ODLUKA

O UTVRĐIVANJU KOMPLEKSA SINAGOGE U APATINU ZA SPOMENIK KULTURE

("Sl. glasnik RS", br. 4/2024)

1. Kompleks sinagoge u Apatinu utvrđuje se za spomenik kulture.

Kompleks sinagoge u Apatinu (u daljem tekstu: spomenik kulture) nalazi se na teritoriji opštine Apatin, u Apatinu, u Ulici Ognjena Price broj 5.

2. Spomenik kulture sastoji se iz zgrade sinagoge pravougaone osnove i zgrade rabinove kuće osnove u obliku slova "G" prislonjene uz nju. Zgrada sinagoge je prizemna, jednostavne pravougaone osnove orijentisana jugoistok - severozapad. Po tipologiji jevrejskih sakralnih građevina pripada tipu sinagoga - gradska kuća. Svojom oltarskom fasadom postavljena je na regulacionu liniju. Krov je dvovodan i pokriven starim biber crepom. Građena je u kombinaciji ćerpiča i stare opeke. Prostor sinagoge je pravougaone osnove 6,70 x 13,40 m, visine 5 m. U nju se pristupa iz dvorišta ulazom na bočnoj jugozapadnoj fasadi. Ulaz ima drvene dvostruke dvokrilne vratnice. Spoljna krila su puna, a unutrašnja zastakljena i iznad njih se nalazi odvojeno nadsvetlo - kvadratni prozor čija krila se otvaraju ka spolja. Neposredno naspram ulaznih vrata sada se nalazi bazen od crvenog kamena, pravougaone osnove, ukopan u pod sa izdignutom kamenom ogradom, ukupne dubine 190 cm. Stepeništem se sa dve strane silazi na dno. Bazen je najverovatnije nastao posle Drugog svetskog rata kada je zgrada sinagoge prodata baptističkoj crkvi. Na ovakav zaključak ukazuju dva podatka. Mikve - ritualno kupatilo nalazi se u samom prostoru sinagoge isključivo u ortodoksnim jevrejskim zajednicama kakvih u Apatinu nikada nije bilo; ritual kupanja i očišćenja je značajan za službu baptističke crkve te je moguće ovakvo kupatilo očekivati u baptističkoj bogomolji. Moguće je da crveni kamen kojim je kupatilo izgrađeno potiče iz neke od pratećih prostorija sinagoge u kojima bi se moglo očekivati postojanje mikve. Ostatak poda i stepenice su betonski, tako da najverovatnije potiču iz perioda posle Drugog svetskog rata. Desno od kupatila se nalaze vrata koja vode iz prostora sinagoge u rabinov stan. Desno od vrata, vezani za dovratnik su dva kamena stepenika, koja su verovatno vodila na drvenu platformu u visini zidane ograde sadašnjeg bazena. Platforma i oplata oko nje nastavljale su se i sa druge strane bazena. Moguće je da se radi o platformi odvojenoj ogradom od ostatka unutrašnjosti sinagoge koja je imala funkciju galerije za žene. Pod na mestu na kome je moguće bila platforma je pokriven kamenim kvadratnim pločama 19,50 x 19,50 debljine 4,50 cm, dok je na ostatku poda betonska ploča. To ukazuje na mogućnost da se radi o adaptaciji za potrebe izgradnje bazena. Na suprotnom, jugoistočnom delu prostorije se nalazi lučno zasvedena niša za Toru sa drvenim vratnicama. Tavanica je ravna i malterisana štuk malterom na daščanoj podlozi, ukrašena molerskom dekoracijom sa stilizovanim barokno-rokajnim motivima u uglovima. Odlikuje i obrnuti smer natpisa na hebrejskom. U centralnom delu je iluzionistički oslikano nebo sa zavetnim pločama Božjih zapovesti. Vreme nastanka ove slikane dekoracije je za sada nejasno. Moguće je da je ova scena nastala neposredno po izgradnji sinagoge, ali je isto tako mogla biti obnavljana ili čak potpuno oslikana u 20. veku. Delovanje Rudolfa Udvarija (1898-1960) odličnog slikara dekoratera, koji je od treće do šeste decenije 20. veka oslikao čitav niz crkava u Apatinu, Sonti, Kupusini i drugim okolnim mestima, ali i tavanicu Doma kulture u Apatinu, uz izgled tavanične dekoracije apatinske sinagoge ozbiljno upućuje na pretpostavku da bi to mogao biti njegov rad.

