ZAKON
O PROSTORNOM PLANU REPUBLIKE SRBIJE

("Sl. glasnik RS", br. 13/96)

Član 1

Prostornim planom Republike Srbije (u daljem tekstu: Prostorni plan) utvrđuju se dugoročne osnove organizacije, uređenja i korišćenja prostora Republike Srbije.

Prostorni plan je sastavni deo ovog zakona.

Član 2

Prostorni plan sastoji se iz tekstualnog dela i grafičkih prikaza.

Za planove namene prostora i korišćenja prirodnih resursa, mreže centara i regionalne organizacije prostora, infrastrukturnih koridora i turizma i zaštite prostora, grafički prikazi (referalne karte) izrađeni su u razmeri 1:300.000

Grafičke prikaze iz stava 2. ovog člana, izrađene u pet primeraka, overava svojim potpisom predsednik Narodne skupštine Republike Srbije.

Član 3

Prostorni plan se ostvaruje regionalnim prostornim planovima, prostornim planovima područja posebne namene, prostornim planovima mreže infrastrukture za područja utvrđena Prostornim planom, urbanističkim planovima, planovima i programima razvoja i propisima i opštim aktima donetim za njihovo sprovođenje.

Član 4

Vlada Republike Srbije utvrdiće mere od značaja za ostvarivanje Prostornog plana i pripremu i donošenje prostornih planova iz člana 3. ovog zakona u roku od jedne godine od dana stupanja na snagu ovog zakona.

Član 5

Po jedan primerak grafičkih prikaza iz člana 2. stav 2. ovog zakona čuva se trajno u Narodnoj skupštini Republike Srbije, Republičkom zavodu za prostorno planiranje i urbanizam i Republičkom geodetskom zavodu, a dva primerka u ministarstvu nadležnom za poslove urbanizma.

Studijska i dokumentaciona osnova na kojoj se zasniva Prostorni plan čuva se u ministarstvu nadležnom za poslove urbanizma.

Član 6

Pravo na neposredan uvid u grafičke prikaze iz člana 2. stav 2. ovog zakona imaju pravna i fizička lica, na način i pod uslovima koje bliže propisuje ministar za urbanizam.

Član 7

Izveštaj o ostvarivanju Prostornog plana, Vlada Republike Srbije podnosiće jednom godišnje Narodnoj skupštini Republike Srbije, a predlagaće usklađivanje Prostornog plana sa stanjem društvenog i privrednog razvoja Republike, svake pete godine.

Član 8

Prostorni i urbanistički planovi, propisi i drugi opšti akti uskladiće se sa odredbama ovog zakona u roku od dve godine od dana stupanja na snagu ovog zakona.

Prostorni i urbanistički planovi doneti do stupanja na snagu ovog zakona, primenjuju se u delovima koji nisu u suprotnosti sa ovim zakonom.

Član 9

Tekstualni deo Prostornog plana objavljuje se u "Službenom glasniku Republike Srbije".

Ovaj zakon stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u "Službenom glasniku Republike Srbije".

 

PROSTORNI PLAN REPUBLIKE SRBIJE

 

UVOD

Prostorni plan Republike Srbije kao strateški razvojni dokument za period do 2010. godine utvrđuje:

- dugoročne osnove organizacije, korišćenja i uređenja prostora Republike Srbije;

- pravce urbanizacije i osnovne kriterijume uređenja naselja;

- planska načela i kriterijume korišćenja prirodnih resursa i zaštite životne sredine;

- uslove za zaštitu i korišćenje područja od posebnog značaja; i

- koridore osnovnih infrastrukturnih sistema.

Prostornim planom se prvenstveno usmerava i kontroliše organizacija i uređenje prostora Republike ali su u njemu sadržane i propozicije iz drugih oblasti razvoja (ekonomskog, socijalnog i dr.). Utoliko je Plan do određenog stepena integrativan. Razlog je u neodvojivosti raznih aspekata razvoja, što je naročito izraženo u delu o sprovođenju Prostornog plana. Naime, planske propozicije o uređenju i korišćenju prostora na nacionalnom nivou ne mogu biti sprovedene primenom samo prostornih politika, mera i instrumenata u užem smislu, već i pokretanjem i primenom složenijeg instrumentarijuma, koji obuhvata i politike iz naznačenih drugih oblasti razvoja.

Prostorni plan obuhvata sledeće oblasti/sektore: zaštita i korišćenje prirodnih resursa (poljoprivredno i šumsko zemljište, vode, mineralne i energetske sirovine); osnove razmeštaja stanovništva; razvoj i uređenje gradskih i seoskih područja; načela prostorne organizacije javnih službi; lokacioni uslovi i usmeravanje razmeštaja industrije; razvoj i razmeštaj infrastrukture (vodoprivreda, energetika, saobraćaj i telekomunikacioni sistemi); razvoj i organizacija turističkih područja; zaštita životne sredine i prirodnih dobara i zaštita nepokretnih kulturnih dobara. Regionalni razvoj obrađen je na dva nivoa: (i) pojedinačnih sektora i (ii) funkcionalnih područja. Dati su pojedinačni sektorski bilansi planiranog korišćenja prostora i opšti bilans za kraj planskog perioda. U kartografskom delu, planska rešenja su prikazana na četiri referalne planske karte.

Prostorni plan Republike Srbije sadrži i blok o primeni i sprovođenju: opšte mere; posebne politike, mere i instrumenti za ostvarivanje Prostornog plana; smernice za primenu Prostornog plana u prostornim i urbanističkim planovima; spisak prostornih i urbanističkih planova od republičkog značaja; odredbe o programskoj, institucionalno-organizacionoj, informatičkoj i istraživačkoj podršci ostvarivanju Plana.

Prostornim planom su obuhvaćene sledeće vrste planskih propozicija: (i) ciljevi različitog stepena opštosti/posebnosti i vremenskog dosega po pojedinačnim oblastima/sektorima; (ii) planski iskazi o budućem razvoju (projekcije, prognoze, planske strategije, planske koncepcije itd.); i (iii) skup mera o implementaciji.

U Prostornom planu postignut je stepen sinteze planskih rešenja moguć u datim okolnostima. Biće neophodno da se dugoročne koncepcije Plana razrade za srednjeročni period i usaglase instrumenti primene Prostornog plana sa politikama i merama koje će biti korišćene u drugim oblastima razvoja. Problem usklađivanja raznih interesa (često oprečnih i konfliktnih) u korišćenju prostora, u institucijama političkog sistema, zahtevaće potpuniju stručnu i naučnu podršku, kako informatičku i istraživačku, tako i institucionalno-organizacionu i programsku. U tom smislu, prioritetno će se pristupiti izradi i donošenju posebnog Programa za ostvarivanje Prostornog plana Republike Srbije.

U posebnoj knjizi pod nazivom Prostorni plan Republike Srbije - Planska i analitičko-dokumentaciona osnova izloženi su (a) ciljevi i planska rešenja sa objašnjenjima, obrazloženje pristupa i koncepcija planskih rešenja (deo I), (b) osnovni nalazi iz analitičko-dokumentacione građe Prostornog plana i dokumentacione karte, i (v) podaci o radnom timu i institucijama angažovanim u izradi Plana (deo II).

I CILJEVI I OSNOVNE POSTAVKE PROSTORNOG PLANA REPUBLIKE SRBIJE

1. Opšti ciljevi

Osnovni opšti cilj je postizanje racionalne organizacije i uređenja prostora, usklađivanjem njegovog korišćenja sa mogućnostima i ograničenjima u raspolaganju prirodnim i stvorenim vrednostima, i sa potrebama dugoročnog socijalnog i ekonomskog razvoja. Ostvarivanje ovog cilja postići će se:

(1) zaustavljanjem dalje degradacije prostora, ugrožavanja i uništavanja prirodnih resursa i dobara, suzbijanjem neplanske izgradnje i nenamenskog korišćenja prostora, revitalizacijom ugroženih područja naročito onih koja imaju perspektive razvoja;

(2) ravnomernijim razmeštajem stanovništva, privrednih i drugih aktivnosti u skladu sa prednostima pojedinih delova Republike, odnosno sa potrebama skladnijeg i prostorno, energetski i ekološki racionalnog razvoja proizvodnje i drugih delatnosti, usporavanjem koncentracije stanovništva, privrednih i drugih aktivnosti u područjima intenzivnog naseljavanja, podsticanjem razvoja u emigracionim i nedovoljno razvijenim područjima i obezbeđivanjem uslova za povratak stanovništva u populaciono malobrojna i nenaseljena područja;

(3) usklađenijim regionalnim razvojem, naročito nedovoljno razvijenih, brdskih, planinskih i pograničnih područja;

(4) usklađivanjem dinamike između procesa deagrarizacije, industrijalizacije i urbanizacije; globalnim usporavanjem deagrarizacije; racionalnim i umerenijim nastavljanjem procesa industrijalizacije i bržim razvojem seoskih područja, kroz razvojne programe i projekte sa tzv. čistom tehnologijom (u oblastima industrije, turizma, poljoprivrede, zanatstva, trgovine, ugostiteljstva, saobraćaja i dr.); kvalitativnim poboljšanjima uslova života u najurbanizovanijim područjima;

(5) usklađivanjem organizacije, uređenja i korišćenja prostora sa potrebama zaštite od elementarnih i drugih većih nepogoda i zaštite državne teritorije, stanovništva, aktivnosti, prirodnih i stvorenih resursa;

(6) zaštitom životne sredine.

2. Osnovna uporišta i postavke prostornog plana

Osnovno strategijsko opredeljenje je da se postigne veći stepen ukupne funkcionalne integrisanosti prostora Republike Srbije. Istovremeno, da se obezbede uslovi za znatno veće saobraćajno i ekonomsko povezivanje Republike sa susednim i ostalim evropskim zemljama (u tome posebno korišćenjem prednosti položaja i planiranih tehničkih sistema čija realizacija predstoji u ovom delu Evrope); poseban značaj za Republiku Srbiju ima povezivanje sa mediteranskim zemljama, preko luke u Baru, železničke pruge i koridora puta Beograd-Bar, saobraćajnog koridora koji povezuje Metohiju sa Republikom Crnom Gorom, kao i pravcem prema Solunu.

Postizanje većeg stepena integrisanosti prostora Srbije podrazumeva ublažavanje/smanjenje regionalnih disproporcija, odnosno kvalitativne promene u prostornoj, ekonomskoj i socijalnoj strukturi, naročito područja sa izraženim disfunkcijama socijalnog i ekonomskog razvoja. Uporišta ravnomernijeg regionalnog razvoja su: (a) uvažavanje realnih faktora razvoja; (b) preduzimanje podsticajnih mera od strane državnih i drugih fondova i drugih vidova podrške programima lokalnih zajednica i privrednih aktera; (c) uspostavljanje tržišnih principa i formiranje odgovarajućeg institucionalnog okvira u kome će tržišne institucije moći da funkcionišu; (d) stvaranje regionalno (teritorijalno) diferenciranog ambijenta privređivanja, putem odgovarajućih politika.

U razvoju sistema gradova u Republici težište je na smanjenju relativne koncentracije stanovništva i aktivnosti u republičkom i pokrajinskim centrima, odnosno na kvalitativnim promenama njihove privredne i socioekonomske strukture, uz intenzivnije korišćenje građevinskih fondova, zemljišta i lokacionih pogodnosti, stručnih, naučnih i razvojnih potencijala kojima raspolažu. Deo ove strategije je podsticanje odgovarajućih programa za poboljšanje kvaliteta života u makro- i regionalnim centrima, kao i stimulisanje razvoja manjih gradova. Demetropolizacija (selektivno prenošenje pojedinih funkcija i aktivnosti - upravno-administrativnih, ekonomskih, kulturnih, posredničkih itd. - iz republičkog i makroregionalnih centara u druge gradove) ne označava zaustavljanje razvoja, već neophodnost kvalitativnog preobražaja njihove prostorne i socio-ekonomske strukture. U okviru aglomeracionog sistema Beograda to se posebno odnosi na male gradove u njegovim rubnim zonama.

Rešenja u Prostornom planu polaze od postojeće koncentracije stanovništva i aktivnosti u dunavsko-savskom pojasu i zoni Velike, Zapadne i Južne Morave. Istovremeno, delom planskih propozicija teži se smanjenju prevelike koncentracije stanovništva i aktivnosti u dunavsko-savskom pojasu i u moravskoj zoni, kroz primenu principa policentričnog razvoja. Suština ove koncepcije je selektivno podsticanje privrednog razvoja usklađenog sa razvojem zajedničkog i individualnog standarda u manje razvijena i područja prioritetnog razvoja.

Razvoj seoskih naselja i područja, kao višefunkcionalnih proizvodnih, socijalnih i kulturnih prostora i jačanje ekonomske snage seoskih domaćinstava, zato što se cilj ravnomernijeg razvoja u prostoru Republike može da ostvari samo kvalitativnim promenama na seoskom području. Zbog toga se razvoj poljoprivrede i seoskih područja posmatra kao jedno od najznačajnijih pitanja budućeg razvoja Republike.

Nužno je aktivirati i učiniti privlačnim za lociranje privrednih kapaciteta i naseljavanje više zona u odnosu na današnje stanje i tendencije. Ovo se u prvom redu odnosi na delove Republike koji imaju značajne potencijale (prirodne i stvorene) i relativno dobar saobraćajni položaj i dostupnost (deo Pomoravlja, Podunavlja, Braničevo, Timočka krajina i dr.).

Razvoj nedovoljno razvijenih, brdskih, planinskih i prigraničnih područja zasniva se na integralnom razvoju, koji podrazumeva kombinaciju faktora kao što su: prirodni resursi, demografski procesi, saobraćajna i druga infra i suprastrukturna opremljenost.

U investicionim odlukama o materijalnoj proizvodnji striktno će se poštovati lokacioni, tehno-ekonomski i kriterijumi zaštite životne sredine, koji su usvojeni na nacionalnom nivou. Programi javnih službi i valorizacija postojeće mreže biće usklađeni sa privrednim razvojem, finansijskim mogućnostima i osobenostima lokalnih zajednica, kao i sa ciljevima razvoja pojedinih područja. Programi razvoja javnih službi podrazumevaju i odgovarajuću podršku u drugim sektorima (u prvom redu u saobraćajnoj infrastrukturi).

Jedno od osnovnih uporišta Prostornog plana odnosi se na štednju, racionalno korišćenje i zaštitu prirodnih resursa, naročito deficitarnih i strateški značajnih za razvoj i kvalitet življenja u Republici. Ukupan bilans vodnih resursa, kao i njihov prostorni i vremenski razmeštaj zahteva izuzetno pažljivo korišćenje i u potpunosti obezbeđen sistem zaštite od zagađenja i neplanskog korišćenja. Među prioritetnim opredeljenjima Prostornog plana je zaštita poljoprivrednog zemljišta, a naročito striktno ograničavanje pretvaranja zemljišta I-IV bonitetne klase u nepoljoprivredne namene, kao i očuvanje kvaliteta i prirodne plodnosti zemljišta. Isti značaj pridaje se pošumljavanju, obnavljanju i poboljšanju kvaliteta šuma. Neophodno je uspostaviti efikasnu kontrolu korišćenja i uređivanja građevinskog zemljišta i utvrditi norme i standarde građenja i komunalnog opremanja naselja. Radi blagovremenog rezervisanja prostora za racionalnu izgradnju i korišćenje objekata/područja od javnog interesa, utvrđuje se zaštita koridora za izgradnju infrastruktura, područja eksploatacije ruda, prostora za izgradnju akumulacija, kao i prostora zaštićenih prirodnih i nepokretnih kulturnih dobara.

U zaštiti prirodnih i kulturnih vrednosti i nastojanju da se unapredi kvalitet življenja u Republici posebno težište je na unapređenju i zaštiti životne sredine, čiji stepen ugroženosti i degradacije je nesrazmerno veći u odnosu na postignuti nivo privrednog i socijalnog razvoja. Stanje životne sredine i ekološki zahtevi su bitan faktor ograničenja u planiranju privrednih aktivnosti. Poseban značaj imaju zaštita i promocija vredne prirodne baštine i očuvanje većih područja posebne namene sa prirodnim vrednostima od značaja za biodiverzitet i kvalitet životne sredine. U domenu zaštite i promocije kulturno istorijskog nasleđa zalaganje je za promenu dosadašnje prakse koju je karakterisala regionalna relativizacija, zanemarivanje odnosa prema okruženju u merama zaštite spomenika i sužen izbor u odnosu na istorijske periode i vrste nasleđa.

Prostornim planom se blagovremeno rezervišu koridori za infrastrukturne sisteme. Imajući u vidu troškove izgradnje infrastrukturnih sistema i date ekonomske mogućnosti, težište je na tehničkom poboljšanju postojećih sistema, kao i na poboljšanju uslova njihovog funkcionisanja.

Predložen je novi oblik teritorijalne organizacije, iskazan u funkcionalnim područjima sa regionalnim centrima kao težištima, radi racionalizacije upravljanja i organizacije javnih službi, kvalitetnijeg zadovoljavanja potreba zajedničke potrošnje i efikasnijeg koordiniranja aktivnosti lokalnih zajednica.

Osnovu strategije u organizaciji i korišćenju prostora, u smislu podrške strategiji razvoja privrede Republike, čine takva rešenja u prostoru koja omogućavaju:

1. veću atraktivnost prostora i širi izbor rešenja, sa lokacionog stanovišta, za ulaganje domaćeg i stranog kapitala;

2. teritorijalno diferenciranje razvojnih politika, mera i instrumenata;

3. zaštitu prirodnih i stvorenih resursa i dobara, sa stanovišta ekonomskih interesa i interesa očuvanja kvaliteta životne sredine;

4. podsticanje naučnog i tehnološkog razvoja;

5. saobraćajno, informatičko i upravljačko povezivanje kao preduslov za efikasniju proizvodnju i socijalni razvoj;

6. razvijanje informacionog sistema o prostoru i životnoj sredini;

7. lokacionu fleksibilnost u donošenju investicionih odluka.

II KORIŠĆENJE I ZAŠTITA PRIRODNIH RESURSA

1. Korišćenje i zaštita poljoprivrednog zemljišta

1.1. Ciljevi

U oblasti zaštite i korišćenja poljoprivrednog zemljišta ciljevi su:

(1) čuvanje površina i plodnosti poljoprivrednog zemljišta uporedo sa preduzimanjem celovitih i efikasnih mera očuvanja drugih prirodnih resursa za potrebe dugoročnog razvoja;

(2) poboljšavanje bonitetne strukture obradivih površina strogom i delotvornom zaštitom najplodnijih zemljišta od preuzimanja u nepoljoprivredne svrhe, uz istovremeno vraćanje degradiranog zemljišta prirodnoj nameni i preduzimanje odgovarajućih meliorativnih zahvata;

(3) prestruktuiranje korišćenja zemljišnih resursa radi jačanja strateške pozicije agrarnog izvoza na svetskom tržištu;

(4) potpunije iskorišćavanje komparativnih pogodnosti pojedinih područja/gazdinstava za ekonomski racionalnu proizvodnju zdravstveno bezbedne hrane, kako za domaće tržište, tako i za izvoz;

(5) smanjivanje razlika u intenzitetu poljoprivredne proizvodnje, između pojedinih područja/tipova gazdinstava, sa punim uvažavanjem značaja porodičnih poljoprivrednih gazdinstava za uspostavljanje usklađenijeg razvoja poljoprivrede, kao i njihove mnogostrane uloge u korišćenju prirodnih resursa, ljudskog rada i materijalnih činilaca razvoja.

