PRAVILNIK
O NASTAVNOM PLANU I PROGRAMU ZA OBDARENE UČENIKE U MATEMATIČKOJ GIMNAZIJI

("Sl. glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 7/95 i 23/97)

Član 1

Ovim pravilnikom utvrđuje se nastavni plan i program za obdarene učenike u matematičkoj gimnaziji.

Nastavni plan i program iz stava 1. ovog člana odštampan je uz ovaj pravilnik i čini njegov sastavni deo.

Član 2

Nastavnim planom utvrđeni su obavezni i fakultativni nastavni predmeti, sedmični i godišnji broj časova za svaki predmet i njihov raspored po razredima i fakultativne vannastavne aktivnosti sa godišnjim brojem časova ili brojem radnih dana za svaku vannastavnu aktivnost i razred.

Član 3

Danom stupanja na snagu ovog pravilnika prestaje da važi Pravilnik o oglednom planu i programu obrazovanja u prirodno-matematičkoj struci za obrazovni profil matematičko-programerski saradnik četvrtog stepena stručne spreme ("Prosvetni glasnik", br. 2/89, 1/94 i 2/94).

Član 4

Ovaj pravilnik stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u "Prosvetnom glasniku".

NASTAVNI PLAN

 

Red. br.

I OBAVEZNI NASTAVNI PREDMETI

PRVI RAZRED

nas. u bloku


god.

DRUGI RAZRED

nas. u bloku


god.

TREĆI RAZRED

nas. u bloku


god.

ČETVRTI RAZRED

nas. u bloku

UKUPNO

raz. čas. nast.

raz. čas. nast.

raz. čas. nast.

raz. čas. nast.

raz. čas. nast.

 nas. u bloku

god.

nedeljno

godišnje

nedeljno

godišnje

nedeljno

godišnje

nedeljno

godišnje

nedeljno

godišnje

T

V

T

V

T

V

T

V

T

V

T

V

T

V

T

V

god.

T

V

T

V

1.

Srpski jezik i književnost

4

 

144

 

 

3

 

108

 

 

3

 

108

 

 

4

 

128

 

 

14

 

488

 

 

2.

Strani jezik

2

 

72

 

 

2

 

72

 

 

2

 

72

 

 

2

 

64

 

 

8

 

280

 

 

3.

Ustav i prava građana

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1

 

36

 

 

 

 

 

 

 

1

 

36

 

 

4.

Sociologija

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2

 

72

 

 

 

 

 

 

 

2

 

72

 

 

5.

Psihologija

 

 

 

 

 

2

 

72

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2

 

72

 

 

6.

Filozofija

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2

 

64

 

 

2

 

64

 

 

7.

Istorija

2

 

72

 

 

2

 

72

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4

 

144

 

 

8.

Geografija

2

 

72

 

 

2

 

72

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4

 

144

 

 

9.

Fizika

4

 

130

14

 

3

 

96

12

 

4

 

130

14

 

4

 

114

14

 

15

 

470

54

 

10.

Astronomija

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1

 

32

 

 

1

 

32

 

 

11.

Hemija

3

 

76

32

 

3

 

76

32

 

2

 

62

10

 

 

 

 

 

 

8

 

214

74

 

12.

Biologija

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3

 

99

9

 

3

 

89

7

 

6

 

186

18

 

13.

Fizičko vaspitanje

2

 

72

 

 

2

 

72

 

 

2

 

72

 

 

2

 

64

 

 

8

 

280

 

 

14.

Analiza sa algebrom

4

 

144

 

 

4

 

144

 

 

4

 

144

 

 

4

 

128

 

 

16

 

560

 

 

15.

Geometrija

4

 

144

 

 

4

 

144

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

8

 

288

 

 

16.

Linearna algebra i analitička geometrija

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3

 

108

 

 

 

 

 

 

 

3

 

108

 

 

17.

Verovatnoća i matemat. statistika

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2

 

64

 

 

2

 

64

 

 

18.

Numerička matematika

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2

 

64

 

 

2

 

64

 

 

19.

Računar. i informatika

3

 

108

 

60

3

 

108

 

60

2

 

72

 

20

2

 

64

 

20

10

 

352

 

160

20.

Programiranje i programski jezik

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2

 

72

 

40

2

 

64

 

40

4

 

136

 

80

 

Ukupno I:

30

 

1034

46

60

30

 

1036

44

60

30

 

1047

33

60

30

 

939

21

60

120

 

4054

146

240

 

UKUPNO I:

30

1080

60

30

1080

60

30

1080

60

30

960

60

120

4200

240

 

Red. br.

II FAKULTATIVNI NASTAVNI PREDMETI

PRVI RAZRED

nas. u bloku


god.

DRUGI RAZRED

nas. u bloku


god.

TREĆI RAZRED

nas. u bloku


god.

ČETVRTI RAZRED

nas. u bloku


god.

UKUPNO

raz. čas. nast.

raz. čas. nast.

raz. čas. nast.

raz. čas. nast.

raz. čas. nast.

nas. u bloku

god.

nedeljno

godišnje

nedeljno

godišnje

nedeljno

godišnje

nedeljno

godišnje

nedeljno

godišnje

T

V

T

V

T

V

T

V

T

V

T

V

T

V

T

V

T

V

T

V

1.

Drugi strani jezik

2

 

72

 

 

2

 

72

 

 

2

 

72

 

 

2

 

64

 

 

8

 

280

 

 

2.

Latinski jezik

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2

 

64

 

 

2

 

64

 

 

3.

Likovna kultura

1

 

36

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1

 

36

 

 

4.

Muzička kultura

 

 

 

 

 

1

 

36

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1

 

36

 

 

5.

Filozofija prirodnih nauka

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1

 

36

 

 

 

 

 

 

 

1

 

36

 

 

6.

Filozofija matematike

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1

 

36

 

 

 

 

 

 

 

1

 

36

 

 

7.

Napredne tehnike programiranja

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1

 

36

 

 

1

 

32

 

 

2

 

68

 

 

 

UKUPNO I

3

 

108

-

-

3

 

108

-

-

5

 

180

-

-

5

 

160

-

-

16

-

556

-

-

 

UKUPNO I+II

33

 

1142

46

60

33

 

1144

44

60

35

 

1227

33

60

35

 

1099

21

60

136

-

4610

146

240

 

III FAKULTATIVNE VANNASTAVNE AKTIVNOSTI

PRVI RAZRED

DRUGI RAZRED

TREĆI RAZRED

ČETVRTI RAZRED

1.

Dodatni, dopunski i pripremni rad

do 60 časova

do 60 časova

do 60 časova

do 60 časova

2.

Ekskurzije

do 3 dana

do 3 dana

do 3 dana

do 3 dana

3.

Stvaralačke i slobodne aktivnosti

30-60 časova

30-60 časova

30-60 časova

30-60 časova

4.

Kulturna i javna delatnost škole

2 radna dana

 

OSTVARIVANJE NASTAVNOG PLANA I PROGRAMA

 

1. Radne nedelje

Razred

Nastava u bloku

Ukupno

Ostali radni dani

Razredno časovna nastava

Informatika i računarstvo

Program. i prog. j.

Fakultativne aktivnosti

I razred

36 nedelja

2 nedelje

-

1 nedelja

39 nedelja

-

II razred

36 nedelja

2 nedelje

-

1 nedelja

39 nedelja

-

III razred

36 nedelja

2/3 nedelje

4/3 nedelje

1 nedelja

39 nedelja

-

IV razred

32 nedelja

2/3 nedelje

4/3 nedelje

1 nedelja

39 nedelja

4 nedelje matura

2. Podela odeljenja na grupe učenika

Vežbe iz: fizike, hemije, biologije, računarstva i informatike, programiranja i programskih jezika u bloku, ostvaruju se u grupama od 8 do 12 učenika.

3. Obrazovno-vaspitni rad u školi može da se ostvaruje u mentorskoj grupi do pet učenika iz: matematičke grupe predmeta, fizike, računarstva i informatike, programiranja i programskih jezika. Broj učenika obuhvaćen mentorskim radom ne može biti veći od 25% ukupnog broja učenika koji stiču obrazovanje po osnovu ovog nastavnog plana i programa.

 

NASTAVNI PROGRAM

 

I OBAVEZNI NASTAVNI PREDMETI

 

1. Srpski jezik i književnost

 

I razred

Primenjuje se plan i program iz Pravilnika o planu i programu obrazovanja i vaspitanja za gimnaziju ("Prosvetni glasnik", br. 5/90, 3/91, 3/92, 2/94 i 2/95) za prirodno-matematički smer.

II, III i IV razred

Primenjuje se plan i program iz Pravilnika o planu i programu obrazovanja i vaspitanja za gimnaziju ("Prosvetni glasnik", br. 5/90, 3/91, 3/92, 2/94 i 2/95) za prirodno-matematički smer.

2. Strani jezik

 

I razred

Primenjuje se plan i program iz Pravilnika o planu i programu obrazovanja i vaspitanja za gimnaziju ("Prosvetni glasnik", br. 5/90, 3/91, 3/92,2/94 i 2/95) za prirodno-matematički smer.

II, III i IV razred

Primenjuje se plan i program iz Pravilnika o planu i programu obrazovanja i vaspitanja za gimnaziju ("Prosvetni glasnik", br. 5/90, 3/91, 3/92,2/94 i 2/95) za prirodno-matematički smer.  

3. Ustav i prava građana

 

4. Sociologija

 

5. Psihologija

 

6. Filozofija

Primenjuje se plan i program iz Pravilnika o planu i programu obrazovanja i vaspitanja za gimnaziju ("Prosvetni glasnik" br. 5/90, 3/91, 3/92, 2/94 i 2/95) za prirodno-matematički smer.

7. Istorija

CILJ I ZADACI

Cilj nastave istorije je da učenici ovladaju znanjima i umenjima o razvoju ljudskog društva od najstarijih vremena do savremenog doba.

Zadaci su:

- ovladavanje znanjima o istorijskim pojavama i procesima na sadržajima o prošlosti ljudskog društva u celini i prošlosti srpskog naroda;

- razvijanje istorijske svesti i istorijskog mišljenja učenika;

- negovanje moralnog i patriotskog vaspitanja;

- shvatanje osnovnih karakteristika istorijskog perioda;

- osposobljavanje za samostalno korišćenje udžbenika, priručnika i ostalih nastavnih sredstava;

- negovanje lepog, skladnog i logičnog izlaganja, prema normama književnog jezika;

- osposobljavanje za samostalno korišćenje podataka i izvođenje sudova i zaključaka na osnovu prikladne izvorne građe i istorijske literature, enciklopedija, leksikona itd...

Time učenici stiču znanja iz istorije, proširuju opštu kulturu, što doprinosi njihovom svestranom obrazovanju i vaspitanju.

I Razred

(2 časa nedeljno, 72 časa godišnje)

SADRŽAJI PROGRAMA

UVOD

Istorija kao nauka i nastavni predmet: istorija kao proces i nauka o prošlosti, izvori, istorija kod antičkih i srednjevekovnih autora, moderna istoriografija. (1)

PRAISTORIJA

Prvobitne ljudske zajednice i opšte karakteristike rodovskog društva

Osnovne odlike društveno-ekonomskih odnosa u prvobitnim ljudskim zajednicama: začeci klasnog raslojavanja. Pojava plemenskih saveza. (1+1)

STARI VEK

Nastanak i razvoj starih civilizacija.

Društvo i države starog istoka: teritorijalni pojam "Stari istok" i geografski uslovi tog područja. Nastanak država u dolinama velikih reka (Egipat i Indija) i osobenosti društvenog i državnog uređenja (istočnjačke despotije). (2+1)

Društvo i države starih Grka i Rimljana: odlike antičkog ropstva; Atina i Sparta kao dva tipa grčkog "polisa". Helenizam. Rim svetska robovlasnička država (državno uređenje - republika, principat i dominat). Društveni sukobi i političke borbe u rimskom društvu. Krize Rimskog Carstva (kolonat, podela carstva). Pad Zapadnog Rimskog Carstva kao kraj starog veka. Osobenosti privrednog, društvenog i kulturnog razvoja Balkanskog poluostrva u starom veku. (3+1)

Religija i kulturno nasleđe starih naroda: koreni verskih shvatanja, obeležja istočnih religija, grčka religija, rimska religija, pojava hrišćanstva i njegov razvoj u Rimskom Carstvu. Pisma istočnih naroda, Grka i Rimljana. Dostignuća istočnjačke i antičke filozofije, nauke, književnosti i umetnosti. Uticaj antičke kulture na razvoj svetske kulture. (2+1)

SREDNJI VEK

Društvo, država i kultura sveta u srednjem veku

Velika seoba naroda: varvarski narod Evrope i njihove države na teritoriji Zapadnog Rimskog Carstva (privreda, društvo i uticaj rimskog nasleđa). Razvoj franačke države do sredine IX veka. (1)

Nastanak feudalnih odnosa u Zapadnoj Evropi: naturalna privreda i organizacija vlastelinskih poseda (obaveze seljaka i njihov pravni položaj): alodiji i seoske opštine, položaj crkvenih poseda i beneficije. Feudalna hijerarhija. (1+1)  

Začeci robne privrede u Zapadnoj Evropi: promene na feudalnom posedu; odvajanje zanatstva od poljoprivrede i obnova i razvoj gradova. Privreda i uređenje gradova. Društvena i politička uloga srednjovekovnih gradova. (1)

Državna organizacija u Zapadnoj Evropi: osnovne odlike ranofeudalne države - kraljevski dvor i družine. Staleška monarhija kao država razvijenog feudalizma na primeru Francuske XII-XV veka. (1)

Osobenosti razvoja društva i države u Vizantiji: uticaj rimskog nasleđa, pokušaj restauracije Rimskog Carstva (Justinijan), feudalizacija, uticaj crkve, slabljenje Vizantije, odnosi prema Južnim Slovenima i ostalim narodima Balkana. (1)

Osobenosti razvitka islamskog društva i države: Islam i stvaranje arabljanske države, društveno i državno uređenje Kalifata. Odnosi sa Vizantijom i državama Zapadne Evrope. Raspad Kalifata i nove muslimanske države. (1)

Nastanak feudalnog društva i države kod Istočnih i Zapadnih Slovena : Rusija, Poljska, Češka. (1+1)

Religija i njen uticaj na srednjovekovni svet: Hrišćanstvo, islam i budizam kao svetske religije. Hrišćanska crkva u zapadnoj Evropi - porast privredne i idejne moći, uloga papstva, crkveni redovi, jeresi, krstaški ratovi. Crkveni raskol 1054. Organizacija Pravoslavne crkve i njena uloga. (2+1)

Srednjovekovna kultura: tri kulturna područja (zapadno-evropsko: istočnoevropsko i islamsko-arapsko) i njihova obeležja. Zapadnoevropska kultura - karolinška renesansa, viteška i gradska kultura, škole i univerziteti, skolastika; umetnost, Vizantijska kultura - helenističko i rimsko nasleđe, prosveta, umetnost, književnost, istoriografija, renesansa paleologa, islamsko-arapska kultura - uticaj helenističkog nasleđa, nauka i filozofija, književnost i umetnost. (2+1)

Jugoslovenski narodi i njihovi susedi u srednjem veku

Doseljavanje i pokrštavanje: slovensko naseljavanje Balkana i istočnih Alpa. Naseljavanje Mađara i Bugara. Odnos prema starosedeocima i susedima. Pokrštavanje iz različitih sredina. Posledice crvenih raskola za razvoj Južnih Slovena. (1)

Razvoj feudalnih država Južnih Slovena: rane srednjovekovne države Južnih Slovena (Karantanija, hrvatska, srpske države - Srbija, Duklja, Raška, Samuilovo carstvo). Južnoslovenske države u poznom srednjem veku (razvijenom feudalizmu): Srbija od XII do XV veka, Bosna od XII do XV veka, Dubrovnik u srednjem veku. (4+2)

Srednjovekovna kultura Južnih Slovena i njihovih suseda: bitna obeležja srednjovekovne kulture - njena autohtonost i strani uticaji. Značajni kulturno-istorijski spomenici. (2+1)

Osmanlijska osvajanja na Balkanu: osmanlijsko-turska osvajanja i seobe u XIV i XV veku, Srpska despotovina. Saradnja naših naroda i suseda u borbi protiv osmanlija. Istorijske posledice osmanlijskih osvajanja. (1+1)

NOVI VEK

Evropa u periodu od XVI do XVIII veka

Privredni razvoj od kraja XV do kraja XVIII veka: geografska otkrića i njihov uticaj na evropsku privredu. Začeci formiranja kapitalističke privrede - manufakture, porasti trgovine i bankarstva. Feudalni karakter agrarne privrede.