Dekoracija fasada sinagoge je svedena, a jedino fasada prema ulici ima ukras od lezena na krajevima i vencem arkadica na konzolama koji se lomi po ivici zabata. Iznad ploče sa zapovestima u temenu zabata montiran je kameni krst u vremenu kada je sinagoga pretvorena u adventističku crkvu. Na ovoj fasadi su dva visoka prozora sa prelomljenim lukom i kružnim okulusom između njih, što je tradicionalni način ukrašavanja oltarskih fasada sinagoge. Bočna dvorišna fasada ima tri pravougaona prozora. Dva prozora su dvokrilni sa nadsvetlom identične visine i krilima koja se otvaraju ka unutra. Ovi prozori se ponavljaju u istom obliku i na suprotnoj fasadi prema susednom objektu. Na dvorišnoj fasadi nalazi se još jedan pravougaoni prozor iste visine u širini jednog krila. I fasada prema susedu ima manji jednokrilni prozor kao i jedan dvostruki istih dimenzija kao ostali dvokrilni sa spoljnim krilima koji se otvaraju ka spolja, ravnim potprozornikom i završetkom u obliku potisnutog luka. Oba jednokrilna prozora imaju ravan potprozornik u unutrašnjosti, dok svi ostali prozori na bočnim fasadama imaju zakošeni potprozornik i završetak u obliku pritisnutog luka. Na svim zidovima se uočava prisustvo nepečene opeke, ćerpiča, sa crnim tragovima osim na bočnom zidu prema komšiji. Istom tipu sinagoge i stilskom pravcu romantizma oslonjenog na romaniku pripadaju i sinagoge u Zemunu (aškenaska sinagoga izgrađena 1863. godine) i Somboru (izgrađena 1864. godine po projektu Karla Gfelera, danas zgrada Gradskog komunalnog preduzeća), veće od apatinske, i po gabaritu i po spratnosti.

Uz zgradu sinagoge nalazio se stan rabina. Zgrada osnove u obliku slova "G" zajedno sa školom sa dve učionice prostirala se do kraja parcele. Ove zgrade nisu sačuvane u prvobitnom izgledu jer su u toku korišćenja više puta prilagođavane svrsi i nameni. Poslednja namena je bilo stanovanje. Originalni zidovi iz vremena gradnje su od ćerpiča debljine 50 cm. Od originalne stolarije sačuvana su dva prozora, dvostruki, dvokrilni i trokrilni, sa nadsvetlom i troje vrata kojima se nekada izlazilo na trem. Deo nekadašnjeg trema popločan je kamenim kvadratnim pločama istog oblika i dimenzija kao u sinagogi. Dvostruki dvokrilni prozori sa nadsvetlom na fasadi prema susedu prvobitnog su oblika. Sva stolarija je obojena u golubije plavu boju. U većini prostorija je sačuvan originalni pod od drvenih dasaka. Na kraju parcele pored stana rabina nalazila se ritualna klanica koja je srušena.

Stanje spomenika kulture je loše. Krovna konstrukcija je u solidnom stanju, limarija je u potpunosti devastirana i potrebno ju je zameniti, a biber crep pretresti ili zameniti oštećene crepove. Na svim zidovima se u donjim zonama uočava prisustvo vlage, malter se kruni i otpada. Na mestima gde je malter oguljen uočava se devastacija nepečene opeke - ćerpiča, sa crnim tragovima. Na uglovima severnog zida zgrade sinagoge uočavaju se dve velike vertikalne statičke pukotine koje se protežu celom visinom. U gornjim zonama i na tavanici se uočavaju mrežaste pukotine. Malter na fasadnim površinama je u potpunosti degradiran, kruni se i otpada. Stolarija je u lošem stanju, delovi su truli, boja se ljuspa i otpada. Pod u zgradi sinagoge je betonski sa tragovima uklonjene hidroizolacije. Pod u ostalim delovima od terakot ploča i dasaka postavljenih na nabijenu zemlju, na pojedinim mestima nedostaju terakot ploče ili gde su očuvane ispadaju iz položaja.

3. Granica spomenika kulture kreće se spoljnim ivicama katastarskih parcela br. 2013/1 i 2013/2 KO Apatin. Spomenik kulture obuhvata katastarske parcele br. 2013/1 u javnoj i 2013/2 u privatnoj svojini, sve KO Apatin.