1.2. Planska rešenja (Referalna karta I)

1.2.1. Opšti preduslovi

Za ostvarivanje ciljeva u korišćenju i zaštiti poljoprivrednog zemljišta, opšti preduslovi su:

1. povećanje stočnog fonda na celoj teritoriji Republike, a posebno na teritoriji Vojvodine; uspostavljanjem direktnih proizvodnih i ekonomskih veza između razvoja biljne i stočarske proizvodnje, obezbediće se uslovi za: uspešnije očuvanje i poboljšanje plodnosti poljoprivrednog zemljišta; povećanje zdravstvenog kvaliteta hrane; elastičnije uključivanje gazdinstava u tržišne uslove privređivanja i za eliminisanje organizaciono-tehnoloških rešenja koja ugrožavaju životnu sredinu;

2. podsticanje procesa ukrupnjavanja, specijalizacije i intenzifikacije radno sposobnih porodičnih poljoprivrednih gazdinstava;

3. podsticanje sitnih poljoprivrednih gazdinstava, kao i domaćinstava sa pretežno nepoljoprivrednim izvorima prihoda, pre svega, u pravcu povećavanja stepena robnosti putem intenzivne proizvodnje povrća, voća, grožđa, lekovitog bilja i drugih proizvoda; usvajanje i sprovođenje mera za ukrupnjavanje parcela poljoprivrednog zemljišta, odnosno destimulisanje/sprečavanje daljeg usitnjavanja parcela;

4. stvaranje uslova za obnovu, opstanak i razvoj porodičnih poljoprivrednih gazdinstava na područjima od velikog geostrateškog i kulturno-istorijskog značaja, koja su zahvaćena procesima depopulacije;

5. razvoj poljoprivrednog zadrugarstva i drugih oblika zajedničkog organizovanja proizvodnje, dorade, prerade i prometa poljoprivredno-prehrambenih proizvoda, pri čemu prerađivački, prehrambeni i skladišni kapaciteti agrarnog kompleksa imaju odlučujući uticaj na formiranje strukture primarne proizvodnje, a shodno tome i na način korišćenja poljoprivrednog zemljišta.

1.2.2. Osnove sistema zaštite i unapređivanja stanja poljoprivrednog zemljišta

Poljoprivredne površine su u procesima ekonomskog razvoja ugrožene zahtevima za prostorom drugih privrednih i društvenih aktivnosti, kao i nepovoljnim uticajima spoljnih zagađivača prirodne sredine. Konfliktne situacije koje pri tome nastanu, rešavaće se na osnovu kriterijuma globalne društveno-ekonomske racionalnosti. Nedovoljna istraženost pedoloških uslova i drugih elemenata očuvanosti/zagađenosti prirodne sredine, stvara ozbiljne teškoće pri donošenju optimalnih rešenja, kako u pogledu neophodnih promena namene produktivnog prostora, tako i po pitanju unapređivanja stanja i načina korišćenja poljoprivrednog zemljišta. Stoga sledeće mere, informatičko-dokumentacionog karaktera, čine sastavni deo neposrednih planskih rešenja:

1. sektorsko usklađivanje kriterijuma i metoda ocene pedagoških, bonitetnih, erozionih, meliorativnih i drugih ekoloških karakteristika prostora između poljoprivrede, šumarstva, vodoprivrede, građevinarstva, rudarstva i energetike; utvrđivanje jedinstvene metodologije, obavezne za sve sektore na svim nivoima planiranja i programiranja razvoja;

2. inoviranje katastarskog premera i ažuriranje podataka o korišćenim površinama po katastarskim kulturama i vlasnicima zemljišta;

3. temeljno ispitivanje pedoloških osobina, položaja, nagiba, ekspozicija stepena erodibilnosti, kontaminiranosti i drugih osobina poljoprivrednog zemljišta, uz istovremenu izradu odgovarajućih pedoloških i bonitetnih kartografskih podloga po naseljima/katastarskim opštinama;

4. poboljšavanje organizacionih i sistemskih uslova za operativno uključivanje podataka o stanju/promenama životne sredine i živog sveta u razvojne programe poljoprivrede.

1.2.3. Biološke mere zaštite i druga ekološka poboljšanja

Do 2010. godine planiraju se sledeće promene namena korišćenja poljoprivrednih površina:

1. pošumljavanje oko 105 hilj.ha plitkih i erodibilnih oranica VI bonitetne klase, kao i dela oranica II-V bonitetne klase koje su zahvaćene ekscesivnom erozijom (Vojvodina - 15, središnja Srbija - 75, Kosovo i Metohija - 15);

2. pošumljavanje oko 114 hilj.ha niskoproduktivnih pašnjaka VI i VII bonitetne klase (Vojvodina - 36; središnja Srbija - 63; Kosovo i Metohija - 15);

3. isključivanje iz poljoprivredne proizvodnje oko 93 hilj.ha različitih zemljišta za potrebe podizanja šumskih pojaseva u zaštitnim zonama iznad hidro-akumulacionih bazena, duž većih saobraćajnica i oko drugih aero zagađivača; u tome oko 60% ovih površina ili 55 hilj.ha otpada na oranice (Vojvodina - 5, središnja Srbija - 45, Kosovo i Metohija - 5), a preostali deo čine, uglavnom, pašnjaci;

4. podizanje prigradskih šuma (ukupno 30 hilj.ha) zasnivaće se na prethodnom ispitivanju svih mogućnosti iskorišćavanja i rekultivacije slobodnog prostora na obodu gradskih i industrijskih zona, koji je u minulom periodu oduzet poljoprivredi; time se ostvaruje oko 30% potreba; odgovarajuće ukupno smanjenje oranica za ove potrebe procenjeno je na 20 hilj.ha (Vojvodina - 14, središnja Srbija - 5, Kosovo i Metohija - 1);

5. podizanje šumskih poljozaštitnih pojaseva na površini od oko 10 hilj.ha u ravničkim područjima (Vojvodina - 8,2, Stig, Mačva i Pomoravlje - ukupno 1,8); ove površine ostaju u kategoriji poljoprivrednog zemljišta, a prioritet pri izvođenju odgovarajućih radova imaju komasirani potesi i priobalni delovi većih vodotoka;

6. zatravljavanje oko 180 hilj.ha oranica VII i VIII katastarske klase (130 hilj.ha pašnjaci i 50 hilj.ha livade) na brežuljkastim i brdovitim terenima središnje Srbije;

7. uključivanje višegodišnjih zasada odgovarajućih poljoprivrednih kultura u programe antierozivne i ekološke zaštite, kao i šira primena konturne obrade, terasiranja i drugih agrotehnčkih mera u skladu sa prirodnim uslovima pojedinih lokaliteta; pri osnivanju poljozaštitnih pojaseva i drugih zaštitnih šuma, obavezno je programiranje razvoja proizvodnje autohtonih/ekološki pogodnih vrsta i sorti voća.

1.2.4. Tehničko-tehnološka poboljšanja poljoprivrednog zemljišta

Postizanje proizvodnog i ekonomskog napretka u oblasti korišćenja poljoprivrednog zemljišta, uz istovremeno čuvanje sposobnosti agrocenoza za obnavljanje, zasnivaće se na sledećim principima i planskim zadacima do 2010. godine:

1. u razradi i realizaciji organizacionih, hidrotehničkih i agrotehničkih programa, prioritet ima ukrupnjavanje i uređivanje površina poljoprivrednih gazdinstava, uz istovremeno vođenje računa o očuvanju/uspostavljanju optimalnih odnosa između oranica, višegodišnjih zasada, livada, pašnjaka, šuma, voda, putne mreže i naseljenih mesta na nivou opština;

2. izgradnja sistema za navodnjavanje na površini od oko 463,5 hilj.ha i unapređivanje sistema za odvodnjavanje, a naročito osavremenjavanje cevne drenaže na površini od oko 154 hilj.ha, kao i mere zaštite od plavljenja i bujičnih tokova, omogućiće poboljšanje produktivnosti poljoprivrednog zemljišta;

3. melioracije planinskih livada i pašnjaka kao značajna antierozivna mera i osnovni faktor povećanja fizičke produktivnosti i ekonomske efektivnosti stočarske proizvodnje na skoro jednoj trećini poljoprivrednih površina Republike; pri njihovom sprovođenju naročito uvažavati ekološka ograničenja, a odgovarajuće mere obavezno razrađivati u sklopu kompleksnog uređivanja poljoprivredno-šumskog prostora;

4. očuvanje prirodne plodnosti pedološkog pokrivača u procesima intenzifikacije poljoprivredne proizvodnje, kao i preduzimanje efikasnih mera popravke nisko produktivnih i degradiranih zemljišta.

1.3. Glavni pravci prestruktuiranja poljoprivredne proizvodnje

Prostorne osnove za usklađivanje razvojno-proizvodnih programa u oblasti poljoprivrede, sa potrebama domaćeg tržišta i izvoznim mogućnostima, obezbediće se sledećim planskim smernicama do 2010. godine:

1. na oraničnim površinama, za oko 10% smanjenim i znatno poboljšanim (Vojvodina - 3%; središnja Srbija - 19%; Kosovo i Metohija - 4,5%), biće moguće osetno povećanje prinosa, uz istovremenu izmenu strukture useva povećanjem učešća industrijskog, krmnog i povrtnog bilja, na račun odgovarajućeg smanjenja učešća površina pod žitima;

2. poboljšanje produktivnosti prirodnih travnjaka, povećanje proizvodnje kabastog krmnog bilja sa oranica, rast prinosa krmnih žitarica, šire korišćenje industrijskih smeša i različitih uzgrednih proizvoda, osavremenjavanje tehnologije čuvanja/pripremanja krmiva i načina ishrane stoke;

3. očuvanje/obnavljanje salaša, zaselaka i malih sela predstavlja jednu od strateških odrednica za postizanje prostorno usklađenijeg korišćenja poljoprivrednog zemljišta i za preusmeravanje nepovoljnih strukturnih tendencija u okviru porodične poljoprivrede;

4. proširenje šaranskih ribnjaka na oko 26 hilj.ha produktivne vodne površine; izgradnja selektivnog centra za proizvodnju larvi toplovodnih riba; unapređenje proizvodnje mlađi; osnivanje novih pastrmskih ribnjaka manjeg kapaciteta; rekonstrukcija postojećih šaranskih i pastrmskih ribnjaka; amortizovani ribnjaci osposobiće se za intenzivnu ratarsku/povrtarsku proizvodnju;

5. povećanje površina voćnjaka za oko 38 hilj.ha, zasniva se pretežnim delom na zauzimanju oranica, koje su nepogodne za ratarsku proizvodnju;

6. povećavanje površina plantažnih vinograda, tako da do kraja planskog perioda ukupne površine vinograda iznose oko 100 hilj.ha;

7. intenziviranje proizvodnje i proširenje asortimana tržišne ponude povrća, lekovitog bilja i drugih specijalizovanih poljoprivrednih kultura;

8. uključivanje racionalnog korišćenja geotermalnih voda, šumskih plodova, samoniklih biljaka i drugih prirodnih izvora u razvojne/izvozne programe poljoprivrede i ribarstva i ekonomska valorizacija specifičnih agro-ekoloških rejona; doneti program zaštite područja vanrednih prirodnih pogodnosti za ostvarivanje efekata fleksibilnog uklapanja u konkurentske i komplementarne odnose na svetskom tržištu hrane, kao što su Metohija, Stig, Braničevo, deo Mačve kao i područja očuvane ekološke ravnoteže, koja su pogodna za uključivanje u biodinamičke i druge tehnologije po različitim linijama proizvodnje zdravstveno bezbedne hrane.

1.4. Rejonizacija poljoprivredne proizvodnje

Osnovna obeležja i pravci efikasnijeg korišćenja proizvodnog potencijala poljoprivrednih makrorejona Republike Srbije su:

1. Ratarsko-stočarski rejon obuhvata nizijske i uravnjene abrazione oblasti, veće rečne doline, kao i druge terene na kojima preovlađuju plodna zemljišta, bez većih ograničenja za intenzivnu obradu i navodnjavanje. Odlikuje se relativno visokim učešćem krupnih poljoprivrednih organizacija u strukturi korišćenja obradivih površina, dosta dobrom saobraćajnom infrastrukturom i razvijenom prehrambenom industrijom. Značajni delovi ovog rejona zahvaćeni su sukcesivnim pogoršavanjem strukture oraničnog sloja. Ove nepovoljne tendencije su povezane sa zapostavljanjem razvoja stočarstva. Planski prioritet je ponovno uspostavljanje direktnih veza između razvoja biljne i stočarske proizvodnje na nivou poljoprivrednih gazdinstava/preduzeća, sa osloncem na obezbeđenje sopstvene krmne baze. Zbog dugoročne dominantne orijentacije na ratarstvo, prelazna rešenja su: zaoravanje zelenih organskih đubriva i žetvenih ostataka; uvođenje plodoreda; poboljšavanje tehnoloških postupaka obrade zemljišta i drugo.

Ratarsko-stočarski rejon ima, posebno u uslovima navodnjavanja, izvanredne potencijale za vođenje ekonomski efikasne i raznovrsne ratarske, povrtarske i stočarske proizvodnje. Trajnu odrednicu njegove osnovne proizvodne orijentacije čine društvene potrebe za pšenicom, krmnim žitima i industrijskim kulturama, kao i za svinjskim i živinskim mesom. On ima i značajnu ulogu u snabdevanju stanovništva/prehrambene industrije povrćem. Ovo usmerenje treba i dalje podržavati, posebno na terenima koji imaju tradiciju u proizvodnji pojedinih vrsta povrća, odnosno uslove za razvoj zdravstveno bezbedne hrane. Istu poziciju treba da dobiju specijalizovani proizvodni sistemi (hmelj, lekovito bilje, cveće i sl.), kao i intenzivni zasadi voća na manjim površinama. U pogledu uspostavljanja optimalnih odnosa između biljne i stočarske proizvodnje, prioritetni značaj ima razvoj mlečnog govedarstva, naročito na terenima blizu šećerana, kao i potpunije iskorišćavanje mogućnosti pojedinih gazdinstava/užih područja za rentabilnu proizvodnju junećeg i ovčijeg mesa.

2. Stočarsko-voćarsko-vinogradarski rejon prostire se pretežnim delom na brežuljkastim i brdovitim terenima sa različitim klimatskim, konfiguracijskim i pedološkim uslovima. On se odlikuje visokom izdiferenciranošću načina korišćenja poljoprivrednog zemljišta. I pored relativno visoke zastupljenosti prirodnih travnjaka i voćnjaka, a po pojedinim područjima i vinograda, oranice samo u izuzetnim slučajevima čine manje od polovine ukupnih poljoprivrednih površina. Širi prostori ovog makrorejona su zahvaćeni izraženom erozijom, što predstavlja glavno ograničenje za širenje ratarske proizvodnje. Optimalne kombinacije proizvodnih struktura moraju se ovde zasnivati na intenziviranju razvoja stočarstva, uporedo sa potpunijim iskorišćavanjem komparativnih pogodnosti za rentabilnu proizvodnju voća, grožđa i drugih specijalizovanih kultura, odnosno zdravstveno bezbedne hrane.

U celini uzev, u ovom makrorejonu ne postoji potreba bitnijeg menjanja nasleđene proizvodne orijentacije. Prioritet ima zaustavljanje procesa erozije primenom napred iznetih mera biološke zaštite. Odgovarajuća pažnja se mora pokloniti poboljšavanju ekonomskih uslova proizvodnje na porodičnim gazdinstvima, koja ovde drže apsolutno dominantan deo obradivog zemljišta i drugih poljoprivrednih fondova. U stočarskoj proizvodnji težište treba staviti na intenzivniji razvoj govedarstva, ovčarstva i kozarstva, i to pretežno mešovitog tipa (mleko-meso), sa osloncem na veće korišćenje proizvodnog potencijala livada i pašnjaka, kao i na širenje proizvodnje leguminoza i drugih krmnih kultura na oranicama .

S obzirom na trajnu vezanost prirodnih travnjaka, voćnih zasada i vinograda za konfiguracijske uslove i određene tipove zemljišta, za potpunije i racionalnije korišćenje ukupnog poljoprivrednog potencijala ovog makrorejona, odlučujući uticaj imaju mere agrarne politike usmerene na eliminisanje nepovoljnih tržišnih uticaja. Posebna pažnja se poklanja stabilizaciji ekonomskih uslova razvoja stočarske proizvodnje, kao i obezbeđenju isplativog plasmana voća i grožđa.

3. Stočarski rejon obuhvata planinske krajeve, u kojima prirodni travnjaci čine pretežan deo poljoprivrednog zemljišta. Manjim delom on se prostire i na druga područja sa većom zastupljenošću šumsko-travnih površina. Stočarstvo je ovde apsolutno dominirajuća grana, a sve ostale proizvodnje imaju dopunjujući karakter. Na skromno zastupljenim oranicama mogu se primenom odgovarajuće agrotehnike ostvarivati dobri proizvodni rezultati u proizvodnji krmnog bilja, semenskog i merkantilnog krompira, adekvatnih sorti jare pšenice, ječma i raži. Mestimično postoje izvanredne pogodnosti za proizvodnju malina i drugih vrsti voća, lekovitog i aromatičnog bilja itsl. Širi prostori ovog područja odlikuju se nezagađenošću hemijskim sredstvima, što pruža povoljne uslove za proizvodnju hrane visokog biološkog kvaliteta. U tom pogledu posebne prednosti ima pašnjačko stočarstvo. Značajni dodatni izvor prihoda poljoprivrednog stanovništva može da predstavlja sakupljanje šumskih plodova, seoski turizam, domaća radinost i druge vrste uzgrednih delatnosti. Planinska poljoprivreda čini poseban proizvodni sistem i pri razradi programa njenog daljeg razvoja, mora se krenuti od verifikacije rešenja koja su se pokazala uspešnim u svetu, a koja ne zavise samo od obima finansijske podrške iz javnih fondova. Slično kao i u drugim zemljama, procesi depopulacije su osnovni ograničavajući faktor potpunijeg iskorišćavanja poljoprivrednih resursa većine planinskih oblasti Republike.

1.5. Rekapitulacija planiranih promena

Sprovođenje planskih rešenja dovešće do značajnih promena u raspoloživim poljoprivrednim površinama. Povećanje stepena šumovitosti prostora Republike, odraziće se na smanjenje ukupnog poljoprivrednog zemljišta za oko 342 hilj.ha (Vojvodina - 83; središnja Srbija - 216; Kosovo i Metohija - 43), čime će se podmiriti i odgovarajuće potrebe razvoja vodoprivrede. Obaveza zaustavljanja izražene erozije, nalaže da se na brdovitim terenima središnje Srbije deo najugroženijih oranica naknadno zatravi, što u zbirnom bilansu daje povećanje površina pašnjaka za oko 32 hilj.ha. U ostalim delovima Republike doći će do smanjenja površina pašnjaka (Vojvodina - 49,2 hilj.ha, Kosovo i Metohija - 22,3 hilj.ha), uglavnom, u korist povećanja površina pod šumama, a u Vojvodini se planira i njihovo mestimično prevođenje u oranice.

Podizanje voćnjaka, vinograda i sejanih livada, kao i sprovođenje drugih mera biološke zaštite i ostalih planskih rešenja, rezultiraće smanjenjem površina oranica i bašta za oko 400 hilj.ha (Vojvodina - 50; središnja Srbija - 334; Kosovo i Metohija - 16).

Ukupne promene površina poljoprivrednog u šumsko zemljište iznose 342 hilj.ha (Vojvodina - 82,9; središnja Srbija - 215,8; Kosovo i Metohija - 43,3). Planirano ukupno smanjenje poljoprivrednih površina za potrebe drugih (infrastruktura, industrija itsl.) oblasti iznosi svega 11,2 hilj.ha (Vojvodina - 2,1; središnja Srbija - 9,4; Kosovo i Metohija - povećanje za 0,3).