Kolonijalna osvajanja evropskih zemalja. (1)

Nove pojave u kulturi i religiji Zapadne Evrope: humanizam i renesansa - novi pogled na društvo i prirodu; razvitak umetnosti i nauke. Reformacija u Nemačkoj i seljački rat, kalvinizam, osobenosti reformacije u Engleskoj i skandinavskim zemljama. Reformacija u Habzburškoj Monarhiji. Protivreformacija (katolička reakcija) u Evropi. (2+1)

Svet u doba industrijske revolucije i liberalnog kapitalizma

Razvoj kapitalističke privrede, društva i države od kraja XVIII do sredine XIX veka: industrijska revolucija - istorijska uslovljenost i bitna obeležja: pojava industrijske buržoazije i industrijskog proleterijata; modernizacija agrarne proizvodnje; promene u saobraćaju i trgovini; ekonomski liberalizam; borba za prevlast na svetskom tržištu. Apsolutna monarhija, prosvećeni apsolutizam. Ustavna monarhija. (2+1)

Buržoaske revolucije i pojava nacije: ideologija buržoaskih revolucija. Osobenosti buržoaskih revolucija u pojedinim zemljama (Holandija, Engleska, Severna Amerika, Francuska). Društveni značaj buržoaskih revolucija. Ekonomski, društveni i kulturni koreni nastanka nacija. (2+1)

Radnički pokret i socijalistička misao: položaj radničke klase do sredine XIX veka. Rana socijalistička učenja Marksovo i Engelsovo učenje i delatnost u radničkom pokretu. (1)

Obeležje kulturnog razvoja: bitne odlike razvoja nauke i kulture u XVII i XVIII veka, prirodne nauke, društvene nauke. Prosvetiteljstvo, književnost i umetnost. (1+1)

Južnoslovenski narodi i njihovi susedi od XVI do sredine XIX veka

Južnoslovenski narodi i njihovi susedi pod osmanlijskom vlašću i stvaranje nacionalnih država: osobenost položaja pojedinih zemalja pod vlašću osmanlija. Raspadanje osmanlijskog feudalizma. Oblici otpora i karakter oružanih ustanaka. Položaj srpskog naroda od XVI do XVIII veka. Seobe, ustanci, učešće u ratovima hrišćanskih sila, Pećka patrijaršija i njena uloga u istoriji srpskog naroda. I i II ustanak i stvaranje države u Srbiji; stvaranje države u Crnoj Gori. Položaj Bosne i Hercegovine pod turskom vlašću. Odnos nacionalnih pokreta naših naroda prema nacionalnim pokretima Albanaca, Bugara i Rumuna. (5+2)

Južnoslovenske zemlje pod vlašću Habzburgovaca i Mlečana: ekonomsko zaostajanje, nerazvijenost gradova i politička zavisnost. Jadransko primorje pod vlašću Mlečana. Humanizam i renesansa u našim zemljama. Seljački ustanci. Reformacija i katolička reakcija u našim zemljama. Počeci kapitalističke proizvodnje, odnos nacionalnih pokreta naših naroda prema nacionalnim pokretima ostalih naroda Austrije. (4+2)

Godišnja sistematizacija 6 časova.

II Razred

(2 časa nedeljno, 72 časa godišnje)

SADRŽAJI PROGRAMA

SVET U DRUGOJ POLOVINI XIX I POČETKOM XX VEKA

Dalji razvitak privrede i društva: porast proizvodnje krajem XIX i početkom XX veka; druga industrijska revolucija. Osnovna obeležja kapitalističke privrede krajem XIX i početkom XX veka - rast nacionalnog bogatstva u razvijenim zemljama društveno raslojavanje, buržoaske partije; promena u razvitku radničkog pokreta. II internacionala. (2+1)

Spoljna politika velikih sila, međunarodne krize i imperijalistički ratovi. Podela kolonija u Aziji i Africi i interesne sfere velikih sila u polukolonijama i nerazvijenim zemljama. Privredne i društvene promene u kolonijama i polukolonijama i otpor naroda osvajačkoj politici velikih sila. Formiranje blokova velikih sila, međunarodne krize i prvi imperijalistički ratovi. (1) Opšte odlike kulture krajem XIX i početkom XX veka. (2+1)

Srbija i Crna Gora i njihovi susedi u drugoj polovini XIX i početkom XX veka

Srbija u drugoj polovini XIX i početkom XX veka. Druga vladavina Miloša i Mihaila Obrenovića, namesništvo i Ustav od 1869; oslobodilački ratovi 1876-1878. i izvojevanje nezavisnosti; proglašenje Kraljevine, apsolutističke težnje Milana Obrenovića, formiranje stranaka, timočka buna, srpsko-bugarski rat, vladavina Aleksandra Obrenovića; majski prevrat i zavođenje parlamentarizma (Petar I Karađorđević). Privredni razvoj krajem XIX i početkom XX veka. (2+1)

Crna Gora u drugoj polovini XIX i početkom XX veka. Oslobodilački ratovi 1876-1878. i dobijanje nezavisnosti; apsolutizam kneza Nikole; Ustav od 1905. i stranačke borbe, proglašenje Kraljevine. (1)

Sloveni u Makedoniji - položaj pod turskom vlašću i pretenzije bugarske egzarhije. (1+1)

Južnoslovenski narodi u Austro-ugarskoj u drugoj polovini XIX i početkom XX veka. Privredne i političke prilike; nagodba i položaj potčinjenih naroda: Srbi u Ugarskoj - ukidanje Vojvodine, Miletićev pokret i crkveno-školska autonomija: mađarizacija narodnosti. Srbi u Vojnoj Krajini Civilnoj Hrvatskoj. (1+1)

Radnički pokret u Srbiji - privredni i društveni uslovi za nastanak radničkog pokreta; socijaldemokratska partija Srbije, socijaldemokratske partije i grupe u Crnoj Gori. (1+1)

Balkanski ratovi. Suprotnosti između balkanskih država; Balkanski savez; Prvi balkanski rat i pobede Srbije i Crne Gore; II balkanski rat. Istorijski značaj balkanskih ratova. (1) Opšte odlike nacionalnih kultura naših naroda krajem XIX i početkom XX veka. (1+1)

PRVI SVETSKI RAT I REVOLUCIJA U RUSIJI

Osnovna obeležja Prvog svetskog rata: rat kao obračun velikih sila, tok rata, uticaj rata na društvene i privredne promene. Srbija i Crna Gora u I svetskom ratu - cerska, kolubarska i mojkovačka bitka; solunski front. Rad na stvaranju jugoslovenske države, karakter rata i njegove posledice. Revolucionarno raspoloženje u Rusiji početkom XX veka; februarska i oktobarska revolucija u Rusiji; revolucija u Nemačkoj i Mađarskoj. (4+2)

SVET IZMEĐU DVA SVETSKA RATA

Privredne i društvene promene u svetskom kapitalističkom sistemu: privredna obnova i posleratna modernizacija privrede u razvijenim zemljama; odnosi visokorazvijenih i ostalih zemalja, velika ekonomska kriza i način njenog rešavanja. Društvena previranja, kriza građanske demokratije i pojava fašizma; radnički pokret (komunistički, socijaldemokratski i dr.), pojava, uspon i širenje fašizma; otpor fašizmu (revolucija u Španiji i politika narodnog fronta. (2+1)

SSSR između dva rata. Završetak građanskog rata, formiranje SSSR-a, industrijski preobražaj, socijalne i kulturne promene, kolektivizacija poljoprivrede, političke borbe i Staljinov režim. (1)

Antikolonijalni i nacionalno-oslobodilački pokreti. Revolucija u Kini (glavne faze i obeležja); ekonomski položaj u kolonijama i polukolonijama, nacionalni pokreti i ustanci - Indija. (1+1)

Međunarodni odnosi. Pobedničke sile i poražene zemlje. Društvo naroda, uticaj velike ekonomske krize na odnose velikih sila; prve agresije i formiranje blokova fašističkih sila; politika smirivanja agresija; zaoštravanje međunarodnih odnosa i izbijanje drugog svetskog rata. (2+1)

JUGOSLAVIJA IZMEĐU DVA SVETSKA RATA

Konstituisanje kraljevine SHS i Vidovdanski ustav: ekonomski i kulturni razvoj i problemi: nacionalno pitanje; stranke i stranačke borbe; šestojanuarska diktatura i Ustav od 1931: spoljna politika za vreme vladavine kralja Aleksandra, namesnički režim - vlada Milana Stojadinovića, stvaranje banovine Hrvatske i vlada Cvetković-Maček; spoljna politika Namesništva. (3+2)

DRUGI SVETSKI RAT

Ratne operacije, formiranje antifašističke koalicije i pokret otpora: pobede fašističkih država u prvoj fazi rata (1939-1941). Obrazovanje antifašističke koalicije. Zaustavljanje nemačke ofanzive na istočnom frontu. Prekretnice u ratu (Saljingrad i El Alamein). Porazi fašističkih sila u 1943, 1944. i 1945. godini. Oslobodilačke borbe i pokreti otpora u Evropi. Otpor Kine japanskim zavojevačima i nastavak kineske revolucije. Privredne i političke prilike u zaraćenim i okupiranim zemljama (razaranja i ratni napori). Savezničke konferencije na vrhu, suprotnosti među savezničkim silama. (3+2)

NOR I REVOLUCIJA U JUGOSLAVIJI

25. i 27. mart 1941. godine; aprilski rat i slom Kraljevine Jugoslavije, okupacija i podela: kvislinški režim i njihove političke i vojne snage; Ustaška Nezavisna Država Hrvatska i njena politika genocida nad Srbima, Jevrejima i Romima: pripremanje KPJ za ustanak i oružani ustanci naroda Jugoslavije; politika kraljevske emigrantske vlade i pokret Draže Mihajlovića, NOR krajem 1941. godine - Užička Republika i stvaranje proleterskih brigada; NOR u 1942. godini - tzv. leva skretanja u NOB. Fočanski period, veliki marš, Kozara; stvaranje narodne vlasti i Prvo zasedanje AVNOJ-a; NOR 1943. godine - bitke na Neretvi i Sutjesci, uspon NOP-a posle kapitulacije Italije, II zasedanje AVNOJ-a; NOR u 1944. godini - desant na Drvar, oslobođenje istočnih delova Jugoslavije; Južna Srbija kao stalno ustaničko područje 1941-44; završne borbe za oslobođenje Jugoslavije. Karakter NOR-a i revolucije i doprinos naroda Jugoslavije borbi protiv fašizma. (7+3)

TENDENCIJE RAZVOJA POSLERATNOG SVETA

Opšte karakteristike razvoja sveta posle Drugog svetskog rata. Ekonomske i socijalne posledice rata, problemi obnove ratom opustošene privrede, pitanja zaključivanja mira sa pobeđenim zemljama. Promena odnosa snaga među velikim silama, zaoštravanje odnosa SSSR-SAD i hladni rat. Stvaranje blokova. Uloga OUN u očuvanju mira, raspadanje kolonijalnih sistema i uloga pokreta nesvrstanih savremenika kriza i promene u državama realnog socijalizma i poboljšanje međunarodnih odnosa. (3+2)

JUGOSLAVIJA U SAVREMENOM SVETU

Konačno konstituisanje Jugoslavije - Treće zasedanje AVNOJ-a, proglašenje Republike i Ustav od 1946.; agrarna reforma i nacionalizacija, obnova privrede, prvi petogodišnji plan. Spoljna politika Jugoslavije do 1948. Rezolucija Informbiroa i otpor Jugoslavije SSSR-u i njegovim saveznicima, represija prema pristalicama Informbiroa i drugim protivnicima. Pokušaj kolektivizacije poljoprivrede i napuštanje represivne politike prema seljaštvu. Zavođenje samoupravljanja i privredni uspon. Pokušaj privredne reforme na tržišnim principima. Jugoslovenska politika nesvrstanosti i odnos prema evropskim integracijama. Unutrašnja previranja i pojave nacionalizma; dogovorna ekonomija i dezintegracija Jugoslavije. Dezintegracija Srbije po Ustavu od 1974. Autonomaštvo u Vojvodini i albanski separatizam na Kosovu i Metohiji, savremena opšta kriza jugoslovenskog društva i mere za njeno prevazilaženje; uspostavljanje državnosti Srbije. (4+2) Početak raspada SFR Jugoslavije.

Godišnja sistematizacija gradiva 2 časa.

NAČIN OSTVARIVANJA PROGRAMA (UPUTSTVO)

1. Uvodne napomene

Programi istorije za Matematičku gimnaziju razlikuju se od programa istorije za gimnaziju u koncepciji i strukturi sadržaja. Pošto je broj časova istorije u ovoj školi znatno manji od onoga u gimnaziji, programski sadržaji su prilagođeni fondu časova, tj. da učenici prošire i prodube ranije stečena znanja i stiču naviku da se koriste literaturom i drugom istorijskom građom u cilju naučnog bavljenja i izučavanja određenih oblasti iz istorije.

Učenici Matematičke gimnazije stekli su u osnovnoj školi, hronološko-sistematskim redosledom, osnovna znanja iz istorije, što im omogućava da izučavaju sadržaje istorije na višem nivou, tj. da dublje poniru u smisao istorijskih zbivanja, pojava i procesa. Stoga se program istorije u Matematičkoj gimnaziji temelji na tematsko-problemskom pristupu sadržajima istorije, što zahteva upoznavanje bitnih istorijskih procesa, kao i uočavanje uzročno-posledične uslovljenosti istorijskih zbivanja. Istorijske informacije date na sistemski način, uz znanja koja su stečena u osnovnoj školi, omogućavaju dublje sagledavanje ključnih zbivanja, što doprinosi formiranju istorijskog mišljenja kod učenika. Time se ostvaruje programsko jedinstvo s osnovnom školom, uz uvažavanje izuzetnih mogućnosti učenika u usvajanju istorijskih sadržaja i njihovoj primeni.

Program je koncipiran od niza celina koje obuhvataju pojedina istorijska razdoblja uz povezivanje osnovnih činilaca razvoja relevantnih za određenu epohu i prostor, što omogućuje naučno tumačenje istorijskih pojava i procesa.

U nastojanju da učenici dobiju što celovitiju sliku istorijskog razvoja u programu je manje prostora dato političkoj istoriji, a više se pažnje posvećuje ostalim komponentama razvoja. Utvrđuju se relacije privrednog razvoja i integracijski činioci, kao i međunarodno povezivanje i uticaji u različitim epohama. Posebna pažnja se poklanja korišćenju literature i istorijskih izvora.

2. Metode i sredstva u nastavi istorije

Realizacija sadržaja programa mnogo zavisi od pravilnog izbora nastavnih metoda. Ako se uzme u obzir da je veliki broj nastavnih jedinica tako formulisan da zahteva istorijsku sintezu, postoji realna opasnost od verbalizma ako nastavnik monološku metodu kao osnovnu ne kombinuje sa ostalim metodama, a posebno sa sledećim:

- metodom demonstracije, pri čemu treba koristiti dosta bogat izbor autentičnog ilustrativnog materijala - slika, dijafilmova, dijapozitiva itd.;

- metodom korišćenja teksta, posebno u onim temama koje predviđaju konkretno istorijsko izlaganje problema.

Korišćenje izvornih tekstova je neobično važno u nastavi istorije iz sledećeg razloga:

- kroz izvorni tekst najbolje se oseća specifičnost istorijskog problema i njime se istorijski fenomen može najbolje ilustrovati;

- učenici, korišćenjem izvornog teksta, upoznaju elementarne probleme naučnog istraživanja i istorijske naučne kritike.

