ODLUKA O UTVRĐIVANJU NADGROBNOG SPOMENIKA JOŽEFA KIŠA U VRBASU ZA SPOMENIK KULTURE ("Sl. glasnik RS", br. 4/2024)

1. Nadgrobni spomenik Jožefa Kiša u Vrbasu utvrđuje se za spomenik kulture.

Nadgrobni spomenik Jožefa Kiša u Vrbasu (u daljem tekstu: spomenik kulture) nalazi se na teritoriji Opštine Vrbas, blizu severozapadnog ulaza u Vrbas, iznad stare prevodnice Velikog bačkog kanala.

2. Spomenik kulture je u obliku trostranog obeliska na postamentu, izgrađen od kamena. Obelisk je visok 2,80 metara i završava se bronzanom kuglom na vrhu. Postament je kvader osnove 105x70 cm, i visine 2,12 m. Raščlanjen je na profilisani bazis, trup na kom se nalazi mermerna ploča sa epitafom i završni venac sa trouglastim timpanonom. Iza spomenika leži grobnica sa betonskim opsegom i pokrivnom betonskom pločom dimenzija 3x5 m. Opseg i ploča prekriveni su teracom, kao i zaštitni betonski trotoar oko spomenika i grobnog mesta. Na arhivskoj fotografiji vidi se da je prvobitni opseg bio zidan opekom i fugovan, završen prstenom od koso zidane opeke sa padom prema spolja, bez pokrivne ploče već ukrašen niskim zelenilom.

Na južnoj strani postamenta, na pravougaonoj površini ispod trouglastog timpanona na latinskom jeziku uklesan je epitaf "M.S.E. Josephus Kiss. Nobilis. Hungarus. Qvem Immortalem. Esse. Hicce Francisci Canalis. Testatur. In mortalem Fuisse. Hoc. Marmor. Fatetur. - Natus Budae D. XIV ante. Calend aprilis Anno R. S. M.D.C.C.IIL. Denatus. Zomborini. Apud. Bacsienses. D. III. IDUM. MARTII ANNO M.D.C.C.C.XIII." koji u prevodu glasi: "Ovde leži Jožef Kiš, mađarski plemić. Da je on besmrtan potvrđuje Francov kanal. Da je bio smrtan svedoči ovaj mermer. Rođen u Budimu 14 dana pre aprilskih kalenda 1748. godine. Umro u Somboru kod bačkih prijatelja trećeg dana martovskih ida 1813. godine".

Spomenik kulture je u dobrom stanju, s tim da postoje manja oštećenja na njemu.

3. Granica spomenika kulture se kreće spoljnim ivicama katastarskih parcela br. 3108/1 i 3108/2 KO Vrbas, u državnoj svojini, a obuhvata katastarske parcele br: 3108/1 i 3108/2 KO Vrbas, u državnoj svojini.

Granica zaštićene okoline spomenika kulture se kreće spoljnim ivicama katastarskih parcela br. 1218/2, 1220/1, 1220/2, 1222, 3225/1 i 3225/2 sve KO Vrbas, a obuhvata katastarske parcele br. 1218/2, 1220/1 i 1220/2 KO Vrbas, u privatnoj svojini, 1221/1, 1221/2, 1222, 1223/1 i 1223/2 KO Vrbas, u društvenoj svojini, i 3225/1 i 3225/2 KO Vrbas, u javnoj svojini.

4. Spomenik kulture je u vlasništvu Republike Srbije.

Zaštićena okolina spomenika kulture je u vlasništvu više lica.