Tabela II-1

Aproksimacija planiranih promena u korišćenju poljoprivrednog zemljišta u periodu 1993-2010. godine

 

 

Oranice i bašte

Voćnjaci

Vinogradi

Livade

Svega obradivo (2+3+4+5)

Pašnjaci

Ribnjaci, bare i trstici

Svega poljoprivredno zemljište

Način korišćenja

Intenzivan (2+3+4)

Ekstenzivan (5+7+8)

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

Površina u 000 hektara

REPUBLIKA

1993.

3.670,1

257,0

84,9

668,6

4.680,6

1.011,9

35,7

5.728,2

4.012,0

1.716,2

2010.

3.280,0

295,0

100,0

680,0

4.345,0

980,0

50,0

5.375,0

3.665,0

1.710,0

Vojvodina

1993.

1.579,7

16,5

12,2

32,3

1.640,7

119,2

30,1

1.790,0

1.608,4

181,6

2010.

1.530,0

30,0

20,0

15,0

1.595,0

70,0

40,0

1.705,0

1.580,0

125,0

središnja Srbija

1993.

1.799,4

228,7

63,3

547,9

2.639,3

710,4

5,5

3.355,2

2.091,4

1.263,8

2010.

1.465,0

250,0

70,0

585,0

2.370,0

750,0

10,0

3.130,0

1.785,0

1.345,0

Kosovo i Metohija

1993.

291,0

11,8

9,4

88,4

400,6

182,3

0,1

583,0

312,2

270,8

2010.

275,0

15,0

10,0

80,0

380,0

160,0

0,0

540,0

300,0

240,0

Bilansi u 000 ha (1993-2010.)

REPUBLIKA

-400,1

38,0

15,1

11,4

-340,6

-31,9

14,3

-353,2

-347,0

-6,2

Vojvodina

-49,7

13,5

7,8

-17,3

-50,7

-49,2

9,9

-85,0

-28,4

-56,6

središnja Srbija

-334,4

21,3

6,7

37,1

-269,3

39,6

4,5

-225,2

-306,4

-81,2

Kosovo i Metohija

-16,0

3,2

0,6

-8,4

-20,6

-22,3

-0,1

-43,0

-12,2

-30,8

Struktura korišćenja ukupnih poljoprivrednih površina u %

REPUBLIKA

1993.

64,1

4,5

1,5

11,6

81,7

17,7

0,6

100,0

70,0

30,0

2010.

60,8

5,5

1,9

12,7

80,8

18,2

0,9

100,0

68,2

31,8

Vojvodina

1993.

88,2

0,9

0,7

1,8

91,6

6,6

1,7

100,0

89,8

10,2

2010.

89,7

1,8

1,2

0,9

93,5

4,1

2,3

100,0

92,6

7,4

središnja Srbija

1993.

53,6

6,8

1,9

16,3

78,7

21,2

0,1

100,0

62,3

37,7

2010.

46,3

8,0

2,2

18,7

75,7

23,9

0,3

100,0

57,0

43,0

Kosovo i Metohija

1993.

49,9

2,0

1,6

15,2

68,7

31,2

0,02

100,0

53,5

46,5

2010.

50,9

2,8

1,8

14,8

70,4

29,6

0

100,0

55,6

44,5

2. Korišćenje i zaštita šuma, šumskih zemljišta i lovnih područja

2.1. Ciljevi

Ciljevi uređenja i korišćenja šuma i šumskih zemljišta su:

(1) unapređenje stanja šuma: prevođenjem izdanačkih šuma u visoke, melioracijom degradiranih šuma u visokoproduktivne sastojine, melioracijom izdanačkih šuma lošeg kvaliteta, rekonstrukcijom nekvalitetnih degradiranih visokih šuma u kvalitetnije i intenzivnom negom i zaštitom postojećih šuma u svim fazama razvoja;

(2) povećanje površina pod šumom (pošumljavanjem) u skladu sa globalnom rejonizacijom i kategorizacijom prostora;

(3) teritorijalno diferenciranje ciljeva unapređivanja stanja šuma i pošumljavanja: na teritoriji Vojvodine prioritetno je pošumljavanje; na području središnje Srbije i naročito Kosova i Metohije prioritetno je unapređivanje stanja i funkcija postojećih šuma i pošumljavanje;

(4) uređenje i povećanje šumskih kompleksa oko velikih gradskih centara i proizvodnih kompleksa.

2.2. Plan šuma i šumskih zemljišta (Referalna karta I)

2.2.1. Unapređivanje postojećih šuma

Unapređivanje stanja postojećih šuma obezbediće se:

1. prevođenjem - konverzijom izdanačkih šuma u visoke na 20.000 ha do 2000. i 40.000 ha do 2010. god.;

2. melioracijom degradiranih šuma u visokoproduktivne sastojine na 22.200 ha do 2000. i 50.000 ha do 2010. godine;

3. melioracijom izdanačkih šuma lošeg kvaliteta na 15.000 ha do 2000. i 40.000 ha do 2010. godine;

4. rekonstrukcijom nekvalitetnih degradiranih visokih šuma u kvalitetnije na 1.810 ha do 2000. godine i 16.000 ha do 2010. godine;

5. rekonstrukcijom, popunjavanjem i obnavljanjem neobnovljivih površina u visokim šumama u uzgojnim grupama 2 i 3, na površini od 88.000 ha do 2000. i 112.000 ha do 2010. godine;

6. sanitarnim sečama, zaštitnim sanitarno-uzgojnim merama, prirodnim obnavljanjem i popunjavanjem površina ugroženih procesima sušenja ublažiće se posledice sušenja šuma na 50.000 ha do 2000. i 100.000 ha do 2010. godine;

7. intenzivnom negom i zaštitom postojećih šuma u svim fazama razvoja i usklađivanjem stanja sa prioritetnim funkcijama.

Radovi na unapređivanju stanja postojećih šuma u najvećem obimu su planirani u središnjoj Srbiji, u skromnom obimu na teritoriji Kosova i Metohije i neznatno u Vojvodini.

2.2.2. Pošumljavanje

1. Granično područje u korišćenju (poljoprivreda i šumarstvo) predstavlja V klasa boniteta zemljišta, a lošija zemljišta (VI, VII, i delom VIII klasa) predodređena su za šumsku proizvodnju.

Tabela II-2

Površine koje će se pošumiti

 

Bonitetna klasa zemljišta

2000. godina

2010. godina

VI

344 km2

   836 km2

VII

350 km2

   850 km2

U K U P N O:

694 km2

1.686 km2

2. Od ukupne teritorije Republike, vodnom erozijom, različitom po vrsti i intenzitetu, zahvaćeno je 60.000 km2. Od toga zahvaćeno erozijom prvog, drugog i trećeg stepena u II, III, IV i V bonitetnoj klasi je 1.808 km2 (obešumljene) površine, a ugroženo jačom erozijom je 30% od ukupne teritorije.

Pošumljavanje će se izvršiti na celoj neobrasloj površini 200 km2 do 2000. godine, odnosno 500 km2 do 2010. godine.

3. Pošumljavanjem i podizanjem poljozaštitnih pojasa do 2000. godine biće obuhvaćena površina od 40 km2, odnosno 100 km2 do 2010. godine. Prioritetno podizanje navedenih pojaseva izvršiće se na području opština Subotica, Sombor, Bečej, Bačka Topola, Vršac, Čantavir, Srpski Miletić1, kao i na području opština Srednje-banatskog i Severno-banatskog okruga.

________________________
1 Planom su obuhvaćene opštine za koje postoje konkretni projekti, kojima su ustanovljene površine za podizanje vetrozaštitnih pojasa.

4. U okviru izvorišta voda, vodnih akumulacija i rečnih tokova, izvršiće se (pored rekonstrukcije postojećih šuma) pošumljavanje golih površina, melioracija pašnjačkih i livadskih površina i podizanje i melioracija voćnjaka.

Pošumljavanje će se izvršiti na površini od 320 km2 do 2000., odnosno 680 km2 do 2010. godine.

Prioritetno pošumljavanje obuhvata slivove postojećih vodnih akumulacija2: Toplica-Selova (32,29 km2), Veternica (16,89 km2), Rovni (13,71 km2), Vrnjačka reka-Vrnjačka banja (5,00 km2), Veliki Rzav (20,00 km2), Ćelije (45,00 km2), Timok Grlište (11,44 km2), Lopatnica-Ibar (10,00 km2), Bovan-Aleksinačka Moravica (10,00 km2).

_______________________
2 Za navedene lokalitete postoje izrađeni projekti podizanja pojasa.

5. U okviru jalovišta i pepelišta procenjena aktivna površina je 339 km2.

Pošumljavanje će se izvršiti na oko 40 km2 do 2000. i na 299 km2 do 2010. godine.

6. Zbog povećanja stepena zagađenosti životne sredine rastom industrije i podizanjem infrastrukturnih objekata, neophodno je i podizanje zaštitnih (imisionih) šuma u graničnim zonama industrijskih postrojenja i saobraćajnica.

U tom smislu za pošumljavanje je planirana površina od 47 km2 do 2000, odnosno 154 km2 do 2010. godine.

7. U zavisnosti od procene rasta broja stanovnika, uglavnom, velikih gradova, ocenjena je minimalna površina šuma prigradskih naselja, a s tim u vezi i potrebno podizanje novih šuma.

Pošumljavanje je planirano na 150 km2 do 2000. godine i na 300 km2 do 2010. godine.

8. U okviru izgrađenih i projektovanih saobraćajnica neophodno je podizanje novih šuma zaštitnog karaktera; 20 km2 do 2000. godine i 100 km2 do 2010. godine.

Do 2000. godine urediće se snegobrani pojasi na trasi puta Beograd - Kraljevo (na Rudniku - 3,2 ha), na trasi puta Novi Pazar - Sjenica na površini od 14,09 ha, vetrobrani pojasi na putevima opštine Sombor 143 ha, vetrobrani i snegobrani pojas na auto-putu Beograd-Niš (prevoj Mečka) 50 ha i put Paraćin-Zaječar (Čestobrodica) 32 ha.

Ukupna površina šuma prema ovim procenama povećala bi se sa sadašnjih 24.129 km2 na 25.640 km2 do 2000. god. i na 27.948 km2 do 2010. godine. Stepen šumovitosti u 2010. godini bio bi 31,6% na nivou Republike - Vojvodina 11,0%, središnja Srbija 37,2%, Kosovo i Metohija 43,6%.

Sa ekološkog aspekta, planirani radovi su jednakog značaja po rangu, a kako je teritorija Vojvodine izrazito deficitarna šumama, to pošumljavanja na ovom području i podizanje svih navedenih kategorija šuma imaju apsolutni prioritet.

Uvećanjem stepena šumovitosti, kroz sanaciju opšteg stanja šumskog fonda, osiguranje potpunije obraslosti, a time zaštitom biološke i mehaničke stabilnosti šuma u odnosu na sve ugrožavajuće faktore, obezbedio bi se doprinos šumarstva razvoju uslova života i privrednih odnosa.

Tabela II-3

Plan šumovitosti

 

Područje/okrug

Ukupna površina okruga, km2

Površina šuma, 1993. ha

Šumovitost %

Optimalna šumovitost %

Površina šuma, 2000.g. ha

Površina šuma, 2011.g. ha

REPUBLIKA

88.361

2.412.940

27,3

41,4

2.564.040

2.794.840

Severno - bački

1.781

8.432

4,7

10,1

11.132

14.832

Srednje - banatski

3.257

6.668

2,0

13,1

10.968

17.268

Severno - banatski

2.328

3.459

1,5

10,1

7.059

11.959

Južno - banatski

4.248

26.837

6,3

17,9

35.837

48.237

Zapadno - bački

2.406

13.188

5,5

10,1

17.188

20.088

Južno - bački

4.018

30.602

7,6

12,2

37.102

48.602

Sremski

3.480

57.216

16,4

19,8

66.016

76.516

Vojvodina

21.506

146.402

6,8

14,3

185.302

237.502

Grad Beograd

3.222

35.984

11,2

27,3

41.784

53.484

Mačvanski

3.270

79.938

24,4

37,0

83.138

91.738

Kolubarski

2.475

61.841

25,0

34,0

64.341

70.841

Podunavski

1.244

7.633

6,1

15,5

9.033

11.833

Braničevski

3.855

113.951

29,6

35,5

116.251

126.851

Pomoravski

2.614

75.895

29,0

37,5

80.195

86.495

Šumadijski

2.387

54.055

22,6

30,0

57.955

63.655

Moravički

3.016

106.322

35,3

39,0

112.222

120.822

Zlatiborski

6.141

230.262

37,5

70,5

244.662

258.762

Raški

3.917

176.247

45,0

60,2

183.947

195.147

Rasinski

2.957

98.459

33,3

42,7

104.259

112.259

Zaječarski

3.625

132.530

36,6

51,0

138.330

148.230

Borski

3.506

164.298

46,9

60,0

169.998

179.398

Nišavski

2.440

64.087

26,3

45,4

67.787

73.287

Toplički

2.230

93.978

42,1

50,1

97.278

102.378

Pirotski

2.764

101.229

36,6

53,2

105.829

111.729

Jablanički

2.771

106.007

38,3

66,4

112.307

121.107

Pčinjski

3.519

134.701

38,3

66,4

142.701

153.901

središnja Srbija

55.968

1.837.417

32,8

49,8

1.932.017

2.081.917

Kosovsko - mitrovački

2.051

92.222

45,0

60,4

95.622

101.522

Pećki

2.420

95.328

39,4

50,1

99.128

104.928

Prizrenski

1.909

67.915

35,6

46,2

70.915

75.415

Kosovsko - pomoravski

1.412

53.948

38,2

53,9

55.948

58.948

Kosovski

3.120

119.708

38,4

52,2

125.108

134.608

Kosovo i Metohija

10.887

429.121

39,4

52,7

446.721

475.421

Tabela II-4

Neobraslo šumsko zemljište

 

Područje

Svega (ha)

Namenjeno pošumljavanju (ha)

Neplodno (ha)

Ostalo (ha)

REPUBLIKA

294.177

162.224

58.892

73.061

Vojvodina

42.326

22.351

15.718

4.257

središnja Srbija

184.015

117.755

24.364

44.896

Kosovo i Metohija

64.836

22.118

18.810

23.908

Tabela II-5

Struktura šumskog fonda

 

Područje

Š U M E (km2)

Ukupna zapremina 000 m3

Ukupni prirast 000 m3

Ukupno

Visoke

Izdanačke

Šikare i šiblje

Plantažne

REPUBLIKA

23.217

10.365

10.705

2.058

368

235.631,6

6.180,3

Vojvodina

1.026

636

389

1

279

14.744,7

507,7

središnja Srbija

17.900

8.707

7.678

1.426

89

190.503,0

4.719,9

Kosovo i Metohija

4.291

1.022

2.638

631

-

30.383,9

952,7

Tabela II-6 

Pregled površina koje treba pošumiti do 2000. godine (km2)

 

Područje

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

Bonit. klase

S

(1+2)

Zahvać. erozijom II-V kl.

Zaštitne šume

Razna jalovišta

S

(4-9)

Prigrad. šume

S

3+10+11

6

7

saobr.

imis.

polj.

vode

REPUBLIKA

344

350

694

200

20

47

40

320

40

667

150

1511

Vojvodina

105

105

210

-

8

-

33

31

-

72

107

389

središnja Srbija

197

196

393

170

12

21

7

275

36

521

32

946

Kosovo i Metohija

42

49

91

30

-

26

-

14

4

74

11

176

Tabela II-7

 Pregled površina koje treba pošumiti do 2010. godine (km2)

 

Područje

Bonit. klase

S

(1+2)

Zahvaćeno erozijom II-V kl.

Zaštitne šume

Razna jalovišta

S

(4-9)

Prigrad. šume

S

3+10+11

6

7

saobr.

imis.

polj.

vode

REPUBLIKA

836

850

1.686

500

100

154

100

680

299

1.833

300

3.819

Vojvodina

254

255

509

-

40

-

82

66

-

188

214

911

središnja Srbija

480

476

956

425

60

69

18

584

269

1.425

64

2.445

Kosovo i Metohija

102

119

221

75

-

85

-

30

30

220

22

463

2.3. Plan lovnih područja (Referalna karta I)

2.3.1. Ciljevi uzgoja divljači i razvoja lovstva

Osnovni ciljevi u planskom periodu su:

(1) značajno povećanje brojnosti populacije sitne divljači, naročito na ravničkim i brdskim staništima;

(2) višestruko povećanje brojnosti krupne divljači, naročito autohtonih i ekonomski najvrednijih vrsta (jelen, srna, divlja svinja);

(3) poboljšanje strukture (polne i starosne) populacije krupne divljači i kvaliteta trofeja;

(4) očuvanje retkih i ugroženih vrsta lovne divljači (medved, divokoza, tetreb, droplja i dr.) i ostale faune (orlovi, sokolovi, rode i dr.).