U korišćenju teksta treba uzimati u obzir sve rezultate metodike nastave istorije i stvaralački ih primenjivati.

Veoma je važno napomenuti da treba stalno koristiti istorijsku kartu, jer njena adekvatna upotreba olakšava temeljno savlađivanje gradiva istorije.

Isticanje pomenutih metoda ne znači da ostale treba zapostaviti. Nastavnik treba svakoj nastavnoj jedinici da pristupa kao specifičnom obrazovnom i didaktičkom problemu, tražeći odgovarajuće metode, stvaralački ih primenjujući i savesno se pripremajući za svaki nastavni čas.

Kao i za svaku, tako i za nastavu istorije veoma je značajno da li se nastavna sredstva koja škola poseduje racionalno koriste. Nastavnik istorije treba da bude ravnopravni korisnik tehničkih nastavnih sredstava koja se koriste i u nastavi drugih predmeta: dijaprojektora, kino-projektora, epidijaskopa, episkopa, grafoskopa, magnetofona, gramofona, radio-prijemnika, televizijskih prijemnika itd. Ta tehnička nastavna sredstva treba koristiti u dogovoru sa ostalim nastavnicima u skladu sa sadržinom određenog nastavnog gradiva i njemu adekvatnih nastavnih metoda. Za efikasno korišćenje tih nastavnih sredstava u nastavi istorije potreban je kabinet za nastavu istorije ili bar odgovarajući uslovi u prostoriji u kojoj se izvodi nastava. Potrebno je da nastavnik vlada tehnikom korišćenja ovih nastavnih sredstava, kao i da se učenici osposobe da njime rukuju.

U nastavi istorije treba što češće koristiti, bilo direktno, bilo preko pomenutih tehničkih sredstava, sledeća nastavna sredstva:

- istorijske karte (zidne, iz atlasa, udžbenika i druge literature);

- ilustracije (slike, dijafilmovi, dijapozitivi, sheme, grafikoni, makete);

- muzejske eksponate;

- kulturno istorijske spomenike (na licu mesta);

- arhivski materijal.

Nastavnik je dužan da ovlada metodikom korišćenja svih nastavnih sredstava, da sa učenicima racionalno koristi ova sredstva, čuva ih, prikuplja i izrađuje nova. Stalnom i planskom upotrebom nastavnih sredstava, nastavnik će unapređivati nastavu istorije.

3. Korelacija nastave istorije sa nastavom srodnih predmeta

Nastava istorije kao sastavni deo nastave u Matematičkoj gimnaziji treba da sa svim ostalim oblicima obrazovno-vaspitnog rada doprinese formiranju učenika u razvijenu ličnost osposobljenu za dalje obrazovanje. Da bi što potpunije ostvarila svoje zadatke, nastava istorije treba da obezbedi korelaciju bar sa srodnim predmetima, kao što su: filozofija, sociologija, geografija i materiji jezik sa književnošću i ustav i građanska prava. No, kako svaki od pomenutih predmeta ima svoju osobitu strukturu, korelacija se ne može obezbediti vremenski. Korelacija u programu je izvršena na taj način što je izbegnuto ponavljanje iste ili srodne materije u srodnim predmetima. U samom procesu nastave nastavnici mogu obezbediti korelaciju srodnih predmeta zajedničkim konsultovanjem o srodnoj materiji ili njenom zajedničkom obradom u okviru slobodnih aktivnosti, školskih ekskurzija i sl.

4. Obrazovni standardi

U programu istorije, ispred sadržaja za svaki razred navedeno je u operativnim zadacima kojim bitnim znanjima, umenjima (veštinama) i navikama treba da ovladaju učenici određenog razreda. Usvajanje tih znanja, umenja i navika na nivou reprodukcije može se smatrati obrazovnim standardom, odnosno minimumom kojim treba da ovlada svaki učenik koji završi određeni razred. Nastavnik, dakle, treba da stalno ima u vidu vaspitno-obrazovne metode koje propisuju operativni zadaci za svaki razred kako bi realizovao zahteve određenog razreda.

Polazeći od opštih i operativnih zadataka nastave istorije, svaki učenik na kraju školovanja treba da na nivou razumevanja i reprodukcije savlada iz predmeta istorije sledeće:

a) Znanja:

Svaki učenik treba da usvoji:

- istorijsku i sociološku podelu (periodizaciju) prihvaćenu u istorijskoj nauci;

- najbitnije karakteristike društvenih poredaka i osnovnih faza u njihovom razvitku;

- osnovne karakteristike tipova i oblika države u svim istorijskim periodima;

- najbitnije činjenice o događajima, pojavama i procesima koje program predviđa iz ekonomike, društvene, političke i kulturne komponente istorijskog razvitka sveta uopšte i naših naroda i narodnosti posebno;

- ključne hronološke podatke (vek, decenije, a izuzetno i godinu) o najznačajnijim događajima, pojavama i procesima kako iz opšte tako i istorije naroda SR Jugoslavije.

- najosnovnije istorijske pojmove, i to kako opšte istorijske pojmove (rob, robovlasnik, kmet, feudalac, buržoazija, buržoaska demokratija, najamni rad itd.), tako i posebne istorijske pojmove (patricij, plebejac, sultan, janjičar, sovjet, vojvoda itd.) koje program predviđa, a nalaze se u udžbenicima;

- osnovne sociološke pojmove (npr. društveni poredak, država, kultura, ideologija itd.);

- osnovne istorijsko-geografske promene u svim periodima, uz razumevanje značaja prostora kao faktora istorijskog razvitka.

b) Umenja (veštine) i navike:

- samostalno korišćenje udžbenika istorije, atlasa i istorijskih čitanki;

- samostalno korišćenje tekstova istorijskog sadržaja iz naučno-popularne literature i istorijske beletristike;

- samostalno korišćenje istorijskih ilustracija;

- samostalno korišćenje istorijskih karata, tablica i grafikona;

- samostalno pravljenje izbora sa podacima iz naučno-popularne literature;

- korišćenje istorijskih podataka i enciklopedija i leksikona;

- samostalno posmatranje muzejskih eksponata i spomenika istorijskog karaktera itd.

Usvajanjem ovog minimuma znanja, umenja i navika iz istorije, smatra se da su učenici ispunili zahteve obrazovnog standarda za ovaj predmet. Zato nastavnik istorije u svom vaspitno-obrazovnom radu treba da ima stalno u vidu ove osnovne zahteve.

5. Praćenje i vrednovanje rada učenika u nastavi istorije

Praćenje i vrednovanje rada učenika imaju uvek podsticajni karakter jer motivišu za temeljan i sistematski rad. Kao u drugim predmetima u nastavi istorije nastavnik vrednuje: usmene odgovore, pisane radove, tekstove, kao i sve aktivnosti koje učenik preduzima u cilju usvajanja znanja, umenja i navika.

Vrednovanje znanja u nastavi istorije podrazumeva vrednovanje obe njegove komponente: obima (kvantitet) i nivoa (kvalitet). Vrednovanje obima znanja je lakši deo posla. Njime se utvrđuje koliko je činjenica i pojmova učenik usvojio u odnosu na ukupno gradivo istorije koje je predviđeno programom za odgovarajući razred. Vrednovanje kvaliteta znanja utvrđuje se stepenom usvojenosti programa sadržaja na nekom od sledećih nivoa: a) prepoznavanje i reprodukcija gradiva; b) razumevanje naučenog (shvatanje značaja pojmova i činjenica, izdvajanje bitnog od nebitnog, objašnjavanje definicija, povezivanje činjenica itd.); v) kritički odnos prema naučenom i g) stvaralački odnos prema naučenom, koji se ogleda u samostalnom pronalaženju primera, činjenica itd.

U vrednovanju ma kog od navedenih nivoa znanja u nastavi istorije nastavnik mora uzeti u obzir ove važne elemente:

- poznavanje istorijskih činjenica kao bitnih odrednica istorijskog događaja, pojava ili procesa u njihovoj logičkoj i istorijskoj povezanosti;

- povezivanje hronologije bitne za vremensko određivanje događaja, pojave ili procesa s ciljem shvatanja uloge istorijskog vremena u društvenom razvitku;

- poznavanje elemenata istorijske geografije neophodnih za lokalizovanje istorijskog događaja, pojave ili procesa sa ciljem shvatanja uloge istorijskog prostora u istorijskom razvitku;

- poznavanje istorijskih i socioloških pojmova i kategorija, njihovu odgovarajuću upotrebu i njihovo povezivanje u sistem koji omogućava razvitak istorijskog mišljenja kod učenika;

- razumevanje uzročno-posledničnih veza.

8. Geografija

CILJ I ZADACI

Cilj nastave geografije u gimnaziji je da učenik stekne nova i produbljena znanja, umenja i navike iz fizičke društvene i nacionalne geografije - Jugoslavije i Srbije (pojmovi, zakonitost razvoja i teritorijalnog rasporeda geografskih objekata, pojava i procesa) neophodna za naučno savremene svetske i jugoslovenske stvarnosti i razvoj patriotizma.

Zadaci nastave geografije su da učenik:

- upozna predmet i metode proučavanja prirodno-geografskih i društveno-geografskih objekata, pojava i procesa i njihovo delovanje na svojstva geografske sredine;

- uočava i shvata korelativne odnose između geografije i drugih prirodnih i društvenih nauka;

- stiče globalne predstave o fizičko-geografskim karakteristikama zemlje;

- shvata i razume zakonomerni razvoj geografske sredine kao rezultat delovanja prirodnih pojava, procesa i čoveka;

- upoznaje aktuelnu i kompleksnu geografsku stvarnost savremenog sveta;

- stiče nova znanja o svojoj otadžbini, njenom položaju, mestu i ulozi u savremenom svetu;

- stiče nova znanja o prirodi, stanovništvu, naseljenosti i privredi Jugoslavije i Srbije;

- vaspitava se na stečenim geografskim znanjima u duhu pripadnosti nedeljivom globalnom svetu;

- vaspitava se u duhu ljubavi prema otadžbini i prema svemu što je lepo i plemenito.

I Razred

(2 časa nedeljno, 72 časa godišnje)

SADRŽAJI PROGRAMA

UVOD (1)

I. UVOD U FIZIČKU GEOGRAFIJU (1)

1. Fizička geografija: predmet, podela i zadatak proučavanja. Veze sa srodnim naukama.

II. OPŠTE FIZIČKO-GEOGRAFSKE ODLIKE ZEMLJE (3)

1. Zemlja u kosmosu: savremene hipoteze o postanku Zemlje i Sunčevog sistema.

2. Geografske posledice Zemljinog oblika i njenih kretanja: posledice rotacije i revolucije.

III. UNUTRAŠNJA GRAĐA ZEMLJE I GEOLOŠKI RAZVOJ ZEMLJINE KORE (4)

1. Zemljine sfere: unutrašnje geosfere: jezgro, omotač jezgra, zemljina kora (litosfera) i njen izgled; spoljašnje sfere-atmosfera, hidrosfera, biosfera.

2. Zemljina kora i njen sastav - mineralna građa Zemljine kore; vrste stena (magmatske, sedimentne i metamorfne); rude i mineralni resursi.

3. Geološki razvoj Zemljine kore: kratak pregled po erama i periodama.

IV. RELJEF ZEMLJINE POVRŠINE (12)

1. Reljef litosfere: unutrašnje sile (pojam); epirogeni pokreti - postanak kontinenata i okeanskih basena.

2. Orogeni pokreti: vertikalni i horizontalni; rasedanje - stvaranje gromadnih planina i kotlina; nabiranje - stvaranje venačnih planina; osnovni oblici reljefa: planine i ravnice.

3. Vulkani i zemljotresi: elementi i tipovi vulkana; vulkanski oblici reljefa; vulkanske zone na zemlji; podela zemljotresa; jačina zemljotresa; zemljotresi - najstrašnije prirodne katastrofe; trusne zone na zemlji; trusna područja u Jugoslaviji; mogućnosti predviđanja zemljotresa.

4. Oblici reljefa nastali radom spoljašnjih sila: morfostrukture - pojam spoljašnjih sila, raspadanje stena, denudacija, akumulacija.

5. Rečna i kraška erozija (rad tekućih voda): oblici reljefa nastali radom rečne erozije; tipovi dolina; akumulativni rečni oblici; površinski i kraški oblici; podzemni kraški oblici reljefa; dinarski kras.

6. Glacijalna i eolska erozija: erozivni i akumulativni oblici reljefa.

7. Abrazija: abrazivni oblici reljefa; tipovi morskih obala; morski sedimenti - ogromno skladište mineralnih sirovina.

V. ATMOSFERA (10)

1. Atmosfera: Struktura atmosfere i sastav vazduha.

2. Klimatski elementi: temperatura, zagrevanje i hlađenje vazduha; merenje temperature vazduha; termički gradijent i temperaturna inverzija (pojmovi); geografski raspored temperature - izotermne karte.

3. Vazdušni pritisak i vetrovi: merenje vazdušnog pritiska, cikloni i anticikloni; opšta cirkulacija atmosfere; vrste vetrova - planetarni, periodični i lokalni vetrovi;

4. Vodena para u atmosferi i padavine: isparavanje i vlažnost vazduha; magle i oblaci (tipovi oblaka); trajanje Sunčevog sjaja (insolacija); niske i visoke padavine; merenja padavina; geografski raspored padavina na Zemlji; izohijentne karte;

5. Vreme i klima: pojam vremena; vazdušne mase i frontovi; prognoza vremena; nagle promene vremena - atmosferske nepogode; osnovni klimatski pojasevi i tipovi klime na Zemlji;

6. Čovek i klima: uticaj ljudske delatnosti na promene (zagađivanje) vazduha i kolebanje klimata; otopljavanje klimata ("efekat staklene bašte"), kisele kiše, uništavanje ozonskog omotača; uzroci i posledice; mikroklima i klima gradova.

VI. HIDROSFERA (12)

1. Svetsko more: horizontalna podela (mora, zalivi, moreuzi); reljef dna okeanskih i morskih basena.

2. Fizičke i hemijske osobine morske vode: temperatura, providnost, boja, svetlucanje i slanost (salinitet); led u moru.

3. Kretanje morske vode: talasi, morske struje, plima i oseka; sistem struja svetskog mora.

4. Značaj mora: more - kolevka života i neiscrpni izvor slatke vode i energije, ogroman rezervoar hrane i najbogatiji "rudnik" sveta; saobraćajni značaj mora: zaštita svetskog mora.

5. Voda na kopnu: podzemne vode; izdani i izvori: termomineralne vode (klasifikacija i značaj); korišćenje podzemnih voda i neophodnost njihove zaštite.

6. Reke i njihove hidrološke karakteristike: osnovni elementi vodotoka; rečni sistem, rečni sliv i rečna mreža; promene vodostaja i proticaja na rekama; rečni režimi; vodne snage; korišćenje i značaj vodotoka; zaštita od zagađivanja.

7. Jezera: način postanka, klasifikacija (podela) jezera; živi svet jezera; značaj jezera i njihova zaštita; zaštita voda naše zemlje.

8. Led na kopnu: snežna granica i stalni sneg; lavine; postanak lednika i njihovi tipovi; geografsko rasprostranjenje lednika; značaj lednika.

VII. BIOSFERA (5)

1. Biljni i životinjski svet: uticaj prirodnih i društvenih činilaca na rasprostranjenje biljnog i životinjskog sveta.

2. Zemljište: osnovni tipovi tla; zaštita zemljišta od erozije, zagađivanje, raslanjivanja, uništavanja.

3. Rasprostranjenje biljnog i životinjskog sveta na Zemlji: geografski raspored biljnih zajednica i životinjskog sveta (horizontalno i vertikalno); zaštita šuma i pojedinih retkih biljnih i životinjskih vrsta.

VIII. FIZIČKO-GEOGRAFSKE ZAKONITOSTI U GEOGRAFSKOM OMOTAČU (4)

1. Fizičko-geografski (prirodno-teritorijalni) kompleksi: najkrupniji i najsloženiji prirodno-teritorijalni kompleksi na Zemlji; zone hladnog, umerenog i žarkog pojasa.

2. Osnovne fizičko-geografske zakonitosti u geografskom omotaču: zonalnost, integralnost (jedinstvo), ritmičnost (periodičnost), kruženje materije i energije; zaštita prirodno-teritorijalnih kompleksa.

