kod učenika heterogene sredine, greške se često pojavljuju u tolikom obimu da ometaju razumevanje rečenice; iz ovih razloga bi akcenat trebalo da bude na leksici i jezičkim modelima koji će im obezbediti temelj za jednostavnu komunikaciju na srpskom jeziku, uz proširivanje sadržaja, primereno zahtevima srednjoškolskih programa. Nastava se, pritom, usklađuje sa ishodima učenja, određenim za svaki razred i vezanim za standarde učeničkih postignuća za kraj trećeg obrazovnog ciklusa srpskog kao nematernjeg jezika.

U prvom razredu ponuđeno je jedanaest originalnih i osam konstruisanih tekstova (što predstavlja novinu). Nastavnik bira sedam originalnih tekstova za A nivo i tri konstruisana teksta jer program predviđa da se obradi ukupno deset tekstova. Nastavnik odlučuje koji tekstovi najviše odgovaraju učenicima. Osnovni kriterijum za izbor tekstova je nivo poznavanja jezika učenika. Pored (u proseku) deset tekstova, nastavnik po slobodnom izboru uvodi još jedan tekst, vodeći računa o nivou poznavanja jezika i interesovanjima učenika. U gimnazijama nastavnici dodatno treba da izaberu jedan književni tekst na maternjem jeziku učenika za koji postoji prevod na srpski. U srednjim stručnim školama nastavnici treba dodatno da izaberu jedan tekst na srpskom jeziku sa stručnom terminologijom.

U drugom razredu ponuđeno je deset originalnih i sedam konstruisanih tekstova na nivou A. Nastavnik bira sedam originalnih tekstova za A nivo i tri konstruisana teksta jer program predviđa da se obradi ukupno deset tekstova. Nastavnik odlučuje koji tekstovi najviše odgovaraju učenicima. Osnovni kriterijum za izbor tekstova je nivo poznavanja jezika učenika. Pored (u proseku) deset tekstova, nastavnik po slobodnom izboru uvodi još jedan tekst, vodeći računa o nivou poznavanja jezika i interesovanjima učenika. U gimnazijama nastavnici dodatno treba da izaberu jedan književni tekst na maternjem jeziku učenika za koji postoji prevod na srpski. U srednjim stručnim školama nastavnici treba dodatno da izaberu jedan tekst na srpskom jeziku sa stručnom terminologijom.

U trećem razredu ponuđeno je jedanaest originalnih i devet konstruisanih tekstova na nivou A. Nastavnik bira sedam originalnih tekstova za A nivo i tri konstruisana teksta jer program predviđa da se obradi (u proseku) deset tekstova. Nastavnik odlučuje koji tekstovi najviše odgovaraju učenicima. Osnovni kriterijum za izbor tekstova je nivo poznavanja jezika učenika. Pored (u proseku) deset tekstova, nastavnik po slobodnom izboru uvodi još jedan tekst, vodeći računa o nivou poznavanja jezika i interesovanjima učenika. U gimnazijama nastavnici dodatno treba da izaberu jedan književni tekst na maternjem jeziku učenika za koji postoji prevod na srpski. U srednjim stručnim školama nastavnici treba dodatno da izaberu jedan tekst na srpskom jeziku sa stručnom terminologijom.

U četvrtom razredu ponuđeno je deset originalnih i devet konstruisanih tekstova na nivou A. Nastavnik bira pet originalnih tekstova i tri konstruisana teksta jer program predviđa da se obradi ukupno od osam do deset tekstova. Nastavnik odlučuje koji tekstovi najviše odgovaraju učenicima. Osnovni kriterijum za izbor tekstova je nivo poznavanja jezika učenika. Pored predviđenih, nastavnik po slobodnom izboru uvodi još jedan tekst, vodeći računa o nivou poznavanja jezika i interesovanjima učenika. U gimnazijama nastavnici dodatno treba da izaberu jedan književni tekst na maternjem jeziku učenika za koji postoji prevod na srpski. U srednjim stručnim školama nastavnici treba dodatno da izaberu jedan tekst na srpskom jeziku sa stručnom terminologijom.

Oblast nastavnog programa Književnost doprinosi postizanju komunikativne funkcije jezika. Osnovna funkcija književno-umetničkih, konstruisanih i adaptiranih tekstova, pored osposobljavanja učenika za komunikativnu upotrebu jezika, jeste i upoznavanje učenika sa kulturom, istorijom i tradicijom srpskog naroda, kao i s književnim delima značajnim za srpsku književnost.

Funkcije tekstova u A programu su raznovrsne:

- usvajanje leksike određenog tematskog kruga potrebne za svakodnevnu komunikaciju;

- čitanje, odnosno slušanje teksta u funkciji uvežbavanja razumevanja govornog i pisanog jezika, uvežbava se čitanje u sebi i čitanje s razumevanjem;

- zadaci u vezi s tekstom razvijaju umenje razumevanja teksta, uvežbava se veština sastavljanja rečenica koje sadrže poznatu leksiku, uz uvežbavanje jezičkih modela; prilikom govornih i pisanih vežbi tolerišu se greške koje ne ometaju razumevanje;

- odgovori na pitanja (usmeno i pismeno) pomažu učeniku da razvije mehanizme sastavljanja rečenica na srpskom jeziku, odnosno izlaganje na srpskom jeziku uz vidno prisustvo grešaka - uputno je da nastavnik vrši korekcije ukazujući na pravilne oblike;

- reprodukcija i tumačenje teksta razvija sposobnost upotrebe jezika - učenik treba da se izrazi koristeći više rečenica, da formira i razvija govorne sposobnosti.

Književnoumetnički, adaptirani i konstruisani tekstovi pogodni su za tumačenje, pri čemu se uzimaju u obzir uzrast i predznanja učenika i sastav odeljenja. Tekstovi su ujedno i polazna osnova za uvežbavanje novih reči i izraza, jezičkih modela, čitanja, pisanja, govora; stoga tri časa namenjena jednom tekstu predstavljaju istovremeno i obradu i uvežbavanje gradiva.

Rad na tekstu obuhvata:

1. Semantizaciju nepoznatih reči: semantizacija može da se izvede pomoću učenicima poznatih sinonima, vizuelnim prikazivanjem reči, postavljanjem reči u kontrastne parove (mali-veliki), opisivanjem reči jednostavnim rečenicama (nastavnik mora da vodi računa da rečenica kojom opisuje nepoznatu reč sadrži učenicima poznate reči). Prevod je opravdan samo u slučaju kada ne postoje druga sredstva za objašnjenje značenja reči. Preporučuje se upotreba rečnika na času, kao i u fazi pripreme za čas.

2. Slušanje ili čitanje teksta: savetuje se da nastavnik prvi put pročita tekst - na ovaj način učenici čuju pravilan izgovor reči. Preporučuje se upotreba audio-vizuelnih sredstava.

3. Kontekstualizacija nove leksike: neophodno je da učenici nove reči postave u rečenični kontekst kako bi se leksika uvežbavala paralelno s konstruisanjem rečenica. Rečenice treba da budu jednostavne da bi se izbegao veliki broj grešaka koje neminovno nastaju u složenijim konstrukcijama. Ukoliko rečenica sadrži previše grešaka, postaje nerazumljiva slušaocu. Kontekstualizacija novih reči je bitan elemenat funkcionalne upotrebe jezika pošto navodi učenika da sastavlja rečenice i aktivira rečnički fond i jezičke modele.

4. Pitanja u vezi s tekstom: proces razumevanja teksta ima više etapa, tek kada se nova leksika usvoji i primeni u rečenicama može da se pređe na nivo razumevanja teksta. Nivo na kojem je učenik razumeo tekst može da se utvrdi postavljanjem pitanja u vezi s tekstom. Pitanja treba da se zasnivaju na leksici koju su ranije usvojili uz upotrebu novih reči obrađenih u tekstu. Značajno je da se primarno uvežbava govor, a zatim i pisanje.

5. Pitanja povodom teksta (usmeno i u pisanoj formi): učenici uvežbavaju i ostvaruju komunikaciju na srpskom jeziku zasnovanu na poznatoj leksici. Pitanja treba da budu u skladu s leksičkim fondom kojim učenici raspolažu. Ovo je sledeći nivo u procesu usvajanja jezičkih veština čiji je cilj navođenje učenika da ostvare komunikaciju na srpskom jeziku. Ovaj cilj je često veoma teško postići kod učenika homogene sredine, ali je neophodno navesti učenika da u govoru, a zatim i u pismenoj formi upotrebi određene reči ili izraze na srpskom jeziku.

6. Razgovor o tekstu: u ovom delu se mogu ostvariti elementi književnosti u predmetu Srpski kao nematernji jezik u A programu. U skladu sa leksikom kojom učenici raspolažu razgovor se zasniva na prepoznavanju glavnih likova, aktivnostima koje se vezuju uz njih, isticanju osobina likova iz teksta, argumentovanju svog mišljenja o delu. Kao deo procesa uvođenja učenika u upotrebu jezika uputno je da se izvede dramatizacija teksta čiji je cilj navođenje učenika da sastavljaju rečenice potrebne u govornim situacijama, kao i zauzimanje stavova i izražavanje osećanja prema likovima koji se javljaju u književnoumetničkom delu. Nastavnik postupa tako što organizuje nastavu prema ishodima koje treba ostvariti.

7. Komparativni pristup: nastavnik planira uključivanje tekstova maternjeg jezika koji se porede sa predloženim delima srpske književnosti (ukoliko je to moguće) i s primerima vezanim za film, pozorišnu predstavu, različite audio-vizuelne zapise; u obradu književnog dela uključuje i sadržaje iz likovne i muzičke kulture, strip i različite vrste igara (osmosmerke, rebusi, ukrštene reči, asocijacije...).

Prilikom uočavanja bitnih poetskih elemenata u strukturi književnoumetničkog teksta, nastavnik se trudi da kod učenika (u skladu sa njihovim mogućnostima) aktuelizuje transfer znanja iz maternjeg jezika: osnovne oblike pripovedanja (naracija, deskripcija, dijalog); siže i fabulu, funkciju pesničke slike; ulogu jezičkostilskih sredstava i druge osnovne poetičke odlike teksta.

8. Oblikovanje kratkog teksta i njegovo tumačenje, usmeno ili u pisanoj formi, na osnovu obrađenog teksta: pokušaj samostalnog sastavljanja teksta predstavlja viši nivo u ostvarivanju komunikativne funkcije jezika. Učenici razvijaju mehanizam upotrebe jezičke građe i jezičkih modela, umeće sastavljanja koherentnog teksta. Proces se odnosi i na govorni i na pisani tekst.

B program

U programu B, čitajući i tumačeći književnoumetnička dela i izabrane odlomke najznačajnijih srpskih pisaca, učenici će imati priliku da se upoznaju sa srpskom kulturnom baštinom i tako bolje razumeju sličnosti i razlike koje postoje između kulture naroda kojem pripadaju i kulture naroda čiji jezik uče. Književnoumetnički tekstovi u nastavi srpskog kao nematernjeg jezika imaju višestruku funkciju. Oni istovremeno predstavljaju izvor nove leksike i polaznu osnovu za dalji rad - razgovore, čitanje, interpretaciju, različite vrste govornih i pismenih vežbi i druge aktivnosti.

U oblasti nastavnog programa Književnost navedeni su tekstovi usklađeni sa uzrasnim karakteristikama i jezičkim mogućnostima učenika. Dati predlog dela nastavnik će prilagođavati potrebama svojih učenika. Nastava se, pritom, usklađuje sa ishodima učenja određenim za svaki razred i vezanim za standarde učeničkih postignuća za kraj trećeg obrazovnog ciklusa srpskog kao nematernjeg jezika.

U prvom razredu ponuđeno je jedanaest originalnih i osam konstruisanih tekstova (što predstavlja novinu). Nastavnik bira devet originalnih tekstova za B nivo i tri konstruisana teksta jer program predviđa da se obradi ukupno deset tekstova, te odlučuje koji tekstovi najviše odgovaraju učenicima. Osnovni kriterijum za izbor tekstova je nivo poznavanja jezika učenika. Pored (u proseku) deset tekstova, nastavnik po slobodnom izboru uvodi još jedan tekst, vodeći računa o nivou poznavanja jezika i interesovanjima učenika. U gimnazijama nastavnici dodatno treba da izaberu jedan književni tekst na maternjem jeziku učenika za koji postoji prevod na srpski. U srednjim stručnim školama nastavnici treba dodatno da izaberu jedan tekst na srpskom jeziku sa stručnom terminologijom.

U drugom razredu ponuđeno je jedanaest originalnih i osam konstruisanih tekstova na nivou B. Nastavnik bira sedam do devet originalnih tekstova za B nivo i tri konstruisana teksta jer program predviđa da se obradi ukupno deset do dvanaest tekstova, te odlučuje koji tekstovi najviše odgovaraju učenicima. Osnovni kriterijum za izbor tekstova je nivo poznavanja jezika učenika. Pored (u proseku) deset tekstova, nastavnik po slobodnom izboru uvodi još jedan tekst, vodeći računa o nivou poznavanja jezika i interesovanjima učenika. U gimnazijama nastavnici dodatno treba da izaberu jedan književni tekst na maternjem jeziku učenika za koji postoji prevod na srpski. U srednjim stručnim školama nastavnici treba dodatno da izaberu jedan tekst na srpskom jeziku sa stručnom terminologijom.

U trećem razredu ponuđeno dvanaest originalnih i deset konstruisanih tekstova na nivou B. Nastavnik bira devet originalnih tekstova za B nivo i tri konstruisana teksta jer program predviđa da se obradi (u proseku) deset tekstova, do dvanaest, kad je to moguće. Nastavnik odlučuje koji tekstovi najviše odgovaraju učenicima. Osnovni kriterijum za izbor tekstova je nivo poznavanja jezika učenika. Pored (u proseku) deset tekstova, nastavnik po slobodnom izboru uvodi još jedan tekst, vodeći računa o nivou poznavanja jezika i interesovanjima učenika. U gimnazijama nastavnici dodatno treba da izaberu jedan književni tekst na maternjem jeziku učenika za koji postoji prevod na srpski. U srednjim stručnim školama nastavnici treba dodatno da izaberu jedan tekst na srpskom jeziku sa stručnom terminologijom.

U četvrtom razredu ponuđeno je dvanaest originalnih i devet konstruisanih tekstova na nivou B. Nastavnik bira sedam originalnih tekstova za B nivo i tri konstruisana teksta jer program predviđa da se obradi ukupno od osam do deset tekstova. Nastavnik odlučuje koji tekstovi najviše odgovaraju učenicima. Osnovni kriterijum za izbor tekstova je nivo poznavanja jezika učenika. Pored predviđenih, nastavnik po slobodnom izboru uvodi još jedan tekst, vodeći računa o nivou poznavanja jezika i interesovanjima učenika. U gimnazijama nastavnici dodatno treba da izaberu jedan književni tekst na maternjem jeziku učenika za koji postoji prevod na srpski. U srednjim stručnim školama nastavnici treba dodatno da izaberu jedan tekst na srpskom jeziku sa stručnom terminologijom.

Za učenike koji srpski kao nematernji jezik budu savlađivali po programu koji je namenjen onima koji uče i žive u heterogenim jezičkim sredinama ili im je maternji jezik jedan od slovenskih jezika, predloženi su autentični književno-umetnički tekstovi ili odlomci iz njih. Ipak, postoje značajne razlike između učenika koji žive u heterogenoj sredini, a čiji je maternji jezik neslovenski, i učenika čiji je maternji jezik slovenski. Ove razlike je neophodno uzeti u obzir prilikom izbora tekstova za obradu i izrade udžbenika. Stoga se preporučuje autorima udžbenika i nastavnicima da neka od predloženih dela adaptiraju, skrate i prilagode jezičkom znanju i mogućnostima učenika čiji je maternji jezik neslovenski, a u tome će im pomoći i znatan broj predloženih konstruisanih tekstova. Nastavnici, koji rade s učenicima čiji maternji jezik pripada grupi slovenskih jezika, mogu se opredeljivati za autentična dela.

Bavljenje književno-umetničkim tekstom podrazumeva različite metodičke postupke koji će biti usmereni na njegovo što bolje razumevanje i tumačenje. Rad na tekstu sastoji se iz nekoliko etapa: uvodnog razgovora sa semantizacijom manje poznatih reči i izraza (ova etapa je posebno važna za učenike čiji jezik nije slovenski); prostorne i vremenske lokalizacije teksta; izražajnog čitanja; kratke provere umetničkog doživljaja i razumevanja teksta; razgovora o tekstu i njegovog tumačenja (različitih analitičko-sintetičkih postupaka kojima će se otkrivati estetske vrednosti dela, važne pojedinosti u njemu i mesta sa posebnom ekspresivnošću); povezivanja dela sa ličnim doživljajima i iskustvima učenika. Svaka od navedenih etapa zavisi od prirode teksta kao i od predznanja i mogućnosti učenika.

Uvodni razgovor i semantizacija manje poznatih reči i izraza biće za neke učenike od izuzetne važnosti za razumevanje dela i stoga im je potrebno posvetiti posebnu pažnju. O izboru reči za semantizaciju odlučuje nastavnik uvažavajući predznanja svojih učenika. Leksiku je najbolje semantizovati tokom uvodnog razgovora i pre prvog čitanja teksta kako bi se obezbedilo razumevanje sadržaja teksta nakon prvog čitanja. Reči se mogu semantizovati na različite načine - vizuelnim nastavnim sredstvima, demonstracijom, posredstvom sinonima i antonima, različitim opisnim definicijama i, ukoliko je to neophodno, reč se može i prevesti na maternji jezik učenika. Nije potrebno da sve reči koje se semantizuju uđu u aktivan leksički fond učenika, pojedine mogu ostati u pasivnom fondu. Leksika za koju se proceni da treba da uđe u aktivan leksički fond učenika, treba da bude zastupljena tokom razgovora o tekstu i njegove interpretacije, a korisno je osmisliti i različite leksičke vežbe koje će doprineti ostvarivanju ovog cilja. Učenike ovog uzrasta treba uvoditi i u korišćenje rečnika jer je ono sastavni deo čitanja. Važno je da se služe i dvojezičnim i jednojezičnim rečnicima i da ovladaju tehnikom pronalaženja reči i značenja koje reč ostvaruje u datom kontekstu. Rečnici predstavljaju veliku pomoć za čitanje i razumevanje tekstova različitih žanrova, naročito su korisni prilikom samostalnog čitanja.

Mnogi tekstovi, posebno odlomci iz obimnijih književnih dela, zahtevaće i lokalizaciju kako bi bili pravilno shvaćeni i doživljeni. Lokalizacija će u nekim slučajevima podrazumevati prepričavanje sadržaja koji prethode odlomku koji se obrađuje ili, na primer, davanje podataka o autoru. Nekad će biti neophodno delo smestiti u prostorne i vremenske okvire i protumačiti društvene, istorijske i druge okolnosti u kojima se radnja odvija.

Čitanje teksta je od velike važnosti za njegovo razumevanje i doživljavanje. U nastavi književnosti javljaju se različiti oblici čitanja. Razumevanje, doživljavanje i tumačenje teksta uslovljeno je kvalitetom čitanja. Važno je da prvo interpretativno čitanje teksta obavi nastavnik ili da učenici poslušaju kvalitetan zvučni zapis. Ovako će se obezbediti pravilno razumevanje i bolji umetnički doživljaj teksta. Mnoga dela zahtevaće jedno ili više ponovljenih čitanja naglas ili u sebi usmerenih ka određenom cilju. Potrebno je da učenici ovladaju tehnikama glasnog čitanja i čitanja u sebi. Čitanje u sebi može biti u funkciji boljeg razumevanja teksta i ono uvek treba da bude usmereno od strane nastavnika i istraživačko. Učenici će, čitajući u sebi, pronalaziti u tekstu različite informacije kojima će potkrepljivati i svoje mišljenje i stavove, uvežbavaće brzo čitanje i osposobljavaće se za samostalno učenje. Cilj čitanja naglas jeste ovladanje tehnikom čitanja i savlađivanje važnih činilaca glasnog čitanja (izgovora i intonacije reči i rečenice, jačine glasa, pauza). Ovim putem učenici se postepeno uvode u izražajno čitanje. Ono se uvežbava na pažljivo odabranim epskim, lirskim i dramskim tekstovima. Izražajno čitanje uvežbava se na prethodno obrađenim tekstovima, planski i uz dobru pripremu. Nastavnik treba da osposobi učenike da usklade jačinu glasa, intonaciju, ritam, tempo, pauze sa prirodom i sadržinom teksta kako bi izražajno čitanje bilo što uspešnije.

Jedan od važnih oblika rada jeste učenje napamet i izražajno kazivanje kratkih odlomaka iz odabranih književno-umetničkih tekstova u stihu i prozi (lirskih pesama, odlomaka iz proznih i dramskih tekstova). Učenike treba postepeno voditi od glasnog čitanja ka izražajnom čitanju i kazivanju napamet naučenih odlomaka.

Tumačenje teksta umnogome će zavisiti od sredine u kojoj se nastava realizuje, predznanja učenika i njihovog maternjeg jezika. Sa učenicima koji savlađuju program za srednji nivo, tumačenje teksta imaće više obeležja razgovora o važnim pojedinostima u njemu - događajima, likovima, mestu i vremenu odvijanja radnje. Razgovori o tekstu treba da obezbede pravilno razumevanje događaja, uočavanje veza između događaja i likova, tumačenje postupaka glavnih junaka i njihovih osobina. Bez obzira na to što za ove razgovore nije nužno da učenici znaju stručnu terminologiju (osnovni motiv, epitet, opisna lirska pesma), oni se ne smeju svesti na puko prepričavanje sadržaja teksta. Razgovor o tekstu nastavnik treba da vodi tako da omogući učenicima da u njemu ispolje što veću kreativnost, da im postavlja problemske zadatke, navodi ih da razmišljaju o uzročno-posledičnim vezama u delu, podstiče ih da slobodno maštaju i iznose svoje utiske o umetničkim slikama u delu.

Sa naprednijim učenicima nastavnik može ostvariti kompleksniju analizu i interpretaciju dela tokom koje će učenici izvoditi složenije zaključke o događajima i likovima, otkrivati ekspresivna mesta u delu i iznositi svoje utiske o njima služeći se osnovnom terminologijom teorije književnosti. Predlaže se analitičko-sintetički i komparativni pristup, uvođenje dramatizacije, igre i stripa u nastavu. U nastavi srpskog kao nematernjeg jezika nastavnik treba da se oslanja na književnoteorijska znanja koje su učenici stekli na svom maternjem jeziku i da ih aktivira kad god je to moguće. Tako, na primer, prilikom obrade književnih dela i odlomaka, treba računati na to da su učenici u maternjem jeziku usvojili osnovne književnoteorijske pojmove: tema, motiv, glavni lik i dr. U skladu sa Opštim standardima postignuća za srpski kao nematernji jezik, poznavanje terminologije iz teorije književnosti očekuje se samo od učenika naprednog nivoa. Oni će, na primerima izabranih dela i odlomaka iz srpske književnosti, proširivati saznanja koja su stekli na svom maternjem jeziku i bogatiti ih novom primerima.

Nakon razgovora o sadržaju dela i njegove interpretacije, potrebno je sa učenicima razgovarati i o ličnim doživljajima koji su izazvani delom - podsticati ih da dovode u vezu delo sa svojim ličnim iskustvima, dopustiti im da postavljaju pitanja, stvoriti u učionici uslove u kojima će se razvijati dijalog i diskusija.

Veoma je važno da učenici aktivno učestvuju u svim etapama rada, da iznose svoja osećanja, zapažanja, mišljenja, zaključke i da ih obrazlažu. Učeničke aktivnosti ne smeju biti ograničene samo na rad na času. U obradu teksta učenike treba uvoditi zadavanjem različitih pripremnih zadatka, koje će oni rešavati kod kuće. Nakon obrade teksta važno je da učenici stečena znanja funkcionalno primenjuju u daljem radu - prilikom izrade domaćih zadataka, samostalnog čitanja i usvajanja znanja iz drugih nastavnih predmeta. Nastavniku i učenicima će stečena znanja i veštine biti dragocena za interpretaciju novih književnih dela.

Kad god je to moguće, nastavu književnosti potrebno je povezivati sa nastavom jezika, uspostavljati unutar predmetnu i međupredmetnu korelaciju. Ona će doprineti svestranijem sagledavanju sadržaja, a učenici će steći kvalitetnija i trajnija znanja.

JEZIČKA KULTURA

Realizacija nastavnih sadržaja srpskog kao nematernjeg jezika podrazumeva kontinuitet u bogaćenju učeničke jezičke kulture. To je jedna od primarnih metodičkih obaveza nastavnika. Nastavnik treba da proceni sposobnosti svakog učenika za odgovarajući nivo komunikativne kompetencije i u skladu sa tim prilagodi jezički materijal. Ovo treba da dovede do funkcionalne upotrebe jezika u nastavi, ali i u svim ostalim životnim okolnostima, u školi i van nje, gde je valjano jezičko komuniciranje uslov za potpuno sporazumevanje. Jezička komunikacija podrazumeva vladanje receptivnim i produktivnim jezičkim veštinama, a to su: slušanje, čitanje, pisanje i govorenje. Osnovno obeležje savremenog metodičkog pristupa nastavi jezika i jezičke kulture jeste razvijanje učeničkih sposobnosti u sve četiri aktivnosti uporedo i njihovo prilagođavanje kognitivnim sposobnostima i jezičkom okruženju učenika. Ishodi u oblasti Jezička kultura koncipirani su tako da, s jedne strane, obezbede ostvarivanje minimuma jezičkih kompetencija, ali i da, s druge strane, ne ograniče učenike koji su u mogućnosti da ostvare veći napredak. Zbog specifičnosti ove nastave, predviđene ishode (pre svega kada su u pitanju homogene jezičke sredine) potrebno je ostvarivati kroz jezičke aktivnosti (kompetencije) koje su, s metodičkog aspekta, sličnije nastavi stranog nego maternjeg jezika.

Slušanje je prva jezička aktivnost s kojom se učenici susreću u nastavi srpskog kao nematernjeg jezika. Ona omogućava učeniku da upozna melodiju jezika, a zatim i njegov glasovni sistem, intonaciju reči i rečenice. Konačni cilj slušanja treba da bude razumevanje, kao preduslov za verbalnu produkciju, odnosno - komunikaciju.

Govorenje je najsloženija jezička veština, koja podrazumeva vladanje svim elementima jezika (fonetsko-fonološkim, morfološkim, sintaksičkim i leksičkim). Govorenje se najčešće realizuje u dijaloškoj formi, te prema tome podrazumeva razumevanje (sagovornika). Pored toga, govorenje je veština koja zahteva određenu brzinu i pravovremenu reakciju. Kao produktivna veština, zajedno sa pisanjem, omogućava učeniku da se izrazi na srpskom jeziku, postavi pitanje, interpretira neki sadržaj i učestvuje u komunikaciji sa drugima.

Čitanje je jezička aktivnost koja podrazumeva poznavanje grafijskog sistema jezika (slova), njihove glasovne realizacije, povezivanje glasova u reči i spajanje reči u rečenicu, uz poštovanje odgovarajućih ritmičkih i prozodijskih pravila. Cilj čitanja mora da bude razumevanje pročitanog jer samo tako ono predstavlja jezičku kompetenciju, a ne puku verbalizaciju slovnih karaktera.

Pisanje je produktivna jezička veština koja podrazumeva iskazivanje jezičkog sadržaja pisanim putem, upotrebom odgovarajućih slovnih karaktera i poštovanjem pravopisnih pravila. Posebnu pažnju potrebno je posvetiti grafemama za koje ne postoje ekvivalenti u maternjim jezicima učenika. Takođe je važno obratiti pažnju na pravila fonetskog pravopisa (pisanje ličnih imena stranog porekla itd.). Pored toga, srpski jezik ima dva pisma - ćirilicu i latinicu, a učenik, još u prvom ciklusu obrazovanja, treba da usvoji oba. Cilj pisanja je jezičko izražavanje pisanim putem, te, prema tome, podrazumeva razumevanje.

Ove četiri veštine su kroz ishode vertikalno povezane tako da jasno opisuju gradaciju postignuća učenika od 1. do 4. razreda srednje škole u oblasti Jezička kultura.

Tematski sadržaji su istovetni u oba programa jer se radi o temama koje su važne za svakodnevnu i profesionalnu komunikaciju učenika. Međutim, ishodi u ovoj oblasti razlikuju se u zavisnosti od jezičke kompetencije i varijante programa po kojem su učenici usvajali srpski kao nematernji jezik. Očekuje se da će učenici koji su na B nivou biti u stanju da u okviru određene tematske jedinice ostvare znatno bogatiji i složeniji iskaz nego učenici na A nivou.

Sadržaji po temama predstavljaju leksičko-semantički okvir unutar koga se funkcionalno realizuju jezički sadržaji. Tematske jedinice prezentuju realne, svakodnevne okolnosti u kojima se ostvaruje komunikacija. Podrazumeva se ponavljanje sadržaja nekih tematskih jedinica (porodica i ljudi u okruženju, obrazovanje, hrana i piće, odeća i obuća itd.). Tematske jedinice se nadovezuju na one koje su navedene u programima za osnovnu školu. Za svaku tematsku jedinicu predložene su tematske grupe koje treba da se popune odgovarajućom novom leksikom, u okviru preporučenog broja novih reči uz ponavljanje prethodno usvojene.

Na primer u prvoj tematskoj jedinici, Lično predstavljanje, u sadržaju oba programa predviđeno je da učenici u prvom razredu mogu da daju osnovne informacije o sebi (ime i prezime, datum i mesto rođenja, adresu stanovanja i telefonski broj, omiljene lične aktivnosti, nacionalna ili etnička pripadnost, naziv i vrsta škole koju pohađa i da sroči kratku biografiju). U svakom sledećem razredu ova tematska jedinica se proširuje novom leksikom i novim komunikativnim situacijama. U sledećim razredima očekuje se da učenici umeju da opišu svoj fizički izgled, navedu lična interesovanja, svoje karakterne i emotivne osobine i da na kraju srednje škole umeju da sastave biografiju u formi CV-ja (za potrebe zaposlenja i daljeg školovanja).

Ovakva horizontalna vrsta gradacije primenjena je u svim tematskim jedinicama.

Izbor leksike je delimično uslovljen sadržajem iz oblasti Jezik i Književnost, ali zavisi i od procene nastavnika o potrebnosti odgovarajućih leksema i njihove frekventnosti, radi postizanja informativnosti i prirodnosti u komunikaciji. Mnoge reči nisu vezane samo za jednu tematsku jedinicu već se preklapaju i povezuju u nove semantičke nizove, što nastavnik treba da podstiče dobro osmišljenim govornim i pismenim vežbama. Veoma je važno da se već usvojena leksika zadrži u aktivnom leksičkom fondu učenika, a da pasivna leksika postepeno prelazi u aktivnu, što se postiže kontinuiranom upotrebom kroz sve četiri jezičke veštine.

Pored selektivnog pristupa leksici, treba voditi računa i o broju leksema koje se usvajaju u jednoj nastavnoj jedinici. Na jednom času ne bi trebalo uvoditi više od pet novih reči, čije značenje će se objasniti i provežbati u tipičnim realizacijama unutar rečenice (kontekstualizacija leksike). Najefikasnije bi bilo da za novu reč svaki učenik osmisli (minimalni) kontekst, odnosno rečenicu. Na ovaj način nastavnik ima uvid u učenikovo razumevanje značenja reči, pored novih sadržaja podstiče upotrebu i ranije stečenih znanja iz leksike i gramatike, a učenici stiču samopouzdanje jer mogu da izgovore ili napišu rečenice na srpskom jeziku.

Pored datih tematskih jedinica, u prva četiri razreda osnovne škole navodi se i netematizovana leksika koja je potrebna za komunikaciju, nezavisno od teme. U svakodnevnoj komunikaciji veliki značaj imaju ustaljene komunikativne forme kojima učenici postepeno i kontinuirano treba da ovladavaju od prvog razreda srednje škole. One su izdvojene u posebnu oblast jezičke kulture i usklađene su potrebama i uzrastom učenika. Tako u prvom razredu učenici usvajaju modele za pozdravljanje i predstavljanje, zatim se dalje usvajaju modeli za čestitanje, zahvaljivanje, iskazivanje želje, molbe itd. do najsloženijih modela kao što su davanje saveta, izražavanje saosećanja; ubeđivanje sagovornika; slaganje/neslaganje s mišljenjem sagovornika; vrednovanje i obrazlaganje.

Funkcionalno i ekonomično povezivanje podoblasti predmeta srpski kao nematernji jezik (Jezik, Književnost i Jezička kultura) omogućava savladavanje njihovih sadržaja i ostvarivanje predviđenih ishoda na prirodan i spontan način, čineći da jedni sadržaji proizlaze iz drugih, dopunjuju se i preklapaju. Na odabranim delovima književnoumetničkih, neumetničkih i konstruisanih tekstova mogu se razvijati različite komunikativne veštine; govornim vežbama se definišu smernice za izradu pismenih sastava; kreativne aktivnosti u nastavi doprinose razvoju usmenog i pismenog izražavanja, čitanje s razumevanjem utiče na bogaćenje leksike i fluentnost govora, itd. Usklađenost ishoda s jezičkim kompetencijama omogućava nastavniku ne samo kumulativno praćenje napretka svakog učenika nego i uočavanje problema u razvijanju pojedinih kompetencija, što umnogome olakšava proces nastave i učenja jezika.