2.3.2. Prostorno-funkcionalno rejoniranje lovnih područja

Rejoniranje staništa osnovnih vrsta divljači i prostorno-funkcionalni razmeštaj lovno-uzgojnih centara i nelovnih kompleksa u Republici utvrđeni su na sledeći način:

1. Sitna divljač

1. Vojvodina: celo područje osim Fruške gore, šuma Gornjeg Podunavlja i posavskog dela Srema;

2. Šumadijsko-podunavska zona;

3. Podrinjsko-kolubarska zona;

4. Južnomoravska zona;

5. Kosovsko-metohijska zona: obradive poljoprivredne površine do 600 m nadmorske visine i kserotermne šume brežuljkastog i brdskog dela regiona;

2. Krupna divljač

1. Podunavska šumska lovišta Gornjeg Podunavlja ("Karađorđevo", "Ristovača", Apatin, Bački Monoštar);

2. Posavska sremska lovišta ("Morović", "Klenak");

3. Subotička i Deliblatska peščara;

4. Vršački breg;

5. Potiske ritske šume;

6. šume timočkog, užičkog, kraljevačkog i podrinjsko-kolubarskog regiona, sa područjem Tare;

7. šume planinskih masiva Prokletije i Šar-planine;

8. Lovište Lipovica - Lipljan;

3. Nelovni kompleksi - parkovi divljači

1. Goč (Kraljevo);

2. Lipovica (kod Beograda), Bosut (Morović), Brestovačka banja (Bor).

3. Korišćenje i zaštita voda i vodoprivredna infrastruktura

3.1. Ciljevi i osnovne postavke

Utvrđuju se sledeći ciljevi i osnovne postavke korišćenja i zaštite voda i razvoja vodoprivrede:

(1) u snabdevanju naselja vodom, prioritetno i maksimalno biće korišćena lokalna izvorišta podzemnih i površinskih voda, a nedostajuće količine biće obezbeđivane iz velikih regionalnih sistema, sa oslanjanjem na izvorišta koja su zakonom zaštićena od zagađenja; izvorišta podzemnih voda i akumulacione prostore za regionalne sisteme dimenzionisati na obezbeđenost od 97%; striktno ih štititi od zagađivanja;

(2) dugoročne potrebe za vodosnabdevanjem zasnivaće se na izgradnji integralnih vodoprivrednih sistema, s posebnim osloncem na velika izvorišta podzemnih voda i višenamenske akumulacije (u prvom redu čeone akumulacije u gornjim delovima sliva), kao i na korišćenju metoda veštačkog prehranjivanja i regulisanja režima podzemnih voda radi povećanja eksploatacionih rezervi izvorišta podzemnih voda;

(3) voda za tehnološke potrebe biće zahvatana, po pravilu, iz vodotokova (korišćenjem za to odgovarajućih akumulacija), i uz to obavezno recirkulisana; akumulacione prostore za obezbeđenje tehnološke vode dimenzionisati na obezbeđenost od 97%;

(4) u oblasti hidrotehničkih melioracija, prioritet će imati revitalizacija postojećih sistema i izgradnja najracionalnijih tipova novih sistema, pre svega na zemljištima prve i druge klase pogodnosti za navodnjavanje, uz pretpostavljenu obezbeđenost funkcionisanja od 80%;

(5) odbrana od poplava biće ostvarivana u okviru integralnih sistema, putem: aktivne odbrane u okviru akumulacionih basena, kojima se ublažavaju talasi velikih voda i velikih kanalskih sistema (HS DTD); pasivne odbrane, kroz realizaciju linijskih zaštitnih sistema; planskom kontrolom izgradnje u ugroženim zonama (uz diferencirane stepene zaštite, u skladu sa značajem područja koja se štite);

(6) prioritet u korišćenju voda ima planska racionalizacija potrošnje i višekratno korišćenje voda u tehnološkim procesima, na pretpostavkama intenzivne recirkulacije i izmene tehnologija u mnogim industrijama;

(7) zaštita i unapređenje kvaliteta voda do nivoa propisanih klasa kvaliteta površinskih voda i potpuna zaštita kvaliteta podzemnih voda, a prioritetno: površinskih i podzemnih voda namenjenih vodosnabdevanju stanovništva (postojećih i potencijalnih izvorišta i za navodnjavanje); termomineralnih voda na područjima banja; voda koje pripadaju područjima zaštićenih prirodnih dobara (nacionalni parkovi i rezervati prirode);

(8) unapređivanje vodenih ekosistema očuvanjem močvara i drugih vlažnih zona (prirodnih ribljih plodišta u forlandu i priobalju reka), revitalizacijom degradirane prirodne vegetacije u ovim zonama, kao i povećanjem malih voda na rekama upuštanjem čistih voda iz vodnih akumulacija u periodu malih voda;

(9) celovito iskorišćenje hidropotencijala, u okviru kompleksnih sistema višenamenskog karaktera, uključiv i iskorišćenje malih padova i manjih vodnih potencijala; male hidroelektrane se mogu nesmetano graditi na mestima gde svojim položajem i dispozicijom ne ugrožavaju uslove za realizaciju ili performanse nekih većih vodoprivrednih, energetskih ili drugih sistema;

(10) plovidba na unutrašnjim plovnim putevima imaće prioritet kao vid transporta; u skladu s tim, u okviru integralnog vodoprivrednog rešavanja donjih tokova većih reka (Velika Morava, donji tok Drine), kao i u okviru daljeg razvoja velikih kanalskih sistema (HS DTD), biće proširena mreža plovnih puteva i ubrzan razvoj neophodne prateće pristanišne infrastrukture;

(11) zaštita od vodne i eolske erozije radi sprečavanja gubitka zemljišta, zaštita od poplava, sprečavanja mehaničkog zasipanja vodnih akumulacija, mehaničkog i hemijskog zagađivanja vodotoka; protiverozioni radovi prioritetno će se izvoditi radi sprečavanja vodne erozije (tehničkim i biološkim merama), na slivovima na kojima su izgrađene vodne akumulacije i u zonama rezervisanim za potencijalna izvorišta vodosnabdevanja, na slivovima podložnim velikim štetama od poplava i u zonama posebnih prirodnih vrednosti, a od eolske erozije na području Vojvodine podizanjem šumsko-zaštitnih vegetacijskih pojasa.

3.2. Opšta koncepcija rešenja (Referalna karta I)

Bazni principi na kojima se zasniva rešenje razvoja vodoprivredne infrastrukture jesu:

1. okosnicu budućih regionalnih sistema za vodu najvišeg kvaliteta čine zaštićena izvorišta podzemnih i površinskih voda; princip je da se najpre do racionalnih, ekološki prihvatljivih granica iskoriste lokalna izvorišta podzemnih i površinskih voda, pa da se tek nakon toga regionalnim sistemima doprema samo nedostajuća količina vode; prioritet u lokalnim izvorištima daje se podzemnim vodama, ukoliko su kvalitetne i ako se mogu zaštititi od zagađivanja;

2. sporo obnovljive zalihe podzemnih voda visokog kvaliteta koriste se samo za snabdevanje naselja i onih tehnoloških procesa u industrijama koje zahtevaju vodu najvišeg kvaliteta; dinamika njihovog korišćenja mora se primeriti dugoročnim zahtevima, bez pogoršanja kvaliteta; istražni radovi se moraju intenzivirati, radi utvrđivanja stvarno iskoristivih kapaciteta izvorišta podzemnih voda, uključiv i mogućnosti veštačkog povećanja njihovih eksploatacionih kapaciteta;

3. ključni objekti za korišćenje površinskih voda su akumulacije, koje se planiraju i koriste višenamenski, ali se prioritet u slučaju nesklada između raspoloživih voda i potražnje daje snabdevanju stanovništva;

4. zaštita prostora i slivnih područja podzemnih voda, postojećih i planiranih akumulacija, posebno onih regionalnog značaja;

5. u ravničkim predelima na severu, koji su oslonjeni na korišćenje tranzitnih voda, razvijaće se sve složeniji regionalni kanalski sistemi, čiji je zadatak da izvrše prostornu preraspodelu voda i stvore uslove za njihovo višenamensko korišćenje, zaštitu, kao i zaštitu od voda;

6. transport vode obavljaće se zavisno od kvaliteta i vrste korisnika: (a) voda najvišeg kvaliteta transportuje se od izvorišta do mesta potrošnje magistralnim cevovodima; (b) tehnološka voda i voda namenjena potrebama navodnjavanja transportuje se vodotocima, pošto se prethodno po potrebnoj dinamici ispusti iz akumulacija;

7. obezbeđenost isporuke vode prilagođena je zahtevima korisnika; obezbeđenost snabdevanja vodom naselja je vrlo visoka, reda 95-97%; tolika je obezbeđenost isporuke vode onim industrijama i energetici, kod kojih bi nedostatak vode izazvao teške posledice (bazna hemija, termoenergetika); obezbeđenost navodnjavanja je reda 80%;

8. popravljanje režima malih voda, namenskim ispuštanjem čiste vode iz akumulacija u periodima malovođa; garantovani protoci nizvodno od akumulacija ne smeju da budu manji od količina koje su potrebne za zadovoljenje potreba nizvodnih biocenoza; zato se sve akumulacije, posebno one u gornjim delovima slivova, računaju i za te potrebe, a opremaju se selektivnim vodozahvatima, kako bi se i za potrebe vodenih ekosistema ispuštala voda najpoželjnijeg kvaliteta;

9. vraćanje voda i vodotoka Republike u I i II klasu kvaliteta; izuzetak bi bile samo neke deonice malih vodotoka, nizvodno od velikih urbanih i industrijskih centara, na kojima bi se kvalitet vratio u III ili III/IV klasu; nijedan vodotok ne može biti u stanju kvaliteta "van klasa";

10. sanacija svih erozionih i bujičnih žarišta i konzervacija i rekultivacija slivova; kod zaštite slivova prednost imaju slivovi akumulacija, posebno onih koje služe za snabdevanje stanovništva.

3.3. Regionalni sistemi za snabdevanje stanovništva vodom

Regionalni sistemi za snabdevanje stanovništva vodom prikazani su na tabeli II-8:

Tabela II-8

Regionalni sistemi za snabdevanje stanovništva vodom

 

 

Regionalni sistem/
podsistem

izvorište

opštine potrošači

napomena

podzemne vode

izgrađene akumulacije

planirane akumulacije

1.

Gornje-južnomoravski sistem

X

Vlasinsko jezero, Lisina, Prvonek

Prohor na Pčinji

Bosilegrad, Vranje (deo)

 

 

1. Pčinjski

X

Prvonek

Prohor na Pčinji

Bujanovac, Preševo, Trgovište, Vranje (deo)

 

 

2. Vlasinsko jezero

X

Vlasinsko jezero, Lisina

 

Vladičin Han, Surdulica

 

2.

Donje-južnomoravski sistem

X

obuhvata sliv Južne Morave nizvodno od Grdeličke klisure

 

1. Toplički

X

Selova

 

Kuršumlija, Blace, Prokuplje, Žitorađa, Merošina, Doljevac, Niš (deo)

 

 

2. Nišavski

X

Zavoj

 

Niš

Niš se snabdeva sa dve strane

 

3. Vlasinski

X

 

Svođe

Vlasotince

 

 

4. Jablanički

X

Barje, Brestovac

Grgurevac

Leskovac i Bojnik; Medveđa i Lebane (u pl.)

 

 

5. Moravički

X

Bovan

 

Aleksinac, Sokobanja i Ražanj

 

3.

Zapadnomoravsko-rzavski sistem

X

obuhvata gornji deo sliva Zapadne Morave, kao i sliv reke Uvac; to je najveće potencijalno izvorište vode, koje po kapacitetu prevazilazi potrebe, te je predviđeno prevođenje prema slivu Kolubare i dalje prema
Beogradu

 

1. Rzav

X

 

Arilje, Roge, Orlovača

Arilje, Lučani, Požega, Čačak, Gornji Milanovac

povezivanje sa
podsistemom Uvac

 

2. Đetina

X

Vrutci

 

Užice i Sevojno

 

 

3. Uvac

X

Uvac i Kokin Brod;

Seča Reka i Rokci

Nova Varoš, Prijepolje i Priboj; Kosjerić i Ivanjica

veza sa Rzavskim podsistemom

4.

Ibarsko-šumadijski sistem

X

Gruža

Bela Stena, rezervacija voda Studenice; Vučiniće

Kraljevo, Vrnjačka Banja i Trstenik; Kragujevac, Rača, Topola i Aranđelovac; Novi Pazar i Raška

obuhvata slivove Ibra, srednjeg toka Zapadne Morave i veći deo Šumadije

5.

Rasinsko-pomoravski sistem

X

Ćelije

Ravna Reka, Zabrege

Kruševac, Aleksandrovac, Ćićevac, Varvarin, Paraćin, Ćuprija, Jagodina i Despotovac

obuhvata nizvodni deo toka Zapadne Morave i uzvodni deo toka Velike Morave

6.

Metohijski sistem

X

akumulacije na tom području uglavnom se grade da omoguće korišćenje ovih voda na pravcu prema Kosovu

 

1. Peć-Istok-Klina

X

 

Mova na Klini, na Pećkoj Bistrici

Peć, Istok, Klina

veza prema
Kosovu

 

2. Radonjić-Dečane

X

Radonjić

 

Đakovica, Orahovica, Dečane

 

 

3. južna Metohija

X

 

 

od Prizrena do Suve Reke

 

7.

Prištinsko-mitrovački sistem

X

Gazivode, Batlava i Gračanka

 

Zubin Potok, Kosovska Mitrovica, Zvečan, Vučitrn i Srbica, Priština, Obilić, Kosovo Polje i Glogovac

u perspektivi će biti neophodno dovođenje vode iz Belog Drima, što će omogućiti rasterećenje akumulacije Gazivode i upućivanje njenih voda prirodnim pravcem; za dovođenje vode iz Metohije biće potrebno više akumulacija

8.

Južnokosovski-
binački sistem

X

 

Slatina, Carići i Kremenata

Uroševac, Štrpce, Štimlje, Vitina, Gnjilane (deo), Novo Brdo i Kosovska Kamenica

obuhvata sliv Binačke Morave

9.

Timočki sistem

X

Grlište

Bogovina; Žukovac; Okolište

Zaječar, Boljevac, Bor i
Negotin; Knjaževac; Svrljig

obuhvata čitav sliv Timoka

10.

Mlavsko-moravski sistem

X

 

Vitman i Gradac; Kučevo; Dubočica

Petrovac, Malo Crniće, Požarevac, Žabari, Velika Plana i Smederevska Palanka; Kučevo, Majdanpek

postoji mogućnost povezivanja, radi pouzdanosti, sa Smederevom, Velikim Gradištm i Golubcem

11.

Kolubarski sistem

X

Rovni;

Ribnica; Gornja Ljuboviđa

Valjevo, Ub, Mionica, Ljig, Lajkovac, Lazarevac;
Ljubovija, Osečina

obuhvata sliv
Kolubare

12.

Savsko-beogradski sistem

X

izvorišta iz savskog aluviona

Savsko jezero - PPV
"Makiš"

 

sve beogradske opštine do Mladenovca

u budućnosti će biti neophodno dovođenje dodatnih količina vode iz sistema Rzav - Uvac, ili, alternativno, iz aluviona u Mačvi i aluviona Šalinac - Godomin

13.

Mačvanski sistem

vode
aluviona Mačve i Posavine

 

 

Bogatić, Šabac i Loznica

postoji mogućnost povezivanja sa Savsko-beogradskim sistemom

Stanje snabdevanja vodom Vojvodine je najnepovoljnije u Republici. Voda se danas obezbeđuje prevelikom eksploatacijom aluvijalnih izvorišta i osnovne izdani, što je dovelo do velikog sniženja nivoa podzemnih voda osnovne izdani. Ujedno, voda u vojvođanskim vodovodima je najlošijeg kvaliteta u Republici. Zato se vodosnabdevanje Vojvodine mora povezati sa okolnim sistemima, kao i sa radikalnim merama prikraćivanja eksploatacije podzemne vode za bilo koje druge potrebe osim za snabdevanje naselja. Može se izdvojiti pet regionalnih sistema.

14.

Sremski sistem

drinski aluvion, na ušću Drine i savski, na sektoru Jarak - Grabovac

                 

                 

voda će se upućivati preko Bogatića i Sremske Mitrovice do Rume

postoji mogućnost povezivanja sa Savsko-beogradskim sistemom

15.

Novosadski sistem

X

 

 

Novi Sad, Beočin, Bački Petrovac, Bačka Palanka, Temerin, Žabalj, Zrenjanin

Postoji mogućnost povezivanja sa Sremskim i Bačkim sistemom

16.

Bački sistem

okosnica sistema je aluvion Dunava

 

 

Apatin, Sombor, Odžaci, Bač, Kula, Mali Iđoš, Bačka Topola, Vrbas, Srbobran, Bečej i Novi Bečej

biće neophodno korišćenje i voda Dunava, bilo preradom preko PPV ili upuštanjem u podzemlje

17.

Sistem gornje Tise

X

 

 

Subotica, Kanjiža, Novi Kneževac, Senta, Čoka, Ada, Kikinda, Nova Crnja

biće neophodna prerada rečne vode, a alternativa je dovođenje voda sa većih udaljenosti

18.

Južno-banatski sistem

lokalna izvorišta i aluvion regionalnog značaja Kovin -Dubovac

 

 

Pančevo, Kovin, Opovo, Kovačica, Alibunar, Vršac, Plandište i Bela Crkva

kasnije se može prebacivati određena količina vode iz aluviona sa desne obale Dunava

3.4. Regionalni sistemi korišćenja, uređenja i zaštite rečnih voda

Na teritoriji Republike razlikuju se sledeći regionalni sistemi za korišćenje i zaštitu voda:

1. Južnomoravski sistem obuhvata čitav sliv Južne Morave; pored 13 akumulacija za vodosnabdevanje planira se i više akumulacija koje su namenjene ostalim korisnicima, a pre svega uređenju vodnih režima, od kojih u prvi planski horizont ulaze Končulj na Binačkoj Moravi, Zebica na V. Kosanici i Odorovci na Jermi; u sistemu je i niz planiranih PPOV, sa predtretmanima za industrije, pri čemu je na određenom broju PPOV predviđeno produženo biološko prečišćavanje;

2. Zapadnomoravski sistem čine pored 15 akumulacija za vodosnbdevanje još i akumulacije za popravljanje vodnih režima za potrebe korisnika voda (Orlovača na Velikom Rzavu, Ribarići na Ibru, kasnije: Semedraž na Dičini); za potrebe industrija i termoenergetike na Kosovu predviđa se korišćenje voda Belog Drima; u taj sistem bi se uključila i kaskada na Zapadnoj Moravi za hidroenergetsko i plovidbeno korišćenje tog vodotoka;

3. Sistem Velike Morave imaće četiri akumulacije za vodosnabdevanje (Zabrege, Beljanica, Vitman, Gradac), dok se na tom slivu ne predviđaju posebne akumulacije za uređenja vodnih režima, već se taj posao obavlja na uzvodnim slivovima; predviđa se izgradnja niza PPOV, pri čemu za više gradova (Mladenovac, Aranđelovac, Rača, Topola) predviđa produženo biološko prečišćavanje, kako bi se omogućilo dalje korišćenje tih voda; u tom sistemu treba da bude i kaskada kojom se omogućava hidroenergetsko korišćenje Velike Morave i ostvarenje plovnog puta; realizacija kaskada uslovljena je odgovarajućim nivoom zaštite kvaliteta voda;

4. Kolubarski sistem je u vodnim bilansima jedan od najnapregnutijih; pošto su jako sužene mogućnosti za izgradnju novih akumulacija mora se ostvariti prevođenje vode iz Drine; na svim PPOV (osim Obrenovca, gde je PPOV opšteg tipa) predviđa se produženo biološko prečišćavanje otpadnih voda;

5. Sistem Drine sa Limom predviđa više krupnih objekata za korišćenje voda i uređenje vodnih režima; to su objekti na srednjoj Drini, gde će se rešenje tražiti sa dve, tri i više stepenica (Tegare, Dubrovica), zatim Brodarevo na Limu (varijanta Brodarevo - uzvodno i nizvodno), Klak na Uvcu, radi omogućavanja nove RHE na potezu Lim - Uvac itd; na donjem toku Drine se planira kaskada od 4 stepenice, kojim se energetski koristi taj potez Drine i omogućava uspostavljanje plovnog puta do Zvornika;

6. Timočki sistem imaće pored 4 akumulacije za vodosnabdevanje, još dve manje akumulacije, (Brestovačka reka, kao i Krivelj na Kriveljskoj reci), za uređenje vodnih režima za druge korisnike; predviđa se realizacija PPOV na svim koncentrisanim zagađivačima;

7. Sistem Belog Drima činiće pored akumulacija za vodosnabdevanje, još i objekti koji treba da omoguće korišćenje voda Belog Drima na pravcu prema Kosovu; to su akumulacije na Pećkoj Bistrici uzvodno od Rugovske klisure, Krstovac na Bindži, Ponoševac na Lebnici, Ripaja na Travi itd.; pored PPOV opšteg tipa, za neke koncentrisane zagađivače (Peć, Istok, Srbica, Orahovac, Suva Reka) predviđa se produženo biološko prečišćavanje, kako bi se omogućilo korišćenje tih voda za druge svrhe;

8. Bački sistem čini postojeći bački deo HS DTD, koji će se u budućnosti postepeno proširivati i na severni deo Bačke (podsistemi Tisa - Palić, Plazović, Telečka, Mali Iđoš itd); sistem se rekonstruiše (povećanje protočnosti delova OKM, povećanje kapaciteta vodozahvata itd.), a kompletira se i sa nizom PPOV, kojima se štiti kvalitet vode u sistemu; na ovaj sistem će pozitivno delovati planirana HEPS Beočin, jer će eliminisati ograničenje za zahvatanje vode u Bezdanu i Bogojevu; planira se povećanje protočnosti tog sistema, što će omogućiti i izgradnju mHE na nekim čvorovima sistema, kao i poboljšanje ekoloških uslova u OKM;

9. Banatski sistem čini već postojeći HS DTD na području Banata, koji će se proširivati na nekim područjima novim elementima, kao i nizom PPOV za očuvanje kvaliteta vode;

10. Sremski sistem će se ubrzano razvijati sa realizacijom kanalskih sistema koji treba da omoguće korišćenje tranzitnih voda na području Srema (kanal Sava-Bosut-Sava, Sava-Dunav i drugi kanalski sistemi za navodnjavanje); predviđa se realizacija PPOV svih većih koncentrisanih zagađivača; posebno se predviđa zaštita izvorišta podzemnih voda Klenak - Jarak derivacijom i prečišćavanjem otpadnih voda Sremske Mitrovice i Rume.