3. Prirodna sredina i čovek: uticaj čoveka na prirodu; uloga prirodne sredine u razvoju društva: prirodni resursi Zemlje (rezerve, obnavljanje, korišćenje i zaštita).

DRUŠTVENA GEOGRAFIJA

I. UVOD U DRUŠTVENU GEOGRAFIJU (1)

1. Predmet, podela i značaj društvene geografije: njeno mesto u sistemu geografskih nauka; stanovništvo, privreda i naselja; značaj društvene geografije.

II. KARTA I KARTOGRAFSKI METOD U GEOGRAFIJI (4)

1. Matematička osnova geografske karte: ram i oslone tačke karte, razmer, koordinatna mreža i kartografske projekcije.

2. Kartografski metod u geografiji i podela karata prema razmeri i sadržini: predstavljanje geografskih sadržaja na geografskim kartama (metod rejoniranja ili boja, i metod tačaka); opšti kartografski metod; topografske i geografske karte.

III. STANOVNIŠTVO I NASELJA (6)

1. Oblik i faktori demografskog razvoja: broj stanovnika na Zemlji; prirodni priraštaj; migracije (uzroci, vrste i posledice).

2. Raspored i strukture stanovništva na Zemlji: ekumena i anekumena; oblasti velike i male gustine naseljenosti; nizije i primorja kao glavne oblasti ljudskog naseljavanja; gustina naseljenosti i stepen razvijenosti privrede; polna, starosna, rasna, nacionalna, jezička, ekonomska i kulturno-obrazovna struktura stanovništva.

3. Kulturni i životni standard stanovništva: kratak pregled razvoja pismenosti (po kontinentima), zavisnost kulturnog i životnog standarda stanovništva od stepena društveno-ekonomskog razvitka.

4. Naselja: položaj, tipovi i funkcije seoskih i gradskih naselja; urbanizacija kao svetski i društveno-ekonomski proces; konurbacije i megalopolisi (osnovni tipovi).

VI. OSNOVNE POLITIČKO-GEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE SAVREMENOG SVETA (3)

1. Osnovni političko geografski sadržaji i tipovi država: političko-geografski elementi države - teritorija, geografski položaj, društveno-političko uređenje, glavni grad, državna granica i međunarodni ekonomsko-politički odnosi.

2. Politička karta sveta: političko-geografska transformacija sveta; kolonijalizam i razvitak procesa dekolonizacije; pojava neokolonijalizma i tehnološkog kolonijalizma; novi svetski poredak kao oblik savremenog neokolonijalizma; nove države i promene strukture Organizacije ujedinjenih nacija.

V. OSOVNE EKONOMSKO-GEOGRAFSKE ODLIKE SVETSKE PRIVREDE (5)

1. Svetska privreda, međunarodna podela rada, gransko i teritorijalno povezivanje proizvodnje: pojam svetske privrede; uslovljenost međunarodne podele rada raznolikošću prirodnih uslova i izvora, stepenom privredne razvijenosti, specijalizacija i kooperacija u proizvodnji, proizvodno-teritorijalno i gransko povezivanje privrednih delatnosti.

2. Industrijalizacija kao društveno-ekonomski proces i neravnomeran razvoj savremenog sveta: nejednak stepen privrednog razvoja; međunarodne kompanije kao nosioci savremenih oblika kolonijalizma; privredni razvoj i opasnosti od poremećaja ravnoteže u geografskoj sredini.

3. Nova naučno-tehnološka revolucija i njene posledice: bitna obeležja nove naučno-tehnološke revolucije i transformacije geografskog pejzaža.

GODIŠNJA SISTEMATIZACIJA (2)

II Razred

(2 časa nedeljno, 72 časa godišnje)

SADRŽAJI PROGRAMA

I. POLITIČKO-GEOGRAFSKE, DEMOGRAFSKE I EKONOMSKO-GEOGRAFSKE ODLIKE POJEDINIH DELOVA SVETA (24)

1. Privredno razvijeni i nerazvijeni regioni i države u savremenom svetu: podela država prema stepenu društveno-ekonomske razvijenosti i njihov razmeštaj u svetu.

2. Političko geografska podela, stanovništvo i zone civilizacije Azije: klasifikacija država prema veličini teritorije; društveno uređenje; broj stanovnika gustina naseljenosti, migracije, rasni i nacionalni sastav; zone civilizacije (kineska, japanska, indonezijska, indijska, arapska, turska).

3. Ekonomsko-geografske odlike Azije: prirodni izvori i bogatstva; karakteristike razvoja poljoprivrede i industrije; mesto, uloga i značaj Azije u svetskoj privredi; Japan kao nosilac ekonomskog razvoja.

4. Kina: glavne ekonomske i geografske odlike i uloga u svetskoj privredi; ekonomski bum Dalekog istoka.

5. Političko-geografska podela, stanovništva i zone civilizacije Afrike: klasifikacija država prema veličini teritorije; društveno uređenje; broj stanovnika, gustina naseljenosti, migracije, rasni i nacionalni sastav; zone civilizacije (stara egipatska, zona arapskog, francuskog, španskog, portugalskog i engleskog područja, posledice kolonizacije i aparthejda, crnačka kultura i umetnost).

6. Ekonomsko-geografske odlike Afrike: prirodni izvori i bogatstva: karakteristike razvoja poljoprivrede i industrije; mesto, uloga i značaj Afrike u svetskoj privredi.

7. Političko-geografska podela, stanovništvo i zone civilizacije Latinske Amerike: klasifikacija država prema veličini teritorije; društveno uređenje; broj stanovnika, gustina naseljenosti, migracije, rasni i nacionalni sastav; zone civilizacije (stare civilizacije, zone špansko-portugalskog, britanskog, francuskog, holandskog i kulturnog uticaja SAD-a).

8. Ekonomsko-geografske odlike Latinske Amerike: prirodni izvori i bogatstva; karakteristike razvoja poljoprivrede i industrije; mesto, uloga i značaj Latinske Amerike u svetskoj privredi.

9. Političko-geografska podela, stanovništvo i zone civilizacije Angloamerike: klasifikacija država prema veličini teritorije; društveno uređenje; broj stanovnika, gustina naseljenosti, migracije, rasni i nacionalni sastav; zone civilizacije (angloamerička i franko-kanadska).

10. Glavne ekonomsko-geografske karakteristike: prirodnih izvora, uslove i proizvodnje SAD-a i Kanade; mesto, uloga i i značaj SAD i Kanade u svetskoj privredi i politici.

11. Političko-geografska podela, stanovništvo i ekonomsko-geografske odlike Australije i Okeanije: stvaranje država; društveno uređenje, karakteristike razvoja privrede; mesto uloga i značaj Australije i Okeanije u svetskoj privredi; broj stanovnika, gustina naseljenosti, prirodno kretanje stanovništva i migracije; narodi Australije i Okeanije; zone civilizacije (stare civilizacije u Okeaniji, Australijska i Novozelandska).

12. Političko-geografska podela Evrope, stanovništvo i kultura evropskih naroda: klasifikacija država prema veličini teritorije; društveno uređenje; broj stanovnika, gustina naseljenosti, migracije, poreklo i etnički sastav evropskog stanovništva; zone civilizacije (zapadnoevropska istočnoevropska).

13. Ekonomsko-geografske odlike Evrope: prirodni izvori i bogatstva, karakteristike razvoja poljoprivrede i industrije; mesto, uloga i značaj Evrope u svetskoj privredi i politici.

14. Regionalne ekonomske grupacije i tržišta: evropska unija; internacionalni procesi i stvaranje tržišta u Evropi; stvaranje tržišta u vanevropskim prostorima, planetarna era čovečanstva; karakteristike proizvodnje evropske unije - geografska usmerenost (regionalna orjentacija) izvoz i uvoz robe i usluga.

15. Političko-geografske promene u istočnoj Evropi: raspad SSSR i stvaranje novih država, udruživanje u ZND, klasifikacija zemlja istočne Evrope prema veličini teritorije i broju stanovnika.

16. Stanovništvo i kultura naroda istočne Evrope: broj stanovnika; gustina naseljenosti; prirodni priraštaj i migracije; kulturni uticaji.

17. Rusija i Ukrajina: glavne ekonomsko-geografske karakteristike razvoja poljoprivrede i industrije, mesto, uloga i značaj u svetskoj privredi i politici.

II. OSNOVNA DEMOGRAFSKA OBELEŽJA I KULTURNI UTICAJI NA BALKANSKOM POLUOSTRVU I U JUGOSLAVIJI (2)

1. Stanovništvo, kulturne zone i uticaji na Balkanskom poluostrvu: poreklo stanovništva; gustina naseljenosti; prirodni priraštaj i migracije; zone civilizacije (oblasti patrijahalne kulture, regionalne i vizantijske, srpske srednjovekovne, islamske i srednjo-evropske); Balkansko poluostrvo kao raskršće kulturnih uticaja.

2. Srbija i Crna Gora kao jezgro za stvaranje SRJ: političko-geografske promene i stvaranje novih država na tlu bivše Jugoslavije; srpsko i crnogorsko stanovništvo izvan granica SRJ; potreba uspostavljanja saradnje i novih odnosa između naroda i zemalja Balkanskog poluostrva; nužnost prilagođavanja evropskim i svetskim putevima razvoja.

GEOGRAFIJA JUGOSLAVIJE

I. POLOŽAJ, GRANICE I VELIČINA JUGOSLAVIJE (3)

1. Stvaranje Jugoslavije; geografski položaj i njegov značaj; granice i veličina: matematički, fizičko-geografski, ekonomsko-geografski i geo-politički; kopnene i vodene ravnice; problemi pograničnih teritorija; veličina teritorija.

II. PRIRODNE KARAKTERISTIKE (8)

1. Osnovno morfotektonske karakteristike reljefa: nizije i visije Jugoslavije; geološki sastav i postanak osnovnih crta reljefa Jugoslavije; Panonski basen, obod Panonskog basena i njihove karakteristike; reljef planinske i jadranske oblasti i njihove karakteristike.

2. Elementi i faktori klime, klima panonske nizije, planinske i jadranske oblasti: Elementi i faktori klime; panonsko kontinentalna klima i njene karakteristike; umereno kontinentalna klima; planinska klima; župna klima; jadransko sredozemna klima i izmenjeno sredozemna klima.

3. Jadransko more, jezera i njihov značaj: postanak, položaj i značaj Jadranskog mora; postanak, podela i geografski razmeštaj jezera.

4. Reke: jadranski sliv; reke crnomorskog i egejskog sliva; hidrografija kraških terena; termomineralne vode.

5. Sastav i karakter tla u Jugoslaviji i biljni i životinjski svet: tipovi tla; erozija tla; biljni i životinjski svet jadranske, planinske i panonske oblasti.

6. Zaštita i unapređenje prirode: zaštita i unapređenje elemenata prirode od zagađivanja i uništavanja; posledice preteranog zagađivanja prirode.

III. STANOVNIŠTVO I NASELJA (4)

1. Naseljavanje naše teritorije, broj stanovnika, prirodni priraštaj, migracije i gustina naseljenosti: doseljavanje Slovena u naše krajeve; period od kraja I svetskog rata do danas; broj i porast stanovništva; populaciona politika; prirodno kretanje stanovništva; migracione struje; gustina naseljenosti.

2. Struktura stanovništva: biološke strukture; socijalno-ekonomske strukture; kulturno-prosvetno stanje; struktura stanovništva po nacionalnosti i veroispovesti.

3. Naselja: položaj, tipovi i funkcionalna klasifikacija seoskih naselja; gradska naselja - položaj, tipovi i funkcije; savremena urbanizacija naselja.

IV. PRIVREDA JUGOSLAVIJE (10)

1. Osnovne karakteristike privrede Jugoslavije: prirodni i društveni uslovi za razvoj privrede; struktura privrede; privredne delatnosti.

2. Razvoj i značaj poljoprivrede, zemljoradnja, stočarstvo: prirodni i društveni uslovi za razvoj poljoprivrede; mere za unapređenje poljoprivrede; grane poljoprivrede; struktura zemljišnog fonda, ratarstvo, voćarstvo i vinogradarstvo; prirodni i društveni uslovi za razvoj stočarstva; grane stočarstva.

3. Šumarstvo, lov i ribolov: šumsko bogatstvo i prostiranje šuma; značaj šuma; zaštita i unapređenje šuma; šume kao ekološki, prirodni i zdravstveni faktor; razvoj lova i ribolova.

4. Osnovne karakteristike industrije Jugoslavije, energetika i rudarstvo: prirodni i društveni uslovi razvoja; značaj industrije; podela industrije; značaj energetike; izvori energije, proizvodnja i potrošnja električne struje, nalazište rude i minerala i njihova eksploatacija.

5. Teška prerađivačka i laka industrija: metalurgija, metalna industrija, elektro industrija, hemijska industrija, industrija građevinskog materijala; prehrambena industrija, tekstilna industrija, industrija duvana i industrija kože, gume i obuće.

6. Kopneni saobraćaj, vodeni, vazdušni i PTT saobraćaj i trgovina: uticaj prirodnih i društvenih faktora na razvoj saobraćaja u našoj zemlji; železnički saobraćaj; drumski saobraćaj; pomorski saobraćaj; rečni saobraćaj, vazdušni i PTT saobraćaj; unutrašnja i spoljna trgovina; trgovinski i platni bilans.

7. Razvoj i značaj turizma: prirodni i društveni faktori za razvoj turizma; podela turizma; primorski turizam; uslovi za razvoj kontinentalnog turizma; planinski turizam; banjski turizam; spomenici kulture i istorijska mesta kao elemenat turizma; promet turista i prihodi od turizma.

V. REGIONALNE CELINE JUGOSLAVIJE (13)

1. Crnogorsko primorje: položaj, veličina, prostiranje i podela; prirodne odlike i razuđenost obale; kulturno-istorijske osobenosti; stanovništvo i naselja; privredne odlike; najznačajniji privredni, turistički i kulturni centri.

2. Crnogorska brda i površi: položaj, veličina, prostiranje i podela; prirodne osobenosti; stanovništvo i naselja; privredne odlike; najznačajniji privredni, upravni, kulturni i turistički centri.

3. Starovlaška-vlaška visija: položaj, veličina, prostiranje i podela: kulturno-istorijske osobenosti; prirodne odlike; stanovništvo i naselja; privredne odlike; najznačajniji privredni, upravni, kulturni i turistički centri.

4. Kosovo i Metohija: položaj, veličina, prostiranje i podela; kuluturno-istorijske osobenosti; prirodne odlike; stanovništvo i naselja; privredne odlike; najznačajniji privredni, upravni, kulturni i turistički centri.

5. Južno Pomoravlje: položaj, veličina, prostiranje i podela; kulturno-istorijske osobenosti; prirodne odlike; stanovništvo i naselja; privredne odlike; najznačajniji privredni, upravni, kulturni i turistički centri; banje i mineralni izvori.

6. Istočna Srbija: položaj, veličina, prostiranje i podela; kulturno-istorijske osobenosti; prirodne odlike; stanovništvo i naselja; privredne odlike; najznačajniji privredni, upravni, kulturni i turistički centri.

7. Šumadija i Pomoravlje (Zapadno i Veliko): položaj, veličina, prostiranje i podela; kulturno-istorijske osobenosti; prirodne odlike; stanovništvo i naselja; privredne odlike; najznačajniji privredni, upravni, kulturni i turistički centri.

8. Zapadna Srbija: položaj, veličina, prostiranje i podela; kulturno-istorijske osobenosti; prirodne odlike; stanovništvo i naselja; privredne odlike; najznačajniji privredni, upravni, kulturni i turistički centri.

9. Vojvodina: položaj, veličina, prostiranje i podela; kulturno-istorijske osobenosti; prirodne odlike; stanovništvo i naselja; privredne odlike; najznačajniji privredni, upravni, kulturni i turistički centri.

VI. ZEMLJE NASELJENE SRBIMA VAN GRANICA SRJ (7)

1. Republika Srpska Krajina: položaj, veličina, prostiranje i podela; kulturno-istorijske osobenosti; prirodne odlike; stanovništvo i naselja; privredne odlike; najznačajniji privredni, upravni, kulturni i turistički centri; veze sa maticom zemljom.