III. PRAĆENJE I VREDNOVANJE NASTAVE I UČENJA

Na početku procesa učenja, odnosno na početku školske godine, neophodno je sprovesti dijagnostičko vrednovanje jezičkih kompetencija učenika. Ovo je izuzetno važan zadatak nastavnika, budući da postoje velike razlike u vladanju srpskim jezikom učenika jednog odeljenja. Dijagnostičko ocenjivanje se može realizovati pomoću inicijalnog testiranja koje služi da se ustanove veštine, sposobnosti, interesovanja, iskustva, nivoi postignuća ili poteškoće pojedinačnog učenika ili čitavog odeljenja. Inicijalno testiranje osmišljava nastavnik na osnovu ishoda i sadržaja programa iz prethodnih razreda. Na osnovu toga moguće je efikasno planirati i organizovati proces učenja i individualizovati pristup učenju.

Pored standardnog, sumativnog vrednovanja koje još uvek dominira u našem sistemu obrazovanja (procenjuje znanje učenika na kraju jedne programske celine i sprovodi se standardizovanim mernim instrumentima - pismenim i usmenim proverama znanja, esejima, testovima, što za posledicu ima kampanjsko učenje orijentisano na ocenu), savremeni pristup nastavi pretpostavlja formativno vrednovanje - procenu znanja tokom savladavanja nastavnog programa i sticanja odgovarajuće kompetencije. Rezultat ovakvog vrednovanja daje povratnu informaciju i učeniku i nastavniku o tome koje kompetencije su dobro savladane, a koje ne (npr. učenik zadovoljavajuće razume pročitani tekst, ali slabo razume govoreni tekst: zadovoljavajuće piše u skladu sa pravilima, ali u govoru ne poštuje pravila kongruencije itd.), kao i o efikasnosti odgovarajućih metoda koje je nastavnik primenio za ostvarivanje cilja. Formativno merenje podrazumeva prikupljanje podataka o učeničkim postignućima, a najčešće tehnike su: realizacija praktičnih zadataka, posmatranje i beleženje učenikovih aktivnosti tokom nastave, neposredna komunikacija između učenika i nastavnika, registar za svakog učenika (mapa napredovanja) itd. Rezultati formativnog vrednovanja na kraju nastavnog ciklusa treba da budu iskazana i sumativno - brojčanom ocenom. Ovakva ocena ima smisla ako su u njoj sadržana sva postignuća učenika, redovno praćena i objektivno i profesionalno beležena.

Rad svakog nastavnika sastoji se od planiranja, ostvarivanja i praćenja i vrednovanja. Važno je da nastavnik kontinuirano prati i vrednuje, osim postignuća učenika, i proces nastave i učenja, kao i sebe i sopstveni rad. Sve što se pokaže dobrim i korisnim nastavnik će koristiti i dalje u svojoj nastavnoj praksi, a sve što se pokaže kao nedovoljno efikasnim i efektivnim trebalo bi unaprediti.

Vrednovanje treba da bude zasnovano na individualnom napredovanju učenika uzimajući u obzir mogućnosti i sposobnosti učenika. Pri ocenjivanju pažnja treba da bude usmerena na nivo razvoja reproduktivnih sposobnosti učenika, obim proširivanja leksičkog fonda, nivo smanjivanja interferncijskih grešaka u pisanoj i usmenoj formi.

Treba imati u vidu nivo poznavanja jezika: učenici homogene sredine sporadično ostvaruju direktan kontakt sa govornicima kojima je srpski maternji jezik, sa srpskim jezikom se sreću samo na časovima srpskog kao nematernjeg jezika. Rezultat je da učenici srpski jezik koriste na elementarnom nivou. Jezičke modele usvajaju sporije, gramatičke kategorije koriste uz mnogo grešaka, imaju problema pri slušanju, odnosno razumevanju srpskog jezika čak i u slučajevima kada su im sve reči govornog teksta poznate.

ALBANSKI JEZIK I KNJIŽEVNOST **

(Srednje škole u trogodišnjem trajanju)

UVOD

Program je deo programa za srednju školu. Na ovom nivou razvija se nezavisan rad učenika i neguje kritičko mišljenje. Osnovni zahtevi za ovaj razred u vezi su sa daljim kulturnim, književnim i jezičkim formiranjem, usvajanjem saznanja i formiranjem ličnosti, uključujući i kulturu ponašanja i komunikacije.

Iz tog razloga programom za srednje škole su predviđena saznanja koja će omogućiti formiranje navike korišćenja standardnog albanskog jezika, u usmenom i pisanom obliku, znanja o jezičkom sistemu, pravopisu i upotrebi znakova interpunkcije.

Značajno mesto, takođe, zauzimaju i saznanja o jeziku u opštem smislu i albanskom jeziku u užem smislu, podaci o njegovim teritorijalnim i socijalnim varijantama, jezičkoj kulturi itd. Posebna pažnja se posvećuje pisanom jeziku, mnogobrojnim formama njegovog postojanja i upotrebe u aktuelnom vremenu preko tema koje se vezuju za formiranje navike komunikacije pismenim putem.

Vrlo bitno pitanje je i književno čitanje, s ciljem da se saznanja i navike stečene kroz predmet Albanski jezik i književnost konkretizuju i prodube što više.

Književnost i njeno proučavanje u školi je jedno od najsvestranijih i najuticajnijih polja kada je u pitanju mentalni razvoj, duhovno, književno i estetsko formiranje ličnosti.

Nastava književnosti je nastavljanje i proširivanje prethodno stečenih znanja, produbljivanje jezičke veštine čitanja, osnovnih saznanja o književnosti u teorijskom, književnom, estetičkom i jezičkom smislu.

Struktura programa za književnost je izgrađena na osnovu baze književnih, vremenskih i prostornih vrednosti. Najveći deo programa posvećen je albanskoj, zatim i svetskoj književnosti, teoriji književnosti i usmenoj književnosti.

Koncept programa za književnost se oslanja na:

- program i književne tekstove koji se aktuelno koriste u osnovnoj školi;

- program i književne tekstove koji se aktuelno koriste u srednjoj školi;

- savladavanje, upoznavanje i sticanje osnovnih saznanja o ovoj oblasti kako bi se realizovao plan programa nastave književnosti;

- takav način koncepcije gde su čitanje, poznavanje književnosti i znanja o književnosti u funkciji srednjoškolskog i višeg obrazovanja;

- usklađenost sa starosnom dobi, psihičkim sposobnostima i mogućnošću percepcije književnosti;

- interdisciplinarnu vezu sa jezikom kao osnovnim sredstvom književnog stvaralaštva.

Cilj i zadaci

Cilj nastave predmeta Albanski jezik i književnost je da se učenik:

- osposobi da prepozna karakteristike jezika kao sredstva komunikacije, karakteristike govornog i pisanog jezika, kao dve varijante od kojih svaka ima posebne osobine građenja i funkcionisanja;

- upozna sa drevnošću i ilirskim poreklom albanskog jezika, karakteristikama njegovog funkcionisanja u prostoru, njegovim dijalektima i karakteristikama formiranja standardnog albanskog jezika;

- upozna sa pravilima albanskog pravopisa, pravilnim pisanjem vokala, grupe vokala i diftonga, pravilnim pisanjem suglasnika, upotrebom velikog slova;

- upozna sa pravilima upotrebe znakova interpunkcije: tačke, znaka pitanja, uzvika, zareza, tačke i zareza, dve tačke, tri tačke, navodnika, zagrade i crte;

- učvrsti saznanja iz prethodnih razreda i da još više razvije sposobnost slušanja, govorenja, čitanja i pisanja;

- shvati pojam "književnost";

- da razlikuje usmenu od pisane književnosti;

- da razlikuje književne rodove i vrste;

- da razlikuje poeziju i njene vrste;

- da razlikuje prozu i njene vrste;

- da upozna i savlada albansku književnost od samih početaka kroz predstavnike i glavna dela albanske književnosti;

- da upozna i shvati antičku dramu i epove, njihovu važnost, strukturu, likove, vezu sa mitologijom;

- da poveća sposobnost kritičke analize tekstova i kulturnih fenomena;

- da poveća nivo komunikacije sa književnim i neknjiževnim tekstovima;

- da poveća sposobnost komuniciranja sa različitim modelima i kulturama itd.

Interdisciplinarni pristup

Albanski jezik je sredstvo komunikacije za sve nastavne predmete. Ipak, najdirektnije veze su sa predmetima Istorija, Geografija, Građansko vaspitanje, nastavnim predmetima u kojima dominira umetnost itd.. Neke teme koje se obrađuju u okviru ovog nastavnog predmeta utiču na razvijanje komunikativnih sposobnosti, na kulturno formiranje i stvaranje samostalne ličnosti. Pored interdisciplinarnih tema kao što je npr. tema o zdravlju, o ljudskim pravima, o razlikama među polovima itd., teme može izabrati i nastavnik, u skladu sa važnošću i aktuelnošću koju imaju (u sredstvima informisanja ili u samom okruženju u kome žive).

I razred

(3 časa nedeljno, 105 časova godišnje)

Operativni zadaci

Glavni operativni zadatak u nastavi albanskog jezika u prvom razredu srednje škole, a u skladu sa zahtevima savremenog doba, je povećavanje aktivnog ovladavanja maternjim jezikom kod mlađe generacije, kao i njihovo obogaćivanje teorijskim znanjima koja čine osnovu za proučavanje sistema standardnog jezika, u užem smislu, kao i albanskog jezika, u opštem smislu.

Važnost, vrednost i neophodnost nastave književnosti u školi, tj. u prvom razredu srednje škole, ogleda se kroz sledeće operativne zadatke:

Učenik treba da upozna:

- kulturu i pisce stare albanske književnosti;

- kulturu i pisce stare grčke književnosti;

- kulturu i pisce rimske književnosti;

- književnost Bejtejdžija i njene autore;

- usmenu književnost - folkloristiku;

- teoriju književnosti.

Učenik treba da shvati:

- značaj različitih kultura koje su uticale na razvoj albanske kulture i književnosti;

- kulturnu, književnu i jezičku suštinu koja će pomoći u razvijanju njegovog individualnog mišljenja;

- nacionalnu kulturu i književnost, kao i stranu.

Učenik treba da analizira:

- različite tekstove, njihov smisao, strukturu, sadržaj, detalje i efekte;

- književne i neknjiževne tekstove pisaca stare albanske književnosti kao i strane književnosti ovog perioda.

Učenik treba da vrednuje:

- kulturne i književne modele i tekstove iz perioda stare književnosti;

- autore i različite književne tekstove stare albanske književnosti;

- stvaralaštvo različitih autora stare albanske književnosti kao i strane književnosti uglavnom iz starijih vremena.

Realizacija ovih operativnih ciljeva podrazumeva razvijanje jezičkih veština (veština komunikacije):

- slušanje;

- čitanje;

- govor;

- pisanje;

i njihovih potkategorija:

- kulturni modeli;

- književni i neknjiževni tekstovi;

- jezička kultura;

- albanska i strana književnost;

- kultura komunikacije.

SADRŽAJI PROGRAMA

Tematske oblasti

- Stari vek/Kultura/Poetika;

- Kulturni modeli;

- Književni i neknjiževni tekstovi;

- Jezička kultura;

- Kraj stare književnosti;

- Književnost i društvo;

- Književnost/Ideje/Kultura;

- Književnost/Nacionalni i kulturni identitet.

Stari vek

Ispituje se kontekst književnosti i kultura Starog veka, od početka pa do kraja Stare književnosti i daju se karakteristike kultura i poetika tog vremena; tekstova i njihovog konteksta.

Kulturni modeli

Daju se glavne osobine i karakteristike različitih kulturnih modela koji se vezuju za kraj perioda Stare književnosti.

Književni i neknjiževni tekstovi

Daju se književni i neknjiževni tekstovi vezani za kulturu, Staru albansku i stranu književnost; u funkciji sticanja književnih i kulturnih saznanja, upoznavajući se na taj način i sa određenim autorima, formama pisanja i kulturološkim komunikacijama.

Kraj stare književnosti.

Navode se karakteristike ove epohe i njenih formacija, a zatim se ilustruju autorima i odabranim tekstovima iz ovog perioda.

Karakteristike stare književnosti

- Stara albanska književnost: prvi pisani spomenici albanskog jezika;

- Marin Barleti "Istorija Skenderbega", struktura dela, tematska struktura;

- Frang Bardi "Latinsko-albanski rečnik", analiza i komentari;

- Đjon Buzuku "Misal", struktura dela i analiza;

- Pjeter Budi "Poezija", analiza i komentari, čitanje starog dokumenta;

- Pjeter Bogdani - život i delo, analiza i komentari;

- Julj Variboba "Život Svete Marije", fragmenti za ilustraciju;

- Nezim Berati "Poezija", analiza i komentari;

- Muhamet Čami "Erveheja" analiza i komentari;

- Hasan Zuko Kamberi - život i delo.

Usmena književnost - folkloristika

- lirika;

- epika;

- narodna proza.

Karakteristike strane književnosti

- "Ep o Gilgamešu", analiza i komentari;

- Homer "Ilijada", fragmenti za ilustraciju i komentarisanje;

- Homer "Odiseja", fragmenti za ilustraciju i komentarisanje;

- Eshil - život i delo;

- Sofokle - umetnost u Sofoklovim delima;

- Sofokle "Kralj Edip", analiza;

- Euripid "Medeja", analiza;

- Sofoklie "Antigona", komentarisanje;

- Virgilije "Eneida", analiza.

Teorija književnosti

- klasifikacija književnosti - nauka o književnosti;

- poezija i njene vrste;

- proza i njene vrste;

- stilske figure;

- metrika.

Književnost i društvo

Na odabranim primerima proučava se relacija književnost/društvo, odnosno književnost/politika. Analiziraju se odnosi albanske književnosti i njenih neknjiževnih/političkih i misionarskih funkcija.

Književnost/Ideje/Kultura

Književnost se dovodi u vezu sa idejama tokom različitih vremenskih perioda, tj. perioda Stare književnosti i dovodi u vezu sa pokretima za očuvanje nacionalnog identiteta posebno aktivnog u tom periodu, posmatrano u kontekstu kulturnog razvoja.

Književnost/Nacionalni i kulturni identitet

Odnos Stare albanske i strane književnosti analizira se i posmatra kroz karakteristike identiteta: individualno/nacionalno, a zatim se književnost posmatra i kao deo opšteg razvoja koji se vezuje za nacionalnu književnost starijih vremena, naročito za kulturni razvoj Grka i Rimljana.

JEZIČKA KULTURA

Ova tematska celina posvećena je sticanju znanja o jezičkom sistemu. Pretenduje se na reorganizovanje, uopštavanje i sintetizaciju znanja o jezičkom sistemu stečenih u osnovnoj školi.

Daju se tekstovi, vežbe i zadaci, što podrazumeva i pisanje eseja u cilju razvoja jezičkih sposobnosti u odnosu na stilistiku, standardni jezik, dijalekte, itd. Daju se primeri različitih stilskih dimenzija albanskog jezika, sekvenca, stila, diskursa, kritičkog i kreativnog jezika.

Program predmeta Albanski jezik i književnost za prvi razred srednje škole koncentrisan je na smisaoni aspekt i njegove osnovne tendencije su usmerene na sledeće tematske jedinice:

1. Fonetika;

2. Organi govora;

3. Vrste glasova (vokali, grupe vokala);

4. Akcenat i dužina vokala;

5. Suglasnici - podela po zvučnosti;

6. Suglasnici - podela po mestu tvorbe;

7. Dijalektologija - pojam i objekat;

8. Karakteristike narodnog govora;

9. Dijalekti albanskog jezika;

10. Fonetske promene;

11. Gegijski i toskijski dijalekat - njihovi poddijalekti;

12. Dijalekatske razlike;

13. Fonologija (funkcija glasova u jeziku);

14. Vrste fonema;

15. Morfologija - struktura reči;

16. Uloga morfologije i red reči;

17. Sufiksi u albanskom jeziku.

Očekivani rezultati

Na kraju prvog razreda srednje škole učenik treba da:

- zna karakteristike stare albanske književnosti;

- zna glavne stvaraoce/predstavnike ove književnosti;

- zna glavna dela pisaca ove književnosti;

- ovlada posebnim individalnim kognitivnim i komunikativnim veštinama kako bi bio osposobljen za individualni rad ili rad u grupama;

- analizira, procenjuje, sintetizuje i organizuje informacije dobijene iz različitih izvora, iskazujući ih u obliku pitanja i problema;

- identifikuje, zna i upotrebljava pisanim putem različite književne i neknjiževne forme;

- shvata karakteristike stare književnosti i albanske kulture tog perioda;

- ovlada sposobnošću argumentacije i procenjivanja kulture i književnosti, kao i znanjima o jeziku i jezičkim problemima praktikujući pri tom različite vrste analiza i stilove pisanja, naročito u sintaksičko-stilskom smislu.

II razred

(2 časa nedeljno, 70 časova godišnje)

Operativni zadaci

Glavni operativni zadatak u nastavi albanskog jezika u drugom razredu srednje škole, a u skladu sa zahtevima savremenog doba, je povećavanje aktivnog ovladavanja maternjim jezikom kod mlađe generacije, kao i njihovo obogaćivanje teorijskim znanjima koja čine osnovu za proučavanje sistema standardnog jezika, u užem smislu, kao i albanskog jezika, u opštem smislu.

Važnost, vrednost i neophodnost nastave književnosti u školi, tj. u drugom razredu srednje škole, ogleda se kroz sledeće operativne zadatke:

Učenik treba da upozna:

- kulturu i pisce albanske književnosti preporoda;

- kulturu i pisce evropske književnosti toga perioda;

- usmenu književnost - folkloristiku;

- teoriju književnosti.

Učenik treba da shvati:

- značaj različitih kultura koje su uticale na razvoj albanske kulture i književnosti;

- kulturnu, književnu i jezičku suštinu koja će pomoći u razvijanju njegovog individualnog mišljenja;

- nacionalnu kulturu i književnost, kao i stranu.

Učenik treba da analizira:

- različite tekstove, njihov smisao, strukturu, sadržaj, detalje i efekte;

- književne i neknjiževne tekstove pisaca albanske književnosti preporoda kao i strane književnosti toga perioda.

Učenik treba da vrednuje:

- kulturne i književne modele i tekstove iz perioda stare književnosti;

- autore i različite književne tekstove albanske književnosti preporoda;

- stvaralaštvo različitih autora albanske književnosti preporoda kao i strane književnosti uglavnom iz ove epohe.

Realizacija ovih operativnih ciljeva podrazumeva razvijanje jezičkih veština (veština komunikacije):

- slušanje;

- čitanje;

- govor;

- pisanje;

i njihovih potkategorija:

- kulturni modeli;

- književni i neknjiževni tekstovi;

- jezička kultura;

- albanska i strana književnost;

- kultura komunikacije.

SADRŽAJI PROGRAMA

Tematske oblasti

- Preporod/kultura/poetika;

- Kulturni modeli;

- Književni i neknjiževni tekstovi;

- Jezička kultura;

- Kraj stare književnosti;

- Književnost i društvo;

- Književnost/ideje/kultura;

- Književnost/nacionalni i kulturni identitet.

Preporod

Ispituje se kontekst književnosti i kultura u doba renesanse, od početka ove epohe pa do njenog kraja i daju se karakteristike kultura i poetika tog vremena; tekstova i njihovog konteksta.

Kulturni modeli

Daju se glavne osobine i karakteristike različitih kulturnih modela koji se vezuju za kraj epohe književnosti preporoda.

Književni i neknjiževni tekstovi

Daju se književni i neknjiževni tekstovi vezani za kulturu, albansku i stranu književnost preporoda; u funkciji sticanja književnih i kulturnih saznanja, upoznavajući se na taj način i sa određenim autorima, formama pisanja i kulturološkim komunikacijama.

Kraj književnosti preporoda

Navode se karakteristike ove epohe i njenih formacija, a zatim se ilustruju autorima i odabranim tekstovima iz ovog perioda.

Karakteristike albanske književnosti preporoda

- Albanska književnost preporoda: Nacionalni preporod;

- Jeronim de Rada - život i delo, "Pesme Miljosaoa";

- Anton Santori "Emira" - umetnička vrednost drame;

- Paško Vasa - život i delo, članak;

- Gavril Dara - život i delo, "Poslednja Baljina pesma";

- Zef Serembe - život i delo, umetnički pogled;

- Naim Frašeri - život i delo, "Stoka i zemljoradnja", "Letnje cveće";

- Ndoč Nikaj - "Lepotica", fragmenti za ilustraciju;

- Zef Skiroi - književna delatnost, poezija-analiza i komentarisanje;

- Ndre Mjeda - život i delo, "Juvenilija (Mladost)", "Plač slavuja";

- Andon Zako Čajupi - život i delo, "Posle smrti";

- Asdreni - život i delo, analiza;

- Konstandin Kristoforidi - život i delo;

- Sami Frašeri - život i delo, roman "Ljubav Taljatija i Fitnete" komentarisanje;

- Mihalj Grameno - "Odžak" ("Ugledna porodica"), fragmenti za ilustraciju.

Karakteristike strane književnosti

- Evropski preporod tokom XVI i XVII veka;

- Miguel de Servantes "Don Kihot", fragmenti za ilustraciju;

- Vilijam Šekspir - život i delo;

- Pjer Kornej - karakteristike njegove drame;

- Žan Rosini - život i delo;

- Molijer - karakteristike njegovih dramskih dela;

- V. Šekspir "Hamlet", analiza;

- Evropski romantizam - glavni predstavnici i dela;

- Dž. G. Bajron - život i delo;

- A. S. Puškin - život i delo.

Književnost i društvo

Književnost/Ideje/Kultura

Književnost se dovodi u vezu sa idejama tokom različitih vremenskih perioda, tj. perioda Nacionalnog Preporoda i dovodi u vezu sa pokretima za očuvanje nacionalnog identiteta posebno aktivnog u tom periodu, posmatrano u kontekstu kulturnog razvoja.

Književnost/Nacionalni i kulturni identitet

Odnos albanske i strane književnosti Preporoda analizira se i posmatra kroz karakteristike identiteta: individualno/nacionalno, a zatim se književnost posmatra i kao deo opšteg razvoja koji se vezuje za nacionalnu književnost Preporoda, naročito za kulturni razvoj u Evropi i na Balkanu.

JEZIČKA KULTURA

Ova tematska celina posvećena je sticanju znanja o jezičkom sistemu. Pretenduje se na reorganizovanje, uopštavanje i sintetizaciju znanja o jezičkom sistemu stečenih u osnovnoj školi.

Program predmeta Albanski jezik i književnost za drugi razred srednje škole koncentrisan je na smisaoni aspekt i njegove osnovne tendencije su usmerene na sledeće tematske jedinice:

1. Imenice - vrste imenica;

2. Gramatičke kategorije imenica;

3. Gramatička kategorija - Padež;

4. Klasifikacija imenica po deklinacijama;

5. Građenje imenica - načini tvorbe;

6. Pridev - pojam; klasifikacija;

7. Gramatičke kategorije prideva;

8. Poređenje prideva i tvorba prideva;

9. Leksikologija albanskog jezika;

10. Sinonimi, antonimi, homonimi;

11. Članovi - njihova deklinacija;

12. Broj - opšti pojmovi;

13. Zamenice - lične i povratne zamenice;

14. Kratki oblici ličnih zamenica;

15. Pokazne i prisvojne zamenice;

16. Gramatičke kategorije prisvojne zamenice;

17. Upitne, odnosne i neodređene zamenice;

18. Pravilno pisanje kratkih oblika ličnih zamenica;

19. Prilog;

20. Predlozi;

21. Veznici;

22. Rečce i uzvici.

Očekivani rezultati

Na kraju drugog razreda srednje škole učenik treba da:

- zna karakteristike albanske književnosti preporoda;

- zna glavne stvaraoce/predstavnike ove književnosti;

- zna glavna dela pisaca ove književnosti;

- ovlada posebnim individalnim kognitivnim i komunikativnim veštinama kako bi bio osposobljen za individualni rad ili rad u grupama;

- analizira, procenjuje, sintetizuje i organizuje informacije dobijene iz različitih izvora, iskazujući ih u obliku pitanja i problema;

- identifikuje, zna i upotrebljava pisanim putem različite književne i neknjiževne forme;

- shvata karakteristike albanske književnosti preporoda i albanske kulture tog perioda;

III razred

(2 časa nedeljno, 60 časova godišnje)

Operativni zadaci

Glavni operativni zadatak u nastavi albanskog jezika u trećem razredu srednje škole, a u skladu sa zahtevima savremenog doba, je povećavanje aktivnog ovladavanja maternjim jezikom kod mlađe generacije, kao i njihovo obogaćivanje teorijskim znanjima koja čine osnovu za proučavanje sistema standardnog jezika, u užem smislu, kao i albanskog jezika, u opštem smislu.

Važnost, vrednost i neophodnost nastave književnosti u školi, tj. u trećem razredu srednje škole, ogleda se kroz sledeće operativne zadatke:

Učenik treba da upozna:

- kulturu i autore književnosti realizma;

- kulturu i autore evropske i svetske književnosti;

- teoriju književnosti.

Učenik treba da shvati:

- značaj različitih kultura koje su uticale na razvoj albanske kulture i književnosti;

- kulturnu, književnu i jezičku suštinu koja će pomoći u razvijanju njegovog individualnog mišljenja;

- nacionalnu kulturu i književnost, kao i stranu.

Učenik treba da analizira:

- različite tekstove, njihov smisao, strukturu, sadržaj, detalje i efekte;

- književne i neknjiževne tekstove pisaca albanske književnosti realizma kao i pisaca strane književnosti ovog perioda.

Učenik treba da vrednuje:

- kulturne i književne modele i tekstove iz perioda albanske književnosti realizma;

- autore i različite književne tekstove albanske književnosti realizma;

- stvaralaštvo različitih autora albanske književnosti realizma kao i strane književnosti ovog perioda.

Realizacija ovih operativnih ciljeva podrazumeva razvijanje jezičkih veština (veština komunikacije):

- slušanje;

- čitanje;

- govor;

- pisanje;

i njihovih potkategorija:

- kulturni modeli;

- književni i neknjiževni tekstovi;

- jezička kultura;

- albanska i strana književnost;

- kultura komunikacije.

SADRŽAJI PROGRAMA

Tematske oblasti

- Realizam/ Moderne tendencije/Kultura/Poetika;

- Kulturni modeli;

- Književni i neknjiževni tekstovi;

- Jezička kultura;

- Književnost i društvo;

- Književnost/Ideje/Kultura;

- Književnost/Nacionalni i kulturni identitet.

Realizam

Ispituje se kontekst književnosti i kultura u okviru epohe realizma u književnosti, od početka pa do kraja ove epohe, daju se karakteristike kultura i poetika tog vremena; tekstova i njihovog konteksta.

Kulturni modeli

Daju se glavne osobine i karakteristike različitih kulturnih modela koji se vezuju za kraj perioda književnosti realizma.

Književni i neknjiževni tekstovi

Daju se književni i neknjiževni tekstovi vezani za kulturu i albansku i svetsku književnost realizma; upoznavajući se na taj način i sa određenim autorima, formama pisanja i kulturološkim komunikacijama.

Karakteristike albanske književnosti realizma/Moderne

- Albanska književnost na početku XX veka, savremena književnost;

- Prelaz sa književnosti romantizma na realizam/savremenu albansku književnost;

- Albanska književnost 20-ih, 30-ih i 40-ih godina XX veka;

- Đerđ Fišta "Maljisorske gusle", "Juda Makabe", "Plandište vila";

- Faik Konica "Dr. Đilpera", "Albanija, stenovita bašta jugoistočne Evrope";

- F.S. Nolji "Autobiografija", "Album", Nolji kao prevodilac vrhunskih dela svetske književnosti;

- Midhat Frašeri "Pepeo i zgarište";

- Alji Aslani "Tetka Hala";

- Ljazguš Poradeci "Ples zvezda", "Zvezda srca", "Sokratovo teološko putovanje";

- Ethem Hadžiademi "Skenderbeg", "Avelj";

- Ernest Koljići "Krv", fragment iz romana "Senka planina";

- Mitruš Kutelji "Jesen Dželadin Bega", "Kosovska poema";

- Miđeni "Slobodni stihovi", "Novele severnog grada";

- Sterjo Spase "Zašto?!" "Aferdita";

- Esat Mekulji "Suđenje", "Kuš i pari bani".

Teorija književnosti

- Novinarske forme, vest i članak;

- Recenzija - objekat i struktura;

- Reportaža, raznovrsni oblici usmenog izražavanja; pravopisne vežbe;

- Pravopis, aktivno čitanje tekstova.

Karakteristike strane književnosti

- Realizam - nastanak, karakteristike, predstavnici;

- Faze u razvoju realizma;

- Simbolizam - karakteristike i predstavnici;

- Onore de Balzak "Čiča Gorio";

- Šarl Bodler "Cveće zla";

- Gustav Flober "Gospođa Bovari";

- Fjodor Mihajlovič Dostojevski "Zločin i kazna".

Književnost i društvo

Književnost/Ideje/Kultura

Književnost se dovodi u vezu sa idejama tokom različitih vremenskih perioda, tj. perioda Realizma i dovodi u vezu sa pokretima za očuvanje nacionalnog identiteta posebno aktivnog u tom periodu, posmatrano u kontekstu kulturnog razvoja.

Književnost/Nacionalni i kulturni identitet

Odnos albanske književnosti Realizma i strane književnosti ovog perioda analizira se i posmatra kroz karakteristike identiteta: individualno/nacionalno, a zatim se književnost posmatra i kao deo opšteg razvoja koji se vezuje za nacionalnu književnost Preporoda u Evropi i na Balkanu.

JEZIČKA KULTURA

Ova tematska celina posvećena je sticanju znanja o jezičkom sistemu. Pretenduje se na reorganizovanje, uopštavanje i sintetizaciju znanja o jezičkom sistemu stečenih u osnovnoj školi.

Daju se tekstovi, vežbe i zadaci, što podrazumeva i pisanje eseja u cilju razvoja jezičkih sposobnosti koje se odnose na stilistiku, standardni jezik, dijalekte, itd. Daju se primeri različitih stilskih dimenzija albanskog jezika, sekvenca, stila, diskursa, kritičkog i kreativnog jezika.

Program predmeta Albanski jezik i književnost za treći razred srednje škole koncentrisan je na smisaoni aspekt i njegove osnovne tendencije su usmerene na sledeće tematske jedinice:

Morfologija

1. Glagol - pojam i gramatičke kategorije glagola;

2. Bezlični i lični glagolski oblici;

3. Prelazni i neprelazni glagoli;

4. Glagolski oblici i njihova vremena;

5. Glagolski načini: indikativ, konjuktiv, kondicional, admirativ, optativ, imperativ;

6. Bezlični glagolski oblici;

7. Particip, infinitiv i gerund.

Sintaksa

1. Sintaksa - objekat i krucijanost njenog proučavanja;

2. Sintagma i njene vrste;

3. Rečenica i rečenični konstituenti; vrste rečenica;

4. Konstituenti proste rečenice; subjekat; predikat;

5. Zavisni rečenični konstituenti; odredba, atribut, apozicija; predikatska odredba;

6. Prilozi - vrste priloga; prilog za mesto, vreme, uzrok, način, uslov;

7. Prilog za količinu i dozvolu;

8. Red reči u rečenici.

Leksikologija i dijalektologija

1. Poreklo albanskog jezika - opšti prikaz;

2. Autohtoni jezički elementi, pozajmljenice;

3. Leksikografija;

4. Vrste rečnika;

5. Terminologija;

6. Dijalekti savremenog albanskog jezika;

7. Standardizovani albanski jezik i sprovođenje norme standardizacije.

Očekivani rezultati

Na kraju trećeg razreda srednje škole učenik treba da:

- zna karakteristike albanske književnosti preporoda;

- zna glavne stvaraoce/predstavnike ove književnosti;

- zna glavna dela pisaca ove književnosti;

- ovlada posebnim individalnim kognitivnim i komunikativnim veštinama kako bi bio osposobljen za individualni rad ili rad u grupama;

- analizira, procenjuje, sintetizuje i organizuje informacije dobijene iz različitih izvora, iskazujući ih u obliku pitanja i problema;

- identifikuje, zna i upotrebljava pisanim putem različite književne i neknjiževne forme;

- shvata karakteristike albanske književnosti preporoda i albanske kulture tog perioda;

NAČIN OSTVARIVANJA PROGRAMA

Nastavnik treba da primenjuje najsavremenije metode u nastavnom procesu. Ovo omogućava aplikativni pristup u nastavi. Nastava treba da se odvija kroz seanse u kojima se ovladava jezičkim veštinama govorenja, pisanja i čitanja. Seanse bi trebalo modifikovati u skladu sa tendencijama nastavnika i reakcijama učenika.

Treba primenjivati dve vrste čitanja: analitičko i brzo čitanje. Analitičko čitanje ima za cilj detaljnu analizu određenih delova i može se primenjivati na tekstove različitih dužina. Brzo čitanje podrazumeva uobičajeno čitanje. Njima se povećava samostalnost učenika kada je u pitanju čitanje različitih tekstova. Odnos između ove dve vrste čitanja bi trebalo da bude u balansu.

Veza između jezičke veštine čitanja i pisanja bi trebalo da bude konstantna, bilo da je reč o stvaralačkom, imitativnom ili transformativnom pisanju. Aplikativni pristup jeziku je zajednički element svih pomenutih aktivnosti.

Ocenjivanje

Ocenjivanje ima za cilj da utvrdi do kog nivoa su učenici savladali određene operativne zadatke i da identifikuje teškoće sa kojima se suočavaju, da učenicima omogući identifikaciju problema i prednosti u nastavi, kao i da im omogući poboljšanje u savladavanju problematičnih jedinica.

Nastavnik u kontinuitetu treba da ocenjuje:

- znanja koja su učenici stekli; do kog nivoa su ovladali rečnikom i u kolikoj je meri učenik sposoban da se koristi jezičkim veštinama;

- teškoće u radu: ocenjuje se nivo ovladavanja znanjima čiji je glavni cilj eliminisanja problema i pružanje pomoći učenicima pri uklanjanju teškoća;

- integraciju stečenih znanja: ocenjuju se aktivnosti ili različiti projekti koje učenik realizuje izvan školskog programa i integracija ovih znanja sa situacijama u školi.