3.5. Hidrotehničke melioracije

U planskom periodu daje se prioritet realizaciji hidromelioracionih sistema. U domenu odvodnjavanja daje se prioritet rekonstrukciji nedovoljno efikasnih postojećih sistema, pre svega na površinama I i II drenažne klase. U I drenažnoj klasi ima oko 380.000ha, od čega je preko 281.000ha na području JVP "Dunav", dok u II klasi ima oko 390.000ha. Realizacija novih sistema za odvodnjavanje planira se u sklopu integralnog uređenja teritorija u zoni velikih vodoprivrednih sistema. Najvažniji sistemi za odvodnjavanje, čija se realizacija očekuje do 2010. godine: priobalje Dunava u zoni uspora od HE Đerdap, podsistemi u okviru HS DTD, priobalje Save, kasete u dolini Velike i Južne Morave; priobalje Mlave; Podrinje-Mačva. Planira se osavremenjavanje sistema za odvodnjavanje do 2011 god. uvođenjem cevne drenaže na oko 154.000ha (oko 10.000ha/god.). Ukupno se predviđa da se raznim sistemima za odvodnjavanje pokrije oko 1.150.000ha. Sistemi za odvodnjavanje će se realizovati tako da se uklapaju u rešenja integralnog uređenja prostora, vodeći računa o potrebi kasnije dogradnje i sistema za navodnjavanje.

Planirano je da se do 2011. godine novim sistemima obuhvati oko 463.500ha (JVP "Dunav" 282.400ha, JVP "Sava" 53.200ha i JVP "Morava" 127.900ha), pretežno na zemljištima I i II klase po pogodnosti za navodnjavanje. Prioritetni sistemi na području JVP "Dunav" bili bi podsistemi u okviru Regionalnog sistema "Severna Bačka": "Plazović": 22.100ha, "Tisa-Palić": 10.300ha, "Mali Iđoš" 5.600ha, zatim regionalni hidrosistemi "Crnja-Žitište" (11.800ha), "Kikinda" (18.800ha), "Novi Kneževac" (8.000ha) i "Negotin" (6.500ha). Neophodna je rekonstrukcija HS DTD (dogradnja CS "Bezdan", rekonstrukcija nekih deonica OKM). Izgradnjom hidrosistema "Severna Bačka" postojeći HS DTD se proširuje i na to plodno, ali veoma aridno područje Vojvodine.

Na području JVP "Sava" planiraju se veoma obimni zahvati na realizaciji sistema za navodnjavanje. To su sistemi: "Istočni Srem-donja zona i gornja zona", "Zapadni Srem-donja zona i gornja zona", "Posavski" (istočna i zapadna zona), dve zone "Kolubarskog sistema", "Tamnavski sistem", sistemi "Mačva", "Jadarski", "Pocersko-posavski". Za realizaciju ovih sistema planira se realizacija tri kanalska sistema: Hidrosistem "Drina-Sava-Dunav" sa magistralnim kanalom na relaciji Loznica, Petlovača, Jarak, Stari Banovci, kanal "Sava-Bosut-Sava" (Jamena, Gibarac, Ruma, Surčin) i sistem "Sava-Tamnava-Kolubara". Prioritetni bi bili radovi kojima se postojeći sistemi za odvodnjavanje prerađuju da služe za obe namene, pri čemu se i postojeće CS adaptiraju ugrađivanjem reverzibilnih agregata koji pumpaju u oba smera.

Na području JVP "Morava" planira se razvoj novih sistema za navodnjavanje, pre svega osposobljavanjem za tu funkciju već realizovanih "kaseta" za odvodnjavanje duž većih reka (kasete duž sve tri Morave), zatim razvoj sistema u gornjem toku Južne Morave, na Kosovu i Metohiji (dalji razvoj sistema "Radonjić" i HS "Ibar-Lepenac"). Razvoj sistema na slivovima Morave i Belog Drima je utoliko složeniji što se samo manje površine (oko 20.000 ha u dolini Velike Morave) mogu da navodnjavaju zahvatanjem iz toka, dok će za ostale površine biti neophodne čeone akumulacije, kao i prečišćavanje otpadnih voda, kako bi se vode upotrebljene u naseljima mogle da koriste za navodnjavanje. U tom pogledu veoma su važne akumulacije Končulj na Binačkoj Moravi, dve akumulacije na Lepencu i akumulacije u Metohiji za korišćenje voda prema Kosovu. Čak se i na Drini ne mogu realizovati planirani sistemi bez izravnavanja vode u čeonim akumulacijama, kao ni na akumulaciji na srednjoj Drini.

Pored većih akumulacija, kao komplementarna dopuna sistema radi što potpunijeg iskorišćenja vodnih i zemljišnih resursa, gradiće se i male akumulacije sa višenamenskim korišćenjem.

3.6. Hidroenergetika

Ukupni hidroenergetski potencijal Republike iznosi oko 25TWh (milijardi kWh). Od toga oko 17TWh spada u tehnički iskoristiv potencijal. Iskorišćeno je oko 10,3TWh (od toga je oko 6,6TWh samo u sistemu "Đerdap"), tako da je za korišćenje preostalo oko 6,7TWh. Neophodno je rezervisati prostore za realizaciju hidroelektrana: Dunav: HEPS Novi Sad (1.056 GWh); Drina: potez Tegare-Bajina Bašta (1.025 GWh); HE Dubravica (431 GWh), Kozluk (374 GWh), Drina I, II i III (3·380 GWh); Lim: Brodarevo uzvodno i nizvodno, Prijepolje, Priboj; Veliki Rzav: Arilje, Roge i Orlovača; Ibar: kaskada od osam HE sa malim padovima duž čitavog toka, kao i HE Ribariće; Vlasina: Boljare/Svođe; Nišava: Crnoklište i Bela Palanka; Odorovci na Jermi; Pakleštica na Pakleštici; kaskada HE sa malim padovima na Velikoj Moravi: Paraćin, Ćuprija, Bagrdan, Svilajnac, Velika Plana, Vlaški Dol i Ljubičevo; kaskada HE sa malim padovima na Zapadnoj Moravi: Vitanovac, Stubal, Trstenik, Medveđa i Kukljin I i II.

Uslovi realizacije pojedinih delova sistema su sledeći:

1. Dunav - HEPS Beočin (Novi Sad) omogućava iskorišćenje preostalog potencijala Dunava, uzvodno od uspora HE Đerdap do mađarske granice; uspor od 80 mnm uglavnom se zadržava u granicama postojećih nasipa; veoma povoljno deluje i sa gledišta zahvatanja vode za bački deo hidrosistema DTD;

2. Drina - rešenje kaskade na srednjem toku Drine tražiće se naknadno, optimizacijom varijanti sa 2 i 3 akumulacione i više manjih protočnih hidroelektrana, uz detaljno razmatranje svih ograničenja; do tada se rezerviše prostor do kote 220 mnm nizvodno od Bajine Bašte do Tegara, i 224 mnm uzvodno od Bajine Bašte do hidroelektrana; za HE Dubravica 175 mnm donji tok Drine rešava se sa 4 protočne hidroelektrane (Kozluk, Drina I, II i III);

3. Lim - rešenje Lima zasniva se na dve stepenice u zoni Brodareva (uzvodno (-547 mnm) i nizvodno), kako bi se izbeglo potapanje naselja; u zoni Prijepolja potapanje se sprečava realizacijom kanalske HE, dok se u zoni Priboja predviđa niska stepenica HE Priboj;

4. Ibar - rešenje na Ibru se zasniva na kaskadi od osam niskih stepenica, zbog ograničenja nametnutih nisko položenom prugom i magistralnim putem;

5. kaskada na Velikoj Moravi predviđa sedam niskih stepenica, sa usporom koji ostaje uglavnom u granicama postojećih nasipa; energetske performanse (preko 700 GWh/god) su značajne, a kaskadiranje bi omogućilo ostvarivanje i plovnog puta do Stalaća; na sličan način, sa šest niskih stepenica, planirano je kaskadiranje Zapadne Morave, što bi plovni put dovelo do Kraljeva; sa objektima na donjem toku Južne Morave može se realizovati plovidba do Niša;

6. pored ovih elektrana čije su performanse značajnije, predviđa se da se uz većinu vodoprivrednih akumulacija sagrade mHE, kao objekti koji prerađuju garantovane protoke koji se ispuštaju iz akumulacija; na već postojećim objektima HS DTD predviđa se dogradnja mHE (Vrbas, Bečej, Kajtasovo itd.); značaj ovih mHE bio bi vrlo veliki i u sferi ekološke zaštite, jer se njihovom realizacijom znatno povećava sada mala protočnost hidrosistema DTD;

7. poseban energetski problem Republike je obezbeđivanje potrebne vode za hlađenje termoelektrana; najveće zalihe uglja su upravo u najmalovodnijim područjima (Kolubara, Kosovo), tako da se do potrebne vode za hlađenje može doći samo velikim akumulacijama; mogućnosti za njihovu realizaciju su ograničene, što postaje sve ozbiljnija prepreka za razvoj velikih termoenergetskih sistema; za potrebe termoelektrana na Kosovu moraju se dovesti vode iz sliva Belog Drima, a ispitaće se režim rada i dispozicija sistema novih TE na Savi, uzimajući u obzir termički kapacitet Save i ekološke probleme u zoni beogradskog izvorišta.

3.7. Zaštita voda od zagađivanja

Dugoročni programski cilj je da se najveći broj reka i deonica na njima održi u I, IIa i IIb klasi kvaliteta, odnosno, da se vrati u te klase, ukoliko su sada u gorem stanju. Izuzetak su samo neke male reke na kojima su izgrađeni veliki urbani i industrijski centri, kod kojih bi održavanje vode u tim klasama zahtevalo ne samo produženo biološko prečišćavanje, sa dodatnim uklanjanjem fosfora i azota, već i kompletno tercijalno prečišćavanje, što i u daljoj perspektivi neće biti ekonomski moguće. No, i u tim slučajevima, koji se svode samo na pojedine deonice (npr. Lug nizvodno od Mladenovca, Lepenica nizvodno od Kragujevca, Prištevka nizvodno od Prištine i deo Sitnice do ušća Laba, Đetina između Sevojna i ušća Rzava, Bjelica nizvodno od Lučana, Borska reka itd.) zahteva se vraćanje reke i na tim deonicama u III, eventualno u III/IV klasu. Posebno je utvrđena zaštita izvorišta podzemnih voda.

3.8. Zaštita od erozija i bujica i ostale vodoprivredne grane

Planira se da se antieroziona zaštita sprovodi kao mera integralnog korišćenja voda i uređenja prostora. Postavlja se zahtev da se slivovi blagovremeno antieroziono uređuju, kako bi se postigli efekti smirivanja erozije i smanjenja produkcije nanosa pre realizacije akumulacionih basena i drugih objekata koji se štite od erozije i bujica. Posebna pažnja će se posvećivati biološkoj zaštiti: pošumljavanju degradiranih terena, melioraciji šuma, zatravljivanju i melioraciji pašnjaka.

Ribarstvo - planira se izgradnja novih oko 14.500 ha šaranskih ribnjaka. Te površine su raspoređene uglavnom u najdubljim depresijama i na slatinastim terenima u blizini većih reka, pre svega kraj Dunava, Save, Tise, HS DTD, Drine, Velike, Južne i Zapadne Morave. Predviđa se osavremenjavanje i proširenje postojećih hladnovodnih (salmonidnih) ribnjaka, i izgradnja samo 4 nova, jer se ti ribnjaci mogu plasirati samo na rekama I klase kvaliteta (Raška, Studenica, reke Starovlaških planina, karstni izvori istočne Srbije itd.). Ne dozvoljava se kavezni uzgoj riba u akumulacijama koje su predviđene kao izvorišta snabdevanja vodom naselja.

3.9. Planirane akumulacije

Sastavni deo Prostornog plana je spisak akumulacija, sa osnovnim pokazateljima (kote uspora, zapremine, namena). Date su dve tabele: (II-9) spisak lokacija koje su potrebne za realizaciju planiranih regionalnih sistema, i (II-10) spisak ostalih lokacija, koje treba rezervisati za razvoj vodoprivrednih sistema u daljim vremenskim presecima. Tokom daljih planiranja definisaće se optimalni uslovi njihove realizacije, sa adekvatnim uklapanjem u okruženje. Neki su potezi naznačeni samo kao zone koje se rezervišu, jer će se tek naknadno utvrditi optimalne dispozicije sistema, u skladu sa svim ograničenjima koja se postavljaju.

Tabela II-9

Akumulacije potrebne za realizaciju planiranih regionalnih sistema

 

Br.

Akumulacija

Reka

Najbliže naselje

Vmax (106 m3)

KNU (mnm)

Namena

1

Binač

Golema reka

Vitina

22

595

V,R,T,

2

Kremenata1

Kremenata

K. Kamenica

23

590

V,R,T,

3

Končulj

Bin. Morava

Bujanovac

230

445

O,N,R,T

4

Prohor Pčinjski

Pčinja

Trgovište

58

510

V,O,N,R,T

5

Svođe

Vlasina

Crna Trava

80

400

V,E,R,T

6

Ključ

Šumanka

Lebane

21

495

V,O,N,R,T

7

Zebice

V. Kosanica

Kuršumlija

17

560

O,N,R,T

8

Odorovci (rez. zona)

Jerma

Dimitrovgrad

48

595

O,N,R,T

9

Seča Reka

Skrapež

Kosjerić

17

465

V,I,R,T

10

Rokci

Nošnica

Ivanjica

83

640

V,O,N,E,R,T

11

Orlovača

Rzav

Arilje

80

580

O,N,E,R,T

12

Roge

Rzav

Arilje

106

500

V,O,N,E,R,T

13

Arilje/Svračkovo

Rzav

Arilje

20

400/414

V,O,N,E,R,T

14

Slatina + Carići

Lepenac

Štrpce

19

742

V,O,N,R,T

15

Dobroševac

Drenica

Glogovac

45

574

V,I,R,T

16

Ribarići

Ibar

Tutin

51

780

V,O,N,E,R,T

17

Vučiniće

Ljudska reka

Novi Pazar

45

667

V,O,N,R,T

18

rezervisana zona2

Studenica

Ivanjica

 

665

V,E,R,T

19

Bela Stena

Lopatnica

Kraljevo

65

460

V,R,T

20

Zabrege

Crnica

Paraćin

25

335

V,E,R,T

21

Beljanica

Resava

Despotovac

40

560

V,R,T

22

Vitman + Gradac3

Mlava

Petrovac

12.5

203/251

V,R,T

23

Kučevo

Bukovska r.

Kučevo

28

250

V,R,T

24

Okolište

Okoliška r.

Svrljig

15

520

V,R,T

25

Žukovac

Aladinačka r.

Knjaževac

17

330

V,R,T

26

Bogovina

Crni Timok

Boljevac

102

280

V,O,N,E,R,T

27

Brodarevo

Lim

Prijepolje

21

530

E,R,T

28

Klak4

Uvac

Nova Varoš

30

815

E,R,T

29

Tegare (rez. zona)5

Drina

Bajina Bašta

590

224/220

V,O,N,E,R,T

30

Dubravica

Drina

Ljubovija

141

176

E,R,T

31

Gornja Ljuboviđa

Ljuboviđa

Ljubovija

11

535

V,R,T

32

Strugarnik

Ribnica

Mionica

30

300

V,O,I,R,T

33

Mova

Klina

Klina

50

560

V,R,T

__________________________________
1 Alternativa, Ajnovce na Krivoj reci.
2 Rezerviše se prostor na potezu 9.5 km uzvodno od manastira do blizu sela Pridvorica za donošenje odluke u budućnosti.
3 Kao i prostor na Dubočkoj reci, levoj pritoci Mlave.
4 Brana za realizaciju RHE Uvac - Lim.
5 Rezerviše se zona duž srednje Drine: od kote 224 mnm uzvodno od Bajine Bašte, do kote 220 mNm na potezu Bajina Bašta - Tegare. Razmatraće se altertnative sa 3 i više manjih stepenica.

Tabela II-10

Prostori za akumulacije potrebne za realizaciju dugoročnih vodoprivrednih ciljeva

 

Br.

Akumulacija

Reka

Najbliže naselje

Vmax (106 m3 )

KNU (mnm)

Namena

1

Zlatarić

Obnica

Valjevo

20

265

N,O,P,R.T

2

Kumanica

Moravica

Ivanjica

21

710

V,E,O,R,T

3

Dubrava

Grabovica

Ivanjica

30

535

V,I,P,R,T

4

Rošci

Kamenica

Čačak

58

380

V,P,R,T

5

Semedrež

Dičina

G. Milanovac

40

345

V,P,R,T

6

Tutin

Vidrenjak

Tutin

26

1030

V,P,R,T

7

Makovac

Prištevka

Priština

13

720

N,P,R,T

8

Palatna

Lab

Podujevo

52

785

V,N,P,R,T

9

Majance

Kačandolska r.

Priština

35

633

V,N,P,R,T

10

Cecilija

Crvena reka

Vučitrn

26

635

V,N,P,R,T

11

Bistrica

Bistrica

K. Mitrovica

31

600

V,I,E,O,P,R,T

12

Dubočica (rez. zona)

Dubočica

Kraljevo

2.2

470

E,V,P,R

13

Pleš

Rasina

Brus

50

610

V,P,R,T

14

Krivelj

Kriveljska r.

Bor

18

375

I,P,R

15

Kućište

Pećka Bistrica

Peć

95

1070

N,E,P,R

16

Krstovac

Bindža

Klina

55

440

N,I,P,R

17

Ponoševac

Lebenica

Đakovica

43

462

N,P,R

18

Ripaja

Trava

Đakovica

44

395

N,I,P,R

19

Rečane (rez. zona)

Prizrenska Bis.

Prizren

85

660

V,O,P,R,T

20

Žegra

Žegranska r.

Gnjilane

20

560

V,P,R,T

21

Drezga

Uglješnica

Kragujevac

9

280

N,P,R,T

22

Pakleštica

Dojkinačka r.

Pirot

25

972

E,P,R,T

23

Dubočica

Dubočica (Mlava)

Petrovac

17

258

V,P,R,T

24

Lopuška

Plavska

 

 

 

 

25

Brodska r.

Brodska r.

 

 

 

 

Legenda: V - vodosnabdevanje stanovništva, I - snabdevanje vodom industrije, O - oplemenjivanje malih voda, N - navodnjavanje, E - energetika, P - odbrana od poplava, R - ribarstvo, T - turizam

Pored rezervisanja i zaštite zona za navedene akumulacije, u Vojvodini, u okviru sistema "Severna Bačka", planirano je nekoliko akumulacija manjih zapremina, koje se moraju uklopiti u okruženje. To su akumulacije (u zagradama se daju kote uspora): Stanišić (99 mnm), Panonija (100 mnm), Pačir (103 mnm), Moravica (98,7 mnm), Tavankut (116,5 mnm), Bačka Topola (98 mnm), Srbobran (83 mnm), Svetičevo (93,5 mnm), Velebit (94,4 mnm), Mali Iđoš (95 mnm), Čonoplja (102 mnm). Radi ekološki i ambijentalno odgovarajućeg uklapanja vodoprivrednih sistema u okruženje i procene uticaja na sredinu, obavezna je izrada prethodnih i detaljnih analiza uticaja i utvrđivanja uslova i mera zaštite za sve predviđene akumulacije.