2. Slavonija, Baranja i Zapadni Srem: položaj, veličina, prostiranje i podela; kulturno-istorijske osobenosti; prirodne odlike; stanovništvo i naselja; privredne odlike; najznačajniji privredni, upravni, kulturni i turistički centri; veze sa maticom zemljom.

3. Republika Srpska: položaj, veličina, prostiranje i podela; kulturno-istorijske osobenosti; prirodne odlike stanovništvo i naselja; privredne odlike; najznačajniji privredni, upravni, kulturni i turistički centri; veze sa maticom zemljom.

4. Istočna Hercegovina, Romanija i Semberija: položaj, veličina, prostiranje i podela; kutlurno-istorijske osobenosti; prirodne odlike; stanovništvo i naselja; privredne odlike; najznačajniji privredni, upravni, kulturni i turistički centri; veze sa maticom zemljom.

5. Srpske zajednice u zemljama Evrope, Amerike, Azije i Okeanije: države u kojima živi najviše Jugoslovena, njihov život i rad i veze sa maticom zemljom.

GODIŠNJA SISTEMATIZACIJA (1)

NAČIN OSTVARIVANJA PROGRAMA (UPUTSTVO)

Novi program nastave geografije koncipiran je tako da pruža učenicima sticanje neophodnih znanja, umenja i navika o prirodnoj sredini i društvenoj stvarnosti Jugoslavije i savremenog sveta. Istovremeno, ovaj program omogućava upoznavanje geografskih naučnih disciplina, kao i mesta, uloge i značaja geografije kao nauke u sistemu nauka. Strukturu programa geografije u gimnaziji čine jasno definisane nastavne teme i nastavne jedinice. Da bi se olakšao rad nastavnika jasno definisane nastavne teme i nastavne jedinice. Da bi se olakšao rad nastavnika u planiranju obrazovno vaspitnog rada (godišnje i operativno planiranje), a i da bi se ostvarila ravnomerna realizacija programa po razredima i izbegle razlike u fondu časova za realizaciju pojedinih nastavnih tema i nastavnih tema i nastavnih jedinica. Sadržaji programa geografije za prvi i drugi razred podeljeni su na nastavne teme i za svaku je dat precizan broj časova za obradu gradiva i broj časova za obnavljanje, utvrđivanje, vrednovanje uspeha učenika u nastavi i sistematizaciju gradiva. Uz to, svaka nastavna tema artikulisana je u precizno formulisane nastavne jedinice koje su numerisane rednim brojevima, i za koje su navedeni glavni sadržaji koje treba obraditi.

I Razred

U prvom razredu izučava se fizička geografija. Zbog promena u realizaciji programa geografije, koja se u Matematičkoj gimnaziji izučava u prvoj i drugoj godini, deo društvene geografije (prvih pet nastavnih tema) se izučava u ovom razredu.

Veoma je značajno da prilikom realizacije programa u ovom razredu nastavnik dobro upozna nivo znanja iz fizičke geografije sa kojim učenici dolaze iz osnovne škole, kako bi svoj nastavni rad prilagodio tome.

Fizička geografija

U prvom razredu gimnazije, u okviru osam posebnih nastavnih tema, ali međusobno tesno povezanih i neodvojivih, date su osnove fizičke geografije kontinuirano i sistematizovano.

Bitni zahtevi po nastavnim temama su sledeći:

Najpre treba uraditi "Uvod u fizičku geografiju", gde se daju osnovne karakteristike fizičke geografije kao fundamentalne geografske discipline.

Nastavna tema "Opšte fizičko-geografske odlike Zemlje", inače druga po redosledu, obuhvata raznovrsne geografske sadržaje (matematička geografija, paleogeografija), ali i sadržaje iz drugih, srodnih nauka (geologija, astronomija). Ovde učenike treba upoznati sa položajem Zemlje u vasioni, savremenim hipotezama o postanku Zemlje i Sunčevog sistema, oblikom (uticaj dveju vrsta sila: gravitacije i centrifugalne sile) i posledicama kretanja Zemlje. Svakako, ovde treba imati u vidu sadržaje koje su učenici usvojili u osnovnoj školi i izbegavati njihovo ponavljanje.

Treća nastavna tema "Unutrašnja građa Zemlje i geološki razvoj Zemljine kore" obuhvata tematiku unutrašnjih geosfera i spoljašnjih sfera Zemlje sa upoznavanjem najvažnijih metoda proučavanja Zemljine unutrašnjosti. Uz to, posebna pažnja mora da se posveti upoznavanju Zemljine kore, naročito mineralnoj građi, stenama i njihovom ekonomskom značaju. Veoma je važno da učenici steknu neophodna znanja o geohronologiji razvitka Zemljine kore. Složeno gradivo o geohronologiji razvitka Zemljine kore treba objašnjavati korišćenjem odgovarajućih primera iz geološke i geomorfološke istorije Balkanskog poluostrva i teritorije naše zemlje.

Četvrta nastavna tema "Reljefa Zemljine površine" je najobimnija sa stanovišta ukupnog broja časova za obradu novog gradiva i ukupnog fonda časova za njenu realizaciju. Značaj ove problematike u procesu nastave treba posebno naglašavati zbog njenog značaja za razumevanje karakteristika drugih geografskih komponenti, ali i zbog njene obrazovno-vaspitne uloge. Sadržaji su tako prezentirani u programu da ih treba interpretirati kao uzročno posledični red objekata, pojava i procesa u geografskom omotaču. Najpre su dati sadržaji o unutrašnjim silama, a potom i spoljašnjim i pratećim pojavama i procesima. S obzirom na to da je sadržaj ove nastavne teme u geografskoj literaturi veoma dobro obrađen, postoji realna mogućnost da se nastava optereti suvišnom faktografijom i deskripcijom. Na ovakvu konstataciju upućuju rezultati ranijeg praćenja ostvarivanja programa geografije u prirodno-matematičkoj struci, gde je ova tematika zauzimala značajno mesto. Iz tih razloga se, tokom realizacije ovog dela programa, treba u potpunosti pridržavati zahteva koji su navedeni u okviru svake nastavne jedinice.

Peta, "Atmosfera", šesta "Hidrosfera", i sedma,"Biosfera" obuhvataju problematiku spoljašnjih sfera Zemlje i njihove osnovne karakteristike. U njima su dati veoma složeni klimatološki, meteorološki i biogeografski sadržaji. Bitno je da se, prema zahtevima programa, ukaže na njihove osobine, kao i pojedine pojave, koje su od naročitog značaja za biološku i ekonomsku egzistenciju čoveka. Spoljašnje sfere Zemlje, kao, uostalom, i unutrašnje sfere, moraju se posmatrati kompleksno, u međusobnoj zavisnosti i uslovljenosti, jer svaka zavisi od drugih, i promene u jednoj izazivaju promene u svim drugim sferama. Od posebnog je značaja da se ukaže kako se čovek ponaša u pojedinim sferama i kako je svojom radnom aktivnošću uticao na njihovu promenu, ali i da je mnoge njihove delove ugrozio svojim delovanjem. Zato je nužno da se istakne potreba zaštite pojedinih sfera od daljeg degradiranja (mehaničkog i hemijskog) i ukaže na potrebu preduzimanja mera radi zaštite i unapređivanja prirodnih i antropogenih tvorevina geografske sredine.

Osma nastavna tema, "Fizičko geografske zakonitosti u geografskom omotaču", ima sintezni karakter. Ona je programirana tako da se njenom obradom ukaže na raznovrsnost prirodno-teritorijalnih kompleksa Zemljine površine, objasne zakonitosti u Zemljinom omotaču i vidovi delovanja čoveka na prirodu.

Društvena geografija

Sadržaj i strukturu programa čine nastavne teme koje obuhvataju društveno-geografske karakteristike savremenog sveta i naše zemlje, i kartografsku problematiku.

Posle "Uvoda u društvenu geografiju", posebnu pažnju treba obratiti kartografskoj tematici. Pri obradi nastavne teme "Karta i kartografski metod u geografiji" treba se osloniti na ranije stečena znanja iz ove oblasti. Najvažnije je imati u vidu da se ova nastavna tema ne savlađuje samo na časovima predviđenim za nju, već i na svim časovima geografije. Naime, predstavljanje geografskih objekata, pojava i procesa na karti je, na sadašnjem stepenu razvoja geografije, kao nauke, jedan od najracionalnijih metoda sistematizovanja i generalizovanja objekata, pojava i procesa. Geografska karta, kao aplikacija kartografskog obrazovanja postaje značajno sredstvo komunikacije u našoj civilizaciji, sa širokim dijapazonom upotrebe. Kartografska pismenost je preka potreba savremenog čoveka, te zbog toga karta mora biti prisutna u obrazovno-vaspitnom radu nastavnika geografije na svim tipovima časova.

Geografija stanovništva i naselja programirana je tako da se njenom obradom ukaže na najvažnije demografske i demogeografske probleme čovečanstva. Težište obrade treba da bude na osnovnim karakteristikama demografskog razvoja i merama koje se preduzimaju u oblasti razvoja i razmeštaja stanovništva u pojedinim delovima sveta i svetu kao celini, kako bi se u što kraćem roku prevazišle postojeće neusklađenosti koje prete čovečanstvu.

Sadržaji iz političke geografije treba da pruže učenicima neophodna znanja koja će im pomoći da sagledaju osnovne tipove država u savremenom svetu i faze kroz koje je teklo formiranje donošenje političke karte sveta. Neophodno je da se objasne političko-geografski elementi države kao kompleksne i promenljive geografske kategorije.

U petoj nastavnoj temi "Osnovne ekonomsko-geografske odlike svetske privrede" proučavaju se glavne karakteristike svetske privrede i međunarodne podele rada, kao i horizontalni i vertikalni način posmatranja privrednih aktivnosti i grana, industrijalizacija kao savremeni društveno-ekonomski proces i industrija kao fundamentalni nosilac transformacije geografske sredine u svetskim okvirima, neravnomernost u razvoju proizvodnih snaga i bitna geografska obeležja nove naučno-tehnološke revolucije. Ova nastavna tema je osnova za pravilno razumevanje i tumačenje naredne, šeste teme "Političko geografske, demografske i ekonomsko geografske odlike pojedinih delova sveta".

II Razred

Počinje sa šestom nastavnom temom iz oblasti društvene geografije, koju treba maksimalno iskoristiti za vaspitno delovanje na učenike i razvijanje duha solidarnosti sa narodima koji se bore za ekonomsku i političku slobodu i za razvijanje internacionalizma kod učenika. Pri tome je najvažnije da se ukaže na političko-geografsku podelu, osnovna populacijska obeležja i glavne privredno-geografske odlike pojedinih delova sveta - Azije, Afrike, Latinske Amerike, SAD, Kanade, Australije i Okeanije, Evrope i Rusije. Uz to, poseban značaj u realizaciji programa imaju sadržaji o regionalnim grupacijama i tržištima i integracionim procesima u Evropi.

Nastavna tema "Osnovna demogeografska obeležja i kulturni uticaji na Balkanskom poluostrvu i u Jugoslaviji" predstavljaju logičan završetak opšte društveno-geografske problematike savremenog sveta i uvod u nacionalnu geografiju. Programom je predviđena obrada samo osnovnih obeležja Balkanskog poluostrva i naše zemlje, kao što su opšte odlike stanovništva, kulturne zone i uticaji, položaj naše zemlje sa tog stanovništva na Balkanu i šire i odnosi Jugoslavije sa susednim državama.

Geografija Jugoslavije

Sadržinu geografije Jugoslavije čine šest nastavnih tema raspoređenih tako da svaka prethodna predstavlja osnovu za razumevanje naredne nastavne teme, a sve one zajedno čine jedinstvenu celinu. To praktično znači da u procesu nastave svim delovima programa treba posvetiti određenu pažnju uvažavajući sve programske zahteve.

Nastavna tema "Položaj, granice i veličina Jugoslavije obuhvata kompleksne političko-geografske sadržaje. Programom je predviđena obrada samo osnovnih političko-geografskih elemenata (granice, geopolitički položaj i pogranična područja). Težište pri obradi treba staviti na ključne situacije iz istorije naših granica i njihove geografske promene i specifičnosti. Ovi sadržaji su veoma aktuelni i imaju ogroman, ne samo obrazovni, nego i vaspitni značaj, jer treba da omoguće osposobljavanje učenika za razumevanje i tumačenje složenih političko-geografskih promena granica i pograničnih područja naše zemlje.

Tema "Prirodne karakteristike" se odnosi na osnovne morfotektonske karakteristike reljefa, zatim klimatske, hidrografske, pedološke i biogeografske odlike naše zemlje, gde težište treba staviti na obradu onih sadržaja sa kojima se učenici prvi put sreću.

Vidno mesto u nastavnom programu ima problematika demogeografskog razvoja i naseljenosti Jugoslavije, a u okviru nje i populacioni problemi Srbije. Dakle, radi se o nastavnom gradivu koje treba, zajedno sa sličnim sadržajima u drugim nastavnim predmetima da doprinese ne samo sagledavanju populacionih problema, nego i da omogući izgrađivanje svesti kod učenika o koegzistenciji različitih naroda, religija i vera i nužnost preduzimanja određenih društveno opravdanih mera u oblasti obnavljanja stanovništva Jugoslavije i Srbije.

Četvrta nastavna tema obuhvata privredno-gergrafsku problematiku naše zemlje. Pri obradi ovih sadržaja treba insistirati da učenici steknu nova znanja o fazama o razvoju privrede u celini i pojedinih privrednih delatnosti, kao i o prirodno-geografskoj osnovi razvoja. S obzirom na složenost ove problematike težište, prilikom realizacije sadržaja programa, treba staviti na najvažnije karakteristike razvoja, teritorijalni razmeštaj i neravnomernost u nivou razvijenosti, a izbegavati suvoparno nabrajanje obilja brojčanih podataka.

Peta nastavna tema, "Regionalne celine Jugoslavije", obuhvata detaljan pregled geografskih odlika (prirodnih i društvenih) devet regionalnih celina u Jugoslaviji.

U šestoj nastavnoj temi, "Zemlja naseljena Srbima van granica SRJ", obrađuju se područja na teritoriji bivše SFRJ u kojima većinu stanovništva čine Srbi, kao i srpske zajednice u zemljama Evrope, Amerike, Australije i Okeanije.

Program geografije u gimnaziji treba da uvede učenike u odgovarajuće geografske discipline (geomorfologija, klimatologija, hidrologija, ekonomska geografija, geografija stanovništva i naselja, politička geografija i druge). S obzirom na to da je uz svaku nastavnu jedinicu navedeno koji su ključni sadržaji i osnovni pojmovi koje treba obraditi, neophodno je globalno označiti koja znanja, umenja i navike učenik treba da stekne na nivou obaveštenosti, razumevanja i primene.

Obaveštenost (informisanost) kao nivo obrazovno-vaspitnih zahteva iziskuje da učenik prepozna određene relevantne pokazatelje o geografskim objektima, pojavama i procesima, da ih opiše, nabroji i ponovi u bitno neizmenjenom obliku.

Razumevanje, kao viši nivo obuhvata i prethodni nivo. Njegove glavne karakteristike su: objašnjenje i analiza geografskih nastavnih činjenica i njihovo dovođenje u nove odnose i veze.

Primena je najviši kvalitet znanja u nastavi geografije i označava osposobljenost učenika za određeno uopštavanje, samostalno zaključivanje i povezivanje usvojenih činjenica u sistem znanja i primenu stečenih znanja u praksi.

Minimum znanja, umenja i navika kojim treba da ovlada učenik na kraju svakog razreda je sledeći:

a) Znanja

I razred: predmet, podela i značaj fizičke geografije; položaj Zemlje u vasioni; glavne odlike unutrašnje strukture Zemlje i zakonitosti geološkog razvoja Zemljine kore; osovne odlike reljefa litosfere; glavna obeležja atmosfere, hidrosfere i biosfere i osnovni prirodni pojasevi i zone na Zemljinoj površini. Predmet, podela i značaj društvene geografije; značaj karte i njena primena u svakodnevnom životu; relevantne demografske, ekonomsko-geografske i političko-geografske karakteristike Zemljine površine i pojedinih kontinenata država i regija i položaj Jugoslavije na Balkanskom poluostrvu i u Evropi.