Tokom nastavnog procesa posebnu važnost imaju različiti načini ocenjivanja, kao:

- ocenjivanje od strane nastavnika, konstantno i direktno ocenjivanje, konstantno praćenje rezultata učenika, kao i indirektno ocenjivanje preko testova;

- ocenjivanje od strane učenika, tokom rada u grupama ili prilikom odgovaranja, učenici mogu dopunjavati jedan drugog i istovremeno ocenjivati na bazi argumenata;

- samoocenjivanje; ocenjivanje samog učenika.

Posebnu pažnju treba posvetiti usmenom izražavanju u kontinuitetu, usmenom izražavanju kroz interakciju kao i pismenom izražavanju:

- usmenom izlaganju događaja, priča, objašnjenja;

- pitanjima i odgovorima;

- inicijativama;

- samostalnom mišljenju;

- izgovaranju reči;

- aktivnostima tokom rada u grupi;

- redu reči u rečenici;

- rečniku (leksici).

LITERATURA

I razred

- Tekstovi koji su objavljeni na osnovu ovog plana i programa;

- Raniji tekstovi koji sadrže ovu materiju;

- Sabri Hamiti: "Stara albanska književnost";

- Zejnula Rahmani: "Teorija književnosti za srednje škole"

- Mahir Domi & Sterjo Spase: "Strana književnost I "

- Grupa autora "Gramatika".

II razred

- Tekstovi koji su objavljeni na osnovu ovog plana i programa;

- Raniji tekstovi koji sadrže ovu materiju;

- Kljara Kodra: "Albanska književnost";

- Grupa autora "Strana književnost II";

- Grupa autora "Gramatika albanskog jezika II".

III razred

- Tekstovi koji su objavljeni na osnovu ovog plana i programa;

- Raniji tekstovi koji sadrže ovu materiju;

- Sabri Hamiti: "Savremena albanska književnost";

- Grupa autora "Strana književnost III";

- Grupa autora "Gramatika albanskog jezika III";

Napomena: Nastavnik može izabrati dodatnu literaturu koja će mu pomoći u realizaciji programa.

Napomena

ALBANSKI JEZIK I KNJIŽEVNOST **

(Srednje stručne škole u četvorogodišnjem trajanju)

UVOD

Vrlo bitno pitanje je i književno čitanje, s ciljem da se saznanja i navike stečene kroz predmet Albanski jezik i književnost konkretizuju i prodube što više.

Književnost i njeno proučavanje u školi je jedno od najsvestranijih i najuticajnijih polja kada je u pitanju mentalni razvoj, duhovno, književno i estetsko formiranje ličnosti.

Koncept programa za književnost se oslanja na:

- program i književne tekstove koji se aktuelno koriste u osnovnoj školi;

- program i književne tekstove koji se aktuelno koriste u srednjoj školi;

- savladavanje, upoznavanje i sticanje osnovnih saznanja o ovoj oblasti kako bi se realizovao plan programa nastave književnosti;

- takav način koncepcije gde su čitanje, poznavanje književnosti i znanja o književnosti u funkciji srednjoškolskog i višeg obrazovanja;

- usklađenost sa starosnom dobi, psihičkim sposobnostima i mogućnošću percepcije književnosti;

- interdisciplinarnu vezu sa jezikom kao osnovnim sredstvom književnog stvaralaštva.

Cilj i zadaci

Cilj nastave predmeta Albanski jezik i književnost je da se učenik:

- osposobi da prepozna karakteristike jezika kao sredstva komunikacije, karakteristike govornog i pisanog jezika, kao dve varijante od kojih svaka ima posebne osobine građenja i funkcionisanja;

- upozna sa drevnošću i ilirskim poreklom albanskog jezika, karakteristikama njegovog funkcionisanja u prostoru, njegovim dijalektima i karakteristikama formiranja standardnog albanskog jezika;

- upozna sa pravilima albanskog pravopisa, pravilnim pisanjem vokala, grupe vokala i diftonga, pravilnim pisanjem suglasnika, upotrebom velikog slova;

- upozna sa pravilima upotrebe znakova interpunkcije: tačke, znaka pitanja, uzvika, zareza, tačke i zareza, dve tačke, tri tačke, navodnika, zagrade i crte;

- učvrsti saznanja iz prethodnih razreda i da još više razvije sposobnost slušanja, govorenja, čitanja i pisanja;

- shvati pojam "književnost";

- da razlikuje usmenu od pisane književnosti;

- da razlikuje književne rodove i vrste;

- da razlikuje poeziju i njene vrste;

- da razlikuje prozu i njene vrste;

- da upozna i savlada albansku književnost od samih početaka kroz predstavnike i glavna dela albanske književnosti;

- da upozna i shvati antičku dramu i epove, njihovu važnost, strukturu, likove, vezu sa mitologijom;

- da poveća sposobnost kritičke analize tekstova i kulturnih fenomena;

- da poveća nivo komunikacije sa književnim i neknjiževnim tekstovima;

- da poveća sposobnost komuniciranja sa različitim modelima i kulturama itd.

Interdisciplinarni pristup

I razred

(3 časa nedeljno, 105 časova godišnje)

Operativni zadaci

Važnost, vrednost i neophodnost nastave književnosti u školi, tj. u prvom razredu srednje škole, ogleda se kroz sledeće operativne zadatke:

Učenik treba da upozna:

- kulturu i pisce stare albanske književnosti;

- kulturu i pisce stare grčke književnosti;

- kulturu i pisce rimske književnosti;

- književnost Bejtejdžija i njene autore;

- usmenu književnost - folkloristiku;

- teoriju književnosti.

Učenik treba da shvati:

- značaj različitih kultura koje su uticale na razvoj albanske kulture i književnosti;

- kulturnu, književnu i jezičku suštinu koja će pomoći u razvijanju njegovog individualnog mišljenja;

- nacionalnu kulturu i književnost, kao i stranu.

Učenik treba da analizira:

- različite tekstove, njihov smisao, strukturu, sadržaj, detalje i efekte;

- književne i neknjiževne tekstove pisaca stare albanske književnosti kao i strane književnosti ovog perioda.

Učenik treba da vrednuje:

- kulturne i književne modele i tekstove iz perioda stare književnosti;

- autore i različite književne tekstove stare albanske književnosti;

- stvaralaštvo različitih autora stare albanske književnosti kao i strane književnosti uglavnom iz starijih vremena.

Realizacija ovih operativnih ciljeva podrazumeva razvijanje jezičkih veština (veština komunikacije):

- slušanje;

- čitanje;

- govor;

- pisanje;

i njihovih potkategorija:

- kulturni modeli;

- književni i neknjiževni tekstovi;

- jezička kultura;

- albanska i strana književnost;

- kultura komunikacije.

SADRŽAJI PROGRAMA

Tematske oblasti

- Stari vek/Kultura/Poetika;

- Kulturni modeli;

- Književni i neknjiževni tekstovi;

- Jezička kultura;

- Kraj stare književnosti;

- Književnost i društvo;

- Književnost/Ideje/Kultura;

- Književnost/Nacionalni i kulturni identitet.

Stari vek

Ispituje se kontekst književnosti i kultura Starog veka, od početka pa do kraja Stare književnosti i daju se karakteristike kultura i poetika tog vremena; tekstova i njihovog konteksta.

Kulturni modeli

Daju se glavne osobine i karakteristike različitih kulturnih modela koji se vezuju za kraj perioda Stare književnosti.

Književni i neknjiževni tekstovi

Kraj stare književnosti.

Navode se karakteristike ove epohe i njenih formacija, a zatim se ilustruju autorima i odabranim tekstovima iz ovog perioda.

Karakteristike stare književnosti

- Stara albanska književnost: prvi pisani spomenici albanskog jezika;

- Marin Barleti "Istorija Skenderbega", struktura dela, tematska struktura;

- Frang Bardi "Latinsko-albanski rečnik", analiza i komentari;

- Đjon Buzuku "Misal", struktura dela i analiza;

- Pjeter Budi "Poezija", analiza i komentari, čitanje starog dokumenta;

- Pjeter Bogdani - život i delo, analiza i komentari;

- Julj Variboba "Život Svete Marije", fragmenti za ilustraciju;

- Nezim Berati "Poezija", analiza i komentari;

- Muhamet Čami "Erveheja" analiza i komentari;

- Hasan Zuko Kamberi - život i delo.

Usmena književnost-folkloristika

- lirika;

- epika;

- narodna proza.

Karakteristike strane književnosti

- "Ep o Gilgamešu", analiza i komentari;

- Homer "Ilijada", fragmenti za ilustraciju i komentarisanje;

- Homer "Odiseja", fragmenti za ilustraciju i komentarisanje;

- Eshil - život i delo;

- Sofokle - umetnost u Sofoklovim delima

- Sofokle "Kralj Edip", analiza;

- Euripid "Medeja", analiza;

- Sofoklie "Antigona", komentarisanje;

- Virgilije "Eneida", analiza.

Teorija književnosti

- klasifikacija književnosti - nauka o književnosti;

- poezija i njene vrste;

- proza i njene vrste;

- stilske figure;

- metrika.

Književnost i društvo

Književnost/Ideje/Kultura

Književnost/Nacionalni i kulturni identitet

JEZIČKA KULTURA

Ova tematska celina posvećena je sticanju znanja o jezičkom sistemu. Pretenduje se na reorganizovanje, uopštavanje i sintetizaciju znanja o jezičkom sistemu stečenih u osnovnoj školi.

Program predmeta Albanski jezik i književnost za prvi razred srednje škole koncentrisan je na smisaoni aspekt i njegove osnovne tendencije su usmerene na sledeće tematske jedinice:

1. Fonetika;

2. Organi govora;

3. Vrste glasova (vokali, grupe vokala);

4. Akcenat i dužina vokala;

5. Suglasnici - podela po zvučnosti;

6. Suglasnici - podela po mestu tvorbe;

7. Dijalektologija - pojam i objekat;

8. Karakteristike narodnog govora;

9. Dijalekti albanskog jezika;

10. Fonetske promene;

11. Gegijski i toskijski dijalekat - njihovi poddijalekti;

12. Dijalekatske razlike;

13. Fonologija (funkcija glasova u jeziku);

14. Vrste fonema;

15. Morfologija - struktura reči;

16. Uloga morfologije i red reči;

17. Sufiksi u albanskom jeziku.

Očekivani rezultati

Na kraju prvog razreda srednje škole učenik treba da:

- zna karakteristike stare albanske književnosti;

- zna glavne stvaraoce/predstavnike ove književnosti;

- zna glavna dela pisaca ove književnosti;

- ovlada posebnim individualnim kognitivnim i komunikativnim veštinama kako bi bio osposobljen za individualni rad ili rad u grupama;

- analizira, procenjuje, sintetizuje i organizuje informacije dobijene iz različitih izvora, iskazujući ih u obliku pitanja i problema;

- identifikuje, zna i upotrebljava pisanim putem različite književne i neknjiževne forme;

- shvata karakteristike stare književnosti i albanske kulture tog perioda;

II razred

(3 časa nedeljno, 105 časova godišnje)

Operativni zadaci

Važnost, vrednost i neophodnost nastave književnosti u školi, tj. u drugom razredu srednje škole, ogleda se kroz sledeće operativne zadatke:

Učenik treba da upozna:

- kulturu i pisce albanske književnosti preporoda;

- kulturu i pisce evropske književnosti toga perioda;

- usmenu književnost - folkloristiku;

- teoriju književnosti.

Učenik treba da shvati:

- značaj različitih kultura koje su uticale na razvoj albanske kulture i književnosti;

- kulturnu, književnu i jezičku suštinu koja će pomoći u razvijanju njegovog individualnog mišljenja;

- nacionalnu kulturu i književnost, kao i stranu.

Učenik treba da analizira:

- različite tekstove, njihov smisao, strukturu, sadržaj, detalje i efekte;

- književne i neknjiževne tekstove pisaca albanske književnosti preporoda kao i strane književnosti toga perioda.

Učenik treba da vrednuje:

- kulturne i književne modele i tekstove iz perioda stare književnosti;

- autore i različite književne tekstove albanske književnosti preporoda;

- stvaralaštvo različitih autora albanske književnosti preporoda kao i strane književnosti uglavnom iz ove epohe.

Realizacija ovih operativnih ciljeva podrazumeva razvijanje jezičkih veština (veština komunikacije):

- slušanje;

- čitanje;

- govor;

- pisanje;

i njihovih potkategorija:

- kulturni modeli;

- književni i neknjiževni tekstovi;

- jezička kultura;

- albanska i strana književnost;

- kultura komunikacije.

SADRŽAJI PROGRAMA

Tematske oblasti

- Preporod/kultura/poetika;

- Kulturni modeli;

- Književni i neknjiževni tekstovi;

- Jezička kultura;

- Kraj stare književnosti;

- Književnost i društvo;

- Književnost/ideje/kultura;

- Književnost/nacionalni i kulturni identitet.

Preporod

Ispituje se kontekst književnosti i kultura u doba renesanse, od početka ove epohe pa do njenog kraja i daju se karakteristike kultura i poetika tog vremena; tekstova i njihovog konteksta.

Kulturni modeli

Daju se glavne osobine i karakteristike različitih kulturnih modela koji se vezuju za kraj epohe književnosti preporoda.

Književni i neknjiževni tekstovi

Kraj književnosti preporoda

Navode se karakteristike ove epohe i njenih formacija, a zatim se ilustruju autorima i odabranim tekstovima iz ovog perioda.

Karakteristike albanske književnosti preporoda

- Albanska književnost preporoda: Nacionalni preporod;

- Jeronim de Rada - život i delo, "Pesme Miljosaoa"

- Anton Santori "Emira" - umetnička vrednost drame;

- Paško Vasa - život i delo, članak;

- Gavril Dara - život i delo, "Poslednja Baljina pesma"

- Zef Serembe - život i delo, umetnički pogled

- Naim Frašeri - život i delo, "Stoka i zemljoradnja", "Letnje cveće"

- Ndoč Nikaj - "Lepotica", fragmenti za ilustraciju;

- Zef Skiroi - književna delatnost, poezija-analiza i komentarisanje;

- Ndre Mjeda - život i delo, "Juvenilija (Mladost)", "Plač slavuja";

- Andon Zako Čajupi - život i delo, "Posle smrti"

- Asdreni - život i delo, analiza;

- Konstandin Kristoforidi - život i delo;

- Sami Frašeri - život i delo, roman "LJubav Taljatija i Fitnete" komentarisanje;

- Mihalj Grameno - "Odžak" ("Ugledna porodica"), fragmenti za ilustraciju.

Karakteristike strane književnosti

- Evropski preporod tokom XVI i XVII veka;

- Miguel de Servantes "Don Kihot", fragmenti za ilustraciju;

- Vilijam Šekspir - život i delo;

- Pjer Kornej - karakteristike njegove drame;

- Žan Rosini - život i delo;

- Molijer - karakteristike njegovih dramskih dela;

- V. Šekspir "Hamlet", analiza;

- Evropski romantizam - glavni predstavnici i dela;

- DŽ. G. Bajron - život i delo;

- A. S. Puškin - život i delo.

Književnost i društvo

Književnost/Ideje/Kultura

Književnost/Nacionalni i kulturni identitet

JEZIČKA KULTURA

Ova tematska celina posvećena je sticanju znanja o jezičkom sistemu. Pretenduje se na reorganizovanje, uopštavanje i sintetizaciju znanja o jezičkom sistemu stečenih u osnovnoj školi.

Program predmeta Albanski jezik i književnost za drugi razred srednje škole koncentrisan je na smisaoni aspekt i njegove osnovne tendencije su usmerene na sledeće tematske jedinice:

1. Imenice - vrste imenica;

2. Gramatičke kategorije imenica;

3. Gramatička kategorija - Padež;

4. Klasifikacija imenica po deklinacijama;

5. Građenje imenica - načini tvorbe;

6. Pridev - pojam; klasifikacija;

7. Gramatičke kategorije prideva;

8. Poređenje prideva i tvorba prideva;

9. Leksikologija albanskog jezika;

10. Sinonimi, antonimi, homonimi;

11. Članovi - njihova deklinacija;

12. Broj - opšti pojmovi;

13. Zamenice - lične i povratne zamenice;

14. Kratki oblici ličnih zamenica;

15. Pokazne i prisvojne zamenice;

16. Gramatičke kategorije prisvojne zamenice;

17. Upitne, odnosne i neodređene zamenice;

18. Pravilno pisanje kratkih oblika ličnih zamenica;

19. Prilog;

20. Predlozi;

21. Veznici;

22. Rečce i uzvici.

Očekivani rezultati

Na kraju drugog razreda srednje škole učenik treba da:

- zna karakteristike albanske književnosti preporoda;

- zna glavne stvaraoce/predstavnike ove književnosti;

- zna glavna dela pisaca ove književnosti;

- ovlada posebnim individualnim kognitivnim i komunikativnim veštinama kako bi bio osposobljen za individualni rad ili rad u grupama;

- analizira, procenjuje, sintetizuje i organizuje informacije dobijene iz različitih izvora, iskazujući ih u obliku pitanja i problema;

- identifikuje, zna i upotrebljava pisanim putem različite književne i neknjiževne forme;

- shvata karakteristike albanske književnosti preporoda i albanske kulture tog perioda;

III razred

(3 časa nedeljno, 105 časova godišnje)

Operativni zadaci

Važnost, vrednost i neophodnost nastave književnosti u školi, tj. u trećem razredu srednje škole, ogleda se kroz sledeće operativne zadatke:

Učenik treba da upozna:

- kulturu i autore književnosti realizma;

- kulturu i autore evropske i svetske književnosti;

- teoriju književnosti.

Učenik treba da shvati:

- značaj različitih kultura koje su uticale na razvoj albanske kulture i književnosti;

- kulturnu, književnu i jezičku suštinu koja će pomoći u razvijanju njegovog individualnog mišljenja;

- nacionalnu kulturu i književnost, kao i stranu.

Učenik treba da analizira:

- različite tekstove, njihov smisao, strukturu, sadržaj, detalje i efekte;

- književne i neknjiževne tekstove pisaca albanske književnosti realizma kao i pisaca strane književnosti ovog perioda.

Učenik treba da vrednuje:

- kulturne i književne modele i tekstove iz perioda albanske književnosti realizma;

- autore i različite književne tekstove albanske književnosti realizma;

- stvaralaštvo različitih autora albanske književnosti realizma kao i strane književnosti ovog perioda.

Realizacija ovih operativnih ciljeva podrazumeva razvijanje jezičkih veština (veština komunikacije):

- slušanje;

- čitanje;

- govor;

- pisanje;

i njihovih potkategorija:

- kulturni modeli;

- književni i neknjiževni tekstovi;

- jezička kultura;

- albanska i strana književnost;

- kultura komunikacije.

SADRŽAJI PROGRAMA

Tematske oblasti

- Realizam/ Moderne tendencije/Kultura/Poetika;

- Kulturni modeli;

- Književni i neknjiževni tekstovi;

- Jezička kultura;

- Književnost i društvo;

- Književnost/Ideje/Kultura;

- Književnost/Nacionalni i kulturni identitet.

Realizam

Kulturni modeli

Daju se glavne osobine i karakteristike različitih kulturnih modela koji se vezuju za kraj perioda književnosti realizma.

Književni i neknjiževni tekstovi

Karakteristike albanske književnosti realizma/Moderne

- Albanska književnost na početku XX veka, savremena književnost;

- Prelaz sa književnosti romantizma na realizam/savremenu albansku književnost;

- Albanska književnost 20-ih, 30-ih i 40-ih godina XX veka;

- Đerđ Fišta "Maljisorske gusle", "Juda Makabe", "Plandište vila";

- Faik Konica "Dr. Đilpera", "Albanija, stenovita bašta jugoistočne Evrope";

- F. S. Nolji "Autobiografija", "Album", Nolji kao prevodilac vrhunskih dela svetske književnosti;

- Midhat Frašeri " Pepeo i zgarište";

- Alji Aslani "Tetka Hala";

- Ljazguš Poradeci "Ples zvezda", "Zvezda srca", "Sokratovo teološko putovanje";

- Ethem Hadžiademi " Skenderbeg", "Avelj";

- Ernest Koljići "Krv", fragment iz romana " Senka planina";

- Mitruš Kutelji "Jesen DŽeladin Bega", "Kosovska poema"

- Miđeni "Slobodni stihovi", "Novele severnog grada";

- Sterjo Spase "Zašto?!" "Aferdita"

- Esat Mekulji "Suđenje", " Kuš i pari bani"

Teorija književnosti

- Novinarske forme, vest i članak;

- Recenzija - objekat i struktura;

- Reportaža, raznovrsni oblici usmenog izražavanja; pravopisne vežbe;

- Pravopis, aktivno čitanje tekstova.

Karakteristike strane književnosti

- Realizam - nastanak, karakteristike, predstavnici;

- Faze u razvoju realizma;

- Simbolizam - karakteristike i predstavnici;

- Onore de Balzak "Čiča Gorio";

- Šarl Bodler "Cveće zla"

- Gustav Flober "Gospođa Bovari";

- Fjodor Mihajlovič Dostojevski "Zločin i kazna".

Književnost i društvo

Književnost/Ideje/Kultura

Književnost/Nacionalni i kulturni identitet

JEZIČKA KULTURA

Ova tematska celina posvećena je sticanju znanja o jezičkom sistemu. Pretenduje se na reorganizovanje, uopštavanje i sintetizaciju znanja o jezičkom sistemu stečenih u osnovnoj školi.

Program predmeta Albanski jezik i književnost za treći razred srednje škole koncentrisan je na smisaoni aspekt i njegove osnovne tendencije su usmerene na sledeće tematske jedinice:

Morfologija

1. Glagol - pojam i gramatičke kategorije glagola;

2. Bezlični i lični glagolski oblici;

3. Prelazni i neprelazni glagoli;

4. Glagolski oblici i njihova vremena;

5. Glagolski načini: indikativ, konjuktiv, kondicional, admirativ, optativ, imperativ;

6. Bezlični glagolski oblici;

7. Particip, infinitiv i gerund.

Sintaksa

1. Sintaksa - objekat i krucijanost njenog proučavanja;

2. Sintagma i njene vrste;

3. Rečenica i rečenični konstituenti; vrste rečenica;

4. Konstituenti proste rečenice; subjekat; predikat;

5. Zavisni rečenični konstituenti; odredba, atribut, apozicija; predikatska odredba;

6. Prilozi - vrste priloga; prilog za mesto, vreme, uzrok, način, uslov;

7. Prilog za količinu i dozvolu;

8. Red reči u rečenici.

Leksikologija i dijalektologija

1. Poreklo albanskog jezika - opšti prikaz;

2. Autohtoni jezički elementi, pozajmljenice;

3. Leksikografija;

4. Vrste rečnika;

5. Terminologija;

6. Dijalekti savremenog albanskog jezika;

7. Standardizovani albanski jezik i sprovođenje norme standardizacije.

Očekivani rezultati

Na kraju trećeg razreda srednje škole učenik treba da:

- zna karakteristike albanske književnosti preporoda;

- zna glavne stvaraoce/predstavnike ove književnosti;

- zna glavna dela pisaca ove književnosti;

- ovlada posebnim individualnim kognitivnim i komunikativnim veštinama kako bi bio osposobljen za individualni rad ili rad u grupama;

- analizira, procenjuje, sintetizuje i organizuje informacije dobijene iz različitih izvora, iskazujući ih u obliku pitanja i problema;

- identifikuje, zna i upotrebljava pisanim putem različite književne i neknjiževne forme;

- shvata karakteristike albanske književnosti preporoda i albanske kulture tog perioda;

IV razred

(3 časa nedeljno, 90 časova godišnje)

Operativni zadaci

Glavni operativni zadatak u nastavi albanskog jezika u četvrtom razredu srednje škole, a u skladu sa zahtevima savremenog doba, je povećavanje aktivnog ovladavanja maternjim jezikom kod mlađe generacije, kao i njihovo obogaćivanje teorijskim znanjima koja čine osnovu za proučavanje sistema standardnog jezika, u užem smislu, kao i albanskog jezika, u opštem smislu.

Važnost, vrednost i neophodnost nastave književnosti u školi, tj. u četvrtom razredu srednje škole, ogleda se kroz sledeće operativne zadatke:

Učenik treba da upozna:

- kulturu i autore savremene književnosti;

- kulturu i autore savremene evropske i svetske književnosti;

- teoriju književnosti.

Učenik treba da shvati:

- značaj različitih kultura koje su uticale na razvoj albanske kulture i književnosti;

- kulturnu, književnu i jezičku suštinu koja će pomoći u razvijanju njegovog individualnog mišljenja;

- nacionalnu kulturu i književnost, kao i stranu.

Učenik treba da analizira:

- različite tekstove, njihov smisao, strukturu, sadržaj, detalje i efekte;

- književne i neknjiževne tekstove pisaca savremene albanske književnosti, kao i pisaca savremene strane književnosti.

Učenik treba da vrednuje:

- kulturne i književne modele i tekstove savremene albanske književnosti;

- autore i različite književne tekstove savremene albanske književnosti;

- stvaralaštvo različitih autora savremene albanske i strane književnosti.

Realizacija ovih operativnih ciljeva podrazumeva razvijanje jezičkih veština (veština komunikacije):

- slušanje;

- čitanje;

- govor;

- pisanje;

i njihovih potkategorija:

- kulturni modeli;

- književni i neknjiževni tekstovi;

- jezička kultura;

- albanska i strana književnost;

- kultura komunikacije.

SADRŽAJI PROGRAMA

Tematske oblasti

- Savremena književnost/Kultura/Poetika;

- Kulturni modeli;

- Književni i neknjiževni tekstovi;

- Jezička kultura;

- Književnost i društvo;

- Književnost/Ideje/Kultura;

- Književnost/Nacionalni i kulturni identitet.

Savremena književnost

Ispituje se kontekst književnosti i kultura u okviru aktuelne epohe, epohe savremene književnosti, daju se karakteristike kultura i poetika savremenog doba; tekstova i njihovog konteksta.

Kulturni modeli

Daju se glavne osobine i karakteristike različitih kulturnih modela koji se vezuju za period savremene književnosti.

Književni i neknjiževni tekstovi

Daju se književni i neknjiževni tekstovi vezani za kulturu i savremenu albansku i svetsku književnost; upoznavajući se na taj način i sa određenim autorima, formama pisanja i kulturološkim komunikacijama.

Savremena albanska književnosti

- Savremena albanska književnost - pojam, karakteristike i glavni predstavnici;

- Autori dijaspore i njihova dela;

- Savremena albanska poezija - pojam, karakteristike i glavni predstavnici;

- Savremena albanska proza - pojam, karakteristike i glavni predstavnici;

- Savremena albanska književna kritika - pojam, karakteristike i glavni predstavnici;

- Savremena albanska drama - pojam, karakteristike i glavni predstavnici;

- Hivzi Suljejmani "Ljudi";

- Petro Marko "Hasata la vista", "Ustikina noć";

- Jakov Dzodza "Mrtva reka";

- Martin Camaj "Obruč";

- Kasem Trebešina "Stina e stinëve";

- Fatos Arapi - motiv domovine i ljubavi u poeziji Fatosa Arapija;

- Dritero Agoli "Sjaj i pad druga Zulje";

- Ismailj Kadare "General mrtve vojske", "Tvrđava"; "Palata snova";

- Redžep Ćosja "Živa Sfinga";

- Anton Pašku "Of"; "Gof"; "Sinkopa";

- Azem Škrelji "Beli karavan";

- Hazmi Rahmani "Put moje kuće".

Strana književnost

- Savremena svetska književnost - poezija i njene opšte karakteristike;

- Savremeni roman - opšte karakteristike;

- Savremena drama - opšte karakteristike;

- Tomas Eliot "Četiri kvarteta"; "Pusta zemlja";

- Džejms Džojs "Portret umetnika u mladosti";

- Franc Kafka "Proces";

- Albert Kami "Stranac";

- Ernest Hemingvej "Zbogom oružje";

- Dino Bucati "Tartarska pustinja";

- Samjuel Beket "Čekajući Godoa";

- Gabriel Garsia Markez "Sto godina samoće".

Književnost i društvo

Književnost/Ideje/Kultura

Književnost se dovodi u vezu sa idejama tokom različitih vremenskih perioda, tj. perioda savremene književnosti i dovodi u vezu sa pokretima za očuvanje nacionalnog identiteta, posmatrano u kontekstu kulturnog razvoja.

Književnost/Nacionalni i kulturni identitet

Odnos savremene albanske i strane književnosti analizira se i posmatra kroz karakteristike identiteta: individualno/nacionalno, a zatim se književnost posmatra i kao deo opšteg kulturnog razvoja.

JEZIČKA KULTURA

Ova tematska celina posvećena je sticanju znanja o jezičkom sistemu. Pretenduje se na reorganizovanje, uopštavanje i sintetizaciju znanja o jezičkom sistemu stečenih u osnovnoj školi.

Program predmeta Albanski jezik i književnost za četvrti razred srednje škole koncentrisan je na smisaoni aspekt i njegove osnovne tendencije su usmerene na sledeće tematske jedinice:

Sintaksa

1. Složena rečenica i rečenice koje ulaze u njen sastav;

2. Nezavisna, glavna i zavisna rečenica;

3. Vrste složenih nezavisnih i zavisnih rečenica;

4. Složene nezavisne rečenice: sastavne, rastavne, isključne i zaključne;

5. Složene zavisne rečenice;

6. Složene zavisne subjekatske, predikatske, objekatske, atributske (odredbene) rečenice;

7. Složene zavisne priloške rečenice; mesne, vremenske, uzročne, ciljne, načinske, uslovne, poredbene, posledične i dopusne.

Znakovi interpunkcije

1. Znakovi interpunkcije i njihova upotreba;

2. Tačka i njena upotreba u pisanju;

3. Znak pitanja; Uzvika;

4. Zarez i pravila njegove upotrebe;

5. Tačka-zarez; dve tačke; crtica i crtica kao kopula; tri tačke;

6. Navodnici; Zagrada.

Kultura govora

1. Različiti oblici usmenog izražavanja;

2. Različiti oblici pismenog izražavanja;

3. Pravopisne vežbe; ispravak domaćih zadataka i vežbi;

4. Čitanje i komentarisanje različitih književnih i neknjiževnih dela;

5. Pismeni zadaci; Ispravak.

Očekivani rezultati

Na kraju četvrtog razreda srednje škole učenik treba da:

- zna karakteristike savremene albanske književnosti;

- zna glavne stvaraoce/predstavnike ove književnosti;

- zna glavna dela pisaca ove književnosti;

- ovlada posebnim individualnim kognitivnim i komunikativnim veštinama kako bi bio osposobljen za individualni rad ili rad u grupama;

- analizira, procenjuje, sintetizuje i organizuje informacije dobijene iz različitih izvora, iskazujući ih u obliku pitanja i problema;

- identifikuje, zna i upotrebljava pisanim putem različite književne i neknjiževne forme;

- shvata karakteristike savremene albanske književnosti i albanske kulture aktuelnog doba;

NAČIN OSTVARIVANJA PROGRAMA

Ocenjivanje

Nastavnik u kontinuitetu treba da ocenjuje:

- znanja koja su učenici stekli; do kog nivoa su ovladali rečnikom i u kolikoj je meri učenik sposoban da se koristi jezičkim veštinama;

- teškoće u radu: ocenjuje se nivo ovladavanja znanjima čiji je glavni cilj eliminisanja problema i pružanje pomoći učenicima pri uklanjanju teškoća;

- integraciju stečenih znanja: ocenjuju se aktivnosti ili različiti projekti koje učenik realizuje izvan školskog programa i integracija ovih znanja sa situacijama u školi.

Tokom nastavnog procesa posebnu važnost imaju različiti načini ocenjivanja, kao:

- ocenjivanje od strane nastavnika, konstantno i direktno ocenjivanje, konstantno praćenje rezultata učenika, kao i indirektno ocenjivanje preko testova;

- ocenjivanje od strane učenika, tokom rada u grupama ili prilikom odgovaranja, učenici mogu dopunjavati jedan drugog i istovremeno ocenjivati na bazi argumenata;

- samoocenjivanje; ocenjivanje samog učenika.

Posebnu pažnju treba posvetiti usmenom izražavanju u kontinuitetu, usmenom izražavanju kroz interakciju kao i pismenom izražavanju:

- usmenom izlaganju događaja, priča, objašnjenja;

- pitanjima i odgovorima;

- inicijativama;

- samostalnom mišljenju;

- izgovaranju reči;

- aktivnostima tokom rada u grupi;

- redu reči u rečenici;

- rečniku (leksici).

LITERATURA

I razred

- Tekstovi koji su objavljeni na osnovu ovog plana i programa;

- Raniji tekstovi koji sadrže ovu materiju;

- Sabri Hamiti: "Stara albanska književnost";

- Zejnula Rahmani: "Teorija književnosti za srednje škole";

- Mahir Domi & Sterjo Spase: "Strana književnost I";

- Grupa autora "Gramatika".

II razred

- Tekstovi koji su objavljeni na osnovu ovog plana i programa;

- Raniji tekstovi koji sadrže ovu materiju;

- Kljara Kodra: "Albanska književnost";

- Grupa autora "Strana književnost II";

- Grupa autora "Gramatika albanskog jezika II".

III razred

- Tekstovi koji su objavljeni na osnovu ovog plana i programa;

- Raniji tekstovi koji sadrže ovu materiju;

- Sabri Hamiti: "Savremena albanska književnost";

- Grupa autora "Strana književnost III";

- Grupa autora "Gramatika albanskog jezika III".