5. Jožef Kiš (Jozsef Kiss, Josephus Kiss) rođen je 1748. godine u Budimu u plemićkoj porodici, a preminuo je u Somboru i sahranjen je 1813. godine na svome imanju u Vrbasu. U Apatin, centar za naseljavanje Nemaca u Bačkoj, njegov otac Janoš Kiš, kao nadzornik vojnog magacina, doselio se sa porodicom 1754. godine. Po očevoj smrti, u Beču je završio Inženjersku vojnu akademiju (1766-1768). Nakon završetka akademije, sa bratom Gaborom, koji je bio istog obrazovanja, odlazi na studijska putovanja po Engleskoj, gde stiče, u to vreme, najnovija saznanja iz hidrotehnike. Kada je Dvorska kancelarija u Beču donela Dekret o plovidbi 1780. godine, kao inženjer Direkcije za plovidbu, vraća se da radi u Bačkoj, a od 1782. godine živi u Apatinu. Učestvovao je u mnogim poslovima vezanim za područje Bačke, kartografski je snimio sekciju za koju je bio zadužen - tok Dunava od Batine do Kupusine. U periodu tzv. jozefinske kolonizacije od 1782. do 1786. godine radio je na izgradnji novih i rekonstrukciji postojećih naselja, izradio je ortogonalni plan naselja Crvenka i utvrdio tip kolonističke kuće, plan rimokatoličke crkve u Srbobranu, grkokatoličke u Kucuri i dr. Kako je u opis njegovog posla, pored ostalog, spadalo isušivanje bara, močvara i njihovo pretvaranje u plodnu zemlju sproveo je kopanje prvog kanala 1785. godine između Kule i Vrbasa a potom i drugog kanala, zapravo šireg šanca, između Sivca i Vrbasa 1787. godine u cilju odvođenja površinskih voda. Veliki bački kanal "Francov kanal" izgrađen je prema projektu braće Jožefa i Gabora Kiša: koristeći već prokopane kanale i kanalisanu dolinu Crne bare njih dvojica će biti njegovi prvi graditelji. Na njihovom planu - karti iz 1792. godine prikazana je hidrografija Bačke sa lokacijom naselja i ucrtanom trasom plovnog kanala od Bačkog Monoštora na Dunavu do Velikog Gradišta na Tisi i 4 prevodnice: u Bačkom Monoštoru, Malom Staparu, Vrbasu i Bačkom Gradištu. Kanal od Bačkog Monoštora do Bačkog Gradišta, koji je prema ovom planu izgradilo Akcionarsko društvo 1802. godine, bio je dugačak oko 110 kilometara. Jožef Kiš, zbog teškoća u izgradnji kanala, pao je u nemilost bečkog dvora i smenjen sa funkcije direktora kanala 1797. godine.

Spomenik kulture postavljen je početkom 19. veka u Vrbasu, 350 metara udaljen od obale kanala, na uzvišenju iznad prevodnice i kamena temeljca Velikog bačkog kanala, najvećeg hidrograđevinskog sistema sagrađenog u Podunavlju i jugoistočnoj Evropi krajem 18. i početkom 19. veka.

Spomenik kulture čuva sećanje na znamenitu ličnost projektanta i graditelja Jožefa Kiša i njegovu vizionarsku ulogu u izgradnji Velikog bačkog kanala, hidrotehničkog poduhvata koji je preoblikovao izgled današnje Bačke i omogućio njegovo pretvaranje iz močvarnog u prostor prihvatljiv i pogodan za život.

6. Kategorija spomenika kulture je kulturno dobro (kulturno dobro III kategorije).

7. Utvrđuju se sledeće mere zaštite spomenika kulture:

1) bliži uslovi čuvanja, održavanja i korišćenja kulturnog dobra:

- očuvanje postojećeg izgleda spomenika, u postojećem materijalu i obliku, obnova originalnog teksta epitafa, vraćanje prvobitnog izgleda grobnici;

2) stručne i tehničke mere zaštite radi obezbeđivanja kulturnog dobra od propadanja, oštećenja, uništenja i krađe:

- vođenje elektro i TT vodova podzemnim putem.

3) način obezbeđivanja korišćenja i dostupnosti kulturnog dobra javnosti:

- uređenje pristupa spomeniku - izrada i održavanje pristupne staze u opeci;

- urbanističko i komunalno uređenje, hortikulturno opremanje, negovanje dekorativne flore koja ne narušava vizure i redovno održavanje prostora u funkciji spomenika kulture;

- postavljanje dekorativne rasvete i sigurnosnog sistema;

4) ograničenja i zabrane u pogledu raspolaganja kulturnim dobrom i njegove upotrebe, u skladu sa zakonom:

- za objekte u javnoj svojini u skladu sa odredbama Zakona o javnoj svojini;

5) ograničenja, odnosno zabrane izvođenja određenih građevinskih radova, promene oblika terena i korišćenja zemljišta u okviru zaštićene okoline kulturnog dobra, kao i promene namena pojedinih kulturnih dobara:

- zabrana korišćenja prostora prostorno kulturno-istorijske celine načinima koji nisu u skladu sa njegovom prirodom, namenom i značajem;

- zabrana promene primarne kultno-memorijalne namene prostora;

- zabrana radova koji mogu ugroziti statičku bezbednost spomenika kulture;

- zabrana gradnje ili postavljanja objekata trajnog ili privremenog karaktera koji svojom namenom, volumenom ili gabaritom mogu ugroziti ili degradirati spomenika kulture, i koji nisu u svrhu spomenika kulture;

- zabrana postavljanja sredstava za oglašavanje i telekomunikacionih antena u okviru prostorno kulturno-istorijske celine;

- zabrana odlaganja, skladištenja i deponovanja otpadnih i opasnih materija;

6) uklanjanje građevinskog ili drugog objekta čije postojanje ugrožava zaštitu ili korišćenje kulturnog dobra.

Utvrđuju se sledeće mere zaštite zaštićene okoline spomenika kulture:

1) bliži uslovi čuvanja, održavanja i korišćenja zaštićene okoline spomenika kulture:

- redovno i uredno održavanje zaštićene okoline;

- očuvanje vizure;

- očuvanje postojeće pristupne vedute;

- očuvanje postojeće namene zemljišta;

2) stručne i tehničke mere zaštite radi obezbeđivanja zaštićene okoline spomenika kulture od propadanja, oštećenja, uništenja i krađe:

- vođenje elektro i TT vodova podzemnim putem;

- uređenje prostora oko postojećeg objekta, nekada zgrade u okviru kompleksa prevodnice Vrbas, na južnom delu k.p. 1223/1 KO Vrbas;

- izvođenje infrastrukturnih radova dozvoljeno je u skladu sa posebnim merama nadležne ustanove zaštite nepokretnih kulturnih dobara;

- urbanističko i komunalno uređenje, hortikulturno opremanje, negovanje dekorativne flore i redovno održavanje prostora zaštićene okoline, a posebno oko kanala, u funkciji spomenika kulture;

3) način obezbeđivanja korišćenja i dostupnosti zaštićene okoline spomenika kulture javnosti.

4) ograničenja i zabrane u pogledu raspolaganja zaštićenom okolinom spomenika kulture i njegove upotrebe, u skladu sa zakonom;

- za objekte u javnoj svojini u skladu sa odredbama Zakona o javnoj svojini;

5) ograničenja, odnosno zabrane izvođenja određenih građevinskih radova, promene oblika terena i korišćenja zemljišta u okviru zaštićene okoline kulturnog dobra, kao i promene namena pojedinih kulturnih dobara:

- zabrana izgradnje objekata trajnog ili privremenog karaktera na k.p. 1218/2, 1220/1, 1220/2, 1221/1, 1221/2 i 1222 KO Vrbas;

- zabrana izgradnje objekata trajnog ili privremenog karaktera koji svojim gabaritom, volumenom i arhitekturom mogu ugroziti nasleđeni ambijent na strelištu pored spomenika, na k.p. 1223/1 i 1223/2 KO Vrbas, osim izuzetno u skladu sa posebnim merama nadležne ustanove zaštite nepokretnih kulturnih dobara;

- zabrana prosipanja, odlaganja i privremenog ili trajnog deponovanja otpadnih i opasnih materija;

6) uklanjanje građevinskog ili drugog objekta čije postojanje ugrožava zaštitu ili korišćenje kulturnog dobra.

8. Grafički prikaz osnove spomenika kulture i njegove zaštićene okoline sa objektima koji se u njoj nalaze, sa katastarskim i zemljišnoknjižnim podacima, u prilogu je ove odluke i čini njen sastavni deo.

9. Ova odluka stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u "Službenom glasniku Republike Srbije".

 

GRANICA SPOMENIKA KULTURE NADGROBNOG SPOMENIKA JOŽEFA KIŠA U VRBASU

GRAFIČKI PRIKAZ OSNOVE SPOMENIKA KULTURE
I NJEGOVE ZAŠTIĆENE OKOLINE SA SVIM OBJEKTIMA KOJI SE U NJOJ NALAZE