II razred: glavne političko-geografske odlike granice i graničnih područja Jugoslavije; osnovne odlike rasporeda prirodnih uslova i izvora naše zemlje; najvažnije demografske (populacioni problemi) i privredne (poljoprivreda, industrija, saobraćaj i trgovina) karakteristike i razvijenost saradnje Jugoslavije sa drugim državama i ekonomskim grupacijama i tržištima u svetu.

b) Umenja i navike

U prvom i drugom razredu učenik treba da ovlada sledećim umenjima i navikama:

- samostalnim korišćenjem geografske karte, atlasa i planova;

- samostalnom izradom i korišćenjem grafikona, blok-dijagrama i ilustrativnih geografskih crteža kojima se prikazuju fizičko-geografski i društveno-geografski objekti, pojave i procesi;

- orijentacijom na karti i u prostoru;

- samostalnim korišćenjem udžbenika geografije, naučno-popularne i naučne literature;

- samostalnim korišćenjem brojčanih podataka;

- samostalnim korišćenjem leksikona i enciklopedija.

Da bi se što potpunije ostvarili cilj i mnogobrojni zadaci nastave geografije treba obezbediti maksimalnu moguću korelaciju sa srodnim predmetima, a naročito sa nastavnim predmetima koji su, kao i geografija, označeni kao nosioci sadržaja u planiranju porodice i populacionoj politici (biologija, psihologija, filozofija i sociologija).

9. Fizika

CILJ I ZADACI

Cilj nastave fizike jeste da učenici steknu osnovna znanja iz fizike (pojave, pojmovi, zakoni, teorijski modeli) i osposobe se za njihovu primenu, da steknu osnovu za nastavljanje obrazovanja na višim školama i fakultetima, na kojima je fizika jedna od fundamentalnih disciplina, kao i da razvijaju proces mišljenja, povezivanja znanja i logičkog zaključivanja.

Zadaci predmeta su da učenici:

- upoznaju najbitnije pojmove i zakone fizike kao i najvažnije teorijske modele;

- upoznaju metode fizičkih istraživanja;

- razumeju fizičke pojave u prirodi i svakodnevnoj praksi;

- osposobe se za primenu fizičkih metoda merenja u svim oblastima fizike;

- osposobe se da rešavaju fizičke zadatke i probleme;

- razvijaju naučni način mišljenja i šire svoju radoznalost i interesovanje;

- upoznaju osnove eksperimentalnog rada i načina prezentiranja tog rada;

- shvate značaj fizike za ostale prirodne nauke i tehniku, kao i povezanost teorijske fizike i matematike;

- steknu radne navike;

- osposobe se za samostalno korišćenje literature;

- upoznaju stav čoveka prema prirodi i razvijaju pravilan odnos prema zaštiti čovekove sredine;

- steknu navike za racionalno korišćenje i štednju svih vidova energije.

I Razred

(4 časa nedeljno, 130+14 časova godišnje)

SADRŽAJ PROGRAMA

1. UVOD (4)

Predmet, metode i zadaci fizike. Veza fizike sa drugim prirodnim naukama i tehnikom. Vektori i osnovne operacije sa vektorima.

2. KRETANJE (20)

- Relativnost kretanja. Referentni sistemi. Vektor položaja. Zakon kretanja (analitički i grafički oblik).

- Ravnomerno i neravnomerno kretanje. Brzina. Ubrzanje.

- Pravolinijsko kretanje. Ravnomerno pravolinijsko kretanje. Pravolinijsko kretanje sa stalnim ubrzanjem.

- Kretanje materijalne tačke po krugu. Ugaona brzina. Ugaono ubrzanje. Ravnomerno kružno kretanje. Kružno kretanje sa stalnim ubrzanjem.

- Galilejev princip relativnosti kretanja. Klasični zakon sabiranja brzina.

Demonstracioni ogledi:

Operacije s vektorima (pomoću dinamometra na magnetnoj tabli).

Ravnomerno i ravnomerno ubrzano kretanje (Atvudova mašina, strma ravan).

Merenje ubrzanja i brzine pomoću kolica, valjka ili kuglica na strmnoj ravni. Snimanje slobodnog pada kuglice pomoću storoboskopa.

Brzina, trenutna brzina i ubrzanje pomoću elektronskih sekundomera (skalara).

Kružno kretanje (centrifugalna mašina). Rotacija tela (put, brzina i ubrzanje).

3. SILA (38)

- Uzajamno delovanje tela. Masa, impuls i sila. Njutnovi zakoni mehanike. Osnovni zakon dinamike.

- Trenje. Sila trenja. Statičko i dinamičko trenje.

- Centripetalna sila.

- Inercijalni i neinercijalni referenti sistemi. Sile inercije.

- Dinamika rotacije krutog tela. Moment sile, moment inercije, moment impulsa. Osnovni zakon dinamike rotacije. Rotacija oko slobodne ose. Žiroskopski efekat.

- Statika. Primena zakona statike. Ravnoteža tela.

Demonstracioni ogledi:

II Njutnov zakon (kolica za različite sile i mase tegova).

III Njutnov zakon (kolica povezana spiralnom oprugom ili dinamometrom).

Fukoov ogled. Centripetalna sila.

Momenat sile, momenat inercije (Oberbekov točak), momenat impulsa (žiroskopski efekat).

Slaganje i razlaganje sila. Ravnoteža poluge (na kantaru i na terazijama).

Klizanje tela niz strmu ravan.

4. GRAVITACIJA (10)

- Keplerovi zakoni. Njutnov zakon gravitacije. Kevendišov ogled.

- Gravitaciono polje. Jačina polja. Ubrzanje slobodnog pada.

- Težina tela. Bestežinsko stanje.

- Kretanje tela u polju Zemljine teže. Vertikalan, horizontalan i kosi hitac.

Demonstracioni ogled:

Putanja tela bačenog horizontalno.

5. ZAKONI ODRŽANJA (31)

- Uvod (o zakonima održanja). Izolovan sistem. Zakon održanja impulsa. Reaktivno kretanje. Centar mase i kretanje centra mase.

- Rad sile. Kinetička energija i rad. Snaga. Konzervativne sile. Potencijalna energija gravitacione i elastične sile. Potencijal gravitacionog polja. Potencijal krive, potencijalna energija i rad. Rad, snaga i kinetička energija kod rotacionog kretanja tela.

- Zakon održanja energije u mehanici ("mrtva petlja", kosmičke brzine). Sudari.

- Zakon održanja momenta impulsa. Izvođenje III Keplerovog zakona.

Demonstracioni ogledi:

Zakon održanja impulsa (pomoću kolica sa oprugom), kretanje kolica sa epruvetom). Neelastičan sudar (kuglice od plastelina).

- Model "mrtve petlje", Maksvelov disk, elestičan sudar čeličnih kuglica. Snimanje elastičnih sudara pomoću stroboskopa.

- Održavanje momenta impulsa (Prantlova stolica, točak od bicikla).

6. OSNOVI MEHANIKE FLUIDA (13)

- Osnovi hidrostatike. Pritisak u fluidu. Paskalov zakon. Zakon spojenih sudova. Arhimedov zakon. Plivanje tela.

- Fizički parametri fluida pri kretanju. Maseni i zapreminski protok. Jednačina kontinuiteta.

Bernulijeva jednačina. Primena Bernulijeve jednačine.

Demonstracioni ogledi:

- Spojeni sudovi.

- Promena težine tela pri potapanju u tečnost (pomoću terazija ili dinamometra).

- Zavisnost pritiska u gasu (ili tečnosti) od brzine strujanja (primicanje lakih pločica pri produvavanju vazduha između njih, podizanje ping-pong loptice u vazdušnoj struji iz fena aspirator).

- Venturijeva cev.

7. GRANICE PRIMENLJIVOSTI KLASIČNE MEHANIKE (2)

- Relativistički efekti i ograničenje zakona klasične mehanike.

- Fizika mikrosveta i granice klasične mehanike.

8. LABORATORIJSKE VEŽBE (14)

- Proučavanje ubrzanog kretanja Atvudovom mašinom ili skalerom.

- Zakon održanja energije u mehanici (kolica sa tegom).

- Određivanje koeficijenta statičkog trenja pomoću spreme ravni.

- Zakon održanja impulsa (kolica i tela).

- Merenje koeficijenta elastičnosti opruge.

- Provera II Njutnovog zakona.

- Merenje gustine tela.

9. ČETIRI DVOČASOVNA PISMENA ZADATKA SA ISPRAVKAMA (12)

II Razred

(3 časa nedeljno, 96 + 12 časova godišnje)

SADRŽAJ PROGRAMA

1. MOLEKULSKO-KINETIČKA TEORIJA GASOVA (14)

- Uvod. Merenje brzine molekula. Raspodele molekula po brzinama. Dužina slobodnog puta molekula. Zakon difuzije.

- Model idealnog gasa. Pritisak gasa. Bojl-Mariotov zakon. Temperatura. Jednačina stanja idealnog gasa.

- Apsolutna nula. Izohorski proces. Šarlov zakon. Gasni termometar. Izobarski proces. Gej-Lisakov zakon. Advogadrov zakon. Bolcmanova konstanta. (Raspodela molekula u polju sila).

Demonstracioni ogledi:

- Kretanje molekula (vazdušni jastuk). (model sa kuglicama)

- Osnovni gasni zakoni (Bojl-Mariotov, Šarloov, Gej-Lisakov).

2. TERMODINAMIKA (14)

- Uvod. Unutrašnja energija. Promena unutrašnje energije, rad, toplotna razmena. Količina toplote. Prvi princip termodinamike. Primena I principa na idealan gas.

- Rad pri širenju idealnog gasa. Izotermski, izobarski i izohorski proces. Toplotni kapacitet i specifične toplote gasova. Adijabatski proces.

- Kvazistatički procesi. Reverzibilni (povratni) i ireverzibilni (nepovratni) procesi. Nepovratnost i statistika. Termodinamička verovatnoća. Entropija i njeno statističko tumačenje. Drugi princip termodinamike. Statistički smisao drugog principa.

- Toplotni motori (principi rada i energetski bilans). Karnoov ciklus. K.K.D. (koeficijent korisnog dejstva). Uređaji za hlađenje i toplotne pumpe.

Demonstracioni ogledi:

- Adijabatski procesi (kompresija, ekspanzija).

- Povratni i nepovratni procesi. Statistička raspodela (Galtonova raspodela).

3. MOLEKULSKE SILE I AGREGATNA STANJA (12)

- Molekulske sile (potencijalne krive). Toplotno širenje čvrstih tela i tečnosti. Struktura čvrstih tela (kristali). Elastičnost čvrstih tela. Fukoov zakon.

- Viskoznost u tečnosti. Njutnov i Štoksov zakon. Energija površinskog sloja i površinski napon tečnosti. Kapilarne pojave.

- Fazni prelazi. Isparavanje i kondenzacija. Dijagram prelaza tečnost-gas. Ključanje. Dijagrami prelaza kristal-tečnost i kristal-gas. Trojna tačka. Kritična temperatura. Promene unutrašnje energije i entropije pri faznim prelazima. Metastabilna stanja.

Demonstracioni ogledi:

- Toplotno širenje metala (dilatometar). Elastičnost, plastičnost.

- Kapilarne pojave (uz projekciju). Površinski napon (pomoću lamela od sapunice i na druge načine).

4. ELEKTROSTATIKA (11)

- Uvod. Količina naelektrisanja. Kulonov zakon.

- Električno polje. Jačina i potencijal elektrostatičkog polja. Napon.

- Linija sile. Fluks. Teorema Gaus-Ostrogradskog i njene primene za izračunavanje jačine polja nekih oblika naelektrisanih tela.

- Električni kapacitet. Kondenzatori. Redna i paralelana veza kondenzatora. Energija elektrostatičkog polja.

- Provodnik u električnom polju.

- Električni dipol. Jačina polja dipola. Delovanje električnog polja na dipol.

- Dielektrici. Jačina polja u dielektriku. Dielektrična propustljivost. Vektor polarizacije. Energija polja u dielektriku.

Demonstracioni ogledi:

- Linije električnog polja (električna kada).

- Zavisnost kapaciteta od rastojanja ploča kondenzatora i od dielektrika (elektrometar, rasklopni kondenzator).

- Raspodela naelektrisanja u provodniku (Faradejev kavez; metalna tela raznih oblika i elektrometar za pokazivanje gomilanja naelektrisanja na šiljcima).

5. STALNA ELEKTRIČNA STRUJA (19)

- Uslovi nastajanja električne struje. Napon i elektromotorna sila. Jačina i gustina struje. Omov zakon za deo kola. Otpor provodnika. Redna i paralelna veza otpora. Omov zakon za celo kolo. Kirhofova pravila. Džul-Lencov zakon.

- Elektronska teorija provodnosti metala. Omov i Džul-Lencov zakon po toj teoriji. Poluprovodnici.

- Kontaktne i termo-električne pojave.

- Elektrolitička disocijacija. Električna struja u tečnostima. Faradejevi zakoni elektrolize. Omov zakon za električnu struju kroz elektrolite. Galvanski elementi. Akumulator.

- Termoelektronska emisija. Katodna cev.

- Provodljivost gasova. Jonizacija gasova. Rekombinacija jona. Nesamostalno pražnjenje. Udarna jonizacija. Gajger-Milerov brojač. Samostalno pražnjenje. Plazma. Tinjavo pražnjenje.

Demonstracioni ogledi:

- Omov zakon za deo i za celo strujno kolo.

- Električna provodljivost elektrolita.

- Demonstraciona katodna cev (način rada).

- Pražnjenje u gasu pri sniženju pritiska gasa.

6. MAGNETNO POLJE (16)

- Uzajamno delovanje dva pravolinijska provodnika sa strujama. (Definicija ampera). Magnetna sila. Interakcije naelektrisanja u kretanju. Magnetno polje. Vektor indukcije magnetnog polja. Linije indukcije. Magnetni fluks. Magnetni moment. Jačina magnetnog polja.

- Lorencova sila. Kretanje naelektrisanih čestica u magnetnom polju (određivanje znaka naelektrisanja čestica, ciklotron). Specifično naelektrisanje jona i elektrona. Provodnik sa strujom u magnetnom polju (princip rada elektromotora i električnih instrumenata).

- Magnetici. Magnetni momenat atoma. Veličine koje karakterišu magnetno polje u supstanciji. Dijamagnetizam i paramagnetizam. Feromagnetizam (Kirijeva tačka). Histerezis. Plazma u magnetnom polju.

Demonstracioni ogledi:

- Interakcija dva paralelna provodnika sa strujama. Magnetne linije sile provodnika sa strujom.

- Delovanje magnetnog polja na elektronski mlaz (osciloskop). Amperov zakon, (delovanje magnetnog polja na ram sa strujom). Lorencova sila.

7. LABORATORIJSKE VEŽBE (16)

- Određivanje Avogadrovog broja Rejlijevim ogledom.

- Određivanje Cp/Cv

- Kalorimetarska merenja (određivanje specifične toplote čvrstog tela)

- Određivanje modula elastičnosti žice

- Merenje koeficijenta viskoznosti tečnosti

- Merenje koeficijenta površinskog napona

- Provera Omovog zakona za provodnik

- Merenje otpora Vinstonovim mostom

- Rad sa osciloskopom (magnetni histerezis)

8. DVA DVOČASOVNA PISMENA ZADATKA SA ISPRAVKAMA (6)

III Razred

(4 časa nedeljno, 130 + 14 časova godišnje)

1. ELEKTROMAGNETNA INDUKCIJA (16)

- Pojava elektromagnetne indukcije. Elektromagnetna indukcija i Lorencova sila. Elektromagnetna indukcija u nepokretnom provodniku. Faradejev zakon elektromagnetne indukcije. Lorencovo pravilo. Elektromagnetna indukcija i zakon održanja energije.

- Međusobna indukcija. Samoindukcija. Energija magnetnog polja. Energija elektromagnetnog polja.