IV razred

- Tekstovi koji su objavljeni na osnovu ovog plana i programa;

- Raniji tekstovi koji sadrže ovu materiju;

- Alji Aljiju "Savremena albanska književnost";

- Grupa autora "Strana književnost IV";

- Grupa autora "Gramatika albanskog jezika IV".

Napomena: Nastavnik može izabrati dodatnu literaturu koja će mu pomoći u realizaciji programa.

Napomena

ALBANSKI JEZIK I KNJIŽEVNOST***

1. PLANI DHE PROGRAMI MËSIMOR PËR KLASËN E TRETË TË SHKOLLËS SË MESME TEKNIK I KOMUNIKACIONIT

Emri i lëndës	GJUHË DHE LETËRSI SHQIPE
Qëllimi	Qëllimi i mësimit të Gjuhës dhe Letërsisë shqipe është që të përvetësojnë rregullat themelore të gjuhës letrare standarde shqipe me qëllim të përdorimit të drejtë në të folur, në të shkruar dhe gjatë të shprehurit në komunikim; kultivimi i vetëdijes mbi rëndësinë e rolit të gjuhës në ruajtjen e identitetit kombëtar; aftësimin e nxënësit për të komentuar pjesë të zgjedhura letrare dhe vepra të zgjedhura artistike nga letërsia shqipe dhe trashëgimia botërore, me qëllim të kultivimit të traditës dhe kulturës së popullit shqiptar; zhvillimin interkulturor; Zhvillimi i aftësisë dhe kulturës së leximit; gjetjes së përvojave dhe ideve letrare; nxitjen dhe vlerësimin e krijimtarisë personale dhe krijimtarisë së të tjerëve; kuptimin e tekstit në kontekste të ndryshme kulturore, ndërkulturore dhe shoqërore.
Klasa	E TRETË
Fondi vjetor i orëve	94 orë

KOMPETENCAT E PRGJITHSHME LËNDORE

Nxënësi njeh veprat e letërsisë shqipe që i përkasin trashëgimisë kulturore kombëtare dhe korrespondojnë me epokën e saj, njihet me kryeveprat e letërsisë botërore dhe parimet themelore të interpretimit të teksteve letrare. Ai njihet me karakteristikat themelore të komunikimit, rregullat e komunikimit me gojë dhe me shkrim janë të qarta për të. Ai flet dhe shkruan duke respektuar pritjet e normave gjuhësore. Ai krijon një tekst të plotë, të saktë gojor dhe të shkruar, në përputhje me aspektet stilistike, kupton dhe vlerëson në mënyrë kritike atë që ka lexuar, pasuron përgjithmonë fondin e tij leksikor. Ai lexon, përjeton dhe interpreton vepra letrare dhe joletrare. Ai e konsideron të lexuarit si një mjet për të njohur veten dhe botën. Ai gradualisht bëhet lexues, zgjedh leximin sipas shijes së tij, zhvillon nevojën për të përmirësuar kompetencën e tij për të kuptuar tekstin dhe kulturën e të folurit. Ai respekton, ruan me vetëdije gjuhën e tij amtare.

Niveli bazë

Nxënësi flet qartë dhe rrjedhshëm, respekton normat gjuhësore, dëgjon me kujdes dhe me respekt mendimet e të tjerëve. Përbën një tekst të plotë, gjuhësor dhe stilistik, të formuar mirë, më të shkurtër, më të thjeshtë me gojë ose me shkrim. Miraton zakone zyrtare dhe informale të shkrim-leximit në praktikë. Ai kupton tekste letrare dhe joletrare më të shkurtra, më të thjeshta, të ndërlidhura dhe rishikon në mënyrë kritike përmbajtjen e tyre. Gradualisht ai ndërtoi fondin e tij poetik leksikor.

Nxënësi ka njohuri themelore për gjuhën, faktorët dhe funksionet e komunikimit, njeh shtresat gjuhësore dhe dallon variantet gjuhësore. Ai mëson bazat e fonetikës, fjalorit dhe sintaksës së gjuhës shqipe, dhe është në gjendje të zbatojë rregulla gramatikore në të folur dhe shkrim. Përvetëson njohuri themelore të tekstologjisë dhe stilistikës.

Nxënësi pasuron vazhdimisht fondin e tij leksikor, dhe prej tij, sipas situatës, ai zgjedh dhe përdor shprehje të përshtatshme. Ata zhvillojnë një nevojë natyrore për të mësuar, ruajtur dhe ushqyer gjuhën e tyre amtare.

Nxënësi i njeh veprat letrare të përcaktuara nga kurrikula, dhe është në gjendje t’i vendosë ato sipas opusit të autorit dhe kontekstit letrar-historik. Ai dallon qartë karakteristikat themelore poetike dhe stilistike të epokave stilistike dhe drejtimeve të letërsisë shqiptare dhe botërore. Njoh karakteristikat gjuhësore, kompozicionale dhe stilistike të teksteve dhe është në gjendje të përdorë argumente për të argumentuar përfundimet e tyre. Zhvillon zakonet e të lexuarit, mëson rolin e të lexuarit në njohjen e vetvetes.

Nxënësi njihet me përdorimin e manualeve, me rregullat e përdorimit të bibliotekës, merr njohuri për mënyrat e mbledhjes së informacionit përmes Internetit. Ai është i qartë për rregullat e gjuhës elektronike, si dhe sistemin e rregullave të nevojshme për krijimin e dokumenteve elektronike. Përdor fjalorët më të rëndësishëm, rregullat e drejtshkrimit, njeh strukturën e artikullit të fjalorit.

Niveli i mesëm

Nxënësi përballet mirë në situata të ndryshme të komunikimit publik. Ai flet para një audiencë mbi tema gjuhësore, letrare dhe kulturore. Ai gjithashtu paraqet mendimet e tij pikërisht kur harton tekste më komplekse të gjuhës gojore ose të shkruara. Ka një shije të formuar leximi. Ai i kupton dhe interpreton tekstet më të gjata, thjesht të lidhura letrare dhe joletrare gjatë leximit, që synojnë të fitojnë përvojë dhe me një qëllim shkencor. Ai rishikon në mënyrë kritike tekstet letrare dhe joletrare.

Nxënësi ka një njohuri më të gjerë për karakteristikat e gjuhës, rolin, funksionet dhe ka një njohuri themelore të gjuhëve të botës. Ai menaxhon në botën e mediave masive, njihet me zhanret e mediave. Ai njihet me origjinën e gjuhës shqipe, epokat e saj historike, si dhe historinë e zhvillimit të letërsisë shqipe. Ai e kupton që gjuha jeton në variante, bën dallimin midis dialekteve dhe varianteve gjuhësore shoqërore. Ai ka një njohuri më të gjerë për gramatikën e niveleve të gjuhës (fonetikë, leksikë, sintaksë, tekstologji). Ai analizon tekste të ndryshme bazuar në njohuritë e tij për stilistikën dhe aspektet e klasifikimit të llojeve të teksteve, dhe krijon veprat e tij.

Nxënësi pasuron përgjithmonë fondin e tij leksikor, zbaton njohuritë e tij për gjuhën dhe gramatikën në praktikë, ai mund të shprehet saktësisht, qartë dhe ndryshe.

Nxënësi interpreton me vetëbesim temën, mesazhin e teksteve letrare, karakteristikat e tyre kompozicionale, poetike, stilistike, gjuhësore dhe zhanre. Ai i njeh konceptet e teorisë letrare dhe i zbaton ato kur interpreton veprat letrare. Lexon tekste me mirëkuptim. Në mënyrë të pavarur njeh dhe analizon çështjet themelore të veprave letrare, shpjegon mendimin e tij me argumente bindëse. Njoh natyrën dhe karakteristikat e lidhjeve midis letërsisë dhe arteve të tjera.

Nxënësi është i njohur me rregullat në lidhje me përdorimin e bibliotekës dhe manualeve, d.m.th. Internetit për të mbledhur informacion. Mund të përdorë një program për përpunimin e fjalëve për të hartuar një tekst që përputhet me rregullat e drejtshkrimit.

Niveli i avancuar

Nxënësi përvetëson aftësinë për të diskutuar tema komplekse letrare, kulturore dhe gjuhësore të përcaktuara nga materiali mësimor. Ai ka një aftësi të zhvilluar për retorikë. Ai krijon tekste profesionale në të cilat merret me tema gjuhësore dhe letrare.

Zhvillon aftësinë për të lexuar dhe interpretuar tekste, me vetëdije ushqen rolin pritës (lexues). Ai zhvillon një qasje kritike, të udhëhequr nga mendimi i tij dhe kur interpreton tekste më të ndërlikuara letrare dhe joletrare. Ajo njeh tiparet kompozicionale dhe stilistike të teksteve me siguri. Përveç leximit të detyrueshëm në shtëpi, ai mund të interpretojë edhe tekste që ai zgjedh vetë. Kur prezanton mendimin e tij, ai aplikon teknikën e argumentimit të pjekur. Ai bëhet një lexues i rregullt, duke përshtatur strategjitë e leximit me karakteristikat e një vepre të caktuar letrare dhe qëllimet e leximit (përvoja, kërkimi, krijimi). Ai është në gjendje të përdorë në mënyrë të pavarur njohuritë e tij për lidhjen midis degëve të ndryshme të artit për të zbuluar lidhje intermediative.

Ai ka njohuri të gjera për gjuhën dhe sistemin e gjuhës shqipe, si dhe zhanret e vjetër dhe të rinj të komunikimit. Njeh dhe krahason karakteristikat poetike, kompozicionale dhe stilistike të teksteve. Ai zbaton njohuritë teorike të marra në lidhje me mjetet gjuhësore të shtresave stilistike në praktikë (kur analizon dhe krijon tekste). Ai njihet me drejtimet e gjuhësisë moderne dhe i vë njohuritë e marra në një kontekst ndërdisiplinor. Ndërsa mëson karakteristikat pragmatike të tekstit, kështu që akti i funksionimit të gjuhës i zbulohet atij, hapen mundësi të shumta për të analizuar kuptimin e tekstit.

Ai administron bibliotekën, manualet dhe internetin me siguri. Kur interpreton vepra letrare, ai rregullisht përdor letërsi më të gjerë profesionale. Duke pasur parasysh rregullat etike në përdorimin e teknologjive të reja të informacionit, ai krijon veprat e tij duke përdorur përparësitë dhe mjetet e mediave dixhitale. Ai zbaton një sistem rregullash të nevojshme për krijimin e dokumenteve elektronike, në përputhje me rregullat gjuhësore të dokumenteve elektronike.

Studenti ka një njohuri të gjerë për karakteristikat e përgjithshme të gjuhës, funksionet e tij dhe sistemin e gjuhës shqipe (rreth niveleve të ndryshme të gjuhës: fonetikë, leksikologji, sintaksë, tekstologji). Duke pasur njohuri për tekstologjinë, ai është në gjendje të vartësojë faktorët e botës tekstuale në aspektet e përpunimit të tekstit. Ai fiton njohuri në drejtimet e gjuhësisë moderne, dhe zbaton njohuritë e marra gjatë përpilimit të punimeve të projektit të tij. Kupton natyrën e marrëdhënies midis gjuhësisë dhe fushave të tjera shkencore.

KOMPETENCA E VEÇANTA Gjuha shqipe dhe komunikimi

Niveli bazë

Nx[nësi përvetëson njohuri për rolin themelor të gjuhës, karakteristikat dhe funksionet e tij komunikuese. Ai tregon respekt për gjuhën e tij amtare, si dhe gjuhën dhe kulturën e popujve të tjerë. Në nivelin bazë, ai zotëron sistemin e gjuhës shqipe (gramatika e niveleve të gjuhës: fonetikë, leksikologji, sintaksë, tekstologji).

Nxënësi gjendet mirë në nivele më të ulëta të tekstit, përvetëson njohuri për fonetikë, dallon llojet e fjalëve, njeh sistemin morfologjik të gjuhës shqipe. Ai është në gjendje të formulojë në mënyrë të pavarur mendimet e tij, në përputhje me normat gjuhësore, fjalitë e qarta dhe të sakta dhe të analizojë fjalitë në një nivel bazë. Përvetëson njohuri për marrëdhëniet midis shenjës dhe kuptimit, njihet me zhvillimin historik të gjuhës shqipe.

Njoftohet me karakteristikat e përgjithshme të tekstit, shtresat stilistike, konceptet themelore të stilistikës, llojet e teksteve. Mund të përcaktojë elementet e teksteve të shkurtra (temën, titullin, analizën, paragrafët), njeh forcën lidhëse, elementët lidhës të tekstit.

Ai mëson rregullat e shqiptimit të saktë, mjetet e shprehjes gjuhësore të kultivuar. Në mënyrë ekspresive dhe besnike, ai rrëfen fragmente më të shkurtër tekstesh, memorizuesish, në origjinal.

Përdor fjalorët më të rëndësishëm të gjuhës shqipe, rregullat e drejtshkrimit dhe fiton përvojë në mbledhjen e informacionit nga Interneti. Miraton rregullat e sjelljes së gjuhës dhe rregullat etike të komunikimit në internet. Ai me edukatë dhe argumentim shpreh mendimin e tij në debate mbi temën nga materiali mësimor dhe çështje nga jeta e përditshme.

Ai e ndërton strategjinë e tij të diskutimit në paraqitjen e argumenteve në një mënyrë logjike dhe të dëgjojë me kujdes mendimet e njerëzve të tjerë. Mund të përdor llojet themelore të teksteve të shkruara joformale dhe formale (lutjet, CV, letër motivuese, ankesë), si dhe programe kompjuterike dhe teknika prezantimi. Në fund të shkollimit, ai shkruan një punim diplome, duke respektuar kërkesat tematike, stilistike dhe kompozicionale në lidhje me shkrimin e një punimi profesional.

Niveli i mesëm

Nxënësi tregon njohuri më të plota të veçorive të sistemit gjuhësor. Nocioni i farefisnisë së gjuhëve është i qartë për të, ashtu si dhe sistemi i marrëdhënieve të farefisnisë midis gjuhëve. Di dhe zbaton në shprehjen e rregullave të shqiptimit të saktë dhe mjeteve të të folurit të kultivuar. Gjatë leximit me zë të lartë dhe interpretimit të teksteve letrare, si dhe në situata të komunikimit të përditshëm, ai krijon prodhimin e tij në bazë të njohurive për mjetet e fonetikës së tekstit. Di dhe zbaton rregullat themelore të drejtshkrimit.

Nxënësi zhvillon një kuptim të konceptit të integritetit të sistemit gjuhësor. Ai ka një njohuri më të plotë mbi sistemin e llojit të fjalëve dhe strukturën e fjalive. Duke përdorur aftësinë për të analizuar me siguri, ai përdor sistemin morfologjik të gjuhës amtare, njeh pjesë të një fjalie dhe i analizon duke përdorur modele të përshtatshme të fjalive.

Njeh tiparet stilistike të llojeve dhe zhanreve të ndryshëm të teksteve, si dhe mjeteve stilistike. Ai është i sigurt në temën e komunikimit masiv, njihet me zhanret e mediave.

Ai lexon në mënyrë ekspresive, pasuron fondin e tij leksikor, në situata të ndryshme të të folurit ai shprehet në përputhje me rrethanat komunikuese, dhe në shprehjen e folur dhe të shkruar përdor elemente të përshtatshme të fjalorit.

Informohet nga burime të shtypura dhe elektronike. Ai mund të hartojë lloje më të ndërlikuara të teksteve, ai shprehet saktësisht dhe qartë. Në mënyrë të pavarur përgatit letra për tema të ndryshme.

Niveli i avancuar

Nxënësi ka një njohuri më të gjerë për karakteristikat e përgjithshme të gjuhës, funksionet e saj dhe sistemin e gjuhës shqipe (rreth niveleve të ndryshme të gjuhës: fonetikë, leksikologji, sintaksë, tekstologji). Duke pasur njohuri për tekstologjinë, ai është në gjendje t`i vartësojë faktorët e botës tekstuale në aspektet e përpunimit të tekstit. Ai i di karakteristikat formale të përmbajtjes së zhanreve të reja të komunikimit dhe llojeve të teksteve në internet, dhe në mënyrë të pavarur formon një mendim rreth tyre.

Tiparet pragmatike të tekstit janë të qarta për të. Fiton njohuri në drejtimet e gjuhësisë moderne, zbaton njohuritë e tij gjatë përpilimit të dokumenteve të projektit. Njoh natyrën e lidhjeve midis gjuhësisë dhe fushave të tjera shkencore.

Duke aplikuar njohuri për retorikën, ai është në gjendje të krijojë dhe të paraqesë një tekst argumentues bindës, duke përdorur me vetëdije mjete gjuhësore dhe jo-gjuhësore të interpretimit të tekstit, duke marrë parasysh pritjet e dëgjuesve. Krijon dhe interpreton tekste të ndryshme profesionale, gazetare dhe letrare, duke mbajtur në vëmendje shkallën e krijimit të tekstit, në një stil që i përgjigjet situatës së të folurit dhe zhanrit, duke aplikuar elementet e duhura të lidhjes.

Ai është në gjendje të kryejë punë kërkimore në bibliotekë, mbledh në mënyrë të pavarur dhe klasifikon informacione me qëllim të punimeve të shkruara, paraqitjeve dhe eseve, në të cilat ai paraqet mënyrën e tij individuale të të gjykuarit.

KOMPETENCAT E VEÇANTA: Letërsia

Niveli bazë

Lexon qartë dhe rrjedhshëm. Ai është në gjendje të lexojë tekste letrare dhe joletrare, kupton dhe parafrazon tekste të shkurta letrare të thjeshta. Ai është në gjendje të përmbledhë temën e një vepre letrare, dallon informacionin e kërkuar në një tekst jo letrar. Ai i njeh veprat letrare të përcaktuara me planin dhe programin mësimor, krijimtarin e autorëve dhe karakteristikat më të rëndësishme përmbajtësosoro-formale të epokave letrare. Dallon letërsin[ gojore nga ajo e shkruar. Ai i di karakteristikat e poezisë popullore dhe autoritare, si dhe lidhjen e tyre. Njeh tiparet formale, stilistike dhe zhanre të veprave letrare, është në gjendje të formulojë temën dhe karakteristikat e botës së tyre tekstuale. Interpreton pyetje që lidhen me tekste letrare të thjeshta. Ai e kupton rëndësinë e leximit për zhvillimin e personalitetit të tij dhe fondit leksikor. Kur shpreh përshtypjet dhe konkluzionet e tij, ai i referohet shembujve nga tekstet letrare dhe joletrare. Ai mund të bëjë dallimin midis përmbajtjes litrare dhe asaj transmetuese, metaforike. Mund të përcaktojë vendin e letërsisë në sistemin e artit (muzikë, film, arte të bukura, teatër, etj.). Përvetëson njohuri ndërdisiplinore.

Niveli i ndërmjetëm

Njeh strategjitë themelore të leximit dhe di si t’i përdorë ato në situata të dhëna leximi. Ai përdor më shumë këndvështrime në interpretimin e tij dhe i konsideron në mënyrë kritike tekste të gjata, të thjeshta letrare dhe joletrare. Duke përdorur njohuritë e marra sipas programit mësimor, ai interpreton dhe dallon elementet të rëndësishme të përbërjes dhe shtresave të kuptimit të një vepre letrare, karakteristikat stilistike, gjuhësore dhe formale të saj. Ai i njeh konceptet themelore letrare, teoriko - letrare, termat, dhe kur interpreton veprat letrare i përdor ato në harmoni me qëllimin. Në mënyrë të pavarur analizon çështje që lidhen me veprat letrare, argumenton gjykimin e tij për to. Ai është në gjendje të zbulojë lidhje midis veprave të ndryshme letrare, epokave dhe drejtimeve stilistike. Zbulon lidhjet intertekstuale dhe ndërdisiplinore midis veprave letrare. Kupton dhe vlerëson lidhjen midis letërsisë dhe arteve të tjera. Merr një qëndrim të qartë ndaj tekstit të lexuar. Ai zgjedh në mënyrë të pavarur veprat për të lexuar nga vargu i letërsisë, i përshtatshëm për moshën e tij. Vë në dukje kureshtjen e lexuesit. Kupton rëndësinë e leximit për zhvillimin e kulturës dhe njohurive të tij të përgjithshme. Në mënyrë eksploruese dhe krijuese, ai përvetëson një aftësi leximi që mund ta përdorë, gjatë studimit të veprave dhe zhanreve të ndryshme letrare, me ndihmën e të cilave mund të zhvillojë identitetin e tij letrar, gjuhësor, kulturor dhe kombëtar.

Niveli i avancuar

Me dëshirë, kureshtje hulumtuese dhe mënyrë kritike lexon, interpretojë dhe vlerëson tekste komplekse letrare dhe joletrare të rekomanduara nga programi mësimor, por gjithashtu kënaqësi liston dhe interpreton si veprat e rekomanduara dhe ato të zgjedhura në mënyrë të pavarur. Në mënyrë të pavarur vëren dhe interpreton çështje që trajtohen në veprat letrare. Ai përdor disa këndvështrime kur interpreton vepra letrare, ai është në gjendje t’i vendosë ato në një kontekst të ndërmjetëm ndërdisiplinor: lidh ato me degë të tjera artistike dhe fusha shkencore. Ai përvetëson aftësinë e krahasimit të tipareve të shquara tematike dhe formale - stilistike të veprave letrare. Ai përvetëson një teknikë të zhvilluar të argumentimit kur shpreh mendimin e tij mbi tekstin dhe përfundimet e tij. Kur interpreton vepra letrare të përcaktuara nga programi mësimor, ai hulumton tërësisht letërsinë profesionale të shkruar dhe elektronike. Zbaton strategjitë e leximit në përputhje me detyrën e leximit. Ai përvetëson një kulturë të zhvilluar leximi, leximi i një vepre letrare është një përvojë për të. Përmes leximit, ai pasuron njohuritë e tij, fondin leksikor, zhvillon aftësinë e argumentimit, di të shprehë mendimin e tij, di të mbrojë pozicionin e tij. Ai mund t’u rekomandojë vepra letrare të tjerëve dhe të shpjegojë zgjedhjen e tij. Ai tregon respekt për vlerat e letërsisë dhe kulturës kombëtare dhe për kulturën e kombeve të tjera. Ai pasuron njohuritë e tij ndërkulturore duke u njohur me përkthimet e veprave letrare të huaja dhe kontaktet me kombet e tjera. Ai aplikon një aspekt kritik kur zgjedh midis burimeve të letërsisë profesionale në lidhje me veprat letrare në internet, ai u jep përparësi revistave cilësore.

Rezultatet e mëposhtme përshkruajnë atë që nxënësi e di dhe është në gjendje ta bëjë në nivelinthemelor të çdo fushë të njohurive.

GJUHA DHE LETËRSIA SHQIPE
(Klasa e tretë)

Standardet e përgjithshme të arritjeve - Standardet arsimore për përfundimin e arsimit të mesëm të përgjithshëm për lëndën Gjuhë dhe Letërsi shqipe përmbajnë standarde e arritjeve për fushat: Gjuha, Letërsia dhe Kultura e Gjuhës. Brenda secilës fushë/temë, janë përshkruar kërkesat në tre nivele.

