PRAVILNIKO GRANICAMA IZLAGANJA NEJONIZUJUĆIM ZRAČENJIMA("Sl. glasnik RS", br. 16/2025) |
Ovim pravilnikom propisuju se granice izlaganja nejonizujućim zračenjima, odnosno bazična ograničenja i referentni nivoi izlaganja stanovništva električnim, magnetskim i elektromagnetskim poljima različitih frekvencija.
Odredbe ovog pravilnika odnose se na zonu povećane osetljivosti i javna područja, izvan kontrolisanih (nadziranih) oblasti i ne odnose se na zračenja uređaja koji se koriste za kontrolisanu medicinsku terapiju ili dijagnostički postupak u medicini ili zračenja radarskih i primopredajnih sistema za odbrambene potrebe, za zaštitu, spasavanje ili pružanje pomoći.
Pojedini izrazi upotrebljeni u ovom pravilniku imaju sledeće značenje:
1) niskofrekvencijsko (NF) zračenje jeste nejonizujuće zračenje iz opsega između 0 i 10 kHz;
2) visokofrekvencijsko (VF) zračenje obuhvata opseg nejonizujućeg zračenja od 10 kHz do 300 GHz;
3) radio-frekvencijsko (RF) zračenje jeste deo VF opsega između 300 kHz i 300 GHz;
4) mikrotalasno zračenje (MT) jeste deo radio-frekvencijskog opsega između 300 MHz i 300 GHz;
5) blisko polje jeste elektromagnetsko polje u neposrednoj blizini izvora zračenja u kome ono nema osobine uniformnog ravanskog elektromagnetskog talasa;
6) daleko polje jeste elektromagnetsko polje toliko udaljeno od izvora da ima karakter uniformnog ravanskog elektromagnetskog talasa;
7) neometano elektromagnetsko polje jeste polje oko izvora u kome nema pokretnih objekata ili osoba;
8) kontrolisana (nadzirana) zona jeste ograđeni ili obeleženi prostor oko izvora nejonizujućih zračenja koji je dostupan samo zaposlenim licima ili licima koja nadgledaju njegovo korišćenje ili radna sredina;
9) zona povećane osetljivosti je: zatvoreni prostor stambenih zgrada, porodičnih kuća, stambeno-poslovnih zgrada, poslovnih zgrada (zgrade koje se upotrebljavaju u poslovne svrhe, administrativne i upravne svrhe, zgrada pravosudnih organa i parlamenta), zgrada za trgovinu, turističko-ugostiteljskih zgrada, sportsko-rekreativnih zgrada, školskih zgrada (zgrada dečjih vrtića, zgrada jaslica, zgrada osnovnih škola, zgrada srednjih škola, zgrada fakulteta i zgrada za naučnoistraživačku delatnost), zgrada za smeštaj studenata i učenika, zgrada za zdravstvenu i socijalnu zaštitu (bolnice, klinike, poliklinike, porodilišta, domovi zdravlja, zdravstvene stanice, ustanove za starije osobe i hendikepirana lica), zatvoreni prostor objekata gde je transformatorska stanica ugrađena u sklopu stambene zgrade i objekta;
10) zatvoreni prostor je zapremina koja je u potpunosti okružena čvrstim površinama, kao što su zidovi, podovi, krovovi i uređaji koji se mogu otvarati, poput vrata i prozora koji se mogu otvarati;
11) javno područje je područje u naseljenim sredinama (urbana i ruralna izgrađena naselja) na kojima nije ograničen pristup stanovništvu, a nisu zone povećane osetljivosti.
II BAZIČNA OGRANIČENJA I REFERENTNI NIVOI IZLAGANJA STANOVNIŠTVA ELEKTRIČNIM, MAGNETSKIM I ELEKTROMAGNETSKIM POLJIMA
Bazična ograničenja izlaganja stanovništva električnim, magnetskim i elektromagnetskim poljima (0 Hz do 300 GHz) jesu ograničenja u izlaganju vremenski promenljivim izvorima elektromagnetskih polja (niskofrekvencijski, visokofrekvencijski, uključujući radio-frekvencijska, mikrotalasna i dr.), koja su zasnovana neposredno na utvrđenim zdravstvenim efektima i biološkim pokazateljima.
Fizičke veličine kojima se ova ograničenja određuju, u zavisnosti od frekvencije polja, jesu: gustina magnetskog fluksa ili intenzitet magnetske indukcije (B), gustina struje (J), specifična brzina apsorbovanja energije (SAR), i gustina snage (S).
Bazična ograničenja izloženosti stanovništva električnim, magnetskim i elektromagnetskim poljima (0 Hz do 300 GHz) sadržana su u Tabeli 1. koja je odštampana uz ovaj pravilnik i čini njegov sastavni deo.