- MHD generator. Betatron.

2. MEHANIČKE OSCILACIJE (15)

- Linearni harmonijski oscilator. Period, frekvencija, amplituda. Energija harmonijskog oscilatora. Slaganje oscilacija istih frekvencija. Slaganje oscilacija bliskih frekvencija (udari). Modulacija. Razlaganje oscilacija. Spektar.

- Matematičko klatno. Fizičko klatno.

- Prigušene oscilacije. Koeficijent prigušenja i period prigušenih oscilacija. Faktor dobrote.

- Prinudne oscilacije. Amplituda prinudnih oscilacija. Rezonancija.

3. NAIZMENIČNE STRUJE (15)

- Oscilatorno kolo. Neprigušene i prigušene oscilacije.

- Generatori naizmenične struje. Sinusne promene napona i jačine struje. Fazori. Termogeni, kapacitivni i induktivni otpor u kolu naizmenične struje. Omov zakon za kolo naizmenične struje. Redna i paralelna veza R, L, C. Snaga naizmenične struje. Efektivne vrednosti jačine struje i napona.

- Transformatori. Trofazna struja. Prenos električne energije na daljinu.

Demonstracioni ogledi:

- Svojstva termogenog, kapacitivnog i induktivnog otpora.

- Princip rada transformatora.

4. TALASI U MEHANICI (8)

- Mehanički talas. Transferzalni i longitudinalni talasi. Brzina talasa. Talasna dužina. Jednačina talasa. Energija i intenzitet talasa. Odbijanje talasa. Promena faze pri odbijanju. Prelamanje talasa.

- Princip superpozicije. Progresivni i stojeći talasi. Interferencija i difrakcija talasa.

Demonstracioni ogledi:

- Vrste talasa (pomoću talasne mašine ili vodene kade).

- Odbijanje i prelamanje talasa (pomoću vodene kade ili WSP-uređaja).

- Interferencija i difrakcija talasa (pomoću vodene kade ili WSP-uređaja).

5. AKUSTIKA (6)

- Izvori zvuka. Karakteristike zvuka. Prijemnici zvuka.

- Doplerov efekat u akustici.

- Infrazvuk i ultrazvuk.

Demonstracioni ogledi:

- Zvučni izvori (monokord, zvučne viljuške, muzički instrumenti).

6. ELEKTROMAGNETNI TALASI (6)

- Brzina EM-talasa. Zračenje EM-talasa pri ubrzanom kretanju naelektrisanih čestica. Pritisak EM-talasa. Skala elektromagnetnih talasa.

- Elementi radio tehnike. Radio veza i radio. Pojačavanje signala - pojačivač. Televizija.

Demonstracioni ogledi:

- Odbijanje i prelamanje EM-talasa (klistronskim uređajem). Hercovi ogledi.

- Rad pojačivača. Dovođenje u rezonanciju radio-prijemnika i radio-odašiljača. Rad televizijskog kinoskopa.

7. TALASNA OPTIKA (16)

- Emisija svetlosti, talasni paket, talasni vektor. Monohromatičnost i koherentnost svetlosti.

- Interferencija svetlosti. Jungov ogled interferencije. Interferencija na tankim listićima. Njutnovi prstenovi. Frenelova ogledala. Primene interferencije. Majkelsonov interferometar.

- Difrakcija svetlosti. Difrakcija na jednom prorezu. Difrakciona rešetka. Ugaona širina glavnog maksimuma. Moć razlaganja difrakcione rešetke. Pojam o difrakciji X-zraka.

- Holografija.

- Polarizacija talasa. Polarizovana i prirodna svetlost. Polarizator - analizator. Malusov i Brusterov zakon. Dvojno prelamanje. Veštačka optička anizotropija. Obrtanje ravni polarizacije.

Demonstracioni ogledi:

- Interferencija svetlosti na Frenelovoj biprizmi (pomoću laserske svetlosti).

- Difrakcija svetlosti na oštroj ivici, pukotini i tankoj žici (pomoću laserske svetlosti).

- Polarizacija svetlosti (pomoću polarizacionih filtera). Fotoelastičnost (u polarizovanoj svetlosti).

- Hologrami.

8. DISPERZIJA I APSORPCIJA SVETLOSTI (9)

- Uzajamno delovanje EM-talasa i supstancije. Prelamanje svetlosti - indeks prelamanja. Totalna unutrašnja refleksija.

- Disperzija svetlosti. Rejlijev zakon.

- Apsorpcija svetlosti. Zakon apsorpcije.

- Fazna i grupna brzina svetlosti. Merenje brzine svetlosti.

- Doplerov efekat u optici.

Demonstracioni ogledi:

- Disperzija bele svetlosti (pomoću staklene prizme)

- Svetlosni filteri.

9. GEOMETRIJSKA OPTIKA (10)

- Uslovi primene geometrijske optike. Prelamanje svetlosti kroz prizmu i planparalelnu ploču. Prividna dubina.

- Ravno ogledalo. Sferna ogledala. Konstrukcija likova kod ogledala. Jednačina ogledala.

- Prelamanje svetlosti na sfernoj površini. Tanka sočiva. Konstrukcija likova kod sočiva. Jednačina sočiva. Optičarska jednačina. Nedostaci sočiva.

Demonstracioni ogledi:

- Zakon prelamanja svetlosti. Totalna refleksija. Prizma.

- Ogledala. Sočiva.

10. FOTOMETRIJA (5)

- Energija svetlosti. Fotometrijske veličine (fluks, jačina svetlosti, osvetljenost, emisiona moć, sjaj). Fotometrijski zakoni.

- Objektivne i subjektivne fotometrijske jedinice.

- Fotometri.

11. OPTIČKI INSTRUMENTI (6)

- Osnovni pojmovi (vidao ugao, Uvećanje, objektiv, okular). Oko. Lupa. Mikroskop. Durbin i teleskop. Projekcioni aparati (fotoaparat, dijaprojektor, grafoskop).

- Spektralni aparati.

- Moć razlaganja optičkih instrumenata.

12. LABORATORIJSKE VEŽBE (20)

- Određivanje ubrzanja slobodnog pada pomoću matematičkog klatna  

- Naponi u RLC kolu

- Određivanje faznog pomeraja između struje i napona u kolu naizmenične struje

- Merenje brzine zvuka u vazduhu (osciloskopom)

- Rezonancija vazdušnog stuba u staklenoj cevi (merenje frekvencije)

- Merenje talasne dužine difrakcionom rešetkom

- Određivanje žižne daljine sočiva

- Provera fotometrijskih zakona

- Određivanje uvećanja mikroskopa

- Merenje indeksa prelamanja stakla

- Polarimetrija

13. ČETIRI DVOČASOVNA PISMENA ZADATKA SA ISPRAVKAMA (12)

IV Razred

(4 časa nedeljno, 114 + 14 časova godišnje)

SADRŽAJI PROGRAMA

1. RELATIVISTIČKA FIZIKA (11)

- Osnovni postulati specijalne teorije relativnosti. Relativistički karakter vremena. Relativističke transformacije koordinata. Relativistički zakon slaganja brzina. Vremenski interval između dva događaja. Istovremenost i vremenski interval između uzroka i posledica. Relativistički karakter dužine. Granični karakter brzine svetlosti.

- Relativistička masa i impuls. Ukupna i kinetička energija. Veza relativističke energije i impulsa. Unutrašnja energija. Zakon održanja mase i energije. Pojam o opštoj teoriji relativnosti (Veza svojstva prostora i rasporeda masa).

2. TOPLOTNO ZRAČENJE I KVANTNA PRIRODA ELEKTROMAGNETNOG ZRAČENJA (12)

- Toplotno zračenje. Zakoni zračenja apsolutno crnog tela. Plankova teorija zračenja.

- Fotoelektrični efekat. Ajštajnovo tumačenje fotoefekta.

- Kvantna priroda svetlosti. Masa i impuls fotona. Pritisak svetlosti.

- Komptonov efekat.

- Korpuskularno-talasni dualizam svetlosti.

Demonstracioni ogledi:

- fotoefekat (pomoću fotoćelije).

3. TALASNA SVOJSTVA I POJAM O KVANTNOJ MEHANICI (11)

- Čestično-talasni dualizam - svojstvo čestica. Talasna svojstva elektrona, neutrona, atoma i molekula. De Broljeva relacija. Fizički smisao De Broljevih talasa. Elektronski mikroskop.

- Hajzenbergove relacije neodređenosti.

- Pojam o Šredingerovoj jednačini, talasnim funkcijama i sopstvenim energijama.

- Kretanje slobodne čestice. Čestica u pravougaonoj potencijalnoj jami. Kvantni linearni harmonijski oscilator. Prolaz kroz potencijalnu barijeru.

4. KVANTNA TEORIJA ATOMA (14)

- Radefordov model atoma. Diskretni spektar atoma vodonika. Borovi postulati. Kvantovanje energije. Frank-Hercovi ogledi.

- Kvantovanje energije elektrona u vodonikovom atomu. Kvantovanje momenta impulsa. Fizički smisao "borovih orbita".

- Prostorno kvantovanje. Spin elektrona. Štern - Gerlahov eksperiment. Uticaj spoljašnjih magnetnih i električnih polja na spektar.

- Atom vodonika sa gledišta kvantne mehanike.

- Paulijev princip. Struktura periodnog sistema elemenata.

- Spektri alkalnih metala.

- Rendgenski spektri.

5. MOLEKULI I MOLEKULSKI SPEKTRI (4)

- Opšte odlike hemijskih veza (jonska i kovalentna veza, sile izmene)

- Rotaciona, vibraciona i elektronska stanja molekula. Molekulski spektri.

6. FIZIKA ČVRSTOG STANJA (10)

- Zonska teorija kristala. Cepanje energijskih nivoa unutrašnjih i valentnih elektrona. Energijske zone u čvrstom telu. Zonski i međuzonski prelazi elektrona. Zonska teorija metala i dielektrika.

- Provodljivost metala. Kvantovanje energije elektrona u metalu. Fermijev nivo za elektrone u metalu. Raspodela elektrona po energijama u metalu. Kvantna teorija provodljivosti metala. Superprovodljivost.

- Svojstva poluprovodnika. Sopstvena provodljivost poluprovodnika. Primesna provodljivost poluprovodnika. Poluprovodnici p i n tipa. Kontaktne pojave na granici metala. Usmeravanje na granici metal - poluprovodnik. Usmeravanje na granici p i n spoja. Tranzistori. Fotootpornici. Poluprovodničke diode (fotodiode).

Demonstracioni ogledi:

- Diode. Fotoprovodnici.

7. INDUKOVANO ZRAČENJE. LASERI (6)

- Luminescencija. Indukovano zračenje. Spontana i stimulisana emisija.

- Princip rada lasera. "Pumpanje lasera". Vrste lasera. Rubinski laser. Helijum-neonski laser. Primene lasera.

8. FIZIKA ATOMSKOG JEZGRA (20)

- Masa i naelektrisanje jezgra. Spin i magnetni momenti jezgra. Struktura jezgra. Energija veze. Defekt mase. Nuklearne sile. Dimenzije jezgra. Modeli jezgra.

- Priroda radioaktivnosti. Zakon radioaktivnog raspada. Aktivnost. Statistički karakter radioaktivnosti. Prost i složen raspad. Radioaktivna ravnoteža. Primene zakona radioaktivnog raspada.

- Alfa-raspad. Beta-plus i beta-minus raspad. K-zahvat elektrona. Gama-raspad.

- Interakcija radioaktivnog zračenja sa supstancijom. Detekcija radioaktivnog zračenja. Elementi dozimetrije. Mesbauerov efekat.

- Nuklearne reakcije. Otkriće protona i neutrona. Neutronske reakcije. Transuranski elementi.

- Akceleratori.

- Nuklearna energetika. Fisija. Nuklearni reaktor. Termonuklearna fuzija. Konfiniranje plazme. Ideje za realizaciju fuzionog reaktora. Nuklearne i termonuklearne bombe.

9. FIZIKA ELEMENTARNIH ČESTICA (8)

- Kosmičko zračenje. Pojam i klasifikacija elementarnih čestica. Slaba i jaka interakcija. Leptoni. Hadroni i kvarkovi. Antičestice. Detekcija elementarnih čestica.

10. ZAKLJUČNO RAZMATRANJE (2)

- Vrste interakcija čestica u prirodi. Zakoni prirode.

11. LABORATORIJSKE VEŽBE

- Određivanje Plankove konstante

- Određivanje specifičnog naelektrisanja elektrona

- Kalibracija spektroskopa i identifikacija vodonikovog spektra

- Određivanje Ridbergove konstante

- Ugaona divergencija i intenzitet laserskog snopa

- Karakteristike diode i tranzistora

- Jednostrani i dvostrani ispravljač naizmenične struje

- Detekcija radioaktivnog zračenja

- Merenje aktivnosti

- Apsorpcija gama-zračenja u olovu

12. ČETIRI DVOČASOVNA PISMENA ZADATKA SA ISPRAVKAMA (12)

NAČIN OSTVARIVANJA PROGRAMA (UPUTSTVO)

Iza naslova svake od tematskih celina nalazi se, u zagradi, ukupan (orijentacioni) broj časova predviđenih za obradu novog gradiva, obnavljanje, računske zadatke i utvrđivanje. U zavisnosti od konkretnih uslova u odeljenju nastavnik će sam planirati kako da predviđeno gradivo podeli na nastavne jedinice.

Metodičko ostvarivanje sadržaja programa u nastavi zahteva po ovom konceptu da celokupni nastavni proces bude prožet trima osnovnim idejama: strukturom supstancije (na tri nivoa: molekulskom, atomskom i subatomskom), zakonima održanja (pre svega energije) i fizičkim poljima kao nosiocima uzajamnog delovanja fizičkih objekata. Dalji zahtev je da se fizičke pojave i procesi tumače u nastavi paralelnim sprovođenjem, gde god je to moguće, makro prilaza i mikro prilaza u obradi sadržaja. Slično tome, metodički je celishodno uvođenje deduktivne metode u nastavu, gde je to podesno (npr. pokazati kako iz zakona održanja slede neki manje opšti fizički zakoni i sl.). Metodu dedukcije nužno je kombinovati u nastavnom procesu sa metodom indukcije i ostvariti njihovo prožimanje i dopunjavanje.

Fiziku je nužno predstaviti učenicima kao živu, nedovršenu nauku, koja se neprekidno intenzivno razvija i menja, a ne kao skup, završenih podataka, nepromenljivih zakona, teorija i modela. Zato je nužno istaći u nastavi probleme koje fizika nije do danas uočila kao i probleme koje fizika rešava u sadašnjem vremenu.

Danas je fizika u mnogo čemu deduktivna, eksplikativna, teorijska i fundamentalna nauka i njenim izučavanjem, zajedno sa ostalim prirodnim naukama, stiču se osnove naučnog pogleda na svet. Među prirodnim naukama fizika ima fundamentalnu ulogu; ideja te fundamentalnosti mora u nastavi da dominira.

Širenju vidika učenika doprineće objašnjenje pojmova i kategorija, kao što su fizičke veličine, fizički zakoni, odnos eksperimenata i teorije, veza fizike sa ostalim naukama i tehnikom.

Ovako formulisan koncept nastave fizike zahteva pojačano eksperimentalno nastavno zasnivanje procesa (demonstracioni ogledi i laboratorijske vežbe učenika, odnosno praktičan rad učenika).

Usvojeni koncept nastave fizike zahteva i omogućuje primenu savremenih oblika metoda rada u nastavnom procesu, posebno metode otkrivanja i rešavanja problemskih zadataka. Potrebno je birati takve zadatke koji će zahtevati od učenika razmišljanje, povezivanje ranije stečenih znanja, kreativnost, a ne samo pamćenje gotovih formula. Izborom i vrednovanjem zadataka treba razvijati kod učenika i takmičarski duh, kritički pristup rešavanju problema, polemiku, individualnost, ali i smisao za saradnju i zajedničko nalaženje rešenja.

Zasnivanje tehničke kulture u nastavi fizike sastoje se u zasnivanju tipičnih tehničkih primena, u rešavanju tehničkih zadataka i u prikazivanju određenih primena fizike u svakodnevnom životu.