Standardet e përgjithshme të arritjeve - standardet arsimore për fund të arsimit të mesëm për lëndën e Gjuhës dhe Letërsisë shqipe:	REZULTATet Sipas temës së kryer / fusha Nxënësi është në gjendje që:	Permbajtja
2GJSH.1.1.1. Posedon njohuritë elementare për gjuhën (ç’është gjuha, si funksionon, veçoritë e saj) etj. Respekton gjuhën e tij dhe gjuhën e të tjerëve; përdor fjalë (shprehje) stereotipe për gjuhën. E di nocionin e tekstit dhe dallon pjesët e tij (hyrjen, pjesën kryesore, përmbajtjen, përfundiminfundin), po ashtu dallon llojet e teksteve (varësisht nga diskursi). Ka njohuri për sociolinguistikën sidomos për njëgjuhësinë (monolinguizmin) dhe shumëgjuhësisë (polilinguizmin) dhe njeh rastet gjegjëse gjuhësore në Shqipëri, Kosovë, Mqedoni, Serbi…). E di konceptin e varietetit gjuhësor dhe njeh varietete themelore të gjuhës. 2GJSH.1.1.2. Dallon gjuhën letrare (standarde) nga dialekti; e di ndarjen dialektore të gjuhës shqipe; ka njohuri për dialektin e tij dhe për dialektin tjetër të gjuhës shqipe si dhe për të folmet e tjera dhe kështu përdor fjalë apo shprehje nga e folmja e tij, nganjëherë edhe nga e folmja e palës tjetër, por gjithmonë është konservator ndaj varietetit gjuhësor së cilës i përket. Me shembuj mund t’i paraqes veçoritë që i dallojnë të dy dialaktet e shqipes (nga aspekti fonetik, gramatikor e leksikor) dhe kështu mund ta mësojë, ta ruaj e ta kultivojë edhe më shumë gjuhën letrare. Njeh gramatikat kryesore dhe librat normativë të shqipes, të cilat i përdor në situata të caktuara. E di që gjuha shqipe zë një vend të rëndësishëm në rrethin e gjuhëve indoevropiane, duke pasur një traditë të gjatë të të folurit dhe të shkruarit dhe kjo ka po ashtu një rëndësi të madhe për kulturën shqiptare. Ka njohuri për etapat e zhvillimit të gjuhës letrare, fillimet e shkrimit të shqipes dhe rregullat e drejtshkrimit. 2GJSH.1.1.3. E di nocionin e theksit. Në fjali mund t’i dallojë llojet e theksave (theks i lirë, dinamik, ritmik, logjik, i fjalisë). Mund t’i ndajë tingujt në: tinguj zanorë dhe bashkëtingëllorë dhe i bashkon në formimin e fjalëve duke i dhënë kuptim atyre. Kur shqipton me zë më të fortë ose me zë më të ngritur një fjalë a një pjesë të fjalisë, mund ta vë rëndësinë kuptimore të saj dhe kështu i heton dallimet eventuale mes akcentit të tij nga ai letrar. 2GJSH.1.1.4. E di definicionin e fjalës dhe karakteristikat e saj. Njeh njësitë themelore të gjuhës (fonemën, morfemën, fjalën, togfjalëshin dhe fjalinë). Ndan fjalët në njësi më të vogla gjuhësore si p.sh.: fjalët për-pun-oj, kënd-o-j etj, Fjalën mund ta analizoj nga aspekti gramatikor me parashtesa, prapashtesa e mbaresa. Njeh mënyrat elementare të ndërtimit të fjalëve. Fjala si strukturë ka dy anë: përmbajtjen dhe formën dhe kështu dallon aspektin leksiko-gramatikor nga ai fonetiko-gramatikor. 2GJSH.1.1.5. Fjalinë e shkruan sipas rregullave gramatikore; mund t’i klasifikojë njësitë sintaksore; dallon fjalitë pohore dhe mohore; analizon fjalitë e thjeshta dhe ato të përbëra. 2GJSH.1.1.6. Ka një fond leksikor, i cili i përmbush nevojat në nivelin e mesëm të arsimimit; bën dallimin mes leksikut letrar dhe joletrar dhe i përdor sipas situatës së krijuar; ka njohuri për domethënien e fjalës; njeh grupet (paradigmat) e fjalëve: sinonimet, antonimet, homonimet; njeh metaforën si mekanizëm leksikor. Nëse ndonjë fjalë ka prejardhje të huaj, e përdorë dhe nuk ndien ndonjë "armiqësi" ndaj saj. Por, nganjëherë bën edhe kritika për shkak të futjes së saj në strukturën e shqipes. Njeh nocionin e frazeologjisë. Përdor fjalorët e gjuhës shqipe (Fjalorin drejtshkrimor, frazeologjik, sinonimik) etj.	• ndërton dhe zhvillon njohuri të reja rreth gramatikës dhe leksikologjisë përmes studimit të funksionit dhe ndikimit të tyre në tekstet qëlexon; • përdor njohuritë gramatikore dhe leksikore gjatë të folurit dhe të shkruarit për të arritur qëllime ose efekte të caktuara; • dallon disa ndryshime mes gjuhës së folur dhe gjuhës së shkruar, mes regjistrave formalë dhe joformalë, mes dialekteve dhe gjuhës standarde; • zotëron rregullat e drejtshkrimit dhe të pikësimit në gjuhën shqipe; • shkruan saktë, pa gabime, dhe argumenton mënyrën e të shkruarit, duke cituar rregullat drejtshkrimore; • përdor me saktësi terminologjinë gjuhësore në diskutime gjatë të folurit dhe kur shkruan. • përdor strategjitë e të lexuarit dhe bën identifikimin e tipareve të formës e të përmbajtjes së teksteve; • përdor organizuesit grafikë në funksion të procesit të të kuptuarit të tekstit, parafrazon dhe përmbledh tekstet e punuara; • kupton tekste të llojeve të ndryshme; • zbulon kuptimin e fjalës duke hetuar mbi origjinën e saj, analizon dhe interpreton kuptimet e dyta dhe të figurshme që merr fjala brenda një konteksti; • përdor materiale udhëzuese dhe gjurmon në leksikun e teksteve të ndryshme për të pasurua rfjalorin; • analizon tema të ndryshme, duke zbuluar gjuhën e figurshme të tekstit; • identifikon faktin dhe opinionin në tekste të ndryshme; • realizon punë kërkimore; • përzgjedh informacione për qëllime të ndryshme; vlerëson informacionin e përzgjedhur nga të tjerët, përmbledh materiale të ndryshme, si dhe nxjerr përfundime.	- Gjuha shqipe gjuhë indoevropiane (Model I dhe II) - Teza ilire për gjuhën shqipe (Model I dhe II) - Teksti argumentues skema dhe struktura, elemntet, llojet e argumenteve - Përemri, Përemri vetor (Model I dhe II) - Përemri vetevetor (Model I dhe II) - Përemri dëftor (Model I dhe II) - Artikulli i gazetës, kryeartikulli, reklama - Përemri pronor - Eseja argumentuese - Përemri i pacaktuar - Eseja letrare - Thonjëzat, kllapat, shumëpikëshi - Eseja historike - Përemri lidhor, pyetës - Eseja filozofike - Ndajfolja, shkallët dhe shprehjet ndajfoljore - Parafjala - Lidhëzat (bashkë dhe nënrenditëse) - Relacioni - Procesverbali - Shkrimi i fjalëve njësh dhe ndaras si dhe me vizë në mes - Letra zyrtare - Curriculum vitae - Klasifikimi i gjymtyrëve të dyta - Llojet e teksteve (informues, shpjegues) - Shkrimi i ligjeratës së drejtë dhe të zhdrejtë (kthimi nga e drejta në të zhdrejtë dhe anasjelltas) - Dallimi mes tekstit letrar dhe joletrar - Kronika (historike) - Kundrinorët - Autobiografia, Ditari, Letra personale - Rrethanorët - Teksti përshkrues, lloji, skema, karakteristika - Përcaktorët - Përshkrimi i njerëzve, objekteve, vendeve, mjediseve, imazheve - Përcaktori kallëzuesor - Sinonimet, antonimet, homonimet - funksioni
2GJSH.2.1.1. Ka njohuri më të thella për gjuhën në krahasim me nivelin fillestar; Njeh njësitë, të cilat i përkasin niveleve të ndryshme të gjuhës, pra nënsistemet; Ka njohuri për shkrimin e letrave. Tashmë njeh parimet kryesore të gjuhës shqipe si parimin fonetik, morfologjik, etimologjik etj.; I di disa gjëra elementare për gjuhët e botës (ngjajshmëritë gjuhësore, përbashkësitë (universaliet) gjuhësore; I njeh parimet e zhvillimit të dialogut; kupton nocionin e aktit të të folurit; në tekst dallon pjesëzat dëftuese apo deiksin; Njeh varietetet gjuhësore të shqipes gjatë paraqitjes së një moderatori në medie kur ai flet në vernakularin gjuhësor - krahinor, pra nëse përdor ndonjë fjalë apo shprehje nga rajoni i tij. 2GJSH.2.1.2. I di tiparet dalluese të të dy dialekteve të gjuhës shqipe; P.sh.: në sistemin fonetik për gegërishten është karakteristike seria e zanoreve hundore kurse në toskërishte ka vetëm zanore gojore (hĩ-ni, rê-ja, zã-ni-gegërishte dhe hi-ri, re-ja, zë-ri- toskërishtja); toskërishtja ka "ë" në serinë e zanoreve të theksuara kurse gegërishtja nuk e ka, pra ajo i përgjigjet toskërishtes me ã; gegërishtja ka grupin nistor vo kurse toskërishtja ka grupin va (vaj, varr, vatër-toskërishtja., dhe voj, vorr, votër-gegërishtja) etj.; Në toskërishte ruhen grupet mb, nd, ng ndërkaq në gegërishte kanë dhënë m, n, n; Po ashtu e di se këto dialekte veçohen edhe nga tiparet morfologjike e leksikore; Mund t’i rirendis etapat e zhvillimit të gjuhës letrare, të cilat janë të njohura edhe më parë; 2GJSH.2.1.3. Njeh aparatin e të folurit dhe mënyrën se si prodhohen tingujt; dallon tingujt sipas pikëpamjes së artikulimit; e jep definicionin për fonemën; bën ndarjen fonetike të të folurit dhe në një frazë apo sintagmë spikat llojin e theksit (theks logjik, emfatik apo emocional) dhe kështu në mënyrë të drejtë mund ta shqiptojë fjalën në njësitë e lartëpërmenduara; njeh mekanizmat e ndryshimit të tingujve (ndryshimet kombinatore) siç janë: asimilimi, disimilimi, metateza, shtesat e tingujve (proteza, epenteza, epiteza), rëniet e tingujve (afereza, sinkopa, apokopa). 2GJSH.2.1.4. Ka njohuri të gjera për fjalën dhe veçoritë e saj; e di se forma e fjlaës ëshë fonetiko-gramatikore sepse përbëhet nga elemente fonetike e gramtikore duke e paraqitur me shembull si bie fjala: emri vëlla-i ka tingujt e nyjëtuar v-ë-ll-a-i dhe temën fjalëformuese vëlla- dhe mbaresën -i, e cila tregon gjininë, numrin, rasën e trajtën e emrit; e njeh termin morfemë; ndan apo zbërthen fjalën në morfema si p.sh.: mal-or, qytet-ar, hekur-os, lag-a, mal-i, për-dredh, sh-thur etj., dhe në bazë të shembujve dallon morfemat rrënjore, parashtesore e prapashtesore; i di anët kryesore të strukturës së fjalës (përmbajtjen dhe formën); zbaton kriterin theksor (akcentologjik) si kriter dallues i fjalës së një tipari fonetik. 2GJSH.2.1.5. Gjatë procesit të ligjërimit, përdor fjalë duke i bashkuar për ta shprehur e transmetuar mendimin dhe ato (fjalë) duke hyrë në lidhje e marrëdhënie të ndryshme kuptimore e formale gramatikore krijojnë njësi të ndryshme sintaksore; dallon fjalinë e thjeshtë nga e përbëra; analizon fjalitë e ndërtuara sipas modeleve të ndryshme; ka njohuri të gjera rreth sintagmës; klasifikon fjalitë e varura; njeh termin elipsë; i di rasat dhe kategoritë gramatikore të foljes. 2GJSH.2.1.6. Ka fond të pasur leksikor (leksikun individual e të huaj); është i njoftuar për prefiksat e sufiksat që përdoren nga gjuhët e huaja në shqipen; fondin leksikor e shfrytëzon sipas rastit; sipas tij, gjuha është i vemi mjet i komunikimt që shërben për ta shprehur mendimin e tij, por edhe përvojën individuale dhe kështu e pasuron edhe më tepër fjalorin; njeh hiperoniminë, hiponiminë, paroniminë; dallon shtresat leksikore; njeh metaforën dhe metoniminë si mekanizma leksikorë. 2GJSH.3.1.1. E di që ekziston lidhja e afërt mes gjuhës dhe mendimit dhe e di nocionin e tyre; e jep përkufizimin e fjalisë duke e ditur gjithashtu se ajo ka dy anë: anën kuptimore dhe anën strukturore; dallon kohezionin leksikor dhe gramatikor. 2GJSH.3.1.2. Gjatë ndarjes së fjalëve në rrokje, përdor mjetet fonetike për spikatjen e saj (rrokjes) si: gjatësinë dhe forcën. 2GJSH.3.1.3. Ka njohuri për morfologjinë në kuptimin e gjerë të fjalës, në të cilën jepet përshkrimi i kategorive gramatikore të shqipes..; e ndan apo e zbërthen fjalën në morfema duke e dalluar morfemën rrënjë, parashtesore dhe prapeshtesore. 2GJSH.3.1.4. Ka njohuri më të gjera për përdorimin e rasave dhe të formave foljore; mund t’i analizojë fjalitë nga pikëpamja morfologjike (duke i gjetur pjesët e ligjëratës); i njeh tipat e fjalive; dallon kryefjalën, kallëzuesin dhe gjymtyrët e dyta duke i analizuar sintaksorisht. 2GJSH.3.1.5. Ka njohuri themelore për fjalorët dhe për strukturën e tyre.
2GJSH.1.2.1. Njeh autorët nga programi obligativ shkollor dhe i vendos në kontekst të opusit krijues dhe në kontekst letraro-historik. 2GJSH.1.2.2. Njeh terminologjinë e teorisë së letërsisë, në të cilën njihen shkrimet e veçanta dhe ku letërsia trajtohet në mënyrë teorike. 2GJSH.1.2.3. Në interpretimin e pjesëve letraro - artistike dhe pjesëve letraro-shkencor, dallon metodat e qasjes së brendshme dhe të jashtme. 2GJSH.1.2.4. Vëren dhe me shembuj argumenton tiparet letrare, poetike, gjuhësore, estetike e strukturore të veprave letrare. 2GJSH.1.2.5. I di tiparet e letërsisë si dhe i shpjegon raportet e saj me gjuhën dhe marrëdhëniet me artet e tjera. 2GJSH.1.2.6. Paraqet tiparet historike dhe poetike të periudhave letrare, drejtimeve dhe formacioneve në zhvillimin e letërsisë shqipe dhe botërore duke përfshirë edhe shkrimtarët shqiptarë e të huaj nga lektura e obliguar shkollore. 2GJSH.1.2.7. Analizon pjesët letrare nga ato joletrare dhe mund t’i argumentoj teorikisht. 2GJSH.1.2.8. Shfrytëzon po ashtu literaturën sekondare qoftë letrare, historike, kritike, poetike, teorike duke i sjellë punimet e tij para të tjerëve. 2GJSH.1.2.9. Duke i lexuar veprat e letërsisë shqipe dhe botërore, e kupton rëndësinë e të lexuarit të pjesës letrare dhe kështu ky pozitivitet ndikon në formimin e identitetit të tij gjuhësor, letrar, kulturor e kombëtar. 2GJSH.2.2.1. Interpreton veprën letrare duke nxjerrë thelbin dhe veçoritë e saj; kontekstin historik; motivet letrare; tematikën para se gjithash; kompozicionin; figurat letrare; idenë e shkrimtarit; aspektin gjuhësor e stilistik etj. 2GJSH.2.2.2. Njeh terminologjinë e Teorisë së Letërsisë dhe njohuritë teorike-letrare i zbaton në mënyrë adekuate në interpretimin e pjesëve apo edhe veprave letrare. 2GJSH.2.2.3. Dallon metodat e qasjes së brendshme e të jashtme në interpretimin e pjesëve apo veprave letraro-arstistike dhe llojet letraro-shkencor e publicistike. 2GJSH.2.2.4. I vëren dhe i argumenton format poetike (epiko-lirike) sipas strukturës së pjesëve apo veprave letraro-artistike dhe llojet letraro-shkencor e publicistik si: esenë, biografinë, autobiografinë, memoarin apo kujtimin, ditarin, udhëpërshkrimin, reportazhin, fejtonin; vëren dukuritë stilistike në tekstet apo veprat përkatëse. 2GJSH.2.2.5. E di se në veprat e gjata letrare, funksionin e kryen autori ose narratori ndërkaq përdorimi i caktuar bëhet në harmoni me kërkesat e motivimit artistik dhe këtij motivimi i nënshtrohet edhe përdorimi i gjuhës me ngjyrim emocionues dhe afektiv dhe këto elemente e përcaktojnë edhe vetë llojin si: tragjedinë, komedinë, elegjinë etj. 2GJSH.2.2.6. Gjatë interpretimit të pjesëve letraro-artistike dhe letraro-shkencor, i përdor njohuritë paraprake nga fusha e teorisë së letërsisë; i njeh drejtimet dhe formacionet e zhvillimit të letërsisë shqipe e botërore. 2GJSH.2.2.7. Në mënyrë të pavarur analizon pjesët letrare dhe mund t’i argumentojë qëndrimet e tij përballë të tjerëve. 2GJSH.2.2.8. Shfrytëzon literaturë shtesë nga letërsia, historia dhe fusha të tjera shoqërore, me qëllim të afirmimit të tij në interpretimin e pjesëve të tjera letraro-artistike e letraro-shkencor të parapara sipas planit dhe programit mësimor. 2GJSH.2.2.9. Duke i lexuar veprat letrare shqipe e botërore, e zhvillon edhe më shumë aftësinë shprehëse për interpretim dhe vlerësim të pjesëve të ndryshme letraro-artistike dhe letraro-shkencor, po ashtu e pasuron fondin leksikor, letrar, kulturor; me leximin e veprave të ndryshme, ai mund të bëhet më i arsimuar e më i kulturuar. 2GJSH.3.2.1. Lexon dhe analizon pjesët letraro-artistike dhe letraro-shkencor të parapara nga plani dhe programi mësimor dhe tekstet shtesë apo fakultative po ashtu letraro-artistike dhe letraro-shkencor duke i analizuar në kontekst më të gjerë historik. 2GJSH.3.2.2. Është i njoftuar me terminologjinë teorike-letrare duke e zbatuar në interpretimin e veprave letraro-artistike dhe letraro-shkencor të cilat janë të parapara me planin dhe programin mësimor; shfrytëzon edhe vepra të zhanreve të tjera, jashtë obligatives. 2GJSH.3.2.3. Në procesin e interpretimit të veprave përkatëse, zbaton metodat adekuate të qasjes së brendshme e të jashtme. 2GJSH.3.2.4. I vëren dhe i argumenton format poetike (epiko-lirike) sipas strukturës së pjesëve apo veprave gjegjëse e publicistike si: esenë, biografinë, autobiografinë, memoarin apo kujtimin, ditarin, udhëpërshkrimin, reportazhin, fejtonin; vëren dukuritë stilistike në tekst. 2GJSH.3.2.5. E di se në veprat e gjata letrare, funksionin e kryen autori ose narratori ndërkaq përdorimi i caktuar bëhet në harmoni me kërkesat e motivimit artistik dhe këtij motivimi i nënshtrohet edhe përdorimi i gjuhës me ngjyrim emocionues dhe afektiv.	• analizon dhe interpreton elementet e përmbajtjes dhe të formës së një teksti në prozë, si: temat dhe motivet, idetë, përshkrimin e kohës dhe mjedisit, rrëfimtarin, marrëdhëniet ndërmjet personazheve, fabulën dhe subjektin; • analizon dhe interpreton elementet e përmbajtjes dhe të formës së një teksti poetik, si: motivet kryesore, përdorimin e gjuhës, figuracionin, rimën, ritmin, llojet e strofës etj.; • analizon dhe interpreton elementet e përmbajtjes dhe të formës së një teksti dramatik, si: trajtimin e temës, konfliktet e përshkruara në vepër, analizën e marrëdhënieve ndërmjet personazheve etj.; • dallon gjinitë kryesore, si dhe tiparet e çdo gjinie letrare; • interpreton dhe analizon zhvillimin historik të gjinive letrare; • dallon dhe analizon veçoritë e llojeve epike, si: poema epike, miti, legjenda, përralla, tregimi, novela, romani; • dallon dhe analizon veçoritë e llojeve lirike, si: elegjia, himni, soneti, lirika moderne; • dallon dhe analizon veçoritë e llojeve dramatike, si: tragjedia, komedia, drama; • dallon figurat e kuptimit, si: krahasimi, personifikimi, antiteza, kontrasti, hiperbola, simboli, paralelizmi figurativ; • dallon figurat e shqiptimit poetik, si: pyetja retorike, pasthirrma, apostrofa, epanastrofeja, aliteracioni; • dallon figurat e fjalëve dhe të shprehjeve, si: metafora, metonimia, sinekdoka, ironia, sarkazma, alegoria, eufemizmi; • rrëfen subjektin duke e ilustruar me detaje dhe shembuj nga teksti ose fragmenti; • përcakton dhe analizon fabulën e një teksti; • analizon ngjarjet kryesore të një teksti; • dallon ngjarjet që shënojnë hyrjen, pikën e lidhjes, zhvillimin, pikën kulmore, zgjidhjen, si dhe shpjegon funksionin dhe rëndësinë e tyre; • dallon konfliktin/et në një tekst dhe shpjegon mënyrën se si zgjidhen ato në vepër; • analizon rolin e didaskalive në tekste dramatike; • analizon personazhet duke u bazuar në përshkrimet e autorit dhe mendimet, fjalët, veprimet, bindjet etj.; • evidenton ngjashmëritë dhe dallimet ndërmjet personazheve (karakteri, sjelljet etj.); • dallon llojet e personazheve (reale, historike, të trilluara, mitologjike, të jashtëzakonshme, kryesore, dytësore); • përshkruan dhe analizon mjedisin dhe kohën në një vepër letrare; • veçon mjetet artistike që përdor autori për të dhënë mjedisin dhe kohën; • analizon gjendjen emocionale që krijohet nga mjedisi, koha apo rrethanat e një tekst; • dallon temën dhe motivet e një teksti; • analizon dhe shpjegon mënyrën që zgjedh autori për të shtjelluar një temë ose një motiv të caktuar; • veçon tiparet e stilit dhe analizon e shpjegon se si ndikojnë ato te lexuesi dhe në tekst, si p.sh.:gjuha (p.sh., zgjedhja e fjalëve); • përdorimi i gjuhës së figurshme (krahasimi, metafora, personifikimi, simboli, epanastrofeja hiperbola, ironia etj.); • muzikaliteti (ritmi, rima, strofa, aliteracioni, onomatopeja, asonanca etj.); • rrëfimtari dhe veta e rrëfimit (veta e parë, veta e tretë);	- Romantizmi në letërsi - Lëvizja "Stuhi dhe vrull" - "Stuhi dhe vrull" - Gëte, gjeniu krijues - Analizë "Fausti" - Koment "Natë" - V. Hygo - Pena e artë e romantizmit - Analizë "Katedralja e Parisit" - Koment "Esmeealda" - Ese letraro - filozofike - Xh. Bajron, poeti i lirisë - Analizë "Shtegtimet e Çajld Haroldit" - Koment "Shqiperia dhe shqiptarët" - Letërsia romantike shqiptare - Studim teksti "Shqipëria çka qenë ç’është e çdo të bëhetë?, S. Frashëri - Jeronim de Rada, jeta dhe vepra - Analizë "Këngët e Milosaos" - Studim "Këngët e Milosaos" - Naim Frashëri - vepra - Analizë "Lulet e veresë" - Studim teksti "Fjalët e qiririt" - Realizmi - Balzaku - jeta dhe vepra - Analizë "Xha Gorio" - Koment "Vdekja e Gorioit" - Gustav Flober - jeta dhe vepra - Analizë "Zonja Bovari" + koment - Fjodor Dostoevski, jeta dhe vepra - Analizë "Vëllezërit Karamazovë" - Koment "Paradoksi mbi lirinë e zgjedhjes" - Simbolizmi në letërsi - Sharl Bodler, poet i nëmur - Analizë "Lulet e së keqes" + koment Lektura shtëpiake: 1. Xh. Bajron - Çajld Harold 2. Jeronim de Rada - Këngët e Milosaos 3. Naim Frashëri - Bagëti e Buqësia 4. Sami Frashëri - Besa 5. Onore Balzak - Xha Gorio 6. Sharl Bodler - Lulet e së keqes *Vërejtje: arsimtari mund të bëjë zgjedhje të lirë të lekturave shtëpiake në pajtueshmëri me planin dhe programin për klasën e tretë të Gjimnazit.
2GJSH.3.2.6. Gjatë interpretimit dhe vlerësimit të veprave letraro-artistike dhe letraro- shkencor, zbaton dhe krahason tiparet historike e letrare (stilistike) të letërsisë shqipe e botërore. 2GJSH.3.2.7. I vëren e i interpreton problemet dhe idetë në veprën letrare dhe qëndrimet e tij mund t’i argumentojë në bazë të tekstit primar dhe kontekstit letrar. 2GJSH.3.2.8. Për ta interpretuar (njohur) apo për t’i bërë analizë filologjike veprës letrare, duhet të ketë njohuri të caktuara, një kulturë letrare nga leximi i veprave të tjera që për nga rëndësia hyjnë në radhën e kryeveprave nacionale e botërore. 2GJSH.3.2.9. Pasi t’i ketë lexuar veprat letrare shqipe e botërore, të cilat janë obligative, dhe veprat letrare me përzgjedhje, vërehet aftësia e tij shprehëse kundrejt të tjerëve dhe me këto zhvillohet e pasurohet edhe më shumë identiteti i tij kulturor e arsimor.
2GJSH.1.3.1. Flet qartë duke respektuar drejtshqiptimin (ortoepinë) e gjuhës letrare; zbaton theksin (akcentin) gjuhësor-letrar ose e krahason akcentin e tij me atë letrar me tendencë të përshtatjes; Rrjedhshëm dhe qartë lexon me zë tekstet letrare dhe joletrare; shprehimisht lexon dhe lehtë i tregon tekstet letrare artistike; Në situata formale flet për temat e thjeshta si: nga fusha e gjuhës, letërsisë dhe të kulurës duke u shërbyer me shprehje korrekte gjuhësore; Pra, flet qartë, pa pengesa, pa dridhje të zërit e pa pauza të mëdha; Sipas nevojës, përdor teminologjinë shkencore për gjuhën dhe letërsinë, duke e përshtatur me rastet apo situatat, bashkëfolësin ose përdor edhe mjetet gjuhësore verbale a joverbale sidomos mimikën, gjestikulacionin, lëvizjet e duarve etj, që në gjuhësi njihet me emrin Semiotikë; Ka kulturë të të dëgjuarit kur dikush flet në gjuhën e tij dhe me vëmendje dëgjon e kupton ligjëratat nga fusha e gjuhësisë, letërsisë dhe kulturës dhe kështu gjatë dëgjimit të ndonjë ligjërimi, mund të marrë shënime; 2.GJSH.1.3.2. Dukë folur apo shkruar për ndonjë temë nga gjuha, letërsia apo për jetën shoqërore, e strukturon rrëfimin dhe i lidh pjesët në mënyrën e duhur; Dallon të rëndësishmen nga e parëndësishmja dhe i përmbahet temës kryesore; Shkruan një tekst duke u shërbyer nga përshkrimi e ekspozicioni dhe shkurtazi përshkruan ndjenjat e tij dhe përjetimin e pjesës letrare ose të ndonjë pjese tjetër artistike; Rrëfen tekstin letrar artistik dhe i ndanë pjesët kryesore. Në fund jep një përmbledhje (rezyme) të tekstit letrar ose joletrar; 2GJSH.1.3.3. Në diskutime me temë nga gjuha, letërsia dhe kultura, në pika të shkurtëra mund ta shpreh dhe ta argumentojë idenë ose qëndrimin për të cilin angazhohet; Pra, ai mund të flasë ngadalë duke u mbështetur kryesisht në fakte; Është në gjendje ta dëgjojë mendimin e tjetrit dhe ta marrë parasysh gjatë argumentimit të tij; Shkruan tekst me temë nga gjuha, letërsia dhe kultura; 2GJSH.1.3.4. Shfrytëzon librin drejtshkrimor të gjuhës shqipe; zbaton rregullat elementare të drejtshkrimit dhe mund të shërbehet me botime të tjera nga Ortografia; Në të shkruar ndan pjesët tekstit, jep titujt dhe nëntitujt, citon dhe parafrazon; Bën punimin e maturës duke respektuar rregullat e shkruarjes së punimit shkencor (përdor fusnotat, shkruan përmbajtjen dhe bibliografinë); Shkruan letra zyrtare dhe jozyrtare, biografi (CV), lutje, ankesë, kërkesë; Di të mbushë formularë të ndryshëm etj.; 2GJSH.1.3.5. Ka aftësinë që në mënyra të ndryshme (informim, mësim, zhvillim personal, përjetim estetik, argëtim …) të lexojë tekstet të rëndësisë (tekstet letrare, tekste profesionale, shkencore, popullore) nga fusha e shkencës për gjuhën dhe letërsinë, tekstet nga mediet; tekstet që janë të përshtatshme për përpunimin e planit për gjuhë dhe letërsi); zbaton strategjitë e të lexuarit; 2GJSH.1.3.6. Kupton tekstin letrar e joletrar dhe njeh rëndësinë e tyre, gjen informacione nga më të ndryshmet, ndan pjesët kryesore të tekstit; e di kuptimin e përmbajtjes në tekst; krahason informacionet dhe idetë nga dy e më shumë tekste. 2GJSH.1.3.7. Në mënyrë kritike jep sqarim për tekstin letrar e joletrar; dallon faktin objektiv nga interpretimi autorial; vlerëson (dhe argumenton) se a i prezanton autori i tekstit joartistik të gjitha informacionet e nevojshme dhe a jep fakte të mjaftueshme e të besueshme për atë që thotë; vlerëson se a është neutral autori i tekstit ose i angazhuar apo i anshëm dhe e arsyeton vlerësimin e tij; njeh gjuhën e urrejtjes, diskriminimit, sharjes dhe për këto çështje ka qëndrim negativ. 2GJSH.1.3.8. Njeh strukturën, elementet e ndryshme, figurat stilistike (metoniminë, metaforën, asonancën, aliteracionin, onomatopenë, anaforën…); Njeh domethënien konotative të fjalës në kontekstin e dhënë dhe kupton qëllimin e domethënies konotative në tekstin letrar dhe joartistik; vlerëson domethënien e fjalëve të panjohura në bazë të kontekstit dhe modelit të formacionit; kupton domethënien e leximit për pasurimin e fondit leksikor.	• merr pjesë në diskutime për tema të ndryshme, mbështet ose kundërshton një pozicion të caktuar, merr në konsideratë qëllimin, audiencën dhe situatën në një diskutim, si dhe përmbledh përfundimet e një diskutimi; • dallon karakteristikat e gjuhës së folur si një formë komunikimi, si dhe krahason përdorimet e kësajgjuhe në shkollë dhe në komunitet; • realizon prezantime të ndryshme me gojë, përdor strategjitë e duhura për të përmbushur qëllimin që ka dhe, për të tërhequr vëmendjen dhe interesin e audiencës, respekton kohën gjatë prezantimit; • përdor TIK-un për të realizuar prezantime të ndryshme, sidomos në situata formale. • përdor strategjitë e të dëgjuarit dhe kupton tekste të llojeve të ndryshme; • analizon tiparet e formës e të përmbajtjes së teksteve; • përdor material udhëzuese dhe hulumton në leksikun e teksteve të ndryshme për të pasuruar fjalorin; • përdor, në mënyrë efektive, programet e TIK-ut për të komunikuar dhe për të bashkëpunuar me bashkëmoshatarët gjatë procesit të të nxënit, duke përfshirë edhe të nxënit në distancë; • vlerëson cilësinë e informacionit të gjetur nga një shumëllojshmëri burimesh dhe mediesh; • është aktiv dhe i pavarur në procesin e mësimdhënies dhe të të nxënit për gjetjen dhe përdorimin e metodologjive që lehtësojnë këtë proces.	Gjuha e medies; Gazeta; Publiciteti, reklama; Tekstet e digjitalizuara.
2GJSH.2.3.1. Nëpër situatat zyrtare dhe para auditoriumit më të gjerë, flet për temat nga fusha e gjuhës, letërsisë dhe kulturës, duke e përdorur gjuhën letrare dhe terminologjinë përgjegjëse; merr pjesë në bisedat publike ku ka më shumë pjesëmarrës; vlerëson auditoriumin dhe e përshtat fjalimin e tij sipas mundësive dhe kërkesave të tij; në të folur duhet ta zhvillojë më shumë kulturën e tij shprehëse; me vëmendje dëgjon prezantimet nga të tjerët (psh. ligjëratat) me temë nga gjuha, letërsia dhe kultura etj. 2GJSH.2.3.2. Ndërton tekstin e folur a të shkruar nga gjuha, letërsia etj., duke e karakterizuar nga kohezioni dhe koherenca, pra me mënyrën se si lidhen midis tyre në bazë të rregullave gramatikore të gjuhës njësitë që e përbëjnë tekstin (kohezioni) dhe me organizimin logjik të tekstit me mënyrën se si gjykimet dhe arsyetimet lidhen midis tyre (koherenca); në diskutimet e shkruara apo të folura, shpreh idetë dhe argumenton qëndrimet e tij; përkujdeset që të shkruaj e të folë në mënyrë të drejtë duke respektuar normën gjuhësore pa bërë ndonjë digresion (shmangie) nga rregullat; shfaq përjetimin dhe përshtypjet e tij rreth pjesës letrare ose artistike; rrëfen tekstin letrar dhe jep një përfundim për të sipas mundësive të tij shprehëse; zbaton rregullat drejtshkrimore etj. 2GJSH.2.3.3. Për të pasur një informim edhe më te gjerë, pra për ta zhvilluar aftësimin personal dhe për ta arritur përjetimin letrar e estetik, lexon tekste edhe më të ndërlikuara si tekste letraro-artistike, tekste shkencore, tekste nga mediet etj; ëshët i apasionuar pas leximit; zbaton dhe zgjedh strategjitë e përshtatshme të leximit. 2GJSH.2.3.4. Kupton tekstin joletrar; nxjerr thelbin e tij; gjen pjesët e nënkuptueshme, por edhe e shtjellon tekstin në fjalë; gjen idenë kryesore; krahason informacionet dhe idetë nga dy e më shumë tekste për të kuptuar aspektin domethënës e stilistik; i gjen dhe i analizon motivet dhe figurat, të cilat paraqiten në veprën letrare; interpreton tekstet duke u mbështetur në tekstet e tjera letrare. 2GJSH.2.3.5. Në mënyrë kritike jep vlerësim për tekstin letrar joartistik; ndan faktin objektiv nga interpretimi autorial; vlerëson neutralitetin (anshmërinë) e autorit; vlerëson se a është i përshtatshëm për planin dhe programin mësimor nga gjuha dhe letërsia shqipe autori i tekstit argumentues; prezanton të gjitha informatat dhe faktet e autorit për ato që i thotë. 2GJSH.2.3.6. Vlerëson se a është i përshtatshëm për planin dhe programin mësimor nga gjuha dhe letërsia shqipe autori i tekstit joartistik; teksti a është koheziv dhe koherent, a janë dhënë idetë qartë dhe saktë; vëren dukuritë stilistike; vëren se sa ndikojnë pjesët e caktuara të tekstit për ta kutpuar atë. 2GJSH.3.3.1. Diskuton për temat komplekse nga gjuha, letërsia dhe kultura; flet për tekstet letrare dhe joletrare duke shfrytëzuar terminologjinë profesionale. 2GJSH.3.2.2. Prezanton në situatat zyrtare dhe para auditoriumit më të gjerë paraqitet me tema nga fusha e gjuhës, letërsisë dhe kulturës; është orator dhe paraqet qëndrimet e tij para auditoriumit me argumente; gjatë ligjërimit përdor fjalë dhe shprehje nga gjuha amtare duke respektuar normën e gjuhës standarde etj. 2GJSH.3.3.3. Shkruan në mënyrë kompozicionale e logjike tekstin profesional me temë nga gjuha dhe letërsia si edhe artikullin gazetaresk. 2GJSH.3.3.4. I mbledh, i shënon dhe në fund i përpunon informacionet nga tekstet letrare joartistike në bazë të rregullave të parapara. 2GJSH.3.3.5. Teksti mendon se ka një strukturë dhe organizim të brendshëm, kuptohet pa vështirësi, lexohet me kënaqësi, pra bart informacionin te lexuesi dhe është i shkruar sipas rregullave të ndërtimit të fjalive dhe të periudhave; 2GJSH.3.3.6. I njeh stilet funksionale të shqipes standarde (stili i letërsisë artistike, stili politiko-shoqëror, stili stili shkencor-teknik, stili juridik-administrativ) dhe të gjitha këto (stile) mund t’i trajtojë sipas veçorive të tyre leksikore. 2GJSH.3.3.7. Në të shkruar, përdor shenjat e pikësimit varësisht nga lloji i fjalive (dëftore, pyetëse, dëshirore, nxitëse, urdhërore).

Fjalët kyçe: gjuhë shqipe, letërsi shqipe, kultura e gjuhës

Disa përmbajtje mësimore për të cilat mësuesi vlerëson se gjatë vitit ato nuk mund t’i realizojë gjatë orëve të rregullta, mund të planifikohen për përpunim gjatë orëve të mësimit me projekt, orëve në ambient të hapur, si dhe në orët të tjera të mësimit shtues e plotësues dhe në eksione.

UDHËZIME DIDAKTIKO - METODIKE PËR REALIZIMIN E PROGRAMIT

Programin e mësimdhënies dhe nxënies të Gjuhës dhe Letërsisë shqipe përbëhet prej tri fushave/lëmive mësimore: Letërsisë, Gjuhës dhe Kulturës së Gjuhës. Shpërndarja e rekomanduar e orëve sipas fushave të njihurive është: Letërsi - 38 orë, Gjuhë - 36 orë dhe Kultura e gjuhës - 20 orë. Fondi i përgjithshëm i orëve, në nivelin vjetor, është 94 orë. Të tri fushat e programit të mësimdhënies dhe nxënies janë të ndërlidhura dhe nuk mund të mësohen të ndara dhe pa bashkëpunim ndërmjet njëra - tjetrës.

Programi mësimor dhe mësimor i Gjuhës dhe Letërsisë shqipe bazohet në rezultatet, domethënë në procesin e të mësuarit dhe arritjet e nxënësve. Rezultatet janë një përshkrim i njohurive të integruara, aftësive, qëndrimeve dhe vlerave që nxënësi ndërton, zgjeron dhe thellon nëpër të tri fushat lëndore të kësaj lënde.

I. PLANIFIKIMI I MËSIMDHËNIES DHE NXËNIES

Programi i mësimdhënies dhe mësimit i orientuar në rezultate, mësuesit i jep liri më të madhe krijimi dhe për të menduar mësimdhënien dhe mësimnxënien. Roli i mësuesit është që mënyrat e ralizimit të studimit dhe mësimit t`ia përshtat nevojave të çdo paraleleje, duke pasur parasysh:përbërjen e paraleles dhe karakteristikat e nxënësve; tekstet dhe materialet tjera të cilat do t`i shfrytëzojë; kushtet teknike, mjetet mësimore dhe mediumet të cilat shkolla i disponon; resurset, mundësitë, si dhe nevojat e mjedisit local ku shkolla gjendet, duke u nisur nga rezultatet e dhëna dhe përmbajtjet, mësuesi fillimisht harton planin e vet vjetor, të quajturin plani global i punës, nga i cili më vonë do të zhvillojëplanet e veta operative. Rezultatet e definuara sipas lëmive i lehtësojnë mësuesit operacionalizimin e mëtejshëm të rezultateve në nivelin e njësive konkrete mësimore. Nga mësusei pritet që për çdo njësi mësimore, në fazën e planifikimit dhe hartimit të përgatitjes për orën e mësimit t`ia përshtatë rezultateve të mësimit. Gjatë planifikimit, gjithashtu, duhet patur parasysh se disa rezultate realizohen më shpejtë e më lehtë, por për pjesën më të madhe të rezultateve (veçanësrisht për fushën lëndore Letërsi) duhet më tepër kohë, më shumë aktivitete të ndryshme dhe punë në shumë tekste të ndryshme. Rezultatet e rekomanduara nuk janë të diferencuar sipas niveleve të të arriturave të nxënësve. Ota paraqesin pjesë obligative të përshkrimit të standardeve dhe mund të imtësohen ose të zgjerohen, në vartësi prej mundësive individuale të nxënësit dhe nevojave të tjera mësimore.

Në fazën e planifikimit të mësimdhënies dhe mësimnxënies është shumë e rëndësishme të keni parasysh se teksti është një mjet mësimor dhe se nuk përcakton përmbajtjen e lëndës. Për këtë përmbajtjeve të dhëna në tekst është e nevojshme t`i qasemi në mënyrë selektive dhe në raport me rezultatet e parashikuara që duhet të arrihen. Përveç kësaj nxënësit duhet të aftësohen për shfrytëzimin e tekstit, si një nga burimet e njohurive, mësuesi vlen që t`i udhëzojë në mënyrat dhe format e përdorimit të burimeve të tjera të njohurive

II. REALIZIMI I MËSIMIT DHE NXËNIES

LETËRSIA

Boshtin e programit të letërsisë e përbëjnë tekstet nga lektura. Lektura është e ndarë sipas gjinive letrare - lirika, epika, drama dhe e pasuruar me zgjedhjen e teksteve jofikcionale, shkencore - popullore dhe informative. Zgjedhja e veprave në masën më të madhe bazohet në principin e përshtatjes së moshës. Krahas teksteve që duhet përpunuar gjatë orës është dhënë lista e lekturës shtëpiake. Qëllimi i përpunimit të veprës në kuadër të lekturës shtëpiake është formimi, zhvillimi ose kultivimi i shprehive të leximit tek nxënësit. Veprat voluminoze nxënësit mund t`i lexojnë gjatë pushimit, me çka nxitet zhvillimi i vazhdueshëm i shprehisë së leximit. Krahas listës obligative të veprave ështëdhënë edhe zgjedhja plotësuese e teksteve. Pjesa e zgjedhur i mundëson mësimdhënësit mundësi më të madhe kreativiteti në arritjen e rezultateve.

Me një korpus dominuese të teksteve të shkrimtarëve që mund të ndikojnë në formimin e shijes estetike të nxënësve, ndërton dhe pasuron vetëdijen për natyrës e letërsisë kombëtare (dhe vlerat e klasikëve të letërsisë botërore), por edhe identitetin kulturore dhe kombëtar.

Qëllimi i sjelljes së veprave letrare bashkëkohore është që sipas motivit ose me përkatësisë tematike të tyre lidhen me temat dhe motivet ekzistuese brenda programit mësimor, dhe me shembuj të tillë të tregojë se si shkrimtarët bashkëkohorë i mendojnë traditat epike popullore ose temat e miqësisë, etikës, zhvillimin e imagjinatës dhe empatisë, me çka do të pasurojnë përvojën vertikale të leximit të nxënësve dhe modernizon qasjen në mësimdhënie. Përmes një numri veprash letrare të shkrimtarëve bashkëkohorë, nxënësit do të jenë në gjendje të në mënyrë kritike të vlerësojnë poetikën e veprave të tyre.

Zgjedhja e veprave mundëson aplikimin e qasjes së studimit krahasues të të krijimtarisë letrare, me zgjedhjen e niveleve të ndryshme të përpunimit: interpretimit, paraqitjes ose rishikimeve. Dallimet në tërësinë artistike dhe vlerat informative të disa teksteve ndikojnë në zgjidhje përkatëse metodike (përshtatja e leximit të llojit të tekstit, shtrirja e komentimit të tekstit në vartësi nga ndërlikueshmëria e strukturës së tij, lidhja dhe grupimi me përmbajtjet gjegjëse nga fushat tjera lëndore - gramatika, drejtshkrimi dhe kulturë gjuhe dhe të ngjashme.).