Fizičke veličine koje određuju bazična ograničenja
Fizičke veličine kojima se određuju bazična ograničenja izlaganja stanovništva električnim, magnetskim i elektromagnetskim poljima jesu:
1) kontaktna struja (Ic) između osobe i nekog predmeta izloženog električnom polju i koja se izražava u amperima (A);
2) gustina struje (J) kao struja kroz poprečnu površinu normalnu na njen tok u zapremini provodnika kao što je ljudsko telo ili njegov deo, izražen u amperima po kvadratnom metru (A/m²);
3) jačina električnog polja kao intenzitet vektorske veličine (E) koja odgovara sili koja se ispoljava na naelektrisanu česticu bez obzira na njeno kretanje u prostoru, izražena u voltima po metru (V/m);
4) jačina magnetskog polja kao intenzitet vektorske veličine (H), koja, zajedno sa vektorom magnetske indukcije (B), određuje magnetsko polje u nekoj tački prostora izražena u amperima po metru (A/m);
5) gustina magnetskog fluksa kao intenzitet vektorske veličine (B), koja se ispoljava kao sila koja deluje na naelektrisanu česticu u pokretu, izražena u fizičkoj jedinici tesla (T). U slobodnom prostoru i u biološkim materijalima, gustina magnetskog fluksa i jačina magnetskog polja su povezani preko izraza B = µH, pri čemu je µ magnetska permeabilnost (µ = µrµ0), µr relativna magnetska permeabilnost sredine (za vakuum je µr =1), a µ0 magnetska permeabilnost vakuuma;
6) gustina snage (S) kao veličina pogodna za određivanje polja visokih frekvencija, gde je dubina prodiranja u telo mala. To je snaga zračenja koje pada vertikalno na površinu, podeljena sa površinom i izražava se u vatima po metru kvadratnom (W/m²);
7) specifična energija apsorpcije (SA) kao apsorbovana energija po jedinici mase biološkog tkiva, izražena u džulima po kilogramu (J/kg). Ova veličina koristi se za ograničavanje netermičkih efekata koji potiču od impulsnog mikrotalasnog zračenja;
8) specifična brzina apsorbovanja energije (SAR), u proseku za celo telo ili za delove tela, odnosno mera brzine apsorpcije energije po jedinici mase, izražava se u vatima po kilogramu (W/kg). Pored SAR usrednjenog za čitavo telo, lokalne vrednosti SAR su potrebne da bi se procenila i ograničila prekomerna izloženost energiji polja malih delova tela do čega dolazi kod specijalnih uslova izlaganja. Primeri takvih uslova su: osoba izložena niskofrekvencijskom RF zračenju i osobe izložene bliskom polju zračenja antene.
9) ukupni faktor izloženosti (TER) - mera izlaganja stanovništva ukupnom električnom, magnetskom i elektromagnetskom polju koje nastaje kao rezultat rada jednog ili više izvora.
10) faktor izloženosti (ER) - mera izlaganja stanovništva električnom, magnetskom i elektromagnetskom polju koje nastaje kao rezultat rada samo jednog izvora (tada je ER = TER).
Referentni nivoi jesu nivoi izlaganja stanovništva električnim, magnetskim i elektromagnetskim poljima koji služe za praktičnu procenu izloženosti, kako bi se odredilo da li postoji verovatnoća da bazična ograničenja budu prekoračena.
Referentni nivoi iskazuju se zavisno od frekvencije polja prema sledećim parametrima: jačina električnog polja E (V/m), jačina magnetskog polja H (A/m), gustina magnetskog fluksa B (µT), gustina snage (ekvivalentnog ravanskog talasa) - Sekv (W/m2).
Primena referentnog nivoa osigurava poštovanje relevantnog bazičnog ograničenja.
Referentni nivoi za električna, magnetska i elektromagnetska polja (0 Hz do 300 GHz, rms vrednosti) za zonu povećane osetljivosti sadržani su u Tabeli 2. koja je odštampana uz ovaj pravilnik i čini njegov sastavni deo.
Referentni nivoi za električna, magnetska i elektromagnetska polja (0 Hz do 300 GHz, rms vrednosti) za javno područje sadržani su u Tabeli 3. koja je odštampana uz ovaj pravilnik i čini njegov sastavni deo.
Referentni nivoi kontaktnih struja
Na frekvencije do 110 MHz primenjuju se propisani referentni nivoi radi izbegavanja rizika od kontaktnih struja.
Referentni nivoi kontaktnih struja od provodnih objekata sadržani su u Tabeli 4. koja je odštampana uz ovaj pravilnik i čini njegov sastavni deo.