4. Korišćenje mineralnih sirovina

4.1. Ciljevi

Utvrđuju se sledeći osnovni ciljevi eksploatacije ruda metala i nemetala:

(1) iskorišćavanje komparativnih prednosti Republike u ovoj oblasti;

(2) racionalno iskorišćavanje ruda, uz nastojanje da se izbegne raubovanje ležišta i degradacija drugih resursa u neposrednoj blizini ležišta;

(3) poboljšanje tehnološke opremljenosti rudnika;

(4) zaštita od neplanske izgradnje iznad ležišta;

(5) smanjenje degradacije sredine u procesu eksploatacije i prerade rude; sanacija i rekultivacija degradiranog zemljišta.

Radi ostvarivanja navedenih ciljeva eksploatacije mineralnih sirovina nužno je blagovremeno izvršiti potrebna osnovna i druga geološka istraživanja.

4.2. Korišćenje mineralnih sirovina (Referalna karta I)

4.2.1. Metalične mineralne sirovine

Zone eksploatacije metaličnih mineralnih sirovina su:

1. Timočka zona

2. Podrinjska zona

3. Kopaonička zona

4. Gračaničko-novobrdska zona

5. Besno-Kobilska i Pasjačko-Osogovska

6. Rudnici obojenih metala izvan rudnih zona.

1. Timočka zona, pripada Timočkom rudnom rejonu gde je razvijena proizvodnja bakra i zlata. U ovoj zoni aktivno je nekoliko modernih rudnika i to:

Majdanpek, Južni i Severni revir, Krivelj-Cerovo, Borska reka i Brezonik (Bor), gde je u primeni površinska eksploatacija.

Značajne rudne rezerve skoncentrisane su u reviru Borska reka, koje se jednim delom eksploatišu podzemnim putem.

Perspektivnost ovog basena otvorena je daljim istraživanjima u basenu i okolnim rudnim rejonima, kako na rudama bakra i zlata, volframa tako i na ostalim pratećim metalima (molibden, germanijum, selen, platina). Dalji razvoj i unapređenje proizvodnje prate neophodni napori za savladavanje ekoloških problema koji su u ovoj zoni prisutni. Nije samo reč o eliminisanju postojećih izvora zagađenja sredine, već i onih, koje će naročito generisati znatne količine primarne (otkrivka kopova) i sekundarne (flotacijske) jalovine pojedinih rudnika.

U okruženju ove zone istražena su i brojna ležišta nemetaličnih sirovina: krečnjaka (Zagrad, Kučevo), kvarcnog peska (Rgotina) i kvarcnih sirovina (Postojka Čoka, Rajkova Čuka, Veliki Strnjak i dr.). Poznata su i istražena brojna ležišta ukrasnog kamena u ataru Boljevca, na Rtnju i okolini. Ova ležišta su bila u eksploataciji ali je ona iz više razloga zamrla.

2. Podrinjska zona, u istoimenom rudnom rejonu koju karakteriše proizvodnja antimonovih i olovo-cinkovih ruda. Specifičnost ove zone je koncentracija rudnika manjeg kapaciteta godišnje proizvodnje, sa podzemnom eksploatacijom i to:

Rudnici antimona: Brasina, Zavorje-Štira, Dolić, Kik, Rujevac, sa malim rezervama, i postrojenjima za pripremu ruda u Brasini i Stolicama i sa topionicom u Zajači. Proizvodnja antimona zbog iscrpljenosti ležišta je zamrla, a status postrojenja u Zajači je neizvestan.

Rudnici olova i cinka: Veliki Majdan, Bobija, Tisovik i Ravnaja, sa flotacijom u Velikom Majdanu. Postojeće bilansne rezerve ne omogućavaju povećanje proizvodnje, ali s obzirom da ovaj rudni rejon spada u perspektivnu grupu, realno je održavanje postojećeg nivoa u narednoj deceniji i dalje.

I u ovoj zoni istraženo je nekoliko ležišta nemetaličnih sirovina. Tu spada ležište fluorita Ravnaja kod Krupnja, ležište dijabaza Selenac (Ljubovija), kaolinska glina u lokalitetu Iverak, ležište oniksa Boranja (kod Krupnja), barita Bobija kod Krupnja, tehničkog kamena Gajića stene, Bučevski potok i Sokoline, daciti (Krš) kod Ljubovije i ukrasni kamen u lokalitetu Boranja kod Krupnja itd.

U Kosjeriću se razvija snažna industrija cementa, koja po svom kvalitetu i položaju računa na dalji perspektivni razvoj.

3. Kopaonička zona ili Ibarski basen je okosnica proizvodnje olovo-cinkovih ruda u Republici, sa aktivnim rudnicima: Belo Brdo, Žuta Prlina, Crnac, Koporić, Sastavci-Kiževak, Rajićeva gora (Pb-Zn, Sb), Stari Trg, Zijača. Eksploatacija se vrši jamskim i površinskim otkopavanjem: kop Koporić je u likvidaciji, Sastavci-Kiževak u fazi otvaranja, dok površinski kop Zijača u sastavu Trepče treba da se razvije u neposrednoj budućnosti. Proizvodnju rude u ovoj zoni karakteriše stalno opadanje procenta korisnih komponenti u rudi pa to iziskuje povećanje proizvodnje u rudnicima.

4. Gračaničko-novobrdska zona, koju čini grupa aktivnih rudnika olovo-cinkove rude (bogate srebrom), na prostoru između Gračanice i Novog Brda i to: Ajvalija, Kižnica, Kižnica-površinski kop, Badovac i Novo Brdo (Farbani potok).

5. Pasjačko-kukavička zona, sa Besnokobilsko-osogovskim rudnim rejonom u kome je aktivan rudnik Blagodat i istraženim bilansnim ležištem Podvirovi-Karamanica. U ovoj zoni poznate su rezerve molibdena, koje su po sadašnjim uslovima neekonomične za eksploataciju.

Na širem prostoru ove zone postoje brojne pojave vrednih nemetaličnih sirovina kao što su kvarcne sirovine - Svrljište kod Bosilegrada, bentonit u lokalitetima Donji Prisjen i Breznica, ležišta feldspata Samoljica i Borovac, rude zeolita Zlatokop, i kaolini Vrtogoš kod Vranja, ležišta tufova Duge njive, Korbevac kod Vranjske Banje. U eksploataciji je i mermerni oniks kod Sijerinske Banje. U okolini Bosilegrada istražene su veće rezerve fosfatne rude ali njihova ekonomična eksploatacija još uvek nije potvrđena.

Na prostorima Nišavskog okruga registrovane su i istražene rezerve kvalitetnog kvarca, dolomita, a u ataru Gadžin Han i ležišta kalcita visokog kvaliteta.

6. Rudnici obojenih metala izvan rudnih zona

U ovu grupu rudnika spadaju: Rudnik, Lece u Leckom rudnom rejonu (olovo-cinkova ruda). Eksploatacija u ovom rudniku je prekinuta ali se čine napori za njeno obnavljanje. Ovo ležište je inače poznato po povećanoj količini plemenitih metala zlata i srebra. U grupu perspektivnih spada i lokalitet Dražaja kod Podujeva.

Na području Glogovca aktivni su površinski kopovi Čikatovo i Glavica sa postrojenjima za proizvodnju nikla. Eksploatacione rezerve ovih ležišta primiču se fazi iscrpljenja.

U zone sa perspektivnim pojavama i uslovima za razvoj novih proizvodnih kapaciteta u periodu posle 2010 god. spadaju: Šumadijski, Golijski, Podrinjski i Polimski rudni rejoni.

Tabela II-11

Pregled stanja bilansnih rezervi ruda metala do 2010. god.

 

Ruda

Bil. rezerve, 000 t

Stanje do 2010.

Napomena

Antimon

1000

+

Treba intezivirati istraživanja

Bakar

943000

+++

Au,Pt,Ge,Mo

Nikal

9500

++

Intez. istraž. i tehnol.

Olovo+Cink

62388

++++

Ag,Au,Bi,Cd

Gvožđe

5455

++

Rešiti tehnologiju

Kalaj

5455

+

Treba istraživati

Molibden

 

+

Dobija se uz rudu bakra

Boksit (Aluminijum)

895

+

Potencijalnost postoji

Zlato + Srebro

1440

+++

Dobija se i uz druge rude

Legenda:
+++++ Veoma velike rezerve, ++++ Velike rezerve,
    +++ Dovoljne do 2010. g., ++ Nedovoljne do 2010. g.
        + Male rezerve

4.2.2. Nemetalične mineralne sirovine

Moguće je izdvojiti nekoliko karakterističnih eksploatacionih zona nemetaličnih sirovina, bilo da se radi o određenoj vrsti mineralnih sirovina (tipično za magnezite) ili o regionalnoj koncentraciji raznorodnih ruda.

U tom pogledu izdvajaju se sledeće zone:

1. Zlatiborska zona,

2. Šumadijska zona sa kolubarskim basenom,

3. Fruškogorska zona,

4. Dunavski i Moravski aluvioni,

5. Ibarski basen u sastavu kopaoničke zone.

1. Zlatiborska zona, obuhvata grupu rudnika u Zlatiborskom rudnom rejonu koji eksploatišu ležišta magnezita u pogonima: Liska, Krive Strane, Konjske Torine, Stublo, Slovići a zatim Kose i Bele vode kod Nove Varoši. U ovoj zoni istraženi su ili se nalaze u fazi istraživanja lokaliteti: Begluk, Čavlovac, Masnice, Bakića kolibe i Semegnjevo. U ovoj zoni eksploatišu se ležišta kvalitetnog krečnjaka kao tehničkog kamena (Bistrica i Surduk).

2. Šumadijska zona

U okolini Pranjana, Čačka i Kraljeva istražena su brojna ležišta magnezita na kojima su otvoreni aktivni rudnici: Brezak, Koviljača, Veliki Jelen, Petrov Do, Bačevci Ljuljaška, Stara Kuća i Orljevac. Brojna su ležišta mrežastih magnezita van eksploatacije ili u fazi istraživanja. U ovoj zoni su aktivni rudnici Bogutovac i Lazac u regionu Kraljeva.

Na površinskim kopovima Jelen Do kod Požege, eksploatišu se visokokvalitetni krečnjaci. Karbonatne sirovine eksploatišu se u lokalnosti Nepričava (kod Lajkovca), sela Ba i Ljiga.

Veliki je broj pojava i ležišta tehničkog kamena, kao dacit kod Slavkovice.

Šumadijska zona raspolaže sa brojnim ležištima vatrostalnih i keramičkih glina. Na ovom prostoru su aktivni rudnici Rudovci, Krušik, Vrbica, Ćumurac a zatim Pločnik, Košarno, Dren i Slatina kod Uba. U ovu zonu spadaju i ležišta kvarcnih peskova kolubarskog lignitskog basena (Polje D), kao i ležišta Slatina i Čuruge kod Uba.

Na lokalitetu Baroševac (Polje B), nalazi se jedino ležište dijatomita u zemlji.

U blizini Gruže, na lokalitetu Lipnica, u povremenoj eksploataciji je jedino ležište gipsa u Republici.

3. Fruškogorska zona, sa aktivnim površinskim kopovima sirovina za proizvodnju cementa u Beočinu. Ležište tehničkog kamena u lokalitetu Rakovac nalazi se na području nacionalnog parka pa će shodno zakonskoj regulativi na ovom rudniku eksploatacija biti obustavljena. Usled prodora voda došlo je do obustave eksploatacije u rudniku uglja Vrdnik, sa kojim je zajedno otkopavana prirodno aktivna montmorijonitska glina vrhunskog kvaliteta. U ovoj zoni postoje indicije o slojevima ovih vrednih glina.

4. Aluvioni dunavsko-moravskog korita, odnose se na ležišta šljunka i peska dobrog kvaliteta, duž korita Južne, Zapadne i Velike Morave i Dunava. Eksploatacija ovih materijala može se obavljati samo na osnovu dokumentacije kojom se dokazuje da se ovim radovima neće pogoršati morfološke karakteristike reke i njenog prioblanog pojasa.

5. Ibarski basen, u sastavu Kopaoničke zone, gde se eksploatišu ležišta azbesta (Korlaće), dolomita za proizvodnju magnezijuma u Lipnici i najnovijim pojavama rude bora kod Boljevca na Ibru (Pobrdski potok i Piskanja). U ovu zonu svrstavaju se ležišta i volastonita na Kopaoniku u lokalitetima Jaram i Duboka koja do sada nisu eksploatisana. U Korlaću kod Raške eksploatiše se ruda hrizotil azbesta a u lokalitetu Poljane duniti i oliviniti. U Koprivnici kod Jošaničke banje u istraživanju su pojave ruda fluorita.

U ležištu Dreljska klisura eksploatiše se ukrasni kamen, dok je ležište Tikvice u probnoj eksploataciji.

Ostala značajnija ležišta nemetaličnih sirovina i proizvodni objekti, više nego metaličnih sirovina, rasejani su na teritoriji Republike kao samostalni objekti sa sopstvenim pogonima za preradu ili koncentraciju. U ovu grupu spadaju rudnici kvarcnog peska Rgotina, zatim rudnik magnezita Strezovci kod Kosovske Kamenice i rudnik Goleš-Magura kod Lipljana.

Tabela II-12

Pregled stanja bilansnih rezervi ruda nemetala do 2010. god.

 

Ruda

Bil. rezerve, 000 t

Stanje do 2010.

Napomena

Arhitekt. i ukrasni kamen

101477

++++

 

Azbest

955

++++

 

Barit

30763

+++

 

Bentonit

1088

++++

Kvalitet nije dobar (kalc.tip)

Bor

14500

++++

 

Dijabaz

200

++++

 

Dijatomiti

69147

++++

 

Duniti

12997

++++

 

Feldspat

1297

+++

 

Gips

52669

+++

 

Gline keramičke

8527

++++

Kvalitet nije najbolji

Gline vatrostalne

106659

+++

 

Kamen tehnički

62357

+++++

 

Kaolin

437296

++++

Kvalitet je problem

Krečnjak

26992

+++++

 

Kvarc

135367

++++

Treba usavršiti tehnol. prečiš.

Kvarcni pesak

213900

+++++

 

Laporac za cement

13083

+++++

 

Magneziti

150000

+++

 

Opekarske gline

16747

+++++

 

Tuf

131

++++

 

Volastonit

419

++

Nije u eksploataciji

Zeoliti

 

++++

 

Legenda:
+++++ Veoma velike rezerve, ++++ Velike rezerve,
     +++ Dovoljne, ++ Nedovoljne, + Kritične

5. Korišćenje energetskih izvora i energetska infrastruktura

5.1. Planski ciljevi

Utvrđuju se sledeći ciljevi korišćenja energetskih izvora i postrojenja i razvoja energetike:

(1) povećanje proizvodnje energije i oslanjanje na sopstvene izvore zasnivaće se prevashodno na korišćenju lignita i hidropotencijala; manji deo iskopanog lignita (najviše 10%) biće korišćen za proizvodnju sušenog lignita i za druge potrebe; za veće korišćenje uglja u industriji i širokoj potrošnji neophodno je povećati kapacitete postrojenja za oplemenjivanje lignita i otvoriti nove rudnike sa podzemnom eksploatacijom;

(2) povećanje proizvodnje i istraženosti rezervi nafte i prirodnog gasa; intenziviranje istraživanja nafte i prirodnog gasa; intenziviranje istraživanja i povećanje proizvodnje u inostranstvu (putem koncesija); poboljšanje stepena iskorišćenja nafte iz postojećih i novih ležišta (primenom savremenih sekundarnih i tercijarnih metoda eksploatacije);

(3) istraživanje uljnih škriljaca kao i praćenje razvoja tehnologije eksploatacije ovog resursa u svetu;

(4) korišćenje obnovljivih izvora energije, naročito od 2000, prevashodno za zadovoljavanje niskotemperaturnih toplotnih potreba (korišćenje za autonomne i lokalne svrhe, u okviru tzv. male energetike); prioritet će imati razvoj malih sistema centralizovanog snabdevanja toplotnom energijom (u gradskim naseljima i/ili manjim centrima, poljoprivrednim kombinatima, banjama itd.), na bazi korišćenja geotermalne energije, biomase i celuloznih otpadaka iz poljoprivrede; rekonstruisanje/izgradnja stočnih farmi, radi proizvodnje biogasa (biogoriva); korišćenje sunčeve energije i energije vetra za specifične lokalne namene;

(5) poboljšanje kvaliteta rada i pouzdanosti postojeće elektroprenosne mreže i magistralne naftne i gasne mreže, kao i dalji razvoj tih sistema/mreža;

(6) primat u razvoju savremenih centralizovanih sistema toplifikacije, u okviru kombinovane proizvodnje toplotne i električne energije, imaće povezivanje gradova (Beograd, Požarevac, Smederevo, Priština itd.) sa obližnjim termoelektranama-toplanama, putem daljinskih toplovoda, kao i korišćenje otpadne toplote industrijskih i energetskih postrojenja u drugim naseljima (Lazarevac, Niš, Kraljevo, Vranje, Sokobanja, Svilajnac, Raška, Novi Pazar, Loznica itd.);

(7) gasifikacija gradova u Republici, na bazi usklađenih koncepcija gasifikacije i toplifikacije, u svrhu zadovoljavanja potreba široke potrošnje;

(8) racionalno korišćenje i štednja neobnovljivih resursa i štednja proizvedene energije i stimulisanje primene novih tehnologija proizvodnje energije, naročito onih koje doprinose racionalnom korišćenju, štednji energije i zaštiti životne sredine;

(9) smanjenje konflikata između korišćenja energetskih resursa i zaštite životne sredine (naselja, stanovništvo, zemljište itd.) i preduzimanje odgovarajućih mera za saniranje negativnih posledica (programi rekultivacije/revitalizacije, otklanjanje šteta itd.).

5.2. Korišćenje energetskih resursa (Referalna karta I)

Imajući u vidu raspoložive energetske izvore, ugalj i dalje ostaje najznačajnija sirovina u proizvodnji energije, sa učešćem od 88,0% u geološkim energetskim rezervama Republike (Slika 1).

Slika 1      Struktura geoloških rezervi primarne energije u Republici

Ugalj

Pretežni deo rezervi uglja je koncentrisan u nekoliko velikih lignitskih basena - Kosovski, Metohijski, Kolubarski i Kostolački (Slika 2). Relativno povoljni geomontanski uslovi omogućuju u ovim basenima obimnu i ekonomski racionalnu eksploataciju uglja primenom moćne mehanizacije za površinski otkop, transport i pripremu uglja.

Slika 2      Rezerve lignita u velikim basenima

Površinska eksploatacija niskokaloričnih ugljeva (lignita) ima za posledicu brojna ograničenja i konflikte sa neposrednim okruženjem, kao što su: zauzimanje poljoprivrednog i šumskog zemljišta, izmeštanje naselja, saobraćajne i druge infrastrukture, vodotokova, privrednih i drugih objekata, degradacija ekosistema i dr. Termoenergetski objekti imaju značajnog udela u zagađenju vazduha, vode i tla. Relativno velik obim degradacije prostora, kao posledice obimne eksploatacije lignita, upućuje na neophodnost blagovremenog i sveobuhvatnog rešenja tog problema u svim fazama planiranja, projektovanja i kontrole proizvodnje.

Tabela II-13

Procena prostiranja lignitskih ležišta i područja eksploatacije

 

 

1991.

2011.