Tekstet nga pjesa e programit plotësues duhet t`i shërbejë mësimdhënësit edhe gjatë përpunimit të njësive mësimore nga gramatika, si dhe për përpunim dhe përforcim të përmbajtjeve nga kultura e gjuhës. Veprat të cilat nuk i përpunon mësimdhënësi duhet t`i rekomandojë nxënësve për lexim gjatë kohës së lirë.

Programi i ri bazohet në njohjen e natyrës dhe rolin e veprës letrare, si dhe njohjen e dallimit të teksteve letrare dhe jo letrare, përkatësisht korelaciont të tyre.

Nxënësit duhet të jenë të aftë të dallojnë veçantitë e tekstit letrar (konotacionin, veprimet letrare, denotativitetit, informimin, dhe duke treguar në bazë të fakteve dhe të dhënave në mënyra të ndryshme të teksteve jo letrare. Korelacioni është mundësuar me kombinime adekuate të veprave obligative dhe zgjedhore. I njëjti tekst mund të lidhet me të tjerët në mënyra të ndryshme, sipas motiveve të ndryshme ose tonit të rrëfimit, në kuadër të mësimit me projekt, që bazohet në rezultate, kurse jo në përmbajtjet mësimore.

Tekstet e propozura obligative, letrare, shkencore - popullore dhe informative dhe përmbajtja e lekturës shtëpiake obligative, si dhe shembujt nga zgjedhja plotësuese, me rastin e planifikimit të planit vjetor të punës, dhe pastaj edhe gjatë formësimit të planeve të punës orientuese mujore, mund të ledhen tamatikisht.

Nga lista e zgjedhjes plotësuese mësimdhënësi zgjedh oto vepra të cilat, me pjesën obigative të lekturës, përbëjnë tërësitë tematike - motivuese. Mësimdhënësi mund t`i grupojë sipas gjinisë veprat nga programi obligativ dhe plotësues në mënyra të ndryshme. Shembujt e mundshëm të lidhjes funksionale të njësive mësimore mund të jenë këto (në asnjë mënyrë të vetme).

GJUHA

Në mësimin e gjuhës nxënësit aftësohen të komunikojnë të drejtë me gojë e me shkrim në gjuhën standarde shqipe. Nga kjo kërkesat në këtë program nuk janë të drejtuar vetëm në përvetësimin e rregullave gjuhësore dhe normës gramatikore, por edhe në kuptimin e funksioneve të tyre dhe zbatimin e drejtë në të shprehurit me gojë e me shkrim.

Kur në përmbajtjet e programit jepen njësi mësimore, të cilat nxënësit i kanë përpunuar edhe më herët, kuptohet se shkalla e përvetësimit dhe aftësimit të zbatimit të lëndës së përpunuar më herët verifikohet, kurse përsëritja dhe ushtrimi në këta shembuj i paraprin përpunimit të përmbajtjeve të reja, me çka sigurohet kontuiniteti i punës dhe sistematizimit në lidhjen e materialit të ri me njohuritë ekzistuese.

Granmatika

Kërkesa themelore programore në mësimin e gramatikës është që nxënësve gjuha t`i paraqitet dhe t`i shpjegohet si sistem. Asnjë dukuri gjuhësore nuk duhet të studiohet dhe shpjegohet e izoluar, jashtë kontekstit në cilin realizohet funksioni i saj (në secilin rast të përshtatshëm mund të vendosen në funksion, njohuritë nga gramatike, në shpjegimin e tekstit, si atij artistik edhe atij shkencor - popullor). Një nga veprimet e veçanta funksionale në mësimin e gramatikës është ushtrimet e bazuara në shfrytëzimin e shembujve nga praktika e drejtpërdrejtë e të folurit, çka mësimin e gramatikës ia ofron nevojave jetësore, në të cilat paraqitet gjuha e aplikuar si aktivitet i motivuar dhe i gjithanshëm i aktivitetit njerëzor

Në këtë mënyrë tek nxënësi zhvillohet edhe vetëdija e rëndësisë së kulturës e të folurit, e cila është e domosdoshem në jetën e përditshemsi pjesë e kulturës së përgjithshme, e jo vetëm si pjesë e programit mësimor.

Mësimi i morfologjisë nënkupton rrumbullakësimin e e njohurive për ndërtimin e formave foljore. Është e domosdoshme lidhja e përmbajtjeve të reja me mësimet e punuara në klasat e më hershme, prandaj me shikimin e të gjitha formave foljore të përpunuara të bëhet nj[ sintezë dhe të ndahen të gjitha format e foljeve fillimisht në vetore dhe pavetore dhe pastaj format e foljeve vetore në kohë dhe mënyra. Gjithashtu, është e nevojshme të theksohet edhe ndarja e të gjitha formave të foljeve në të thjeshta dhe të përbëra. Përdorimin e mbiemrit pasiv të foljes duhet shpjeguar me shembujt më tipik të konstruksioneve pasive. Duhet sistematizuar llojet e fjalëve duke përvetësuar përmbajtje të reja si: lidhëzat, pjesëzat dhe pasthirrmat.

Mësimi i sintaksës nënkupton sjellja e shprehjes së sintagmës dhe njohjen e gjymtyrës kryesore dhe të varur në kuadër të saj. Në shembujt e qartë dhe të pakontestueshëm nxënësit nëpërmjet ushtrimeve dallojnë gjymtyrënkryesore dhe të varur si dhe llojin e sintagmës. Futet atributi edhe atë si sintagmor, e jo si gjymtyrë e fjalisë. Është e rëndësishme të thaksohet se cilat lloje të fjalëve paraqiten në kuadër të atributit. Në klasat e më hershme është përpunuar subjekti gramatikor, kurse tani futet edhe shprehja e subjektit logjik.

Drejtshkrimi

Përmbajtjet nga drejtshkrimi është e domosdoshme të lidhen me temat përkatëse edhe në orët e gramatikës edhe në ato të letërsisë. Për shembull. Kur përpunohet ndërtimi i formave të foljeve, duhet përpunuar edhe zgjidhjet drejtshkrimore të foljeve në lidhje me drejtshkrimin e formave të foljes. Në lidheje me përvetësimin e tipave të fjalisë është e nevojshem të përpunhen edhe pikësimi, para së gjithash presjen si shenja më të rëndësishme të pikësimit. Duhet të jepen qartë rregullat kur duhet të shkruhet presja, dhe kur presja është shenjë jo e domosdoshme ose veçori e stilit. Lidhja e përmbajtjeve nga gramatika dhe letërsia bëhet me analizimin e përdorimit të presjes në fjalitë e ndara dhe dallimin e përdorimit të presjes në veprat letrare. Në pika të shkurta duhet theksuar në specifikat e stilit artistiko - letrar, ku mdonjherë si rezultat i kreativitetit të shkrimtarit me qëllim nuk zbatohen rregulat e drejtshkrimit (veçanërisht në poezi). Kombinimi i shenjave të drejtshkrimit miratohet që në klasat e më hershme në lidhje të folurit e drejtuar, por edhe tani theksohet në llojet tjera të shenjave drejtshkrimore të kombinuara, para së gjithash në përdorimin e presjes pas shkurtesave dhe numrave rendor. Shkrimi i shkurtesave ka të bëjë me përsëritjen e asaj që është mësuar në lidhje me shkurtesat, por edhe në zgjerimin e llojeve të shkurtesave të cilat theksohen në drejtshkrimin që është në fuqi.

Rregullat e drejtshkrimit miratohen me anë të ushtrimeve sistematike (diktimeve drejtshkrimore, përmirësimit të gabimeve në tekstin e dhënë, testeve me pyetje nga drejtshkrimi etj.). gjithashtu duhet nxitur nxënësit që vet të dallojnë dhe përmirësojnë gabimet drejtshkrimore gjatë komunikimitme SMS, si dhe në llojet e ndryshme të komunikimit nëpërmjet internetit.. Pos kësaj, nxënësit duhet udhëzuar në shërbimin e drejtshkrimit dhe të fjalorit të drejtshkrimit (botim shkolle). Është e preferueshme që mësimdhënësi të sjellë në orë ekzemplar të Drejtshkrimit sa herë që përpunohen tema të drejtshkrimit (kështu do të mund që individualisht nxënësve t`i japë të gjejnë fjal[ në fjalorin drejtshkrimor dhe të përcaktojnë formën e rregullt të saj ose shkrimin e drejtë).

Drejtshqiptimi

Ushtrimet drejtshqiptimore nuk duhet realizuar si njësi të veçanta mësimore, por përmes temave përkatëse nga gramatika, por edhe në orët nga letërsia. Në këtë nivel nxënësit duhet të dallojnë dallimet ndërmjet theksit zbritës dhe atij ngjitës dhe t`i shënojnë drejtë të theksat në shembujt tipik. Nëse për këtë ekzistojnë kushtet, mësimdhënësi duhet të lëshojë incizime të drejtshqiptimit dhe t`i tregojë dallimet në shqiptim. Nxënësit duhet mësuar të njohin, riprodhojnë dhe përvetësojnë të folurit e theksuar, kurse në vendet ku shmangemi nga norma e theksimit të dallojnë theksin standard nga theksi i vet, ose nga theksimi dialektor.

KULTURA E GJUHËS

Një nga detyrat themelore të mësimit të kulturës së gjuhës ka të bëjë përvetësimin e mjeteve të shprehjeve gjuhësore tek nxënësit, kurse qëllimi i fundit është që nxënësit të aftësohen në vendosjen e cislësisë dhe të komunikimit kuptimplotë. Edhe pse fusha e kulturës gjuhësore është e konstituar si hapësirë e veçantë programore, është parashikuar në mësimin e tërësishëm të gjuhës dhe letërsisë shqipe të lidhet edhe me dy fushat e tjera letërsinë dhe gjuhën. Fusha Kulturë gjuhe përfshinë të shprehurit me gojë dhe meshkrim. Me ç`rast duhet kushtuar kujdes të njejtë të shprehurit me gojë dhe me shkrim.

Në këtë moshë duhet shqyrtuar specifikat e dy stileve funksionale, atij letraro - artistik dhe publicistik.

Nxënësit duhet të inkurajohen që në tekstin e dhënë, të përzier dhe të kreuar me dedikim të gjejnë dhe të radhisin fjalitë duke pasur parasysh se a i përkasin stilit letraro - artistik apo atij publicistik. Pastaj, të gjejnë fjalinë e shkruar në tekst në stilin publicistik, i cili është shkruar në stilin letraro - artistik dhe anasjelltas. Duhet të shpjegojnë ngjashmëritë dhe dallimet ndërmjet dy stileve funksionale, të zhvillojnë aftësitë e kuptimit të veçorive të tyre.

Koherenca paraqet një shenjë të rëndësishme të strukturës tekstuale dhe udhëzohet në karakterin kontinuitiv të ndonjë teksti. Nga kjo në mësmin e kulturës gjuhësore duhet aftësuar nxënësit që në formë gojore dhe me shkrim të koncipojnë përbërjet sipas drejtimeve të cila do t`u jenë dhënë. Për shembull, duhet të hartojnë tekste të menduara logjike në bazë të fjalëve të dhëna të cilat fjalë duhet patjetër t`i përdorin; të hartojnë tekste gjatësia e të cilëve do të jetë e kufizuar (numri i kufizuar i fjalëve); që në tekstin që e hartojnë të përdorin kryesisht modele të caktuara gramatikore ose të leksikun e caktuar. Gjithashtu, duhet inkurajuar të mendojnë disa fillime të ndryshme të tekstevenë temën e njejtë të dhënë ose të mendojnë disa përfundime të ndryshme me përgatitje të dedikuar dhe sipas tekstit të përshtatshëm të papërfunduar; të ndryshojnë fundin (ose pjesë tjera të përshtatshme) e një shabloni letrar; të vendosin renditje të shthurur kronologjike ose të menduar në tekstin e dhënë dhe ngjashëm.

Një kompetencë shumë e rëndësishme e cila gjendet në baën e shumë niveleve të kuptimit të teksti, është shkathtësia e argumentimit. Duke pasur parasysh që zhvillimi i mendimit të argumentuar ka rol të rëndësishëm në arsim, sepse mund të ndikojë pozitivisht në fitimin e njohurive, gjatë mësimit të kulturës gjuhësore duhet verifikuar deri në ç`masë nxënësit janë në gjendje të kuptojnë tekstet e argumentuara. Duhet inkurajuar nxënësit që të arsyetojnë me argumente qëndrimin e vet lidhur me situatën problemore në veprën letrare; që me argumente të arsyetojnë qëndrimin e vet eksplicit të paraqitur për dikë, për ata, çështje e rëndësishme.

Një nga format themelore të shprehjes me gojë dhe me shkrim - përshkrimi. Paraqet përmbajtje bazike programore për përsosjen dhe kultivimin e kulturës së duhur gjuhësore të nxënësit. Në kët moshë nxënësit duhet të shfrytëzojnë të dy llojet e përshkrimit: teknik dhe sugjestiv, përkatësisht duhet aftësuar të përshkruajnë një lëndë, nocion apo qenie të caktuar, fillimisht nëmënyrë objektive (përshkrim teknik), dhe pastaj duke i shprehur përshtypjet e veta (përshkrim sugjestiv). Gjithashtu, duhet inkurajuar të mendojnë paralelisht të dy llojet e përshkrimit të të njëjtit send përshkrimi; të gjejnë elemente e dy përshkrimeve në tekstin e përzier;

Gjatë mësimit të kulturës së gjuhës në kët moshë duhet tërhequr vëmendjen nxënësve, ndërmjet tjerash, edhe në metodat e paraqitjes së burimeve dhe ideve, si dhe shpjegimeve plotësuese të cilat përdoren në tekst. Duhet inkurajuar të shpjegojnë shkaqet dhe funksionet e citimit; të shpjegojnë situatat problemore të vërejtura në tekstet letrare dhe të tjera me ndihmën e citateve: të komentojnë rëndësin dhe kuptimin e fusnotës së përdorur në shembullin e dhënë; të dallojnë citatet dhe parafrazat në shembujt e dhënë. Gjithashtu, duhet tërhequr vërejtjen në rregullat të cilat ndikojnë në shkrimin numrave të eksponuar me të cilët shënohen fusnotat në fund të fjalisë.

Llojet e ushtrimeve gjuhësore duhet zgjedhur sipas intersimeve të nxënësve ose në kontekst ë përmbajtjes mësimore. Këto mund të jenë: plotësimi i tekstit me forma të ndryshme të fjalëve të ndryshueshme; plotësimi tekstit me fjalë të pandryshueshme; shënimi i fjalive komunikuese në tekst; paraqitja e gjymtrës së fjalisë në mënyra të shumta.

Me zbatimin e ushtrimeve gjuhësore krijohet shprehia që të mendojnë dhe kërkojnë shprehje adekuate për atë që e dëshirojnë ta tregojnë (në vartësi prej situatës së komunikimit) dhe të shtojnë fondin e shprehjeve të trillanë fjalorin e tyre, me theks të veçantë në frazeologjizma dhe shprehje të krijuara (shembujt të meren nga tekstet e përpunuara).

Në çdo gjysmëvjetor punohen nga dy detyra (hartime) me shkrim (gjithsej katër në vit).

Rekomandohet të punohen tetë detyra (hartime) me shkrim (përmbajtje të shkruara).

III. PËRCJELLJA DHE VLERËSIMI I MËSIMIT DHE NXËNIES

Përcjellja dhe vlerësimi i rezultateve të përparimit nxënësit është në funksion të realizimit të rezultateve, kurse fillon me vlerësimin inicial të nivelit të arritur të njohurive, në raport me atë se si do të matet përparimi mëtejshëm dhe si do të formohet notimi. Secila orë mësimore dhe çdo aktivitet i nxënësit është rast për notimin formal të nxënësit, përkatësisht regjistrimi i përparimit të nxënësit dhe udhëzimi për aktivitete të mëtejshme.

Vlerësimi formal është pjeës e qasjes moderne të mësimit dhe nënkupton vlerësimin e njohurive, shkathtësive, qëndrimeve dhe sjelljeve si dhe zhvillimin e kompetencave përkatëse gjatë mësimit dhe nxënies. Matja formale nënkupton grumbullimin e të dhënave mbi të arriturat e nxënësit, me ç`rast më shpesh zbatohen këto teknika: realizimi i detyrave praktike, vështrimi dhe regjistrimi i aktiviteteve të nxënësit gjatë mësimit, komunikimii drejtpërdrejtë ndërmjet nxënësit dhe mësimdhënësit, regjistri për çdo nxënës (harta e përparimit) etj. Rezultatet e vlerësimit formal në fund të ciklit mësimor duhet të jenë të paraqitur edhe me notë numerike.

Puna e çdo mësimdhënësi përbëhet nga planifikimi, realizimi, përcjellja dhe vlerësimi. Është e rëndësishme që mësimdhënësi, krahas arritjeve të nxënësit, në vazhdimësi të përcjellë dhe vlerësojë punën e vet. E gjitha që tregohet e mire dhe efikase, mësimdhënësi do ta shfrytëzojë edhe më tej në praktikën e vet mësimore, kurse ajo që vlerësohet si e pamjaftueshëm efektive, duhet të avancohet.

2. PLANI DHE PROGRAMI MËSIMOR PËR KLASËN E TRETË TË SHKOLLËS SË MESME TEKNIK I MAKINERISË - KONSTRUKTIMI ME KOMPJUTER

Emri i lëndës	GJUHË DHE LETËRSI SHQIPE
Qëllimi	Qëllimi i mësimit të Gjuhës dhe Letërsisë shqipe është që të përvetësojnë rregullat themelore të gjuhës letrare standarde shqipe me qëllim të përdorimit të drejtë në të folur, në të shkruar dhe gjatë të shprehurit në komunikim; kultivimi i vetëdijes mbi rëndësinë e rolit të gjuhës në ruajtjen e identitetit kombëtar; aftësimin e nxënësit për të komentuar pjesë të zgjedhura letrare dhe vepra të zgjedhura artistike nga letërsia shqipe dhe trashëgimia botërore, me qëllim të kultivimit të traditës dhe kulturës së popullit shqiptar; zhvillimin interkulturor; Zhvillimi i aftësisë dhe kulturës së leximit; gjetjes së përvojave dhe ideve letrare; nxitjen dhe vlerësimin e krijimtarisë personale dhe krijimtarisë së të tjerëve; kuptimin e tekstit në kontekste të ndryshme kulturore, ndërkulturore dhe shoqërore.
Klasa	E TRETË
Fondi vjetor i orëve	96 orë

KOMPETENCAT E PRGJITHSHME LËNDORE

Niveli bazë

Niveli i mesëm

Nxënësi pasuron përgjithmonë fondin e tij leksikor, zbaton njohuritë e tij për gjuhën dhe gramatikën në praktikë, ai mund të shprehet saktësisht, qartë dhe ndryshe.

Niveli i avancuar

KOMPETENCA E VEÇANTA Gjuha shqipe dhe komunikimi

Niveli bazë

Niveli i mesëm

Njeh tiparet stilistike të llojeve dhe zhanreve të ndryshëm të teksteve, si dhe mjeteve stilistike. Ai është i sigurt në temën e komunikimit masiv, njihet me zhanret e mediave.

Niveli i avancuar

KOMPETENCAT E VEÇANTA: Letërsia

Niveli bazë

Niveli i ndërmjetëm

Niveli i avancuar

Rezultatet e mëposhtme përshkruajnë atë që nxënësi e di dhe është në gjendje ta bëjë në nivelinthemelor të çdo fushë të njohurive.

GJUHA DHE LETËRSIA SHQIPE
(Klasa e tretë)