Granica zaštićene okolina spomenika kulture kreće se spoljnim ivicama katastarskih parcela br. 2007/2, 2012, 2013/1 i 2013/2 KO Apatin. Zaštićena okolina spomenika kulture obuhvata katastarske parcele br. 2007/2 i 2012 KO Apatin, u mešovitom vlasništvu.

4. Spomenik kulture tj. objekti na katastarskoj parceli br. 2013/1 KO Apatin su u javnoj svojini (sadašnji imaoci prava korišćenja su Ilona i Ružica Havar), dok je katastarska parcela br. 2013/2 KO Apatin u privatnom vlasništvu Saveza baptističkih crkava u Srbiji - Baptistička crkva Apatin.

Zaštićena okolina spomenika kulture, katastarska parcela broj 2007/2 KO Apatin je u privatnom vlasništvu Aleksandre Rapaić, a katastarska parcela broj 2012 KO Apatin je u privatnom vlasništvu Hrišćanske verske zajednice - Jehovini svedoci.

5. Prvi istorijski podatak o Apatinskoj sinagogi potiče iz 1885. godine kada je osvećena. Osnovano se pretpostavlja da je spomenik kulture nastao proširenjem ili prepravkom starije zgrade, tako da je moguće da je prostor na kome je sadašnji Kompleks u istoj upotrebi od još 18. veka. U Drugom vojnom premeru (1819-1869) na istom mestu na kojem se danas nalazi zabeležena je građevina približnih dimenzija.

Na dan kada je osvećena 1885. godine Kompleks je u svom sastavu, pored sinagoge, imao i ritualno kupatilo - mikve (Mikveh), ritualnu klanicu (Bet Midbahaim šehterja), objekat u dvorištu sa dve prostorije, odnosno učionice za dečake i devojčice, sa stanom za rabina. Škola je prvobitno bila dvorazredna, kasnije, kada su u nju išla i deca drugih konfesija, šestorazredna. Nadzor nad školom vodio je Školski odbor koji je određivala Apatinska jevrejska opština i koji su činili Vilhelm Vajdeman i Maurus Bruk. Škola je zatvorena 1920. godine. Ovu školu su između ostalog pohađali čuveni kompozitor opereta Pal Abraham i književnik, profesor, osnivač Katedre za hungarologiju Filozofskog fakulteta u Novom Sadu Ervin Šinko (rođen kao Ferenc Špicer). Nakon Drugog svetskog rata zgradu je kupila Baptistička crkva. Zgrada je trenutno napuštena i nema namenu.

Spomenik kulture je poslednji očuvani trag jevrejske zajednice Apatina, koja je bila značajan pokretač i pregalac u razvoju i modernizaciji života u Apatinu u privrednom i kulturnom smislu. Vreme nastanka spomenika u ovom obliku, 1885. godina je trenutak kada u celoj Austro-ugarskoj carevini jevrejska zajednica postaje jasno vidljiva ne samo po ulozi u trgovini i privredi već i po zgradama i centrima zajednice. Poseban značaj ima trajanje ovog kultnog mesta koje ima istu namenu od 18. veka do Drugog svetskog rata, a kasnije, zatiranjem jevrejske zajednice u Holokaustu, nastavlja kultnu funkciju kao baptistička bogomolja.

U sklopu i organizaciji Kompleksa Apatinske sinagoge koji se i danas prepoznaju postoji čitav niz neobičnosti i posebnosti. Zahvaljujući nedostatku pre svega pisane i arhivske građe te sećanja nekadašnjih žitelja, deo značenja i porekla pojedinih rešenja i elemenata celine, kao što su položaj mikve i izgled plafonske dekoracije sa obrnutim smerom natpisa na hebrejskom, za sada ne može biti jasno argumentovan i definisan. Upravo taj segment značenja predstavlja izuzetnost ovog spomenika, jer daljim istraživanjem i eventualnim pronalaskom rešenja moglo bi se doći do značajnih zaključaka i dopunskih podataka za razumevanje posebnosti ili tradicionalnosti jevrejske zajednice u Apatinu. Ove osobine svrstavaju Kompleks sinagoge u Apatinu među značajnije primere jevrejske baštine očuvane u Srbiji i regionu. Sinagoga u Apatinu sadrži i snažnu memorijalnu komponentu, s obzirom na sudbinu zajednice kojoj je služila tokom i nakon Drugog svetskog rata. Memorijalni i dokumentarni značaj postavke u nastanku izuzetno je važan u sredini i situaciji fragmentovane i rasute zajednice i njenih materijalnih tragova. Očuvanje ovog Kompleksa u kulturnoj i memorijalnoj funkciji, zbog svoje neobičnosti predstavljao bi primer za ugled i bio bi svakako značajna dopuna mapi kulturne istorije Apatina i šire vojvođanske regije u celini.