Produktivni deo basena

900,00 km2

900,00 km2

Površine zauzete površinskom eksploatacijom

100,00 km2

210,00 km2*

Površine obuhvaćene rekultivacijom

15,00 km2

60,00 km2

Blizu 200 naselja u produktivnom delu basena
- Broj stanovnika
- Broj domaćinstava

cca 220.000
cca 50.000

cca 300.000
cca 75.000

Izmeštanje naselja
- Broj stanovnika
- Broj domaćinstava

cca 7.000
cca 1.550

cca 20.000 **
cca 5.000

  * Procena je napravljena prema očekivanom povećanju proizvodnje uglja od 50,0%
** Procena je zasnovana na pretpostavci da će najveći deo planiranog povećanja proizvodnje uglja biti ostvarena u Kosovskom basenu, gde je naseljenost teritorije najveća (300-500 stanovnika po km2)

Sadašnja proizvodnja uglja u Kolubarskom basenu od oko 25-29 miliona tona godišnje odvija se u površinskim kopovima "Polje B", "Polje D" i "Tamnava-istočno polje", a započinje proizvodnja na kopu "Tamnava-zapadno polje". Proizvodnja u "Polju B" prestaće 2000. god., a u polju "Tamnava-istočno polje" 2005. godine. Posle 2000. god. biće otvoreni površinski kopovi "Južno polje" a zatim "Radljevo". U narednom periodu predviđa se korišćenje isključivo unutrašnjih odlagališta za smeštaj raskrivke, čime će se obezbediti manje zauzimanje poljoprivrednih površina i stvoriti uslovi za efikasnu rekultivaciju oštećenog zemljišta u napuštenim površinskim kopovima.

Proizvodnja uglja u Kostolačkom basenu od oko 8-9 miliona tona godišnje odvija se u površinskim kopovima "Ćirikovac" i "Drmno". Proizvodnja u površinskom kopu "Ćirikovac" prestaće 2005. godine, a povećaće se proizvodnja u kopu "Drmno".

Na teritoriji Vojvodine je započeto otvaranje i eksperimentalna eksploatacija površinskog kopa "Kovin", podvodnim načinom otkopavanja, koji se primenjuje prvi put u svetu i kod nas. Ukoliko se potvrdi tehnoekonomska opravdanost takvog načina eksploatacije, definisaće se optimalan kapacitet i dinamika ulaska u pogon.

Proizvodnja uglja u Kosovskom basenu koja sada iznosi od 6-9 miliona tona godišnje, odvija se u površinskim kopovima "Belaćevac" i "Dobro Selo" čije se zatvaranje predviđa do 2005. godine. U periodu do 2010. godine, a i posle toga, predviđa se otvaranje novih površinskih kopova "Sibovac" kapaciteta 17 miliona tona, "Sibovac-istok" kapaciteta 12 miliona tona i "Kruševac" kapaciteta 14 miliona tona uglja godišnje. Eventualno otvaranje novih površinskih kopova u zoni tzv. "Južnog Kosova" zavisiće od izabrane varijante dugoročne strategije razvoja energetike u Republici i SR Jugoslaviji, odnosno od odluke o izvozu energije u susedne zemlje koje su deficitarne u energetskim resursima.

Ograničenja buduće eksploatacije Kosovskog basena su izraženija nego u drugim basenima zbog visoke naseljenosti i izgrađenosti područja lignitskog basena, i relativno visoke zagađenosti sredine.

U Metohijskom lignitskom basenu se do 2010. godine ne predviđa proizvodnja lignita. Postoji više varijanti za otvaranje ovog basena i njegovu podelu na eksploataciona polja, tako da treba nastaviti dalji rad na definisanju optimalnog rešenja.

Pored proizvodnje lignita površinskom eksploatacijom, za Republiku je važna i proizvodnja kvalitetnijih ugljeva podzemnom eksploatacijom, jer se taj ugalj koristi u industriji i širokoj potrošnji. Od postojećih rudnika perspektivno veći značaj imaju rudnici Soko, Rembas, Lubnica i Štavalj u kojima može da se poveća i održi proizvodnja u dužem periodu. Dodatne količine kvalitetnijeg uglja moguće je dobiti otvaranjem prvo rudnika Melnica, a zatim Poljane i Kose (Zabele), pri čemu bi se ostvarila ukupna proizvodnja do 3 miliona tona kvalitetnijeg uglja. U međuvremenu će se još neko vreme održavati proizvodnja u postojećim rudnicima (Bogovina, Jasenovac, Vrška Čuka, Ibarski rudnici i dr.). Otvaranje manjih rudnika koji se nalaze u blizini nekih gradova treba rešavati na lokalnom nivou, za zadovoljavanje u prvom redu potreba za grejanje.

Za zadovoljenje potreba u kvalitetnijim čvrstim gorivima veći značaj može da ima proizvodnja sušenog lignita po "Fleissner" postupku. U našoj zemlji su izgrađena tri postrojenja, ukupnog kapaciteta oko 2 miliona tona, ali u radu je samo postrojenje u RB "Kolubara" od oko 850.000t, dok su dva postrojenja od po 600.000t u okviru RB "Kosovo" van pogona. Za eventualne buduće potrebe kvalitetnijeg uglja neophodno je da se što pre osposobe dva postojeća postrojenja na Kosovu, kao i da se razmotri mogućnost gradnje novog postrojenja u Kolubari. Takođe treba razmotriti i mogućnost briketiranja naših ugljeva, sa ili bez dodatka veziva, jer bi se na taj način povećala ponuda kvalitetnijih čvrstih goriva.

Nafta i prirodni gas

Dosadašnjim istraživanjima definisani su tereni sa određenim rangom perspektivnosti za dobijanje nafte i gasa, pri čemu je u prvom rangu perspektivnosti (najveći deo Vojvodine) registrovano preko 97% ukupno otkrivenih geoloških rezervi. Daljim istraživanjem nafte i prirodnog gasa potrebno je osigurati da ne dođe do pada proizvodnje i smanjenja udela domaće nafte i gasa u ukupnoj potrošnji energije u našoj zemlji. Istraživanje proizvodnje ugljovodonika ima posledice na zauzimanje zemljišta tako da se to mora imati u vidu pri definisanju prostornih planova područja posebne namene.

Imajući u vidu značaj istraživanja i proizvodnje nafte i gasa, prirodnu uslovljenost prostora za istraživanje, proizvodnju, pripremu i transport nafte i prirodnog gasa, prirodu i veličinu ležišta nafte i gasa, rang perpsektivnosti pojedinih područja, tehnologiju istraživanja i proizvodnje, zaštitu životne sredine itd., neophodno je ta područja zaštititi u skladu sa definisanim lokacijama na (Referalna karta I).

Uljni škriljci

Prema sadašnjim uvidima, do 2010. godine ne planira se eksploatacija uljnih škriljaca za zadovoljavanje energetskih potreba. Nastaviće se sa geološkim i tehnološkim istraživanjima.

Uran

Prema sadašnjim uvidima, do 2010. godine ne planira se eksploatacija urana za zadovoljavanje energetskih potreba. Nastaviće se sa geološkim i tehnološkim istraživanjima.

Novi i obnovljivi izvori energije

U periodu do 2010. godine, novi i obnovljivi izvori energije (u nastavku: NOIE) biće korišćeni prvenstveno za zadovoljenje niskotemperaturnih toplotnih potreba (grejanje, priprema potrošne tople vode, sušenje, klimatizacija itd.), a znatno manje za visokotemperaturne potrebe (proizvodnja električne energije i procesna toplota). Samim tim, primena NOIE će imati najveći značaj u sektoru lične i opšte potrošnje i poljoprivrede, a manje u domenu industrije i elektroenergetike. Uz neophodna ulaganja i intenzivniji naučno-istraživački rad, učešće novih i obnovljivih izvora u finalnoj potrošnji energije u Republici iznosilo bi oko 2% u 2000. godini (oko 200.000 ten), odnosno oko 10% u 2010. godini (do 1.250.000 ten).

U stalnom porastu će biti korišćenje sunčeve energije, najviše u niskotemperaturnim procesima. Takođe, pristupiće se masovnijem tzv. pasivnom korišćenju sunčeve energije, kroz racionalizaciju korišćenja energije u zgradarstvu. U periodu do 2010. godine ne očekuje se znatnije korišćenje sunčeve energije u proizvodnji električne energije (u solarnim elektranama).

Razvoj novih tehnologija sagorevanja i proizvodnja sintetičkih tečnih i gasovitih goriva povećavaju značaj korišćenja biomase (biljnih i životinjskih otpadaka), u prvom redu i najvećim delom za lokalne potrebe i za specifične namene. Međutim, imajući u vidu veličinu tih potencijala, njihovu obnovljivost i ekološku prihvatljivost, njihov značaj će u našoj zemlji sve više rasti. Prema nekim procenama, sadašnje učešće tih izvora u ukupnoj primarnoj proizvodnji energije iznosi od 15-20%, iako se sistematski ne prati u statistici. Imajući u vidu relativno nizak stepen šumovitosti u našoj zemlji (oko 27%), koji bi se sa planskim pošumljavanjem, posebno neiskorišćenih planinskih goleti, mogao povećati na oko 40%, a čime bi se povećali i šumski fond i drvna masa (za oko 30%), biomasa bi dobila još veći energetski značaj. Stoga, u svim energetskim planovima i bilansima Republike energetski potencijal drveta i šuma mora imati adekvatno mesto i značaj.

Intenziviraće se proizvodnja sintetičkih tečnih goriva (tzv. biodizela iz repičinog, suncokretovog i sojinog ulja), čime bi se dobili korisni nuzproizvodi (sačme, glicerina, lecitina, masnih kiselina, površinski aktivnih materija itd.). Na osnovu uvida u razloge postojećeg zastoja u proizvodnji biogasa iz životinjskih (i biljnih) otpadaka, ova proizvodnja će biti obnovljena, kako za zadovoljenje energetskih potreba, tako i za dobijanje kvalitetnog đubriva. U periodu do 2010. godine biće izgrađen velik broj savremenih postrojenja za uklanjanje i tretman komunalnih i industrijskih otpadaka, odnosno za proizvodnju energije, u prvom redu u gradovima. U tu svrhu, biće intenzivirana tehnološka istraživanja i, na tim osnovama, povećana proizvodnja odgovarajućih sistema i postrojenja.

Znatno će porasti korišćenje/primena geotermalne energije za toplotne i banjsko-rekreativne potrebe. Imajući u vidu da se danas od raspoloživog kapaciteta termalnih izvora koristi samo mali deo (u Vojvodini samo oko 9%, a slično je i u središnjoj Srbiji), realno je očekivati da bi se sa korišćenjem raspoloživih kapaciteta već u periodu oko 2000. godine moglo godišnje supstituisati od 80.000 do 100.000t ekvivalentne nafte. U ovom pogledu, primat će imati gradovi i naselja koji su povoljno locirani sa stanovišta mogućnosti uvođenja centralizovanog korišćenja geotermalne energije. Geotermalna energija nižih temperatura biće korišćena za staklene bašte, tople leje i ribnjake najpre u odgovarajućim poljoprivrednim područjima (Vojvodina, Mačva, Posavina, Tamnava, Podunavlje, Pomoravlje, pojedine kotline itd.). Biće u porastu primena toplotnih pumpi i korišćenje niskotemperaturnih termalnih voda, prevashodno za grejanje i pripremu potrošne tople vode, za klimatizaciju tokom leta i u banjsko-rekreativne svrhe. Tokom planskog perioda istraživaće se moguća proizvodnja geoelektrične energije.

5.3. Energetski bilans i novi pogoni (Referalna karta III)

Prognoza potrošnje električne energije u Republici data je u tabeli II-14:

Tabela II-14

Razvoj potrošnje električne energije u Republici

 

Vrsta/Dim

1990.

1995.

2000.

2005.

2010.

Potrošnja GWh

27.721

30.900

32.499

37.065

42.067

Stopa rasta, %

 

2,19

1,01

2,66

2,56

Uzimajući u obzir postojeće dugoročne ugovorene isporuke električne energije potrošačima van Republike, urađene su analize elektroenergetskih prilika u EES Srbije za period do 2010. godine. Rezultati sprovedenih analiza, koje se odnose na potrebnu strukturu novih kapaciteta, dati su u tabeli II-15.

Tabela II-15

Potreban obim izgradnje novih kapaciteta, MW

 

Kapaciteti

Godine

do 2000.

do 2005.

do 2010.

Termo*

0

1.050

700

Hidro

54

150

250

UKUPNO

54

1.200

950

* uključena TE-TO Kolubara B 2 x 250 MW koja je u izgradnji

Izgradnja novih termokapaciteta u ovom periodu se planira u okviru postojećih lokacija (TE-TO Kolubara B, TE Kosovo B, TE Kostolac B, TE Nikola Tesla B), kao i na novoj lokaciji TE Kosovo C. Veličine krajnjih kapaciteta na svakoj lokaciji će zavisiti prvenstveno od raspoloživih rezervi uglja i osnovnih tehničko-ekološko-ekonomskih pokazatelja. Posle 2010. god. računa se na otvaranje novih, još neutvrđenih lokacija u blizini površinskih kopova lignita na teritoriji Kosova i Metohije.

Učešće nafte u ukupnoj potrošnji energije u Republici imalo je vrlo naglašenu tendenciju rasta sve do 1979. godine, a od tada uglavnom se održava na dostignutom nivou, a povremeno je i nešto niže. Budući rast u potrošnji naftnih derivata kretaće se do 2% godišnje (tabela II-16).

Tabela II-16

Procena potrošnje naftnih derivata u Republici (103t)

 

Godine

1990.

1995.

2000.

2005.

2010.

Potrošnja

5.438

2.900

5.603

6.096

6.571

Za prognoziranu potrošnju naftnih derivata u Republici i plasman na druga područja, odnosno za izvoz naftnih derivata do 2000. godine predviđa se sledeća struktura i dinamika prerade nafte u rafinerijama Pančevo i Novi Sad (tabela II-17).

Tabela II-17

Struktura i dinamika prerade nafte u Republici (103 t)

 

Vrsta proizvoda

1990.

1995.

2000.

2005.

2010.

Domaća nafta*

1.074

1.120

1.380

1.685

2.140

Uvozna nafta

4.067

880

4.620

4.915

5.160

UKUPNO

5.141

2.000

6.000

6.600

7.300

* Uključuje ukupnu domaću proizvodnju u SRJ

Proizvodnja nafte predviđa se iz postojećih i perspektivnih ležišta u zemlji i zajedničkih ulaganja u inostranstvu (tabela II-18).

Tabela II-18

Proizvodnja nafte (103 t)

 

Lokalitet

1990.

1995.

2000.

2005.

2010.

u Republici/SRJ

1.074

1.120

1.380

1.685

2.140

u inostranstvu

240

275

645

1.130

1.230

UKUPNO

1.314

1.395

2.025

2.815

3.370

Dosadašnja i procenjena potrošnja prirodnog gasa po područjima data je u tabeli II-19.

Tabela II-19

Potrošnja prirodnog gasa u Republici (mil. m3)

 

Godine

1990.

1995.

2000.

2005.

2010.

Potrošnja

2.749

2.400

4.663

6.240

7.287

Učešće domaće proizvodnje u potrošnji prirodnog gasa u 1985. godini iznosilo je 38%, dok je u 1990. godini palo na 22%, pri čemu se planira da se to učešće zadrži na tom nivou 2000. god. Najveći deo potreba zadovoljiće se uvozom iz Rusije preko Mađarske, a kasnije i preko Bugarske izgradnjom gasovoda od Dimitrovgrada prema Nišu i spajanjem sa magistralnim gasovodom Horgoš-Batajnica-Paraćin.

Proizvodnja prirodnog gasa se danas obavlja iz 22 gasna polja, koja su priključena na gasovodni sistem, iz nekoliko manjih gasnih polja koja se koriste samo za lokalnu potrošnju i iz naftnih ležišta (kaptažni gas). Proizvodnja gasa do 2000. godine u Republici stagniraće, ali će ukupna proizvodnja porasti, zbog proširenja istražnog prostora izvan Republike. Domaća proizvodnja i uvoz prirodnog gasa dati su u tabeli II-20.

Tabela II-20

Domaća proizvodnja i uvoz gasa (mil. m3)

 

Vrsta

1990.

1995.

2000.

2005.

2010.

Potrošnja

2.749

2.400

4.633

6.240

7.287

Domaća proizvodnja*

656

800

800

1.100

900

Uvoz

2.142

1.700

3.933

5.240

6.487

* ukupna domaća proizvodnja, koja je veća od isporučene u gasovodni sistem, za sopstvenu potrošnju i gubitak

5.4. Prenosna i transportna mreža (Referalna karta III)

Prostornim planom se obuhvata prenosna mreža 220 i 400 kV elektroenergetskog sistema, dok se mreža od 110 kV, kao i nižeg napona, obrađuje kroz regionalne prostorne planove.

Prenosna mreža se planira u skladu sa:

1. sagledavanjem porasta potrošnje električne energije i snage, kako ukupne, tako i po pojedinim područjima;

2. izgradnjom novih proizvodnih kapaciteta;

3. postojećim i novim aranžmanima za isporuku električne energije izvan konzumnog područja EPS-a (veze sa susednim državama);

4. rezultatima studijskih istraživanja i dugoročnog sagledavanja mreže.

Na teritoriji Republike Srbije instalisano je 6550 MVA u TS 400/x kV i 6901 MVA u TS 220xh kV. Dalekovoda 400 kV izgrađeno je 1.496 km, a 220 kV - 2.183 km. Do 2000. godine planira se novih 1200 MVA u TS 400/x kV i 145 km dalekovoda 400 kV, kao i 30 km dalekovoda 220 kV. U periodu nakon toga planira se izgradnja mreže 400 kV, pri čemu će izgradnja novih dalekovoda 400 kV, koji pojačavaju vezu sa kosovskim termoelektranama zavisiti od strategije daljeg razvoja tih proizvodnih kapaciteta za potrebe izvoza. U tabeli II-21 su navedeni planirani objekti 400 i 220 kV do 2020. godine, a na referalnoj karti III data je šema postojeće i buduće 400 kV i 220 kV elektroenergetske mreže.

Tabela II-21

Nove trafostanice i dalekovodi 400 i 220 kV

 

Nazivi

Napon, kV/kV

Snaga, MVA

NOVE TRAFOSTANICE 400/X kV

Beograd 20

400/110

3x300

Jagodina 4

400/110

2x300

Sombor 3

400/110

2x300

Kikinda 4

400/110

2x300

Majdanpek 4

400/110

2x300

Kosovska Mitrovica

400/110

2x300

Peć

400/110

2x300

Vranje

400/110

3x300

Beograd 30

400/110

2x300

Požarevac

400/110

3x300

POSTOJEĆE TRAFOSTANICE 220/110 kV U KOJE SE UVODI TRANSFORMACIJA 400/X kV

Beograd 17

400/110

3x300

Leskovac 2

400/110

2x300

Kraljevo 3

400/110+400/220

2x300+400

Smederevo 3

400/110

2x300

Kruševac 1

400/110

2x300

Sremska Mitrovica 2

400/110

2x300

Novi Sad 3

400/110

2x300

Pančevo 2

400/110

2x300

NOVE TRAFOSTANICE 220/X kV

Loznica

220/110

2x150

Bistrica

220/110

2x150

NOVI DALEKOVODI 400 kV

Nazivi

Dužina, km

Priključak TS Beograd 20

20

Niš 2 - Leskovac

40

Novi Sad 3 - Sombor 3

85

Sombor 3 - Subotica 3

60

Subotica 3 - Kikinda 4

60

Kikinda 4 - Drmno

130

Kolubara B - Beograd 8 I i II vod

60

Kolubara B - Beograd 30

30

Obrenovac - Kragujevac II vod

100

Kolubara B - Zvornik

85

Obrenovac B - Srem. Mitrovica

60

Drmno - Jagodina

90

Kragujevac - Kraljevo

50

Kraljevo - Kos. Mitrovica

90

Kos. Mitrovica - Kosovo B

35

Kosovo B - Ravna Rijeka II vod

75

Kosovo B - Skoplje II vod

75

Kosovo B - Vranje I i II vod

200

Kosovo B - Niš II vod

110

Vranje - Leskovac 2

60

Kraljevo 3 - RHE Bistrica - Pljevlja

90

Kikinda 4 - Rumunija

20

Kosovo B - Kruševac 1

100

Kruševac 1 - Jagodina

50

Sombor 3 - Mađarska

20

Vranje - Skoplje

50

NOVI DALEKOVODI 220 kV

Srem. Mitrovica 2 - Šabac

40

Šabac 3 - Obrenovac B

35

Uvođenje vodova u TS Bistrica, Loznica i Valjevo 3

20

Imajući u vidu trajanje objekata prenosne mreže 110, 220 i 400 kV, planira se značajni obim revitalizacije delova mreže, uz uvažavanje svih tehničkih kriterijuma i perspektive pojedinih postrojenja. Tako se planira uvođenje transformacije 400/X kV u osam postojećih trafostanica 220/110 kV.