Referentni nivoi za lokalizovana izlaganja
Na frekvencije u opsegu od 10 MHz do 110 MHz, za struju kroz neki ekstremitet primenjuje se propisani referentni nivo od 45 mA.
Izlaganje nejonizujućem zračenju u prisustvu više izvora
Pri simultanom izlaganju poljima sa različitim frekvencijama mora se uzeti u obzir mogućnost zbirnih efekata tim izlaganjima.
Proračuni zasnovani na zbirnim delovanjima moraju se izvesti za svaki pojedini efekt, tako da se odvojena procena vrši za termičke i električne stimulativne efekte na telo.
Primena bazičnih ograničenja u slučaju izlaganja većem broju izvora
U slučaju simultanog izlaganja poljima različitih frekvencija, moraju se zadovoljiti sledeći kriterijumi u smislu bazičnih ograničenja.
Za električnu stimulaciju, relevantnu za frekvencije od 1 Hz do 10 MHz, indukovane gustine struje moraju se sabirati u skladu sa:
Za termičke efekte, relevantne od 100 kHz, nivoi specifične energije apsorpcije i gustine snage moraju se sabirati u skladu sa:
pri čemu je:
Ji - gustina struje na frekvenciji i;
JL,i - gustina struje bazičnog ograničenja na frekvenciji i kako je to dato u Tabeli 1;
SARi - SAR uzrokovan izlaganjem na frekvenciji i;
SARL - SAR bazičnog ograničenja dat u Tabeli 1;
Si - gustina snage na frekvenciji i;
SL - gustina snage bazičnog ograničenja data u Tabeli 1.
Primena referentnih nivoa u slučaju izlaganja većem broju izvora
U primeni bazičnih ograničenja, moraju se koristiti kriterijumi u odnosu na referentne nivoe jačine polja:
Za gustine indukovanih struja i električne stimulativne efekte, relevantne do 10 MHz, moraju se primeniti sledeća dva zahteva:
pri čemu je:
Ei - jačina električnog polja na frekvenciji i;
EL,i - referentni nivo jačine električnog polja iz Tabele 2 za zonu povećane osetljivosti, odnosno iz Tabele 3 za javno područje;
Hj - jačina magnetskog polja na frekvenciji j;
HL,j - referentni nivo jačine magnetskog polja iz Tabele 2 za zonu povećane osetljivosti, odnosno iz Tabele 3 za javno područje;
a je 87 V/m;
b je 5 A/m (6,25 μT).
Upotreba konstantnih vrednosti (a i b) iznad 1 MHz za električno polje i iznad 150 kHz za magnetsko polje polazi od činjenice da je sumiranje zasnovano na indukovanim gustinama struje, i ne sme se mešati sa okolnostima termičkih efekata. Referentni nivoi za EL i HL iznad 1 MHz i 150 kHz respektivno, nalaze se u Tabeli 2 za zonu povećane osetljivosti, odnosno u Tabeli 3 za javno područje.
Za okolnosti termičkih efekata, relevantne od 100 kHz, za ukupne nivoe izlaganja primenjuju se sledeća dva izraza:
pri čemu je:
Ei - jačina električnog polja izmerena na frekvenciji i;
EL,i - referentni nivo električnog polja prema Tabeli 2 za zonu povećane osetljivosti, odnosno prema Tabeli 3 za javno područje;
Hj - jačina magnetskog polja na frekvenciji j;
HL,j - referentni nivo magnetskog polja izveden iz Tabele 2 za zonu povećane osetljivosti, odnosno iz Tabele 3 za javno područje;
c je 87/f1/2 V/m
d je 0,73/f A/m.
Za struju kroz ekstremitete i kontaktnu struju, respektivno, primenjuju se sledeći izrazi:
pri čemu je:
Ik - komponenta struje kroz ekstremitet na frekvenciji k;
IL,k - referentni nivo struje kroz ektremitet, 45 mA;
In - komponenta kontaktne struje na frekvenciji n;
IC,n - referentni nivo kontaktne struje na frekvenciji n (vidi Tabelu 4).
Danom početka primene ovog pravilnika prestaje da važi Pravilnik o granicama izlaganja nejonizujućim zračenjima ("Službeni glasnik RS", broj 104/09).
Ovaj pravilnik stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u "Službenom glasniku Republike Srbije", a primenjuje se od 2. juna 2025. godine.