Standardet e përgjithshme të arritjeve - standardet arsimore për fund të arsimit të mesëm për lëndën e Gjuhës dhe Letërsisë shqipe:	REZULTATet Sipas temës së kryer / fusha Nxënësi është në gjendje që:	Permbajtja
2GJSH.1.1.1. Posedon njohuritë elementare për gjuhën (ç’është gjuha, si funksionon, veçoritë e saj) etj. Respekton gjuhën e tij dhe gjuhën e të tjerëve; përdor fjalë (shprehje) stereotipe për gjuhën. E di nocionin e tekstit dhe dallon pjesët e tij (hyrjen, pjesën kryesore, përmbajtjen, përfundiminfundin), po ashtu dallon llojet e teksteve (varësisht nga diskursi). Ka njohuri për sociolinguistikën sidomos për njëgjuhësinë (monolinguizmin) dhe shumëgjuhësisë (polilinguizmin) dhe njeh rastet gjegjëse gjuhësore në Shqipëri, Kosovë, Mqedoni, Serbi…). E di konceptin e varietetit gjuhësor dhe njeh varietete themelore të gjuhës. 2GJSH.1.1.2. Dallon gjuhën letrare (standarde) nga dialekti; e di ndarjen dialektore të gjuhës shqipe; ka njohuri për dialektin e tij dhe për dialektin tjetër të gjuhës shqipe si dhe për të folmet e tjera dhe kështu përdor fjalë apo shprehje nga e folmja e tij, nganjëherë edhe nga e folmja e palës tjetër, por gjithmonë është konservator ndaj varietetit gjuhësor së cilës i përket. Me shembuj mund t’i paraqes veçoritë që i dallojnë të dy dialaktet e shqipes (nga aspekti fonetik, gramatikor e leksikor) dhe kështu mund ta mësojë, ta ruaj e ta kultivojë edhe më shumë gjuhën letrare. Njeh gramatikat kryesore dhe librat normativë të shqipes, të cilat i përdor në situata të caktuara. E di që gjuha shqipe zë një vend të rëndësishëm në rrethin e gjuhëve indoevropiane, duke pasur një traditë të gjatë të të folurit dhe të shkruarit dhe kjo ka po ashtu një rëndësi të madhe për kulturën shqiptare. Ka njohuri për etapat e zhvillimit të gjuhës letrare, fillimet e shkrimit të shqipes dhe rregullat e drejtshkrimit. 2GJSH.1.1.3. E di nocionin e theksit. Në fjali mund t’i dallojë llojet e theksave (theks i lirë, dinamik, ritmik, logjik, i fjalisë). Mund t’i ndajë tingujt në: tinguj zanorë dhe bashkëtingëllorë dhe i bashkon në formimin e fjalëve duke i dhënë kuptim atyre. Kur shqipton me zë më të fortë ose me zë më të ngritur një fjalë a një pjesë të fjalisë, mund ta vë rëndësinë kuptimore të saj dhe kështu i heton dallimet eventuale mes akcentit të tij nga ai letrar.	• ndërton dhe zhvillon njohuri të reja rreth gramatikës dhe leksikologjisë përmes studimit të funksionit dhe ndikimit të tyre në tekstet qëlexon; • përdor njohuritë gramatikore dhe leksikore gjatë të folurit dhe të shkruarit për të arritur qëllime ose efekte të caktuara; • dallon disa ndryshime mes gjuhës së folur dhe gjuhës së shkruar, mes regjistrave formalë dhe joformalë, mes dialekteve dhe gjuhës standarde; • zotëron rregullat e drejtshkrimit dhe të pikësimit në gjuhën shqipe; • shkruan saktë, pa gabime, dhe argumenton mënyrën e të shkruarit, duke cituar rregullat drejtshkrimore; • përdor me saktësi terminologjinë gjuhësore në diskutime gjatë të folurit dhe kur shkruan. • përdor strategjitë e të lexuarit dhe bën identifikimin e tipareve të formës e të përmbajtjes së teksteve; • përdor organizuesit grafikë në funksion të procesit të të kuptuarit të tekstit, parafrazon dhe përmbledh tekstet e punuara; • kupton tekste të llojeve të ndryshme; • zbulon kuptimin e fjalës duke hetuar mbi origjinën e saj, analizon dhe interpreton kuptimet e dyta dhe të figurshme që merr fjala brenda një konteksti; • përdor materiale udhëzuese dhe gjurmon në leksikun e teksteve të ndryshme për të pasurua rfjalorin; • analizon tema të ndryshme, duke zbuluar gjuhën e figurshme të tekstit; • identifikon faktin dhe opinionin në tekste të ndryshme; • realizon punë kërkimore; • përzgjedh informacione për qëllime të ndryshme;	- Gjuha shqipe gjuhë indoevropiane (Model I dhe II) - Teza ilire për gjuhën shqipe (Model I dhe II) - Teksti argumentues skema dhe struktura, elemntet, llojet e argumenteve - Përemri, Përemri vetor (Model I dhe II) - Përemri vetevetor (Model I dhe II) - Përemri dëftor (Model I dhe II) - Artikulli i gazetës, kryeartikulli, reklama - Përemri pronor - Eseja argumentuese - Përemri i pacaktuar - Eseja letrare - Thonjëzat, kllapat, shumëpikëshi - Eseja historike - Përemri lidhor, pyetës - Eseja filozofike - Ndajfolja, shkallët dhe shprehjet ndajfoljore - Parafjala - Lidhëzat (bashkë dhe nënrenditëse) - Relacioni - Procesverbali - Shkrimi i fjalëve njësh dhe ndaras si dhe me vizë në mes - Letra zyrtare - Curriculum vitae - Klasifikimi i gjymtyrëve të dyta - Llojet e teksteve (informues, shpjegues) - Shkrimi i ligjeratës së drejtë dhe të zhdrejtë (kthimi nga e drejta në të zhdrejtë dhe anasjelltas) - Dallimi mes tekstit letrar dhe joletrar - Kronika (historike) - Kundrinorët - Autobiografia, Ditari, Letra personale - Rrethanorët - Teksti përshkrues, lloji, skema, karakteristika - Përcaktorët - Përshkrimi i njerëzve, objekteve, vendeve, mjediseve, imazheve - Përcaktori kallëzuesor - Sinonimet, antonimet, homonimet - funksioni
2GJSH.1.1.4. E di definicionin e fjalës dhe karakteristikat e saj. Njeh njësitë themelore të gjuhës (fonemën, morfemën, fjalën, togfjalëshin dhe fjalinë). Ndan fjalët në njësi më të vogla gjuhësore si p.sh.: fjalët për-pun-oj, kënd-o-j etj, Fjalën mund ta analizoj nga aspekti gramatikor me parashtesa, prapashtesa e mbaresa. Njeh mënyrat elementare të ndërtimit të fjalëve. Fjala si strukturë ka dy anë: përmbajtjen dhe formën dhe kështu dallon aspektin leksiko-gramatikor nga ai fonetiko-gramatikor. 2GJSH.1.1.5. Fjalinë e shkruan sipas rregullave gramatikore; mund t’i klasifikojë njësitë sintaksore; dallon fjalitë pohore dhe mohore; analizon fjalitë e thjeshta dhe ato të përbëra. 2GJSH.1.1.6. Ka një fond leksikor, i cili i përmbush nevojat në nivelin e mesëm të arsimimit; bën dallimin mes leksikut letrar dhe joletrar dhe i përdor sipas situatës së krijuar; ka njohuri për domethënien e fjalës; njeh grupet (paradigmat) e fjalëve: sinonimet, antonimet, homonimet; njeh metaforën si mekanizëm leksikor. Nëse ndonjë fjalë ka prejardhje të huaj, e përdorë dhe nuk ndien ndonjë "armiqësi" ndaj saj. Por, nganjëherë bën edhe kritika për shkak të futjes së saj në strukturën e shqipes. Njeh nocionin e frazeologjisë. Përdor fjalorët e gjuhës shqipe (Fjalorin drejtshkrimor, frazeologjik, sinonimik) etj. 2GJSH.2.1.1. Ka njohuri më të thella për gjuhën në krahasim me nivelin fillestar; Njeh njësitë, të cilat i përkasin niveleve të ndryshme të gjuhës, pra nënsistemet; Ka njohuri për shkrimin e letrave. Tashmë njeh parimet kryesore të gjuhës shqipe si parimin fonetik, morfologjik, etimologjik etj.; I di disa gjëra elementare për gjuhët e botës (ngjajshmëritë gjuhësore, përbashkësitë (universaliet) gjuhësore; I njeh parimet e zhvillimit të dialogut; kupton nocionin e aktit të të folurit; në tekst dallon pjesëzat dëftuese apo deiksin; Njeh varietetet gjuhësore të shqipes gjatë paraqitjes së një moderatori në medie kur ai flet në vernakularin gjuhësor - krahinor, pra nëse përdor ndonjë fjalë apo shprehje nga rajoni i tij. 2GJSH.2.1.2. I di tiparet dalluese të të dy dialekteve të gjuhës shqipe; P.sh.: në sistemin fonetik për gegërishten është karakteristike seria e zanoreve hundore kurse në toskërishte ka vetëm zanore gojore (hĩ-ni, rê-ja, zã-ni-gegërishte dhe hi-ri, re-ja, zë-ri- toskërishtja); toskërishtja ka "ë" në serinë e zanoreve të theksuara kurse gegërishtja nuk e ka, pra ajo i përgjigjet toskërishtes me ã; gegërishtja ka grupin nistor vo kurse toskërishtja ka grupin va (vaj, varr, vatër-toskërishtja., dhe voj, vorr, votër-gegërishtja) etj.; Në toskërishte ruhen grupet mb, nd, ng ndërkaq në gegërishte kanë dhënë m, n, n; Po ashtu e di se këto dialekte veçohen edhe nga tiparet morfologjike e leksikore; Mund t’i rirendis etapat e zhvillimit të gjuhës letrare, të cilat janë të njohura edhe më parë; 2GJSH.2.1.3. Njeh aparatin e të folurit dhe mënyrën se si prodhohen tingujt; dallon tingujt sipas pikëpamjes së artikulimit; e jep definicionin për fonemën; bën ndarjen fonetike të të folurit dhe në një frazë apo sintagmë spikat llojin e theksit (theks logjik, emfatik apo emocional) dhe kështu në mënyrë të drejtë mund ta shqiptojë fjalën në njësitë e lartëpërmenduara; njeh mekanizmat e ndryshimit të tingujve (ndryshimet kombinatore) siç janë: asimilimi, disimilimi, metateza, shtesat e tingujve (proteza, epenteza, epiteza), rëniet e tingujve (afereza, sinkopa, apokopa). 2GJSH.2.1.4. Ka njohuri të gjera për fjalën dhe veçoritë e saj; e di se forma e fjlaës ëshë fonetiko-gramatikore sepse përbëhet nga elemente fonetike e gramtikore duke e paraqitur me shembull si bie fjala: emri vëlla-i ka tingujt e nyjëtuar v-ë-ll-a-i dhe temën fjalëformuese vëlla- dhe mbaresën -i, e cila tregon gjininë, numrin, rasën e trajtën e emrit; e njeh termin morfemë; ndan apo zbërthen fjalën në morfema si p.sh.: mal-or, qytet-ar, hekur-os, lag-a, mal-i, për-dredh, sh-thur etj., dhe në bazë të shembujve dallon morfemat rrënjore, parashtesore e prapashtesore; i di anët kryesore të strukturës së fjalës (përmbajtjen dhe formën); zbaton kriterin theksor (akcentologjik) si kriter dallues i fjalës së një tipari fonetik. 2GJSH.2.1.5. Gjatë procesit të ligjërimit, përdor fjalë duke i bashkuar për ta shprehur e transmetuar mendimin dhe ato (fjalë) duke hyrë në lidhje e marrëdhënie të ndryshme kuptimore e formale gramatikore krijojnë njësi të ndryshme sintaksore; dallon fjalinë e thjeshtë nga e përbëra; analizon fjalitë e ndërtuara sipas modeleve të ndryshme; ka njohuri të gjera rreth sintagmës; klasifikon fjalitë e varura; njeh termin elipsë; i di rasat dhe kategoritë gramatikore të foljes.	vlerëson informacionin e përzgjedhur nga të tjerët, përmbledh materiale të ndryshme, si dhe nxjerr përfundime.
2GJSH.2.1.6. Ka fond të pasur leksikor (leksikun individual e të huaj); është i njoftuar për prefiksat e sufiksat që përdoren nga gjuhët e huaja në shqipen; fondin leksikor e shfrytëzon sipas rastit; sipas tij, gjuha është i vemi mjet i komunikimt që shërben për ta shprehur mendimin e tij, por edhe përvojën individuale dhe kështu e pasuron edhe më tepër fjalorin; njeh hiperoniminë, hiponiminë, paroniminë; dallon shtresat leksikore; njeh metaforën dhe metoniminë si mekanizma leksikorë. 2GJSH.3.1.1. E di që ekziston lidhja e afërt mes gjuhës dhe mendimit dhe e di nocionin e tyre; e jep përkufizimin e fjalisë duke e ditur gjithashtu se ajo ka dy anë: anën kuptimore dhe anën strukturore; dallon kohezionin leksikor dhe gramatikor. 2GJSH.3.1.2. Gjatë ndarjes së fjalëve në rrokje, përdor mjetet fonetike për spikatjen e saj (rrokjes) si: gjatësinë dhe forcën. 2GJSH.3.1.3. Ka njohuri për morfologjinë në kuptimin e gjerë të fjalës, në të cilën jepet përshkrimi i kategorive gramatikore të shqipes..; e ndan apo e zbërthen fjalën në morfema duke e dalluar morfemën rrënjë, parashtesore dhe prapeshtesore. 2GJSH.3.1.4. Ka njohuri më të gjera për përdorimin e rasave dhe të formave foljore; mund t’i analizojë fjalitë nga pikëpamja morfologjike (duke i gjetur pjesët e ligjëratës); i njeh tipat e fjalive; dallon kryefjalën, kallëzuesin dhe gjymtyrët e dyta duke i analizuar sintaksorisht. 2GJSH.3.1.5. Ka njohuri themelore për fjalorët dhe për strukturën e tyre.
2GJSH.1.2.1. Njeh autorët nga programi obligativ shkollor dhe i vendos në kontekst të opusit krijues dhe në kontekst letraro-historik. 2GJSH.1.2.2. Njeh terminologjinë e teorisë së letërsisë, në të cilën njihen shkrimet e veçanta dhe ku letërsia trajtohet në mënyrë teorike. 2GJSH.1.2.3. Në interpretimin e pjesëve letraro - artistike dhe pjesëve letraro-shkencor, dallon metodat e qasjes së brendshme dhe të jashtme. 2GJSH.1.2.4. Vëren dhe me shembuj argumenton tiparet letrare, poetike, gjuhësore, estetike e strukturore të veprave letrare. 2GJSH.1.2.5. I di tiparet e letërsisë si dhe i shpjegon raportet e saj me gjuhën dhe marrëdhëniet me artet e tjera. 2GJSH.1.2.6. Paraqet tiparet historike dhe poetike të periudhave letrare, drejtimeve dhe formacioneve në zhvillimin e letërsisë shqipe dhe botërore duke përfshirë edhe shkrimtarët shqiptarë e të huaj nga lektura e obliguar shkollore. 2GJSH.1.2.7. Analizon pjesët letrare nga ato joletrare dhe mund t’i argumentoj teorikisht. 2GJSH.1.2.8. Shfrytëzon po ashtu literaturën sekondare qoftë letrare, historike, kritike, poetike, teorike duke i sjellë punimet e tij para të tjerëve. 2GJSH.1.2.9. Duke i lexuar veprat e letërsisë shqipe dhe botërore, e kupton rëndësinë e të lexuarit të pjesës letrare dhe kështu ky pozitivitet ndikon në formimin e identitetit të tij gjuhësor, letrar, kulturor e kombëtar. 2GJSH.2.2.1. Interpreton veprën letrare duke nxjerrë thelbin dhe veçoritë e saj; kontekstin historik; motivet letrare; tematikën para se gjithash; kompozicionin; figurat letrare; idenë e shkrimtarit; aspektin gjuhësor e stilistik etj. 2GJSH.2.2.2. Njeh terminologjinë e Teorisë së Letërsisë dhe njohuritë teorike-letrare i zbaton në mënyrë adekuate në interpretimin e pjesëve apo edhe veprave letrare. 2GJSH.2.2.3. Dallon metodat e qasjes së brendshme e të jashtme në interpretimin e pjesëve apo veprave letraro-arstistike dhe llojet letraro-shkencor e publicistike. 2GJSH.2.2.4. I vëren dhe i argumenton format poetike (epiko-lirike) sipas strukturës së pjesëve apo veprave letraro-artistike dhe llojet letraro-shkencor e publicistik si: esenë, biografinë, autobiografinë, memoarin apo kujtimin, ditarin, udhëpërshkrimin, reportazhin, fejtonin; vëren dukuritë stilistike në tekstet apo veprat përkatëse. 2GJSH.2.2.5. E di se në veprat e gjata letrare, funksionin e kryen autori ose narratori ndërkaq përdorimi i caktuar bëhet në harmoni me kërkesat e motivimit artistik dhe këtij motivimi i nënshtrohet edhe përdorimi i gjuhës me ngjyrim emocionues dhe afektiv dhe këto elemente e përcaktojnë edhe vetë llojin si: tragjedinë, komedinë, elegjinë etj. 2GJSH.2.2.6. Gjatë interpretimit të pjesëve letraro-artistike dhe letraro-shkencor, i përdor njohuritë paraprake nga fusha e teorisë së letërsisë; i njeh drejtimet dhe formacionet e zhvillimit të letërsisë shqipe e botërore. 2GJSH.2.2.7. Në mënyrë të pavarur analizon pjesët letrare dhe mund t’i argumentojë qëndrimet e tij përballë të tjerëve. 2GJSH.2.2.8. Shfrytëzon literaturë shtesë nga letërsia, historia dhe fusha të tjera shoqërore, me qëllim të afirmimit të tij në interpretimin e pjesëve të tjera letraro-artistike e letraro-shkencor të parapara sipas planit dhe programit mësimor.	• analizon dhe interpreton elementet e përmbajtjes dhe të formës së një teksti në prozë, si: temat dhe motivet, idetë, përshkrimin e kohës dhe mjedisit, rrëfimtarin, marrëdhëniet ndërmjet personazheve, fabulën dhe subjektin; • analizon dhe interpreton elementet e përmbajtjes dhe të formës së një teksti poetik, si: motivet kryesore, përdorimin e gjuhës, figuracionin, rimën, ritmin, llojet e strofës etj.; • analizon dhe interpreton elementet e përmbajtjes dhe të formës së një teksti dramatik, si: trajtimin e temës, konfliktet e përshkruara në vepër, analizën e marrëdhënieve ndërmjet personazheve etj.; • dallon gjinitë kryesore, si dhe tiparet e çdo gjinie letrare; • interpreton dhe analizon zhvillimin historik të gjinive letrare; • dallon dhe analizon veçoritë e llojeve epike, si: poema epike, miti, legjenda, përralla, tregimi, novela, romani; • dallon dhe analizon veçoritë e llojeve lirike, si: elegjia, himni, soneti, lirika moderne; • dallon dhe analizon veçoritë e llojeve dramatike, si: tragjedia, komedia, drama; • dallon figurat e kuptimit, si: krahasimi, personifikimi, antiteza, kontrasti, hiperbola, simboli, paralelizmi figurativ; • dallon figurat e shqiptimit poetik, si: pyetja retorike, pasthirrma, apostrofa, epanastrofeja, aliteracioni; • dallon figurat e fjalëve dhe të shprehjeve, si: metafora, metonimia, sinekdoka, ironia, sarkazma, alegoria, eufemizmi; • rrëfen subjektin duke e ilustruar me detaje dhe shembuj nga teksti ose fragmenti; • përcakton dhe analizon fabulën e një teksti; • analizon ngjarjet kryesore të një teksti; • dallon ngjarjet që shënojnë hyrjen, pikën e lidhjes, zhvillimin, pikën kulmore, zgjidhjen, si dhe shpjegon funksionin dhe rëndësinë e tyre; • dallon konfliktin/et në një tekst dhe shpjegon mënyrën se si zgjidhen ato në vepër; • analizon rolin e didaskalive në tekste dramatike; • analizon personazhet duke u bazuar në përshkrimet e autorit dhe mendimet, fjalët, veprimet, bindjet etj.; • evidenton ngjashmëritë dhe dallimet ndërmjet personazheve (karakteri, sjelljet etj.); • dallon llojet e personazheve (reale, historike, të trilluara, mitologjike, të jashtëzakonshme, kryesore, dytësore); • përshkruan dhe analizon mjedisin dhe kohën në një vepër letrare; • veçon mjetet artistike që përdor autori për të dhënë mjedisin dhe kohën; • analizon gjendjen emocionale që krijohet nga mjedisi, koha apo rrethanat e një tekst;	- Romantizmi në letërsi - Lëvizja "Stuhi dhe vrull" - "Stuhi dhe vrull" - Gëte, gjeniu krijues - Analizë "Fausti" - Koment "Natë" - V. Hygo - Pena e artë e romantizmit - Analizë "Katedralja e Parisit" - Koment "Esmeealda" - Ese letraro - filozofike - Xh. Bajron, poeti i lirisë - Analizë "Shtegtimet e Çajld Haroldit" - Koment "Shqiperia dhe shqiptarët" - Letërsia romantike shqiptare - Studim teksti "Shqipëria çka qenë ç’është e çdo të bëhetë?, S. Frashëri - Jeronim de Rada, jeta dhe vepra - Analizë "Këngët e Milosaos" - Studim "Këngët e Milosaos" - Naim Frashëri - vepra - Analizë "Lulet e veresë" - Studim teksti "Fjalët e qiririt" - Realizmi - Balzaku - jeta dhe vepra - Analizë "Xha Gorio" - Koment "Vdekja e Gorioit" - Gustav Flober - jeta dhe vepra - Analizë "Zonja Bovari" + koment - Fjodor Dostoevski, jeta dhe vepra - Analizë "Vëllezërit Karamazovë" - Koment "Paradoksi mbi lirinë e zgjedhjes" - Simbolizmi në letërsi - Sharl Bodler, poet i nëmur - Analizë "Lulet e së keqes" + koment Lektura shtëpiake: 1. Xh. Bajron - Çajld Harold 2. Jeronim de Rada - Këngët e Milosaos 3. Naim Frashëri - Bagëti e Buqësia 4. Sami Frashëri - Besa 5. Onore Balzak - Xha Gorio 6. Sharl Bodler - Lulet e së keqes *Vërejtje: arsimtari mund të bëjë zgjedhje të lirë të lekturave shtëpiake në pajtueshmëri me planin dhe programin për klasën e tretë të Gjimnazit.
2GJSH.2.2.9. Duke i lexuar veprat letrare shqipe e botërore, e zhvillon edhe më shumë aftësinë shprehëse për interpretim dhe vlerësim të pjesëve të ndryshme letraro-artistike dhe letraro-shkencor, po ashtu e pasuron fondin leksikor, letrar, kulturor; me leximin e veprave të ndryshme, ai mund të bëhet më i arsimuar e më i kulturuar. 2GJSH.3.2.1. Lexon dhe analizon pjesët letraro-artistike dhe letraro-shkencor të parapara nga plani dhe programi mësimor dhe tekstet shtesë apo fakultative po ashtu letraro-artistike dhe letraro-shkencor duke i analizuar në kontekst më të gjerë historik. 2GJSH.3.2.2. Është i njoftuar me terminologjinë teorike-letrare duke e zbatuar në interpretimin e veprave letraro-artistike dhe letraro-shkencor të cilat janë të parapara me planin dhe programin mësimor; shfrytëzon edhe vepra të zhanreve të tjera, jashtë obligatives. 2GJSH.3.2.3. Në procesin e interpretimit të veprave përkatëse, zbaton metodat adekuate të qasjes së brendshme e të jashtme. 2GJSH.3.2.4. I vëren dhe i argumenton format poetike (epiko-lirike) sipas strukturës së pjesëve apo veprave gjegjëse e publicistike si: esenë, biografinë, autobiografinë, memoarin apo kujtimin, ditarin, udhëpërshkrimin, reportazhin, fejtonin; vëren dukuritë stilistike në tekst. 2GJSH.3.2.5. E di se në veprat e gjata letrare, funksionin e kryen autori ose narratori ndërkaq përdorimi i caktuar bëhet në harmoni me kërkesat e motivimit artistik dhe këtij motivimi i nënshtrohet edhe përdorimi i gjuhës me ngjyrim emocionues dhe afektiv. 2GJSH.3.2.6. Gjatë interpretimit dhe vlerësimit të veprave letraro-artistike dhe letraro- shkencor, zbaton dhe krahason tiparet historike e letrare (stilistike) të letërsisë shqipe e botërore. 2GJSH.3.2.7. I vëren e i interpreton problemet dhe idetë në veprën letrare dhe qëndrimet e tij mund t’i argumentojë në bazë të tekstit primar dhe kontekstit letrar. 2GJSH.3.2.8. Për ta interpretuar (njohur) apo për t’i bërë analizë filologjike veprës letrare, duhet të ketë njohuri të caktuara, një kulturë letrare nga leximi i veprave të tjera që për nga rëndësia hyjnë në radhën e kryeveprave nacionale e botërore. 2GJSH.3.2.9. Pasi t’i ketë lexuar veprat letrare shqipe e botërore, të cilat janë obligative, dhe veprat letrare me përzgjedhje, vërehet aftësia e tij shprehëse kundrejt të tjerëve dhe me këto zhvillohet e pasurohet edhe më shumë identiteti i tij kulturor e arsimor.	• dallon temën dhe motivet e një teksti; • analizon dhe shpjegon mënyrën që zgjedh autori për të shtjelluar një temë ose një motiv të caktuar; • veçon tiparet e stilit dhe analizon e shpjegon se si ndikojnë ato te lexuesi dhe në tekst, si p.sh.:gjuha (p.sh., zgjedhja e fjalëve); • përdorimi i gjuhës së figurshme (krahasimi, metafora, personifikimi, simboli, epanastrofeja hiperbola, ironia etj.); • muzikaliteti (ritmi, rima, strofa, aliteracioni, onomatopeja, asonanca etj.); • rrëfimtari dhe veta e rrëfimit (veta e parë, veta e tretë);
2GJSH.1.3.1. Flet qartë duke respektuar drejtshqiptimin (ortoepinë) e gjuhës letrare; zbaton theksin (akcentin) gjuhësor-letrar ose e krahason akcentin e tij me atë letrar me tendencë të përshtatjes; Rrjedhshëm dhe qartë lexon me zë tekstet letrare dhe joletrare; shprehimisht lexon dhe lehtë i tregon tekstet letrare artistike; Në situata formale flet për temat e thjeshta si: nga fusha e gjuhës, letërsisë dhe të kulurës duke u shërbyer me shprehje korrekte gjuhësore; Pra, flet qartë, pa pengesa, pa dridhje të zërit e pa pauza të mëdha; Sipas nevojës, përdor teminologjinë shkencore për gjuhën dhe letërsinë, duke e përshtatur me rastet apo situatat, bashkëfolësin ose përdor edhe mjetet gjuhësore verbale a joverbale sidomos mimikën, gjestikulacionin, lëvizjet e duarve etj, që në gjuhësi njihet me emrin Semiotikë; Ka kulturë të të dëgjuarit kur dikush flet në gjuhën e tij dhe me vëmendje dëgjon e kupton ligjëratat nga fusha e gjuhësisë, letërsisë dhe kulturës dhe kështu gjatë dëgjimit të ndonjë ligjërimi, mund të marrë shënime; 2.GJSH.1.3.2. Dukë folur apo shkruar për ndonjë temë nga gjuha, letërsia apo për jetën shoqërore, e strukturon rrëfimin dhe i lidh pjesët në mënyrën e duhur; Dallon të rëndësishmen nga e parëndësishmja dhe i përmbahet temës kryesore; Shkruan një tekst duke u shërbyer nga përshkrimi e ekspozicioni dhe shkurtazi përshkruan ndjenjat e tij dhe përjetimin e pjesës letrare ose të ndonjë pjese tjetër artistike; Rrëfen tekstin letrar artistik dhe i ndanë pjesët kryesore. Në fund jep një përmbledhje (rezyme) të tekstit letrar ose joletrar; 2GJSH.1.3.3. Në diskutime me temë nga gjuha, letërsia dhe kultura, në pika të shkurtëra mund ta shpreh dhe ta argumentojë idenë ose qëndrimin për të cilin angazhohet; Pra, ai mund të flasë ngadalë duke u mbështetur kryesisht në fakte; Është në gjendje ta dëgjojë mendimin e tjetrit dhe ta marrë parasysh gjatë argumentimit të tij; Shkruan tekst me temë nga gjuha, letërsia dhe kultura; 2GJSH.1.3.4. Shfrytëzon librin drejtshkrimor të gjuhës shqipe; zbaton rregullat elementare të drejtshkrimit dhe mund të shërbehet me botime të tjera nga Ortografia; Në të shkruar ndan pjesët tekstit, jep titujt dhe nëntitujt, citon dhe parafrazon; Bën punimin e maturës duke respektuar rregullat e shkruarjes së punimit shkencor (përdor fusnotat, shkruan përmbajtjen dhe bibliografinë); Shkruan letra zyrtare dhe jozyrtare, biografi (CV), lutje, ankesë, kërkesë; Di të mbushë formularë të ndryshëm etj.; 2GJSH.1.3.5. Ka aftësinë që në mënyra të ndryshme (informim, mësim, zhvillim personal, përjetim estetik, argëtim …) të lexojë tekstet të rëndësisë (tekstet letrare, tekste profesionale, shkencore, popullore) nga fusha e shkencës për gjuhën dhe letërsinë, tekstet nga mediet; tekstet që janë të përshtatshme për përpunimin e planit për gjuhë dhe letërsi); zbaton strategjitë e të lexuarit;	• merr pjesë në diskutime për tema të ndryshme, mbështet ose kundërshton një pozicion të caktuar, merr në konsideratë qëllimin, audiencën dhe situatën në një diskutim, si dhe përmbledh përfundimet e një diskutimi; • dallon karakteristikat e gjuhës së folur si një formë komunikimi, si dhe krahason përdorimet e kësajgjuhe në shkollë dhe në komunitet; • realizon prezantime të ndryshme me gojë, përdor strategjitë e duhura për të përmbushur qëllimin që ka dhe, për të tërhequr vëmendjen dhe interesin e audiencës, respekton kohën gjatë prezantimit; • përdor TIK-un për të realizuar prezantime të ndryshme, sidomos në situata formale. • përdor strategjitë e të dëgjuarit dhe kupton tekste të llojeve të ndryshme; • analizon tiparet e formës e të përmbajtjes së teksteve; • përdor material udhëzuese dhe hulumton në leksikun e teksteve të ndryshme për të pasuruar fjalorin; • përdor, në mënyrë efektive, programet e TIK-ut për të komunikuar dhe për të bashkëpunuar me bashkëmoshatarët gjatë procesit të të nxënit, duke përfshirë edhe të nxënit në distancë; • vlerëson cilësinë e informacionit të gjetur nga një shumëllojshmëri burimesh dhe mediesh; • është aktiv dhe i pavarur në procesin e mësimdhënies dhe të të nxënit për gjetjen dhe përdorimin e metodologjive që lehtësojnë këtë proces.	Gjuha e medies; Gazeta; Publiciteti, reklama; Tekstet e digjitalizuara.
2GJSH.1.3.6. Kupton tekstin letrar e joletrar dhe njeh rëndësinë e tyre, gjen informacione nga më të ndryshmet, ndan pjesët kryesore të tekstit; e di kuptimin e përmbajtjes në tekst; krahason informacionet dhe idetë nga dy e më shumë tekste. 2GJSH.1.3.7. Në mënyrë kritike jep sqarim për tekstin letrar e joletrar; dallon faktin objektiv nga interpretimi autorial; vlerëson (dhe argumenton) se a i prezanton autori i tekstit joartistik të gjitha informacionet e nevojshme dhe a jep fakte të mjaftueshme e të besueshme për atë që thotë; vlerëson se a është neutral autori i tekstit ose i angazhuar apo i anshëm dhe e arsyeton vlerësimin e tij; njeh gjuhën e urrejtjes, diskriminimit, sharjes dhe për këto çështje ka qëndrim negativ. 2GJSH.1.3.8. Njeh strukturën, elementet e ndryshme, figurat stilistike (metoniminë, metaforën, asonancën, aliteracionin, onomatopenë, anaforën…); Njeh domethënien konotative të fjalës në kontekstin e dhënë dhe kupton qëllimin e domethënies konotative në tekstin letrar dhe joartistik; vlerëson domethënien e fjalëve të panjohura në bazë të kontekstit dhe modelit të formacionit; kupton domethënien e leximit për pasurimin e fondit leksikor. 2GJSH.2.3.1. Nëpër situatat zyrtare dhe para auditoriumit më të gjerë, flet për temat nga fusha e gjuhës, letërsisë dhe kulturës, duke e përdorur gjuhën letrare dhe terminologjinë përgjegjëse; merr pjesë në bisedat publike ku ka më shumë pjesëmarrës; vlerëson auditoriumin dhe e përshtat fjalimin e tij sipas mundësive dhe kërkesave të tij; në të folur duhet ta zhvillojë më shumë kulturën e tij shprehëse; me vëmendje dëgjon prezantimet nga të tjerët (psh. ligjëratat) me temë nga gjuha, letërsia dhe kultura etj. 2GJSH.2.3.2. Ndërton tekstin e folur a të shkruar nga gjuha, letërsia etj., duke e karakterizuar nga kohezioni dhe koherenca, pra me mënyrën se si lidhen midis tyre në bazë të rregullave gramatikore të gjuhës njësitë që e përbëjnë tekstin (kohezioni) dhe me organizimin logjik të tekstit me mënyrën se si gjykimet dhe arsyetimet lidhen midis tyre (koherenca); në diskutimet e shkruara apo të folura, shpreh idetë dhe argumenton qëndrimet e tij; përkujdeset që të shkruaj e të folë në mënyrë të drejtë duke respektuar normën gjuhësore pa bërë ndonjë digresion (shmangie) nga rregullat; shfaq përjetimin dhe përshtypjet e tij rreth pjesës letrare ose artistike; rrëfen tekstin letrar dhe jep një përfundim për të sipas mundësive të tij shprehëse; zbaton rregullat drejtshkrimore etj. 2GJSH.2.3.3. Për të pasur një informim edhe më te gjerë, pra për ta zhvilluar aftësimin personal dhe për ta arritur përjetimin letrar e estetik, lexon tekste edhe më të ndërlikuara si tekste letraro-artistike, tekste shkencore, tekste nga mediet etj; ëshët i apasionuar pas leximit; zbaton dhe zgjedh strategjitë e përshtatshme të leximit. 2GJSH.2.3.4. Kupton tekstin joletrar; nxjerr thelbin e tij; gjen pjesët e nënkuptueshme, por edhe e shtjellon tekstin në fjalë; gjen idenë kryesore; krahason informacionet dhe idetë nga dy e më shumë tekste për të kuptuar aspektin domethënës e stilistik; i gjen dhe i analizon motivet dhe figurat, të cilat paraqiten në veprën letrare; interpreton tekstet duke u mbështetur në tekstet e tjera letrare. 2GJSH.2.3.5. Në mënyrë kritike jep vlerësim për tekstin letrar joartistik; ndan faktin objektiv nga interpretimi autorial; vlerëson neutralitetin (anshmërinë) e autorit; vlerëson se a është i përshtatshëm për planin dhe programin mësimor nga gjuha dhe letërsia shqipe autori i tekstit argumentues; prezanton të gjitha informatat dhe faktet e autorit për ato që i thotë. 2GJSH.2.3.6. Vlerëson se a është i përshtatshëm për planin dhe programin mësimor nga gjuha dhe letërsia shqipe autori i tekstit joartistik; teksti a është koheziv dhe koherent, a janë dhënë idetë qartë dhe saktë; vëren dukuritë stilistike; vëren se sa ndikojnë pjesët e caktuara të tekstit për ta kutpuar atë. 2GJSH.3.3.1. Diskuton për temat komplekse nga gjuha, letërsia dhe kultura; flet për tekstet letrare dhe joletrare duke shfrytëzuar terminologjinë profesionale. 2GJSH.3.2.2. Prezanton në situatat zyrtare dhe para auditoriumit më të gjerë paraqitet me tema nga fusha e gjuhës, letërsisë dhe kulturës; është orator dhe paraqet qëndrimet e tij para auditoriumit me argumente; gjatë ligjërimit përdor fjalë dhe shprehje nga gjuha amtare duke respektuar normën e gjuhës standarde etj. 2GJSH.3.3.3. Shkruan në mënyrë kompozicionale e logjike tekstin profesional me temë nga gjuha dhe letërsia si edhe artikullin gazetaresk. 2GJSH.3.3.4. I mbledh, i shënon dhe në fund i përpunon informacionet nga tekstet letrare joartistike në bazë të rregullave të parapara. 2GJSH.3.3.5. Teksti mendon se ka një strukturë dhe organizim të brendshëm, kuptohet pa vështirësi, lexohet me kënaqësi, pra bart informacionin te lexuesi dhe është i shkruar sipas rregullave të ndërtimit të fjalive dhe të periudhave;
2GJSH.3.3.6. I njeh stilet funksionale të shqipes standarde (stili i letërsisë artistike, stili politiko-shoqëror, stili stili shkencor-teknik, stili juridik-administrativ) dhe të gjitha këto (stile) mund t’i trajtojë sipas veçorive të tyre leksikore. 2GJSH.3.3.7. Në të shkruar, përdor shenjat e pikësimit varësisht nga lloji i fjalive (dëftore, pyetëse, dëshirore, nxitëse, urdhërore).

Fjalët kyçe: gjuhë shqipe, letërsi shqipe, kultura e gjuhës

UDHËZIME DIDAKTIKO - METODIKE PËR REALIZIMIN E PROGRAMIT

Programin e mësimdhënies dhe nxënies të Gjuhës dhe Letërsisë shqipe përbëhet prej tri fushave/lëmive mësimore: Letërsisë, Gjuhës dhe Kulturës së Gjuhës. Shpërndarja e rekomanduar e orëve sipas fushave të njihurive është: Letërsi - 38 orë, Gjuhë - 36 orë dhe Kultura e gjuhës - 22 orë. Fondi i përgjithshëm i orëve, në nivelin vjetor, është 96 orë. Të tri fushat e programit të mësimdhënies dhe nxënies janë të ndërlidhura dhe nuk mund të mësohen të ndara dhe pa bashkëpunim ndërmjet njëra - tjetrës.

I. PLANIFIKIMI I MËSIMDHËNIES DHE NXËNIES

II. REALIZIMI I MËSIMIT DHE NXËNIES

LETËRSIA

Programi i ri bazohet në njohjen e natyrës dhe rolin e veprës letrare, si dhe njohjen e dallimit të teksteve letrare dhe jo letrare, përkatësisht korelaciont të tyre.

GJUHA

Granmatika

Drejtshkrimi

Drejtshqiptimi

KULTURA E GJUHËS

Në këtë moshë duhet shqyrtuar specifikat e dy stileve funksionale, atij letraro - artistik dhe publicistik.

Në çdo gjysmëvjetor punohen nga dy detyra (hartime) me shkrim (gjithsej katër në vit).

Rekomandohet të punohen tetë detyra (hartime) me shkrim (përmbajtje të shkruara).

III. PËRCJELLJA DHE VLERËSIMI I MËSIMIT DHE NXËNIES

3. PLANI DHE PROGRAMI MËSIMOR PËR KLASËN E TRETË TË SHKOLLËS SË MESME TEKNIK I MAKINERISË ME DIRIGJIM KOMPJUTERIK

Emri i lëndës	GJUHË DHE LETËRSI SHQIPE
Qëllimi	Qëllimi i mësimit të Gjuhës dhe Letërsisë shqipe është që të përvetësojnë rregullat themelore të gjuhës letrare standarde shqipe me qëllim të përdorimit të drejtë në të folur, në të shkruar dhe gjatë të shprehurit në komunikim; kultivimi i vetëdijes mbi rëndësinë e rolit të gjuhës në ruajtjen e identitetit kombëtar; aftësimin e nxënësit për të komentuar pjesë të zgjedhura letrare dhe vepra të zgjedhura artistike nga letërsia shqipe dhe trashëgimia botërore, me qëllim të kultivimit të traditës dhe kulturës së popullit shqiptar; zhvillimin interkulturor; Zhvillimi i aftësisë dhe kulturës së leximit; gjetjes së përvojave dhe ideve letrare; nxitjen dhe vlerësimin e krijimtarisë personale dhe krijimtarisë së të tjerëve; kuptimin e tekstit në kontekste të ndryshme kulturore, ndërkulturore dhe shoqërore.
Klasa	E TRETË
Fondi vjetor i orëve	90 orë

KOMPETENCAT E PRGJITHSHME LËNDORE

Niveli bazë

Niveli i mesëm

Nxënësi pasuron përgjithmonë fondin e tij leksikor, zbaton njohuritë e tij për gjuhën dhe gramatikën në praktikë, ai mund të shprehet saktësisht, qartë dhe ndryshe.

Niveli i avancuar

KOMPETENCA E VEÇANTA Gjuha shqipe dhe komunikimi

Niveli bazë

Niveli i mesëm

Njeh tiparet stilistike të llojeve dhe zhanreve të ndryshëm të teksteve, si dhe mjeteve stilistike. Ai është i sigurt në temën e komunikimit masiv, njihet me zhanret e mediave.

Niveli i avancuar

KOMPETENCAT E VEÇANTA: Letërsia

Niveli bazë

Niveli i ndërmjetëm

Niveli i avancuar

Rezultatet e mëposhtme përshkruajnë atë që nxënësi e di dhe është në gjendje ta bëjë në nivelinthemelor të çdo fushë të njohurive.

GJUHA DHE LETËRSIA SHQIPE
(Klasa e tretë)