6. Kategorija spomenika kulture je kulturno dobro (kulturno dobro III kategorije).

7. Utvrđuju se sledeće mere zaštite spomenika kulture:

1) bliži uslovi čuvanja, održavanja i korišćenja nepokretnog kulturnog dobra:

- očuvanje izvornog izgleda spoljašnje arhitekture i enterijera, horizontalnog i vertikalnog gabarita, oblika i nagiba krova, svih konstruktivnih i dekorativnih elemenata, originalnih materijala, funkcionalnih karakteristika i originalnih natpisa;

- očuvanje osnovnih vrednosti funkcionalnog sklopa i enterijera;

- očuvanje proporcijskih odnosa na fasadama objekata, kao i otvora na fasadama;

- očuvanje postojećih regulacionih i građevinskih linija;

- očuvanje tavanice sinagoge koja sa izrađenom dekoracijom predstavlja raritet i posebnu vrednost čitavog Kompleksa;

- očuvanje autentičnog popločanja starom opekom i parterno uređenje dvorišta;

- očuvanje i dopuna postojećeg vrednog zelenila;

- ažurno praćenje stanja i ispravnosti instalacija;

- izgradnja infrastrukture dozvoljava se samo uz prethodno obezbeđenje arheoloških iskopavanja i adekvatne prezentacije arheoloških nalaza;

- table sa imenima značajnih ličnosti koje su živele u objektima, osvetljenje i dr. na fasadama mogu se postaviti samo prema uslovima nadležnog zavoda za zaštitu spomenika kulture, a prema važećim republičkim i gradskim propisima;

- na dvorišne fasade mogu se postavljati klima-uređaji i drugi tehnički uređaji i instalacije samo uz pribavljene uslove i saglasnost nadležnog zavoda za zaštitu spomenika kulture, a prema važećim republičkim i gradskim propisima i aktima;

- promena namene spomenika kulture je moguća uz uslov da nova namena bude primerena postojećem arhitektonsko-konstruktivnom i funkcionalnom sklopu objekta i da bude javna; posebna pažnja se mora obratiti na zgradu sinagoge koja predstavlja memorijalni prostor;

- dozvoljeno je osavremenjivanje Kompleksa i uvođenje savremenih instalacija u cilju boljeg korišćenja koje se mora izvesti uz poštovanje uslova nadležnog zavoda za zaštitu spomenika kulture;

- dozvoljeno je uređenje, odnosno promena namene potkrovlja samo u objektu nekadašnje rabinove kuće, isključivo u postojećem gabaritu krova sa pristupom iz postojećeg stepenišnog prostora ili neke druge prostorije prizemlja uz uslov da se time ne narušava izvorno funkcionalno rešenje objekta. Osvetljenje se može rešiti putem krovnih prozora u ravni krova;

- obnova stolarije je moguća u svemu prema postojećoj sa izradom šembrana, kempfera i svih ostalih elemenata krila, uz poštovanje postojećih sistema otvaranja, dimenzija, izgleda, položaja i oblika profilacija;

- dozvoljeno je obezbeđivanje energetske efikasnosti Kompleksa, bez narušavanja njegovih originalnih vrednosti;

2) stručne i tehničke mere zaštite radi obezbeđivanja nepokretnog kulturnog dobra od propadanja, oštećenja, uništenja i krađe:

- vođenje elektro i TT vodova i svih drugih kablova podzemnim putem;

- izgradnja i održavanje gradske kanalizacione mreže za odvod atmosferske vode i omogućavanje odvođenja vode od zaštićenih objekata;

- izgradnja i održavanje hidrantske mreže sa pristupima vatrogasnoj službi;

3) način obezbeđivanja korišćenja i dostupnosti kulturnog dobra javnosti:

- očuvanje javnog karaktera spomenika kulture;