Zbog potrebe da se poveća mogućnost razmene EES Srbije sa Republikom Crnom Gorom i susednim državama potrebno je izgraditi sledeće 400 kV vodove: Sombor-mađarska granica, Kikinda-rumunska granica, Kosovo B-Skoplje II vod, Vranje-Skoplje, Kolubara B-Zvornik, Kosovo B-Ravna Rijeka II vod i Kraljevo 3-RHE Bistrica-Pljevlja.

Za potrebe EPS-a od posebnog značaja je izgradnja telekomunikacionih prenosnih puteva i to: zapadna Srbija (pravac Bajina Bašta), istočna Srbija (pravac Đerdap) i pravac Kosovo. Ovo podrazumeva da se, gde je to moguće, koriste i magistralni pravci PTT Srbije.

U prostornim planovima nižeg reda biće rezervisan prostor za dalekovode i postrojenja prenosne i distributivne mreže 110 kV.

Ukoliko se predinvesticionom studijom potvrdi tehnoekonomska opravdanost rekonstrukcije TE-TO Novi Sad i pokaže da je najekonomičniji transport goriva ugljovodom, ovo bi se postiglo kroz dopunu Prostornog plana. Isto se odnosi na ugljovod Kovin - Kostolac.

Za eventualnu gradnju naftovoda od Bara do Pančeva predviđen je koridor u prostoru budućeg auto-puta za Republiku Crnu Goru. Time bi se obezbedio prostor i za gradnju varijantnog magistralnog gasovoda za Republiku Crnu Goru.

Pored već izgrađenih, predviđena je izgradnja naftovoda koji će povezati novootkrivena ležišta sa postojećim naftovodima, a to je u prvom redu naftovod Turija-sever-rafinerija Novi Sad. Izgradnja naftovoda Stig-Pančevo (kao i nekih potencijalnih u Vojvodini) treba da se tehnoekonomski potvrdi, jer relativno male količine nafte sa tih ležišta za sada ne opravdavaju izgradnju naftovoda. Ukoliko se poveća proizvodnja, treba predvideti koridor do Smedereva i od njega se uklopiti u predviđeni koridor produktovoda Pančevo-Smederevo.

Predviđa se cevovodna veza energetskih rafinerija u Novom Sadu i Pančevu, putem jednog ili dva cevovoda za transport poluproizvoda, koji bi bili izgrađeni uz postojeću trasu naftovoda. Potrebno je izgraditi produktovode na pravcu Pančevo-terminal Smederevo u prvoj fazi, a zatim Smederevo-Jagodina-Niš-Priština-Skoplje u drugoj fazi, za transport derivata nafte.

Za dalji razvoj gasovodnog sistema predviđa se povećanje postojećeg transportnog kapaciteta sa 3,8 na 7,1 milijardi m3 gasa godišnje sa završetkom do 2000. god. To će se ostvariti izgradnjom sledećih deonica: Bečej-Gospođinci, Gospođinci-Sombor -Apatin, Gospođinci-Bačka Palanka-Odžaci, Gospođinci-Elemir-  -Banatski Dvor (dvosmerni), Ada-Bačka Topola, Tilva-Bela Crkva, Gospođinci-Beočin, Horgoš-Subotica, Bečej-Novi Bečej, Bačka Palanka-Šid, (kao i 19 glavnih merno regulacionih stanica). Ukupna dužina navedenih magistralnih i razvodnih gasovoda iznosiće oko 420 km, dok će dalja izgradnja distributivnih mreža prirodnog gasa u prvom redu biti vezana za dalje proširenje snabdevanja potrošača široke potrošnje, čime će se omogućiti priključenje novih 175.000 potrošača do 2005. godine.

Započeti su sledeći programi: gasifikacija zapadnog dela Republike (Bresnica-Užice, paralelni gasovod Batočina-Cvetojevac), istočnog i južnog (magistralni gasovod Dimitrovgrad-Niš-Pojate, Niš-Knjaževac-Zaječar-Bor-Prahovo, Niš-Leskovac-Vranje i Niš- -Prokuplje-Priština), program široke potrošnje i izgradnja poslovno-tehničkih i remontno-servisnih centara. Izgradnjom magistralnog pravca Pojate-Niš-Dimitrovgrad obezbediće se drugi pravac snabdevanja prirodnim gasom iz Rusije preko Bugarske u obimu 1,8 milijarde m3 godišnje. Izgradnjom nove magistralne mreže Dimitrovgrad-Niš-Pojate i njenim daljim dograđivanjem stvaraju se pretpostavke za brži razvoj gasifikacije središnje Srbije i Kosova i Metohije, povezivanje sa Republikom Crnom Gorom, Republikom Srpskom i BJR Makedonijom.

Na postojeću gasovodnu magistralnu mrežu dogradiće se mnogi razvodni gasovodi čime će se znatno povećati broj gasificiranih gradova i naselja u središnjoj Srbiji.

Zbog potrebe povezivanja naftno-gasnih ležišta u Stigu i potrošača u Požarevcu, Kučevu, Golupcu i Majdanpeku, predviđa se gradnja regionalnog gasovoda za te gradove.

Snabdevanje istočnog dela Republike predviđeno je putem novog magistralnog gasovoda Dimitrovgrad-Niš-Pojate vezom Niš- -Zaječar-Bor-Prahovo.

Snabdevanje južnog dela Republike i povezivanje sa sistemom BJR Makedonije predviđa se gasovodom Niš-Leskovac-Vranje-Bujanovac-Preševo.

Za potrebe gasovodne mreže Kosova i Metohije i Republike Crne Gore, predviđa se izgradnja magistralnog gasovoda Niš- Prokuplje-Priština-Kosovska Mitrovica-Berane, sa pripadajućim razvodnim gasovodima koji će povezati naselja na Kosovu i Metohiji.

Povezivanje Republike Crne Gore se, za sada, predviđa alternativno: putem već pomenutog magistralnog gasovoda Niš- Prokuplje-Kosovska Mitrovica-Berane-Podgorica, gde bi se koristio predviđeni koridor auto-puta Niš-Podgorica, ili izgradnjom magistralnog gasovoda Požega-Podgorica, koji bi bio u zoni budućeg auto-puta Beograd-Podgorica. Samim tim, dalje proširenje gasovodne mreže i povezivanje Čajetine, Priboja, Nove Varoši i Prijepolja, u funkciji je izgradnje gasovoda Požega-Podgorica.

U sklopu razvoja gasovodnog sistema zapadnog dela Republike, potrebno je izgraditi gasovod Valjevo-Kosjerić, jer bi se na taj način ostvario sigurnosni gasni prsten Beograd-Šabac-Valjevo -Kosjerić-Bresnica-Batočina-Beograd, što bi imalo značajan uticaj na ukupnu sigurnost gasovodnog sistema Republike. Realizacijom tog gasovoda i predviđenog gasovoda Pojate-Kruševac-Vrnjačka Banja-Bresnica rasteretio bi se postojeći magistralni gasovod Beograd-Pojate i omogućilo snabdevanje središnje Srbije iz više pravaca.

Sličan problem postoji za dalji razvoj gasovodnog sistema od Kraljeva na jug. Raspoloživi kapaciteti i tehničke mogućnosti gasovoda Batočina-Kraljevo su ograničene, ali potrebe povezivanja sa budućim magistralnim gasovodom za Republiku Crnu Goru i stvaranja novog gasnog prstena treba da omogući priključenje Baljevca, Raške i Novog Pazara.

U narednom periodu će biti izvršena dogradnja postojećeg gasovodnog sistema i izgradnja gasovoda za Topolu, Svilajnac, Despotovac i neka druga mesta u blizini magistralne mreže.

Zbog tehno-ekonomskih ograničenja koja se tiču, na jednoj strani, postojeće mreže i nemogućnosti postizanja dovoljnog pritiska za transport gasa, te procenjenog malog konzuma i velike udaljenosti od gasovodne mreže pojedinih naselja, na drugoj strani, obavezno je za svako predviđeno naselje uraditi tehno-ekonomsku analizu opravdanosti priključenja na gasovodnu mrežu.

Postojeći tranzitni gasovod (Batajnica-Šabac-Zvornik), kapaciteta 420 miliona kubika godišnje, i dalje će biti u toj funkciji.

Ocenjuje se da će do 2000. godine biti izgrađeno još 1.537 km gasovoda, tako da će ukupna dužina svih (magistralnih, dovodnih i razvodnih) gasovoda biti 3.050 km, čime će se gasovodni sistem udvostručiti. U Planskoj i analitičko-dokumentacionoj osnovi (deo II) data je blok-šema postojeće i buduće gasovodne mreže u Republici, sa karakterističnim mestima potrošnje.

Radi izravnavanja neravnomerne potrošnje i ravnomerne proizvodnje, odnosno kontinuiranog uvoza, u Banatskom Dvoru će biti izgrađeno podzemno skladište prirodnog gasa kapaciteta 474 miliona m3 u 1998. god. (I faza), odnosno ukupnog kapaciteta 850 miliona m3 oko 2000. god. Porast potrošnje prirodnog gasa dovešće do potrebe da bude izgrađeno još jedno skladište kapaciteta oko jedne milijarde kubika po ciklusu, u periodu koji još nije određen.

III STANOVNIŠTVO, NASELJA, DELATNOSTI I REGIONALNA PODELA

1. Stanovništvo 1)

________________________________________
1) U osnovnom izveštaju "Projekcija i razmeštaj stanovništva" date su projekcije broja, starosne strukture i kontingenata stanovništva za sve opštine Republike Srbije za 1991, 1996. i 2001. god.

1.1. Ciljevi

Sa stanovišta organizacije, uređenja i korišćenja prostora Republike, osnovni cilj je ravnomerniji teritorijalni razmeštaj stanovništva i njegovo intenzivnije obnavljanje odnosno povećanje udela mlađih kontingenata u emigracionim područjima i područjima sa visokim indeksom starenja. Ostvarivanje ovog cilja moguće je kombinovanim i usklađenim merama demografske politike i politike regionalnog razvoja, u obe osnovne komponente demografskog razvoja (biodinamika i migracije).

1.2. Projekcije razvoja stanovništva u Republici (Referalna karta II)

U okolnostima velikih promena u broju, strukturi i osnovnim kontingentima stanovništva u Republici, koje su se dogodile posle 1990. godine, o čemu ne postoji pouzdana evidencija, osnove za izradu projekcija demografskog razvoja su u značajnoj meri nepotpune i nepouzdane. Imajući ovo u vidu, urađene su dve varijante projekcija. U prvoj, prognoza promena u broju i osnovnim kontingentima stanovništva polazi od pretpostavke o nastavku dugoročnih tendencija iz prethodnog perioda (pre 1991. godine). U drugoj se, pored dugoročnih tendencija, računa i sa promenama u prostornom razmeštaju i osnovnim kontingentima stanovništva pod uticajem mera demografske politike i regionalnog razvoja. Pri tome, ni jedna varijanta nije obuhvatila izbeglo i prognano stanovništvo sa teritorije bivših republika SFRJ, niti stanovništvo koje je napustilo Republiku Srbiju posle 1990. godine. Druga varijanta projekcija je usvojena kao osnova za prognozu osnovnih demografskih kontingenata do 2011. godine, u Prostornom planu.

Ova varijanta projekcija uključuje pretpostavke o delovanju većeg broja faktora endogenog i egzogenog karaktera, koji bi, u planskom periodu, uticali na ublažavanje ispoljenih nepovoljnih trendova u demografskom razvoju u Republici.

Najizraženiji uticaj na buduće demografske tokove, prema hipotezama ove varijante ostvarili bi kompleks demografske politike i planirane promene u regionalnom razvoju i uređenju prostora Republike do 2011. godine. Kompleks demografske politike u ovoj varijanti projekcija, podrazumeva uvođenje (najkasnije tokom 1996. godine) dugoročne, sveobuhvatne i efikasne politike populacionog razvoja, koja bi imala jedinstven cilj, ali i regionalno diferencirane aktivnosti za njegovu realizaciju.

Druga varijanta projekcija kao osnovu koristi rezultate prve varijante, s tim što značajnije modifikacije u budućim demografskim tokovima zasniva na pretpostavkama o dejstvu dve osnovne grupe faktora: onih izrazito demografskog (efekti eventualnih mera demografske politike) i onih prostornog karaktera (promene u distribuciji stanovništva kao efekt realizacije onih planskih postavki koje najuže koreliraju s demografskim razvojem: planirane promene u regionalnom razvoju, promene u osnovnim tokovima urbanizacije, proces demetropolizacije i dr.).

Prema usvojenoj varijanti projekcija, stanovništvo Republike poraslo bi sa 9.779 hiljada 1991. godine na 10.522 hiljade 2011. godine, ili za 7,6%. I dalje bi se zadržale velike međuregionalne razlike u tempu rasta, ali bi bile osetno blaže u poređenju s onim iz prve varijante. Trendovi demografskog razvoja u Vojvodini i dalje bi bili negativni, ali ne tako izrazito kao prema prvoj varijanti projekcija. Prvi osetniji efekti demografske politike manifestovali bi se krajem prognostičkog perioda (2011. godine) neznatnim populacionim rastom, ali bi demografska veličina ovog makroregiona bila još uvek manja od one 1991. godine. Stanovništvo središnje Srbije u periodu 1991-2001. ostvarilo bi neznatan porast, a u dekadi 2001-2011. blaži rast (0,9%), kao najavu prvih efekata demografske politike. Usvojenom varijantom predviđa se zadržavanje dinamičkih karakteristika stanovništva Kosova i Metohije na nivou određenom prvom varijantom projekcija, jer je grupa osnovnih demografskih hipoteza (o mortalitetu, fertilitetu i migracijama) ostala praktično nepromenjena.

Tabela III-1

Broj stanovnika u Republici (1991-2011.)

 

Područje

1991.

2001.

2011.

REPUBLIKA

9.779.000

10.104.500

10.522.400

Vojvodina

2.013.900

1.967.500

1.978.100

središnja Srbija

5.808.900

5.823.100

5.875.700

Kosovo i Metohija

1.956.200

2.313.900

2.668.600


Tabela III-2

Apsolutni porast-pad stanovništva (1991-2011.)

 

Područje

2001-1991.

2011-2001.

2011-1991.

REPUBLIKA

325.500

417.900

743.400

Vojvodina

-46.400

10.600

-35.800

središnja Srbija

14.200

52.600

66.800

Kosovo i Metohija

357.700

354.700

712.400


Tabela III-3

Promene udela stanovništva po makrocelinama (1991-2011.)

 

Područje

1991.

2001.

2011.

REPUBLIKA

100,0

100,0

100,0

Vojvodina

20,6

19,5

18,8

središnja Srbija

59,4

57,6

55,8

Kosovo i Metohija

20,0

22,9

25,4


Tabela III-4

Promene u starosnoj strukturi stanovništva (1991-2011.)

 

Područje

1991.

2001.

2011.

Ukupno

%

Ukupno

%

Ukupno

%

REPUBLIKA

9.779.000

100,0

10.104.500

100,0

10.522.400

100,0

0-19

2.980.700

30,5

2.819.400

27,9

2.881.900

27,4

20-39

2.835.000

29,0

2.856.000

28,3

2.916.000

27,7

40-59

2.394.200

24,5

2.540.100

25,1

2.688.000

25,5

60+

1.569.100

16,0

1.889.000

18,7

2.036.500

19,4

80+

175.800

1,8

161.000

1,6

304.100

2,9

Vojvodina

2.013.900

100,0

1.967.500

100,0

1.978.100

100,0

0-19

520.400

25,8

475.500

24,2

486.000

24,6

20-39

579.000

28,8

528.900

26,9

513.000

25,9

40-59

545.100

27,1

551.800

28,0

543.300

27,5

60 +

369.400

18,3

411.300

20,9

435.800

22,0

80 +

41.400

2,1

36.100

1,8

62.900

3,2

središnja Srbija

5.808.900

100,0

5.823.100

100,0

5.875.700

100,0

0-19

1.515.100

26,1

1.391.100

23,9

1.421.900

24,2

20-39

1.669.000

28,7

1.542.100

26,5

1.498.300

25,5

40-59

1.562.100

26,9

1.605.800

27,6

1.592.300

27,1

60 +

1.062.700

18,3

1.284.100

22,1

1.363.200

23,2

80 +

117.700

2,0

104.800

1,8

211.500

3,6

Kosovo i Metohija

1.956.200

100,0

2.313.900

100,0

2.668.600

100,0

0-19

945.100

48,3

952.800

41,2

974.000

36,5

20-39

586.900

30,0

785.000

33,9

904.700

33,9

40-59

287.100

14,7

382.500

16,5

552.400

20,7

60 +

137.100

7,0

193.600

8,4

237.500

8,8

80 +

16.700

0,9

20.100

0,9

29.700

1,1


Tabela III-5

Promene osnovnih funkcionalnih kontingenata stanovništva (1991-2011.)

 

Područje

1991.

2001.

2011.

stanovnika

%

stanovnika

%

stanovnika

%

REPUBLIKA

Predškolski i školski (0-14)

2.237.700

22,9

2.000.500

20,4

2.109.200

20,0

Kontingent fertilnog stanovništva (15-49)

2.346.700

24,0

2.475.300

24,5

2.546.000

23,5

Kontingent radnosposobnog stanovništva

6.242.100

63,8

6.406.800

63,4

6.754.100

64,2

Vojvodina

Predškolski i školski (0-14)

388.400

19,3

332.500

16,9

340.200

17,2

Kontingent fertilnog stanovništva (15-49)

484.400

24,1

484.100

24,6

472.000

23,9

Kontingent radnosposobnog stanovništva

1.315.300

65,3

1.264.700

64,3

1.297.600

65,5

središnja Srbija

Predškolski i školski (0-14)

1.117.700

19,2

989.900

17,0

1.016.500

17,3

Kontingent fertilnog stanovništva (15-49)

1.404.100

24,2

1.400.600

24,0

1.380.200

23,5

Kontingent radnosposobnog stanovništva

3.814.300

65,7

3.741.900

64,3

3.760.400

64,0

Kosovo i Metohija

Predškolski i školski (0-14)

731.600

37,1

738.100

31,9

752.500

28,2

Kontingent fertilnog stanovništva (15-49)

458.200

23,4

590.600

25,5

693.800

26,0

Kontingent radnosposobnog stanovništva

1.112.500

56,9

1.400.200

60,5

1.696.100

63,6

Tabela III-6

Gustina naseljenosti po makrocelinama (1991-2011.)

 

Područje

1991.

2001.

2011.

REPUBLIKA

111

115

119

Vojvodina

94

91

92

središnja Srbija

104

104

105

Kosovo i Metohija

180

212

245

Sledeći