Standardet e përgjithshme të arritjeve - standardet arsimore për fund të arsimit të mesëm për lëndën e Gjuhës dhe Letërsisë shqipe:	REZULTATet Sipas temës së kryer / fusha Nxënësi është në gjendje që:	Permbajtja
2GJSH.1.1.1. Posedon njohuritë elementare për gjuhën (ç’është gjuha, si funksionon, veçoritë e saj) etj. Respekton gjuhën e tij dhe gjuhën e të tjerëve; përdor fjalë (shprehje) stereotipe për gjuhën. E di nocionin e tekstit dhe dallon pjesët e tij (hyrjen, pjesën kryesore, përmbajtjen, përfundiminfundin), po ashtu dallon llojet e teksteve (varësisht nga diskursi). Ka njohuri për sociolinguistikën sidomos për njëgjuhësinë (monolinguizmin) dhe shumëgjuhësisë (polilinguizmin) dhe njeh rastet gjegjëse gjuhësore në Shqipëri, Kosovë, Mqedoni, Serbi…). E di konceptin e varietetit gjuhësor dhe njeh varietete themelore të gjuhës.	• ndërton dhe zhvillon njohuri të reja rreth gramatikës dhe leksikologjisë përmes studimit të funksionit dhe ndikimit të tyre në tekstet qëlexon; • përdor njohuritë gramatikore dhe leksikore gjatë të folurit dhe të shkruarit për të arritur qëllime ose efekte të caktuara; • dallon disa ndryshime mes gjuhës së folur dhe gjuhës së shkruar, mes regjistrave formalë dhe joformalë, mes dialekteve dhe gjuhës standarde; • zotëron rregullat e drejtshkrimit dhe të pikësimit në gjuhën shqipe; • shkruan saktë, pa gabime, dhe argumenton mënyrën e të shkruarit, duke cituar rregullat drejtshkrimore; • përdor me saktësi terminologjinë gjuhësore në diskutime gjatë të folurit dhe kur shkruan. • përdor strategjitë e të lexuarit dhe bën identifikimin e tipareve të formës e të përmbajtjes së teksteve; • përdor organizuesit grafikë në funksion të procesit të të kuptuarit të tekstit, parafrazon dhe përmbledh tekstet e punuara; • kupton tekste të llojeve të ndryshme;	- Gjuha shqipe gjuhë indoevropiane (Model I dhe II) - Teza ilire për gjuhën shqipe (Model I dhe II) - Teksti argumentues skema dhe struktura, elemntet, llojet e argumenteve - Përemri, Përemri vetor (Model I dhe II) - Përemri vetevetor (Model I dhe II) - Përemri dëftor (Model I dhe II) - Artikulli i gazetës, kryeartikulli, reklama - Përemri pronor - Eseja argumentuese - Përemri i pacaktuar - Eseja letrare - Thonjëzat, kllapat, shumëpikëshi - Eseja historike - Përemri lidhor, pyetës - Eseja filozofike - Ndajfolja, shkallët dhe shprehjet ndajfoljore - Parafjala - Lidhëzat (bashkë dhe nënrenditëse) - Relacioni - Procesverbali - Shkrimi i fjalëve njësh dhe ndaras si dhe me vizë në mes - Letra zyrtare - Curriculum vitae
2GJSH.1.1.2. Dallon gjuhën letrare (standarde) nga dialekti; e di ndarjen dialektore të gjuhës shqipe; ka njohuri për dialektin e tij dhe për dialektin tjetër të gjuhës shqipe si dhe për të folmet e tjera dhe kështu përdor fjalë apo shprehje nga e folmja e tij, nganjëherë edhe nga e folmja e palës tjetër, por gjithmonë është konservator ndaj varietetit gjuhësor së cilës i përket. Me shembuj mund t’i paraqes veçoritë që i dallojnë të dy dialaktet e shqipes (nga aspekti fonetik, gramatikor e leksikor) dhe kështu mund ta mësojë, ta ruaj e ta kultivojë edhe më shumë gjuhën letrare. Njeh gramatikat kryesore dhe librat normativë të shqipes, të cilat i përdor në situata të caktuara. E di që gjuha shqipe zë një vend të rëndësishëm në rrethin e gjuhëve indoevropiane, duke pasur një traditë të gjatë të të folurit dhe të shkruarit dhe kjo ka po ashtu një rëndësi të madhe për kulturën shqiptare. Ka njohuri për etapat e zhvillimit të gjuhës letrare, fillimet e shkrimit të shqipes dhe rregullat e drejtshkrimit. 2GJSH.1.1.3. E di nocionin e theksit. Në fjali mund t’i dallojë llojet e theksave (theks i lirë, dinamik, ritmik, logjik, i fjalisë). Mund t’i ndajë tingujt në: tinguj zanorë dhe bashkëtingëllorë dhe i bashkon në formimin e fjalëve duke i dhënë kuptim atyre. Kur shqipton me zë më të fortë ose me zë më të ngritur një fjalë a një pjesë të fjalisë, mund ta vë rëndësinë kuptimore të saj dhe kështu i heton dallimet eventuale mes akcentit të tij nga ai letrar. 2GJSH.1.1.4. E di definicionin e fjalës dhe karakteristikat e saj. Njeh njësitë themelore të gjuhës (fonemën, morfemën, fjalën, togfjalëshin dhe fjalinë). Ndan fjalët në njësi më të vogla gjuhësore si p.sh.: fjalët për-pun-oj, kënd-o-j etj, Fjalën mund ta analizoj nga aspekti gramatikor me parashtesa, prapashtesa e mbaresa. Njeh mënyrat elementare të ndërtimit të fjalëve. Fjala si strukturë ka dy anë: përmbajtjen dhe formën dhe kështu dallon aspektin leksiko-gramatikor nga ai fonetiko-gramatikor. 2GJSH.1.1.5. Fjalinë e shkruan sipas rregullave gramatikore; mund t’i klasifikojë njësitë sintaksore; dallon fjalitë pohore dhe mohore; analizon fjalitë e thjeshta dhe ato të përbëra. 2GJSH.1.1.6. Ka një fond leksikor, i cili i përmbush nevojat në nivelin e mesëm të arsimimit; bën dallimin mes leksikut letrar dhe joletrar dhe i përdor sipas situatës së krijuar; ka njohuri për domethënien e fjalës; njeh grupet (paradigmat) e fjalëve: sinonimet, antonimet, homonimet; njeh metaforën si mekanizëm leksikor. Nëse ndonjë fjalë ka prejardhje të huaj, e përdorë dhe nuk ndien ndonjë "armiqësi" ndaj saj. Por, nganjëherë bën edhe kritika për shkak të futjes së saj në strukturën e shqipes. Njeh nocionin e frazeologjisë. Përdor fjalorët e gjuhës shqipe (Fjalorin drejtshkrimor, frazeologjik, sinonimik) etj. 2GJSH.2.1.1. Ka njohuri më të thella për gjuhën në krahasim me nivelin fillestar; Njeh njësitë, të cilat i përkasin niveleve të ndryshme të gjuhës, pra nënsistemet; Ka njohuri për shkrimin e letrave. Tashmë njeh parimet kryesore të gjuhës shqipe si parimin fonetik, morfologjik, etimologjik etj.; I di disa gjëra elementare për gjuhët e botës (ngjajshmëritë gjuhësore, përbashkësitë (universaliet) gjuhësore; I njeh parimet e zhvillimit të dialogut; kupton nocionin e aktit të të folurit; në tekst dallon pjesëzat dëftuese apo deiksin; Njeh varietetet gjuhësore të shqipes gjatë paraqitjes së një moderatori në medie kur ai flet në vernakularin gjuhësor - krahinor, pra nëse përdor ndonjë fjalë apo shprehje nga rajoni i tij. 2GJSH.2.1.2. I di tiparet dalluese të të dy dialekteve të gjuhës shqipe; P.sh.: në sistemin fonetik për gegërishten është karakteristike seria e zanoreve hundore kurse në toskërishte ka vetëm zanore gojore (hĩ-ni, rê-ja, zã-ni-gegërishte dhe hi-ri, re-ja, zë-ri- toskërishtja); toskërishtja ka "ë" në serinë e zanoreve të theksuara kurse gegërishtja nuk e ka, pra ajo i përgjigjet toskërishtes me ã; gegërishtja ka grupin nistor vo kurse toskërishtja ka grupin va (vaj, varr, vatër-toskërishtja., dhe voj, vorr, votër-gegërishtja) etj.; Në toskërishte ruhen grupet mb, nd, ng ndërkaq në gegërishte kanë dhënë m, n, n; Po ashtu e di se këto dialekte veçohen edhe nga tiparet morfologjike e leksikore; Mund t’i rirendis etapat e zhvillimit të gjuhës letrare, të cilat janë të njohura edhe më parë; 2GJSH.2.1.3. Njeh aparatin e të folurit dhe mënyrën se si prodhohen tingujt; dallon tingujt sipas pikëpamjes së artikulimit; e jep definicionin për fonemën; bën ndarjen fonetike të të folurit dhe në një frazë apo sintagmë spikat llojin e theksit (theks logjik, emfatik apo emocional) dhe kështu në mënyrë të drejtë mund ta shqiptojë fjalën në njësitë e lartëpërmenduara; njeh mekanizmat e ndryshimit të tingujve (ndryshimet kombinatore) siç janë: asimilimi, disimilimi, metateza, shtesat e tingujve (proteza, epenteza, epiteza), rëniet e tingujve (afereza, sinkopa, apokopa).	• zbulon kuptimin e fjalës duke hetuar mbi origjinën e saj, analizon dhe interpreton kuptimet e dyta dhe të figurshme që merr fjala brenda një konteksti; • përdor materiale udhëzuese dhe gjurmon në leksikun e teksteve të ndryshme për të pasurua rfjalorin; • analizon tema të ndryshme, duke zbuluar gjuhën e figurshme të tekstit; • identifikon faktin dhe opinionin në tekste të ndryshme; • realizon punë kërkimore; • përzgjedh informacione për qëllime të ndryshme; vlerëson informacionin e përzgjedhur nga të tjerët, përmbledh materiale të ndryshme, si dhe nxjerr përfundime.	- Klasifikimi i gjymtyrëve të dyta - Llojet e teksteve (informues, shpjegues) - Shkrimi i ligjeratës së drejtë dhe të zhdrejtë (kthimi nga e drejta në të zhdrejtë dhe anasjelltas) - Dallimi mes tekstit letrar dhe joletrar - Kronika (historike) - Kundrinorët - Autobiografia, Ditari, Letra personale - Rrethanorët - Teksti përshkrues, lloji, skema, karakteristika - Përcaktorët - Përshkrimi i njerëzve, objekteve, vendeve, mjediseve, imazheve - Përcaktori kallëzuesor - Sinonimet, antonimet, homonimet - funksioni
2GJSH.2.1.4. Ka njohuri të gjera për fjalën dhe veçoritë e saj; e di se forma e fjlaës ëshë fonetiko-gramatikore sepse përbëhet nga elemente fonetike e gramtikore duke e paraqitur me shembull si bie fjala: emri vëlla-i ka tingujt e nyjëtuar v-ë-ll-a-i dhe temën fjalëformuese vëlla- dhe mbaresën -i, e cila tregon gjininë, numrin, rasën e trajtën e emrit; e njeh termin morfemë; ndan apo zbërthen fjalën në morfema si p.sh.: mal-or, qytet-ar, hekur-os, lag-a, mal-i, për-dredh, sh-thur etj., dhe në bazë të shembujve dallon morfemat rrënjore, parashtesore e prapashtesore; i di anët kryesore të strukturës së fjalës (përmbajtjen dhe formën); zbaton kriterin theksor (akcentologjik) si kriter dallues i fjalës së një tipari fonetik. 2GJSH.2.1.5. Gjatë procesit të ligjërimit, përdor fjalë duke i bashkuar për ta shprehur e transmetuar mendimin dhe ato (fjalë) duke hyrë në lidhje e marrëdhënie të ndryshme kuptimore e formale gramatikore krijojnë njësi të ndryshme sintaksore; dallon fjalinë e thjeshtë nga e përbëra; analizon fjalitë e ndërtuara sipas modeleve të ndryshme; ka njohuri të gjera rreth sintagmës; klasifikon fjalitë e varura; njeh termin elipsë; i di rasat dhe kategoritë gramatikore të foljes. 2GJSH.2.1.6. Ka fond të pasur leksikor (leksikun individual e të huaj); është i njoftuar për prefiksat e sufiksat që përdoren nga gjuhët e huaja në shqipen; fondin leksikor e shfrytëzon sipas rastit; sipas tij, gjuha është i vemi mjet i komunikimt që shërben për ta shprehur mendimin e tij, por edhe përvojën individuale dhe kështu e pasuron edhe më tepër fjalorin; njeh hiperoniminë, hiponiminë, paroniminë; dallon shtresat leksikore; njeh metaforën dhe metoniminë si mekanizma leksikorë. 2GJSH.3.1.1. E di që ekziston lidhja e afërt mes gjuhës dhe mendimit dhe e di nocionin e tyre; e jep përkufizimin e fjalisë duke e ditur gjithashtu se ajo ka dy anë: anën kuptimore dhe anën strukturore; dallon kohezionin leksikor dhe gramatikor. 2GJSH.3.1.2. Gjatë ndarjes së fjalëve në rrokje, përdor mjetet fonetike për spikatjen e saj (rrokjes) si: gjatësinë dhe forcën. 2GJSH.3.1.3. Ka njohuri për morfologjinë në kuptimin e gjerë të fjalës, në të cilën jepet përshkrimi i kategorive gramatikore të shqipes..; e ndan apo e zbërthen fjalën në morfema duke e dalluar morfemën rrënjë, parashtesore dhe prapeshtesore. 2GJSH.3.1.4. Ka njohuri më të gjera për përdorimin e rasave dhe të formave foljore; mund t’i analizojë fjalitë nga pikëpamja morfologjike (duke i gjetur pjesët e ligjëratës); i njeh tipat e fjalive; dallon kryefjalën, kallëzuesin dhe gjymtyrët e dyta duke i analizuar sintaksorisht. 2GJSH.3.1.5. Ka njohuri themelore për fjalorët dhe për strukturën e tyre.
2GJSH.1.2.1. Njeh autorët nga programi obligativ shkollor dhe i vendos në kontekst të opusit krijues dhe në kontekst letraro-historik. 2GJSH.1.2.2. Njeh terminologjinë e teorisë së letërsisë, në të cilën njihen shkrimet e veçanta dhe ku letërsia trajtohet në mënyrë teorike. 2GJSH.1.2.3. Në interpretimin e pjesëve letraro - artistike dhe pjesëve letraro-shkencor, dallon metodat e qasjes së brendshme dhe të jashtme. 2GJSH.1.2.4. Vëren dhe me shembuj argumenton tiparet letrare, poetike, gjuhësore, estetike e strukturore të veprave letrare. 2GJSH.1.2.5. I di tiparet e letërsisë si dhe i shpjegon raportet e saj me gjuhën dhe marrëdhëniet me artet e tjera. 2GJSH.1.2.6. Paraqet tiparet historike dhe poetike të periudhave letrare, drejtimeve dhe formacioneve në zhvillimin e letërsisë shqipe dhe botërore duke përfshirë edhe shkrimtarët shqiptarë e të huaj nga lektura e obliguar shkollore. 2GJSH.1.2.7. Analizon pjesët letrare nga ato joletrare dhe mund t’i argumentoj teorikisht. 2GJSH.1.2.8. Shfrytëzon po ashtu literaturën sekondare qoftë letrare, historike, kritike, poetike, teorike duke i sjellë punimet e tij para të tjerëve. 2GJSH.1.2.9. Duke i lexuar veprat e letërsisë shqipe dhe botërore, e kupton rëndësinë e të lexuarit të pjesës letrare dhe kështu ky pozitivitet ndikon në formimin e identitetit të tij gjuhësor, letrar, kulturor e kombëtar. 2GJSH.2.2.1. Interpreton veprën letrare duke nxjerrë thelbin dhe veçoritë e saj; kontekstin historik; motivet letrare; tematikën para se gjithash; kompozicionin; figurat letrare; idenë e shkrimtarit; aspektin gjuhësor e stilistik etj. 2GJSH.2.2.2. Njeh terminologjinë e Teorisë së Letërsisë dhe njohuritë teorike-letrare i zbaton në mënyrë adekuate në interpretimin e pjesëve apo edhe veprave letrare. 2GJSH.2.2.3. Dallon metodat e qasjes së brendshme e të jashtme në interpretimin e pjesëve apo veprave letraro-arstistike dhe llojet letraro-shkencor e publicistike.	• analizon dhe interpreton elementet e përmbajtjes dhe të formës së një teksti në prozë, si: temat dhe motivet, idetë, përshkrimin e kohës dhe mjedisit, rrëfimtarin, marrëdhëniet ndërmjet personazheve, fabulën dhe subjektin; • analizon dhe interpreton elementet e përmbajtjes dhe të formës së një teksti poetik, si: motivet kryesore, përdorimin e gjuhës, figuracionin, rimën, ritmin, llojet e strofës etj.; • analizon dhe interpreton elementet e përmbajtjes dhe të formës së një teksti dramatik, si: trajtimin e temës, konfliktet e përshkruara në vepër, analizën e marrëdhënieve ndërmjet personazheve etj.; • dallon gjinitë kryesore, si dhe tiparet e çdo gjinie letrare; • interpreton dhe analizon zhvillimin historik të gjinive letrare; • dallon dhe analizon veçoritë e llojeve epike, si: poema epike, miti, legjenda, përralla, tregimi, novela, romani; • dallon dhe analizon veçoritë e llojeve lirike, si: elegjia, himni, soneti, lirika moderne; • dallon dhe analizon veçoritë e llojeve dramatike, si: tragjedia, komedia, drama; • dallon figurat e kuptimit, si: krahasimi, personifikimi, antiteza, kontrasti, hiperbola, simboli, paralelizmi figurativ; • dallon figurat e shqiptimit poetik, si: pyetja retorike, pasthirrma, apostrofa, epanastrofeja, aliteracioni; • dallon figurat e fjalëve dhe të shprehjeve, si: metafora, metonimia, sinekdoka, ironia, sarkazma, alegoria, eufemizmi; • rrëfen subjektin duke e ilustruar me detaje dhe shembuj nga teksti ose fragmenti;	- Romantizmi në letërsi - Lëvizja "Stuhi dhe vrull" - "Stuhi dhe vrull" - Gëte, gjeniu krijues - Analizë "Fausti" - Koment "Natë" - V. Hygo - Pena e artë e romantizmit - Analizë "Katedralja e Parisit" - Koment "Esmeealda" - Ese letraro - filozofike - Xh. Bajron, poeti i lirisë - Analizë "Shtegtimet e Çajld Haroldit" - Koment "Shqiperia dhe shqiptarët" - Letërsia romantike shqiptare - Studim teksti "Shqipëria çka qenë ç’është e çdo të bëhetë?, S. Frashëri - Jeronim de Rada, jeta dhe vepra - Analizë "Këngët e Milosaos" - Studim "Këngët e Milosaos" - Naim Frashëri - vepra - Analizë "Lulet e veresë" - Studim teksti "Fjalët e qiririt" - Realizmi - Balzaku - jeta dhe vepra - Analizë "Xha Gorio" - Koment "Vdekja e Gorioit" - Gustav Flober - jeta dhe vepra - Analizë "Zonja Bovari" + koment - Fjodor Dostoevski, jeta dhe vepra - Analizë "Vëllezërit Karamazovë" - Koment "Paradoksi mbi lirinë e zgjedhjes" - Simbolizmi në letërsi - Sharl Bodler, poet i nëmur - Analizë "Lulet e së keqes" + koment
2GJSH.2.2.4. I vëren dhe i argumenton format poetike (epiko-lirike) sipas strukturës së pjesëve apo veprave letraro-artistike dhe llojet letraro-shkencor e publicistik si: esenë, biografinë, autobiografinë, memoarin apo kujtimin, ditarin, udhëpërshkrimin, reportazhin, fejtonin; vëren dukuritë stilistike në tekstet apo veprat përkatëse. 2GJSH.2.2.5. E di se në veprat e gjata letrare, funksionin e kryen autori ose narratori ndërkaq përdorimi i caktuar bëhet në harmoni me kërkesat e motivimit artistik dhe këtij motivimi i nënshtrohet edhe përdorimi i gjuhës me ngjyrim emocionues dhe afektiv dhe këto elemente e përcaktojnë edhe vetë llojin si: tragjedinë, komedinë, elegjinë etj. 2GJSH.2.2.6. Gjatë interpretimit të pjesëve letraro-artistike dhe letraro-shkencor, i përdor njohuritë paraprake nga fusha e teorisë së letërsisë; i njeh drejtimet dhe formacionet e zhvillimit të letërsisë shqipe e botërore. 2GJSH.2.2.7. Në mënyrë të pavarur analizon pjesët letrare dhe mund t’i argumentojë qëndrimet e tij përballë të tjerëve. 2GJSH.2.2.8. Shfrytëzon literaturë shtesë nga letërsia, historia dhe fusha të tjera shoqërore, me qëllim të afirmimit të tij në interpretimin e pjesëve të tjera letraro-artistike e letraro-shkencor të parapara sipas planit dhe programit mësimor. 2GJSH.2.2.9. Duke i lexuar veprat letrare shqipe e botërore, e zhvillon edhe më shumë aftësinë shprehëse për interpretim dhe vlerësim të pjesëve të ndryshme letraro-artistike dhe letraro-shkencor, po ashtu e pasuron fondin leksikor, letrar, kulturor; me leximin e veprave të ndryshme, ai mund të bëhet më i arsimuar e më i kulturuar. 2GJSH.3.2.1. Lexon dhe analizon pjesët letraro-artistike dhe letraro-shkencor të parapara nga plani dhe programi mësimor dhe tekstet shtesë apo fakultative po ashtu letraro-artistike dhe letraro-shkencor duke i analizuar në kontekst më të gjerë historik. 2GJSH.3.2.2. Është i njoftuar me terminologjinë teorike-letrare duke e zbatuar në interpretimin e veprave letraro-artistike dhe letraro-shkencor të cilat janë të parapara me planin dhe programin mësimor; shfrytëzon edhe vepra të zhanreve të tjera, jashtë obligatives. 2GJSH.3.2.3. Në procesin e interpretimit të veprave përkatëse, zbaton metodat adekuate të qasjes së brendshme e të jashtme. 2GJSH.3.2.4. I vëren dhe i argumenton format poetike (epiko-lirike) sipas strukturës së pjesëve apo veprave gjegjëse e publicistike si: esenë, biografinë, autobiografinë, memoarin apo kujtimin, ditarin, udhëpërshkrimin, reportazhin, fejtonin; vëren dukuritë stilistike në tekst. 2GJSH.3.2.5. E di se në veprat e gjata letrare, funksionin e kryen autori ose narratori ndërkaq përdorimi i caktuar bëhet në harmoni me kërkesat e motivimit artistik dhe këtij motivimi i nënshtrohet edhe përdorimi i gjuhës me ngjyrim emocionues dhe afektiv. 2GJSH.3.2.6. Gjatë interpretimit dhe vlerësimit të veprave letraro-artistike dhe letraro- shkencor, zbaton dhe krahason tiparet historike e letrare (stilistike) të letërsisë shqipe e botërore. 2GJSH.3.2.7. I vëren e i interpreton problemet dhe idetë në veprën letrare dhe qëndrimet e tij mund t’i argumentojë në bazë të tekstit primar dhe kontekstit letrar. 2GJSH.3.2.8. Për ta interpretuar (njohur) apo për t’i bërë analizë filologjike veprës letrare, duhet të ketë njohuri të caktuara, një kulturë letrare nga leximi i veprave të tjera që për nga rëndësia hyjnë në radhën e kryeveprave nacionale e botërore. 2GJSH.3.2.9. Pasi t’i ketë lexuar veprat letrare shqipe e botërore, të cilat janë obligative, dhe veprat letrare me përzgjedhje, vërehet aftësia e tij shprehëse kundrejt të tjerëve dhe me këto zhvillohet e pasurohet edhe më shumë identiteti i tij kulturor e arsimor.	• përcakton dhe analizon fabulën e një teksti; • analizon ngjarjet kryesore të një teksti; • dallon ngjarjet që shënojnë hyrjen, pikën e lidhjes, zhvillimin, pikën kulmore, zgjidhjen, si dhe shpjegon funksionin dhe rëndësinë e tyre; • dallon konfliktin/et në një tekst dhe shpjegon mënyrën se si zgjidhen ato në vepër; • analizon rolin e didaskalive në tekste dramatike; • analizon personazhet duke u bazuar në përshkrimet e autorit dhe mendimet, fjalët, veprimet, bindjet etj.; • evidenton ngjashmëritë dhe dallimet ndërmjet personazheve (karakteri, sjelljet etj.); • dallon llojet e personazheve (reale, historike, të trilluara, mitologjike, të jashtëzakonshme, kryesore, dytësore); • përshkruan dhe analizon mjedisin dhe kohën në një vepër letrare; • veçon mjetet artistike që përdor autori për të dhënë mjedisin dhe kohën; • analizon gjendjen emocionale që krijohet nga mjedisi, koha apo rrethanat e një tekst; • dallon temën dhe motivet e një teksti; • analizon dhe shpjegon mënyrën që zgjedh autori për të shtjelluar një temë ose një motiv të caktuar; • veçon tiparet e stilit dhe analizon e shpjegon se si ndikojnë ato te lexuesi dhe në tekst, si p.sh.:gjuha (p.sh., zgjedhja e fjalëve); • përdorimi i gjuhës së figurshme (krahasimi, metafora, personifikimi, simboli, epanastrofeja hiperbola, ironia etj.); • muzikaliteti (ritmi, rima, strofa, aliteracioni, onomatopeja, asonanca etj.); • rrëfimtari dhe veta e rrëfimit (veta e parë, veta e tretë);	Lektura shtëpiake: 7. Xh. Bajron - Çajld Harold 8. Jeronim de Rada - Këngët e Milosaos 9. Naim Frashëri - Bagëti e Buqësia 10. Sami Frashëri - Besa 11. Onore Balzak - Xha Gorio 12. Sharl Bodler - Lulet e së keqes *Vërejtje: arsimtari mund të bëjë zgjedhje të lirë të lekturave shtëpiake në pajtueshmëri me planin dhe programin për klasën e tretë të Gjimnazit.
2GJSH.1.3.1. Flet qartë duke respektuar drejtshqiptimin (ortoepinë) e gjuhës letrare; zbaton theksin (akcentin) gjuhësor-letrar ose e krahason akcentin e tij me atë letrar me tendencë të përshtatjes; Rrjedhshëm dhe qartë lexon me zë tekstet letrare dhe joletrare; shprehimisht lexon dhe lehtë i tregon tekstet letrare artistike; Në situata formale flet për temat e thjeshta si: nga fusha e gjuhës, letërsisë dhe të kulurës duke u shërbyer me shprehje korrekte gjuhësore; Pra, flet qartë, pa pengesa, pa dridhje të zërit e pa pauza të mëdha; Sipas nevojës, përdor teminologjinë shkencore për gjuhën dhe letërsinë, duke e përshtatur me rastet apo situatat, bashkëfolësin ose përdor edhe mjetet gjuhësore verbale a joverbale sidomos mimikën, gjestikulacionin, lëvizjet e duarve etj, që në gjuhësi njihet me emrin Semiotikë; Ka kulturë të të dëgjuarit kur dikush flet në gjuhën e tij dhe me vëmendje dëgjon e kupton ligjëratat nga fusha e gjuhësisë, letërsisë dhe kulturës dhe kështu gjatë dëgjimit të ndonjë ligjërimi, mund të marrë shënime;	• merr pjesë në diskutime për tema të ndryshme, mbështet ose kundërshton një pozicion të caktuar, merr në konsideratë qëllimin, audiencën dhe situatën në një diskutim, si dhe përmbledh përfundimet e një diskutimi; • dallon karakteristikat e gjuhës së folur si një formë komunikimi, si dhe krahason përdorimet e kësajgjuhe në shkollë dhe në komunitet; • realizon prezantime të ndryshme me gojë, përdor strategjitë e duhura për të përmbushur qëllimin që ka dhe, për të tërhequr vëmendjen dhe interesin e audiencës, respekton kohën gjatë prezantimit; • përdor TIK-un për të realizuar prezantime të ndryshme, sidomos në situata formale.	Gjuha e medies; Gazeta; Publiciteti, reklama; Tekstet e digjitalizuara.
2.GJSH.1.3.2. Dukë folur apo shkruar për ndonjë temë nga gjuha, letërsia apo për jetën shoqërore, e strukturon rrëfimin dhe i lidh pjesët në mënyrën e duhur; Dallon të rëndësishmen nga e parëndësishmja dhe i përmbahet temës kryesore; Shkruan një tekst duke u shërbyer nga përshkrimi e ekspozicioni dhe shkurtazi përshkruan ndjenjat e tij dhe përjetimin e pjesës letrare ose të ndonjë pjese tjetër artistike; Rrëfen tekstin letrar artistik dhe i ndanë pjesët kryesore. Në fund jep një përmbledhje (rezyme) të tekstit letrar ose joletrar; 2GJSH.1.3.3. Në diskutime me temë nga gjuha, letërsia dhe kultura, në pika të shkurtëra mund ta shpreh dhe ta argumentojë idenë ose qëndrimin për të cilin angazhohet; Pra, ai mund të flasë ngadalë duke u mbështetur kryesisht në fakte; Është në gjendje ta dëgjojë mendimin e tjetrit dhe ta marrë parasysh gjatë argumentimit të tij; Shkruan tekst me temë nga gjuha, letërsia dhe kultura; 2GJSH.1.3.4. Shfrytëzon librin drejtshkrimor të gjuhës shqipe; zbaton rregullat elementare të drejtshkrimit dhe mund të shërbehet me botime të tjera nga Ortografia; Në të shkruar ndan pjesët tekstit, jep titujt dhe nëntitujt, citon dhe parafrazon; Bën punimin e maturës duke respektuar rregullat e shkruarjes së punimit shkencor (përdor fusnotat, shkruan përmbajtjen dhe bibliografinë); Shkruan letra zyrtare dhe jozyrtare, biografi (CV), lutje, ankesë, kërkesë; Di të mbushë formularë të ndryshëm etj.; 2GJSH.1.3.5. Ka aftësinë që në mënyra të ndryshme (informim, mësim, zhvillim personal, përjetim estetik, argëtim …) të lexojë tekstet të rëndësisë (tekstet letrare, tekste profesionale, shkencore, popullore) nga fusha e shkencës për gjuhën dhe letërsinë, tekstet nga mediet; tekstet që janë të përshtatshme për përpunimin e planit për gjuhë dhe letërsi); zbaton strategjitë e të lexuarit; 2GJSH.1.3.6. Kupton tekstin letrar e joletrar dhe njeh rëndësinë e tyre, gjen informacione nga më të ndryshmet, ndan pjesët kryesore të tekstit; e di kuptimin e përmbajtjes në tekst; krahason informacionet dhe idetë nga dy e më shumë tekste. 2GJSH.1.3.7. Në mënyrë kritike jep sqarim për tekstin letrar e joletrar; dallon faktin objektiv nga interpretimi autorial; vlerëson (dhe argumenton) se a i prezanton autori i tekstit joartistik të gjitha informacionet e nevojshme dhe a jep fakte të mjaftueshme e të besueshme për atë që thotë; vlerëson se a është neutral autori i tekstit ose i angazhuar apo i anshëm dhe e arsyeton vlerësimin e tij; njeh gjuhën e urrejtjes, diskriminimit, sharjes dhe për këto çështje ka qëndrim negativ. 2GJSH.1.3.8. Njeh strukturën, elementet e ndryshme, figurat stilistike (metoniminë, metaforën, asonancën, aliteracionin, onomatopenë, anaforën…); Njeh domethënien konotative të fjalës në kontekstin e dhënë dhe kupton qëllimin e domethënies konotative në tekstin letrar dhe joartistik; vlerëson domethënien e fjalëve të panjohura në bazë të kontekstit dhe modelit të formacionit; kupton domethënien e leximit për pasurimin e fondit leksikor. 2GJSH.2.3.1. Nëpër situatat zyrtare dhe para auditoriumit më të gjerë, flet për temat nga fusha e gjuhës, letërsisë dhe kulturës, duke e përdorur gjuhën letrare dhe terminologjinë përgjegjëse; merr pjesë në bisedat publike ku ka më shumë pjesëmarrës; vlerëson auditoriumin dhe e përshtat fjalimin e tij sipas mundësive dhe kërkesave të tij; në të folur duhet ta zhvillojë më shumë kulturën e tij shprehëse; me vëmendje dëgjon prezantimet nga të tjerët (psh. ligjëratat) me temë nga gjuha, letërsia dhe kultura etj. 2GJSH.2.3.2. Ndërton tekstin e folur a të shkruar nga gjuha, letërsia etj., duke e karakterizuar nga kohezioni dhe koherenca, pra me mënyrën se si lidhen midis tyre në bazë të rregullave gramatikore të gjuhës njësitë që e përbëjnë tekstin (kohezioni) dhe me organizimin logjik të tekstit me mënyrën se si gjykimet dhe arsyetimet lidhen midis tyre (koherenca); në diskutimet e shkruara apo të folura, shpreh idetë dhe argumenton qëndrimet e tij; përkujdeset që të shkruaj e të folë në mënyrë të drejtë duke respektuar normën gjuhësore pa bërë ndonjë digresion (shmangie) nga rregullat; shfaq përjetimin dhe përshtypjet e tij rreth pjesës letrare ose artistike; rrëfen tekstin letrar dhe jep një përfundim për të sipas mundësive të tij shprehëse; zbaton rregullat drejtshkrimore etj. 2GJSH.2.3.3. Për të pasur një informim edhe më te gjerë, pra për ta zhvilluar aftësimin personal dhe për ta arritur përjetimin letrar e estetik, lexon tekste edhe më të ndërlikuara si tekste letraro-artistike, tekste shkencore, tekste nga mediet etj; ëshët i apasionuar pas leximit; zbaton dhe zgjedh strategjitë e përshtatshme të leximit. 2GJSH.2.3.4. Kupton tekstin joletrar; nxjerr thelbin e tij; gjen pjesët e nënkuptueshme, por edhe e shtjellon tekstin në fjalë; gjen idenë kryesore; krahason informacionet dhe idetë nga dy e më shumë tekste për të kuptuar aspektin domethënës e stilistik; i gjen dhe i analizon motivet dhe figurat, të cilat paraqiten në veprën letrare; interpreton tekstet duke u mbështetur në tekstet e tjera letrare.	• përdor strategjitë e të dëgjuarit dhe kupton tekste të llojeve të ndryshme; • analizon tiparet e formës e të përmbajtjes së teksteve; • përdor material udhëzuese dhe hulumton në leksikun e teksteve të ndryshme për të pasuruar fjalorin; • përdor, në mënyrë efektive, programet e TIK-ut për të komunikuar dhe për të bashkëpunuar me bashkëmoshatarët gjatë procesit të të nxënit, duke përfshirë edhe të nxënit në distancë; • vlerëson cilësinë e informacionit të gjetur nga një shumëllojshmëri burimesh dhe mediesh; • është aktiv dhe i pavarur në procesin e mësimdhënies dhe të të nxënit për gjetjen dhe përdorimin e metodologjive që lehtësojnë këtë proces.
2GJSH.2.3.5. Në mënyrë kritike jep vlerësim për tekstin letrar joartistik; ndan faktin objektiv nga interpretimi autorial; vlerëson neutralitetin (anshmërinë) e autorit; vlerëson se a është i përshtatshëm për planin dhe programin mësimor nga gjuha dhe letërsia shqipe autori i tekstit argumentues; prezanton të gjitha informatat dhe faktet e autorit për ato që i thotë. 2GJSH.2.3.6. Vlerëson se a është i përshtatshëm për planin dhe programin mësimor nga gjuha dhe letërsia shqipe autori i tekstit joartistik; teksti a është koheziv dhe koherent, a janë dhënë idetë qartë dhe saktë; vëren dukuritë stilistike; vëren se sa ndikojnë pjesët e caktuara të tekstit për ta kutpuar atë. 2GJSH.3.3.1. Diskuton për temat komplekse nga gjuha, letërsia dhe kultura; flet për tekstet letrare dhe joletrare duke shfrytëzuar terminologjinë profesionale. 2GJSH.3.2.2. Prezanton në situatat zyrtare dhe para auditoriumit më të gjerë paraqitet me tema nga fusha e gjuhës, letërsisë dhe kulturës; është orator dhe paraqet qëndrimet e tij para auditoriumit me argumente; gjatë ligjërimit përdor fjalë dhe shprehje nga gjuha amtare duke respektuar normën e gjuhës standarde etj. 2GJSH.3.3.3. Shkruan në mënyrë kompozicionale e logjike tekstin profesional me temë nga gjuha dhe letërsia si edhe artikullin gazetaresk. 2GJSH.3.3.4. I mbledh, i shënon dhe në fund i përpunon informacionet nga tekstet letrare joartistike në bazë të rregullave të parapara. 2GJSH.3.3.5. Teksti mendon se ka një strukturë dhe organizim të brendshëm, kuptohet pa vështirësi, lexohet me kënaqësi, pra bart informacionin te lexuesi dhe është i shkruar sipas rregullave të ndërtimit të fjalive dhe të periudhave; 2GJSH.3.3.6. I njeh stilet funksionale të shqipes standarde (stili i letërsisë artistike, stili politiko-shoqëror, stili stili shkencor-teknik, stili juridik-administrativ) dhe të gjitha këto (stile) mund t’i trajtojë sipas veçorive të tyre leksikore. 2GJSH.3.3.7. Në të shkruar, përdor shenjat e pikësimit varësisht nga lloji i fjalive (dëftore, pyetëse, dëshirore, nxitëse, urdhërore).

Fjalët kyçe: gjuhë shqipe, letërsi shqipe, kultura e gjuhës

UDHËZIME DIDAKTIKO - METODIKE PËR REALIZIMIN E PROGRAMIT

Programin e mësimdhënies dhe nxënies të Gjuhës dhe Letërsisë shqipe përbëhet prej tri fushave/lëmive mësimore: Letërsisë, Gjuhës dhe Kulturës së Gjuhës. Shpërndarja e rekomanduar e orëve sipas fushave të njihurive është: Letërsi -36 orë, Gjuhë -34 orë dhe Kultura e gjuhës - 20 orë. Fondi i përgjithshëm i orëve, në nivelin vjetor, është 90 orë. Të tri fushat e programit të mësimdhënies dhe nxënies janë të ndërlidhura dhe nuk mund të mësohen të ndara dhe pa bashkëpunim ndërmjet njëra - tjetrës.

I. PLANIFIKIMI I MËSIMDHËNIES DHE NXËNIES

II. REALIZIMI I MËSIMIT DHE NXËNIES

LETËRSIA

Programi i ri bazohet në njohjen e natyrës dhe rolin e veprës letrare, si dhe njohjen e dallimit të teksteve letrare dhe jo letrare, përkatësisht korelaciont të tyre.

GJUHA

Granmatika

Drejtshkrimi

Drejtshqiptimi

KULTURA E GJUHËS

Në këtë moshë duhet shqyrtuar specifikat e dy stileve funksionale, atij letraro - artistik dhe publicistik.

Në çdo gjysmëvjetor punohen nga dy detyra (hartime) me shkrim (gjithsej katër në vit).

Rekomandohet të punohen tetë detyra (hartime) me shkrim (përmbajtje të shkruara).

III. PËRCJELLJA DHE VLERËSIMI I MËSIMIT DHE NXËNIES

Sledeći