- dozvoljava se postavljanje rasvete i informativnih tabli sa podacima o spomeniku kulture;

- dozvoljava se dekorativna rasveta objekata prema uslovima nadležnog zavoda za zaštitu spomenika kulture;

4) ograničenja i zabrane u pogledu raspolaganja nepokretnog kulturnim dobrom i njegove upotrebe, u skladu sa zakonom:

- za objekte u javnoj svojini u skladu sa odredbama Zakona o javnoj svojini;

5) ograničenja, odnosno zabrane izvođenja određenih građevinskih radova, promene oblika terena i korišćenja zemljišta u okviru zaštićene okoline spomenika kulture, kao i promene namena pojedinih kulturnih dobara:

- zabrana korišćenja spomenika kulture načinima koji nisu u skladu sa njegovom prirodom, namenom i značajem;

- zabrana radova i aktivnosti koji se mogu odraziti negativno na autentičnost i integritet spomenika kulture;

- zabrana gradnje ili postavljanja objekata trajnog ili privremenog karaktera koji svojom namenom, volumenom ili gabaritom mogu ugroziti ili degradirati spomenik kulture;

- zabrana postavljanja sredstava za oglašavanje i telekomunikacionih antena;

- zabranjuje se upotreba PVC i aluminijumske stolarije na spomeniku kulture;

- zabranjuje se postavljanje klima-uređaja i drugih tehničkih uređaja i instalacija na ulične fasade spomenika kulture;

- zabrana odlaganja, skladištenja i deponovanja otpadnih i opasnih materija;

6) uklanjanje građevinskog ili drugog objekta čije postojanje ugrožava zaštitu ili korišćenje nepokretnog kulturnog dobra;

- uklanjanje vazdušnih vodova električne energije, telefonskih kablova i kablova za internet i kablovsku televiziju i postavljanje podzemnih;

- izmeštanje ili uklanjanje neprimerenih pomoćnih objekata koji su sagledivi sa ulice i narušavaju kulturno-istorijske ili estetske vrednosti spomenika kulture;

- uklanjanje zelenila koje je bez vrednosti, a zaklanja fasade ili ugrožava objekte u okviru spomenika kulture;

- uklanjanje ili adekvatno maskiranje elemenata razvodne mreže gasa na uličnim zidovima;

- uklanjanje spoljnih jedinica klima-uređaja sa fasadne strane objekata prema ulici;

Utvrđuju se sledeće mere zaštite zaštićene okoline spomenika kulture:

1) bliži uslove čuvanja, održavanja i korišćenja zaštićene okoline spomenika kulture:

- redovno i uredno održavanje zaštićene okoline;

2) stručne i tehničke mere zaštite radi obezbeđivanja zaštićene okoline spomenika kulture od propadanja, oštećenja, uništenja i krađe:

- vođenje elektro i TT vodova i svih drugih kablova podzemnim putem;

3) Način obezbeđivanja korišćenja i dostupnosti zaštićene okoline spomenika kulture javnosti:

- prostor zaštićene okoline spomenika kulture koristiti u skladu sa postojećom namenom;

4) ograničenja i zabrane u pogledu raspolaganja zaštićenom okolinom spomenika kulture i njegove upotrebe, u skladu sa zakonom:

- za objekte u javnoj svojini u skladu sa odredbama Zakona o javnoj svojini;

- zabrana gradnje ili postavljanja objekata trajnog ili privremenog karaktera, koji svojom namenom, gabaritom, volumenom ili oblikom mogu ugroziti ili degradirati spomenik kulture;

- zabrana izvođenja radova, preduzimanja aktivnosti i korišćenja zaštićene okoline, kao i promene namene terena, na način koji bi ugrozio spomenik kulture;

- zabrana postavljanja sredstava za oglašavanje i telekomunikacionih antena u okviru parcela zaštićene okoline spomenika kulture;

- zabrana odlaganja, skladištenja i deponovanja otpadnih i opasnih (štetnih) materija;

6) uklanjanje građevinskog ili drugog objekta čije postojanje ugrožava zaštitu ili korišćenje kulturnog dobra.

8. Grafički prikaz osnove spomenika kulture i njegove zaštićene okoline sa objektima koji se u njoj nalaze, sa katastarskim i zemljišnoknjižnim podacima, u prilogu je ove odluke i čini njen sastavni deo.

9. Ova odluka stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u "Službenom glasniku Republike Srbije".