Bazična ograničenja za električna, magnetska i elektromagnetska polja (0 Hz do 300 GHz)
Frekvencijski opseg |
Gustina magnetskog fluksa |
Gustina struje J |
SAR |
SAR |
SAR |
Gustina snage S |
0 Hz |
40 |
|
|
|
|
|
>0-1 Hz |
|
8 |
|
|
|
|
1-4 Hz |
|
8/f |
|
|
|
|
4-1000 Hz |
|
2 |
|
|
|
|
1000 Hz-100 kHz |
|
f/500 |
|
|
|
|
100 kHz-10 MHz |
|
f/500 |
0,08 |
2 |
4 |
|
10 MHz-10 GHz |
|
|
0,08 |
2 |
4 |
|
10-300 GHz |
|
|
|
|
|
10 |
Napomena:
* Vremenski interval usrednjavanja je šest minuta.
Referentni nivoi za električna, magnetska i elektromagnetska polja (0 Hz do 300 GHz, rms vrednosti) za zonu povećane osetljivosti
Frekvencija f |
Jačina električnog polja |
Jačina magnetskog polja |
Gustina |
Gustina snage (ekvivalentnog ravanskog talasa) |
Vreme usrednjavanja t |
< 1 Hz |
5 600 |
12 800 |
16 000 |
|
* |
1-8 Hz |
4 000 |
12 800/f2 |
16 000/f2 |
|
* |
8-25 Hz |
4 000 |
1 600/f |
2 000/f |
|
* |
0,025-0,8 kHz |
100/f |
1,6/f |
2/f |
|
* |
0,8-3 kHz |
100/f |
2 |
2,5 |
|
* |
3-100 kHz |
34,8 |
2 |
2,5 |
|
* |
100-150 kHz |
34,8 |
2 |
2,5 |
|
6 |
0,15-1 MHz |
34,8 |
0,292/f |
0,368/f |
|
6 |
1-10 MHz |
34,8/ f1/2 |
0, 292/f |
0,368/f |
|
6 |
10-400 MHz |
11,2 |
0,0292 |
0,0368 |
0,326 |
6 |
400-2000 MHz |
0,55 f1/2 |
0,00148 f1/2 |
0,00184 f1/2 |
f/1250 |
6 |
2-10 GHz |
24,4 |
0,064 |
0,08 |
1,6 |
6 |
10-300 GHz |
24,4 |
0,064 |
0,08 |
1,6 |
68/f1,05 |
Napomena:
* Relevantna je maksimalna efektivna vrednost
Vrednost frekvencije f za proračun efektivnih vrednosti jačine električnog i magnetskog polja, gustine magnetskog fluksa i gustine snage ekvivalentnog ravanskog talasa u pojedinim kolonama uzima se u jedinicama za frekvenciju navedenim u prvoj koloni."
Referentni nivoi za električna, magnetska i elektromagnetska polja (0 Hz do 300 GHz, rms vrednosti) za javno područje
Frekvencija f |
Jačina električnog polja |
Jačina magnetskog polja |
Gustina |
Gustina snage (ekvivalentnog ravanskog talasa) |
Vreme usrednjavanja t (minute) |
< 1Hz |
|
3,2 x 104 |
4 x 104 |
|
* |
1-8 Hz |
10 000 |
3,2 x 104/f2 |
4 x 104/f2 |
|
* |
8-25 Hz |
10 000 |
4 000/f |
5 000/f |
|
* |
0,025-0,8kHz |
250/f |
4/f |
5/f |
|
* |
0,8-3 kHz |
250/f |
5 |
6,25 |
|
* |
3-100 kHz |
87 |
5 |
6,25 |
|
* |
100-150 kHz |
87 |
5 |
6,25 |
|
6 |
0,15-1 MHz |
87 |
0,73/f |
0,92/f |
|
6 |
1-10 MHz |
87/f1/2 |
0,73/f |
0,92/f |
|
6 |
10-400 MHz |
28 |
0,073 |
0,092 |
2 |
6 |
400-2000 MHz |
1,375 f1/2 |
0,0037 f1/2 |
0,0046 f1/2 |
f/200 |
6 |
2-10 GHz |
61 |
0,16 |
0,20 |
10 |
6 |
10-300 GHz |
61 |
0,16 |
0,20 |
10 |
68/f1.05 |
Napomena:
* Relevantna je maksimalna efektivna vrednost
Vrednost frekvencije f za proračun efektivnih vrednosti jačine električnog i magnetskog polja, gustine magnetskog fluksa i gustine snage ekvivalentnog ravanskog talasa u pojedinim kolonama uzima se u jedinicama za frekvenciju navedenim u prvoj koloni."
Referentni nivoi za kontaktne struje od provodnih objekata
Frekvencijski opseg |
Maksimum kontaktne struje (mA) |
0 Hz-2,5 kHz |
0,5 |
2,5 kHz-100 kHz |
0,2 f |
100 kHz-110 MHz |
20 |