Posle izučavanja odgovarajućih tematskih celina, nužno je ukazati na zaštitu čovekove sredine, koja je zagađena i ugrožena određenim fizičko-tehničkim procesima i promenama.

Pri obradi fizičkih osnova energetike potrebno je usmeravati učenike na štednju svih vrsta energije.

Za utvrđivanje gradiva preporučuje se izrada testova nakon svake pređene šire oblasti (2 do 3 testa u jednom polugodištu). Na ovaj način učenici se pripremaju za način ispitivanja kakav ih očekuje na prijemnim ispitima na fakultetima i kakav je uobičajen u najboljim školama na svetu.

Kod realizovanja laboratorijskih vežbi najbolje bi bilo da jednu vežbu rade najviše dva učenika, pa je potrebno deliti odeljenja na grupe. Ako je moguće svaku vežbu treba raditi odmah posle pređene odgovarajuće teorije, a ako se to ne može (zbog nedostatka aparature) onda vežbe treba izvoditi ciklično (četiri do pet vežbi u jednom ciklusu).

Za realizovanje programa fizike nije dovoljno korišćenje samo predviđenih udžbenika za gimnaziju prirodno-matematičkog smera. Oni su, svakako, osnovna literatura, ali se volji i kreativnosti nastavnika prepušta da sam nađe kako da interpretira udžbenik, da ga dopuni ili skrati gde za to ima potrebe, osveži i kako da zadovolji interese i zahteve savremene nastave fizike i svojih darovitih i radoznalih učenika.

10. Astronomija

 

IV Razred

(1 čas nedeljno, 32 časa godišnje)

Primenjuje se plan program za gimnazije prirodno-matematičkog smera objavljen u Pravilniku o planu i programu obrazovanja i vaspitanja za gimnaziju ("Prosvetni glasnik", br. 5/90, 3/91, 3/92, 17/93, 2/94 i 2/95).

11. Hemija

CILJ I ZADACI

Cilj nastave hemije u gimnaziji je da učenici steknu produbljena znanja iz hemije (opšte, neorganske, organske, biohemije i primenjene hemije) neophodna za naučno tumačenje i razumevanje pojava i promena u prirodi i na taj način steknu osnovna znanja za nastavak obrazovanja na višim školama i fakultetima.

Zadaci nastave hemije u gimnaziji su da učenik:

- stekne šira i produbljena znanja o strukturi supstance, hemijskim elementima, neorganskim i organskim jedinjenjima;

- usvoji osnovna znanja o principima hemijske tehnologije i značaju proizvoda hemijske industrije;

- ovlada osnovnim znanjima neophodnim za razumevanje i primenu proizvoda hemijske industrije u svakodnevnom životu;

- postupno upoznaje metode hemijskih istraživanja;

- razvija kritičku i stvaralačku maštu putem eksperimentalne nastave i formira pravilan odnos prema radu;

- razvija pozitivne osobine ličnosti, kao što su: tačnost, preciznost, sistematičnost, urednost, upornost, odgovornost, smisao za samostalni rad i kritičnost;

- razvija sposobnost za naučnu aktivnost i umenje da samostalno uči (posmatra, eksperimentiše i razmišlja o tekstu udžbenika i stručne literature);

- razvija sposobnosti za uspešno nastavljanje obrazovanja i izučavanje drugih oblasti u kojima se hemija primenjuje.

I Razred

(3 časa nedeljno, 108 godišnje, 76 teorije, 32 vežbi)

SADRŽAJI PROGRAMA

MATERIJA (2)

Vrste materije. Smeše i čvrste supstance. Odvajanje čistih supstanci. Elementi i jedinjenja.

ATOMSKA STRUKTURA MATERIJE (8)

Agregatna stanja materije - molekuli i atomi. Atomska masa i atomski broj. Struktura atoma. Izotopi. Relativna atomska masa. Energetski nivoi elektrona i atomske orbitale. Izgradnja elektronskog omotača atoma. Paulijev princip isključenja i izgradnja periodnog sistema.

Demonstracioni ogledi:

- Reaktivnost elemenata Ia grupe, bojenje plamena.

- Reaktivnost elemenata VIIa grupe.

- Promenljivost svojstava elemenata II periode.

HEMIJSKA VEZA, MOLEKULI I KRISTALI (10)

Tipovi hemijskih veza. Kovalentna veza. Polarnost hemijske veze. Polarnost molekula. Molekulski kristali. Atomski kristali. Jonska veza. Metalna veza. Jonski kristali. Vodonična veza. Formule jedinjenja.

Demonstracioni ogledi:

- Rastvaranje vodonika i hlorovodonika u vodi i provođenje struje kroz ove rastvore.

- Reakcija amonijaka sa vodom i hlorovodonikom.

- Sublimacija joda.

- Nastajanje kristala natriujum-hlorida.

- Elektroprovodljivost čvrstog i rastopljenog kalijum-nitrata.

HEMIJSKE REAKCIJE (15)

Kvantitativno značenje simbola i formula. Relativna molekulska masa, mol, molarna masa i molarna zapremina. Stehiometrijska izračunavanja.

Kretanje čestica kao uslov za hemijsku reakciju. Energetske promene u hemijskim reakcijama (egzotermne i endotermne reakcije, reakciona toplota). Brzina hemijske reakcije. Uticaj prirode reaktanata, koncentracije (zakon o dejstvu masa), temperature i katalizatora na brzinu hemijske reakcije. Povratne i nepovratne hemijske reakcije. Hemijska ravnoteža. Činioci koji utiču na hemijsku ravnotežu. L. Šateljeov princip. Primena hemijske ravnoteže u hemijskoj tehnologiji.

Demonstracioni ogledi:

- Dejstvo metanske kiseline različite koncentracije i temperature na iste zapremine bromne vode.

- Razlaganje vodonik-peroksida.

RASTVORI (12)

Disperzni sistemi. Pravi rastvori, koloidni rastvori. Rastvorljivost. Količinska koncentracija. Rastvori elektrolita. Elektrolitička disocijacija. Stepen disocijacije. Konstanta disocijacije. Jaki i slabi elektroliti. Jonske reakcije.

Demonstracioni ogledi:

- Određivanje električne provodljivosti vodenih rastvora amonijaka, aluminijum-hlorida, glacijalne etanske kiseline, razblaženog rastvora etanske kiseline i natrijum-hlorida.

- Reakcija bakar (II)-sulfata sa gvožđem.

- Elektroliza cink-jodida.

OKSIDACIONO-REDUKCIONE REAKCIJE (3)

Osnovni pojmovi redoks reakcija. Redoks-potencijal i oksidacioni broj. Naponski niz metala. Hemijski izvori električne struje. Korozija. Elektroliza.

Demonstracioni ogledi:

- Elektroliza cink-jodida.

KISELINE I BAZE (12)

Pojam kiselina i baza. Protolitička teorija kiselina i baza. Protolitička ravnoteža u vodi pH vrednosti. Jačina kiselina i baza.

VODONIK (2)

Vodonik, izotopi. Jedinjenja vodonika. Voda.

Demonstracioni ogledi:

- Dejstvo molekulskog i atomskog vodonika na kalijum-permanganat

- Redukcija bakar (II)-oksida vodonikom.

ELEMENTI Ia GRUPE PERIODNOG SISTEMA (4)

Opšta svojstva elemenata u grupi. Jedinjenja: natrijum-hlorid, natrijum-hidroksid, natrijum-karbonat sa proizvodnjom i kalijum-nitrat.

Demonstracioni ogledi:

- Reakcije natrijuma i kalijuma sa vodom.

ELEMENTI IIa GRUPE PERIODNOG SISTEMA (4)

Opšta svojstva elemenata u grupi, poređenje sa alkalnim metalima, odstupanje kod berilijuma. Magnezijum i kalcijum. Jedinjenja: magnezijum-karbonat, kalcijum-oksid i hidroksid sa proizvodnjom; kalcijum-karbonat, kalcijum-sulfat.

Demonstracioni ogledi:

- Redukcija ugljenik (IV)-oksida magnezijumom.

ELEMENTI IIIa GRUPE PERIODNOG SISTEMA (4)

Opšta svojstva elemenata u grupi. Aluminijum. Proizvodnja aluminijuma. Legure. Jedinjenja: oksid, hidrid, aluminati, dvogube soli.

Demonstracioni ogledi:

- Reakcija aluminijuma sa hloridnom kiselinom i natrijum-hidroksidom.

VEŽBE

UVOD U LABORATORIJSKU TEHNIKU (7)

Pravila za bezbedan rad u hemijskoj laboratoriji, mere predostrožnosti, protivpožarna zaštita, gašenje požara, mere prve pomoći. Vođenje laboratorijskog dnevnika. Podela hemikalija prema agregatnom stanju, načinu skladištenja, dejstvu (nagrizajuće, toksične, zapaljive, eksplozivne i radioaktivne). Označavanje čistoće i koncentracije na etiketi. Podela laboratorijskog pribora i aparatura prema materijalu od koga su sačinjeni (stakleni, porculanski, metalni, drveni i sl.).

Održavanje laboratorijskog pribora. Obrada i upotreba zapušača, obrada stakla. Grejalice-plamenici (špiritusna, Bunzenov plamenik). Boce za komprimovane gasove. Kupatila. Sredstva za hlađenje. Merenje i registrovanje temperature.

OSNOVNE LABORATORIJSKE OPERACIJE (5)

Sušenje tečnih i čvrstih supstanci. Postupci za odvajanje supstanci.

Sušenje silikagelom ili zeolitom. Prekristalizacija bakar (II)-sulfata. Destilacija vodenom parom.

Frakciona destilacija.

REAKCIJE I SVOJSTVA NEORGANSKIH SUPSTANCI (10)

Metoda analitičke hemije: marko, semimikro-, mikro-analiza. Kvalitativna hemijska analiza - metode, uzorak.

Reakcija za dokazivanje jonova natrijuma i kalijuma u plamenu i jonova magnezijuma, kalcijuma, barijuma, aluminijuma.

HEMIJSKE REAKCIJE (5)

Uticaj koncentracije, temperature i prirode reaktanata na brzinu hemijske reakcije.

Uticaj koncentracije na hemijsku ravnotežu.

RASTVORI (3)

Pripremanje rastvora određene koncentracije.

Reakcija sulfatne kiseline s karbonatima i acetatima.

KISELINE I BAZE (2)

- Određivanje pH vodenih rastvora: hlorovodonika, natrijum-hidroksida, amonijaka, etanske kiseline, natrijum-karbonata, amonijum-hlorida; natrijum-hidrogen-karbonata, natrijum-acetata i amonijum-acetata univerzalnim indikatorom.

- Dobijanje aluminijum-hidroksida, ispitivanje njegove rastvorljivosti u kiselinama i bazama.

II Razred

(3 časa nedeljno, 108 godišnje, 76 teorije, 32 vežbi)

SADRŽAJI PROGRAMA

ELEMENTI IVa GRUPE PERIODNOG SISTEMA (4)

Opšta svojstva elemenata u grupi. Ugljenik. Ugalj. Koks. Jedinjenja ugljenika: oksidi, karbidi, cijanidi. Silicijum. Silikati. Osnovne karakteristike procesa proizvodnje silikatnih materijala - staklo, keramika, cement.

Kalaj, olovo i njihova jedinjenja u pregledu.

Demonstracioni ogledi:

- Dobijanje čađi.

- Dobijanje i ispitivanje svojstava ugljenik (IV)-oksida.

ELEMENTI Va GRUPE PERIODNOG SISTEMA (5)

Opšta svojstva elemenata u grupi. Azot. Jedinjenja azota: hidridi, oksidi, kiseline i njihove soli. Proizvodnja amonijaka i nitratne kiseline. Fosfor. Jedinjenja fosfora: hidridi, oksidi, kiseline i njihove soli. Veštačka đubriva.

Demonstracioni ogledi:

- Dobijanje i ispitivanje svojstava azota, amonijaka i nitratne kiseline.

ELEMENTI VIa GRUPE PERIODNOG SISTEMA (5)

Opšta svojstva elemenata u grupi. Kiseonik. Ozon. Sumpor. Jedinjenja sumpora: hidridi, oksidi, kiseline i njihove soli. Proizvodnja sulfatne kiseline.

Demonstracioni ogledi:

- Dobijanje i ispitivanje svojstva sumpor (IV)-oksida.

- Dejstvo razblažene sulfatne kiseline na gvožđe, cink, bakar i olovo.

ELEMENTI VIIa GRUPE PERIODNOG SISTEMA (5)

Opšta svojstva elemenata u grupi. Fluor. Hlor. Brom. Jod. Halogenovodonične i kiseonične kiseline i njihove soli. Proizvodnja hloridne kiseline.

Demonstracioni ogledi:

- Reakcija hloridne kiseline sa kalcijum-karbonatom i natrijum-acetatom.

- Beljenje hlornim krečom.

ELEMENTI VIIIa (NULTE) GRUPE PERIODNOG SISTEMA (1)

Opšta svojstva elemenata u grupi.

PRELAZNI METALI (14)

Opšta svojstva, prelaznih metala; građenje kompleksa. Priprema sirovina i princip proizvodnje metala.

Elementi VIII grupe. Gvožđe. Važnija jedinjenja. Proizvodnja gvožđa i čelika.

Kobalt i nikal i njihova važnija jedinjenja u pregledu.

Hrom i mangan i njihova važnija jedinjenja u pregledu. Bakar, srebro i važnija jedinjenja. Cink, živa i važnija jedinjenja.

LANTANOIDI I AKTINOIDI (1)

Opšta svojstva. Jedinjenja.

VEŽBE

REAKCIJE I SVOJSTVA NEORGANSKIH SUPSTANCI (16)

Absorbcija ugljenik (IV)-oksida u rastvoru: natrjum-hidroksida i kalcijum-hidroksida. Pročišćavanje vode flokulacijom. Ispitivanje vodenih rastvora soli indikatorima.

Reakcija za dokazivanje karbonatnih jonova, jonova kalaja i olova. Ispitivanje svojstava i reakcije natrijum-silikata i stakla. Amfoternost olova i kalaja.

Reakcije za dokazivanje nitratnih, fosfatnih, sulfatnih i hloridnih jonova. Dobijanje i svojstva azot (II)-oksida. Upoređivanje oksidacionih sposobnosti halogenih elemenata.

Reakcije za dokazivanje jonova: gvožđa, mangana, cinka, žive, bakra i srebra.

Kvantitativna hemijska analiza - metode, uzorak. Analitička vaga - pravila za rad, postupci prilikom merenja. Princip volumetrijskih odlučivanja (standardni rastvori, završna tačka titracije, izračunavanje rezultata) i klasifikacija metoda. Acidimetrijsko određivanje natrijum-hidroksida.

STRUKTURA I REAKCIJE ORGANSKIH MOLEKULA (7)

Svojstva ugljenikovog atoma. Struktura organskih molekula.

Molekulska geometrija. Funkcionalne grupe - klasifikacija organskih jedinjenja. Homolitičko i heterolitičko raskidanje hemijske veze. Reaktivnost organskih molekula; brzina i red hemijskih reakcija. Aktivaciona energija. Homogena i heterogena katalizma. Energetske karakteristike organskih reakcija: unutrašnja energija, entalpija hemijske reakcije. Hesov zakon. Entalpija stvaranja jedinjenja. Entropija hemijske reakcije. Slobodna energija - spontanost procesa.

ALKANI (4)

Strukture, sigma molekulske orbitale. Struktura izomerija, homologni niz. Nomenklatura. Predstavnici. Cikloalkalni. Fizička svojstva alkana. Halogenovanje alkana. Dobivanje - nafta, zemni gas. Prerada nafte, zemni gas. Prerada nafte, tečna goriva.

Demonstracioni ogledi:

- Dobijanje i ispitivanje svojstava metana.

STEROHEMIJA ORGANSKIH MOLEKULA (2)

Dužina veze i uglovi. Rotacija oko jednostruke veze. Prostorni raspored cikličnih jedinjenja. Teorija napona.

ALKENI (5)

Dvostruka veza kod alkena. Pi molekulske orbitale. Homologni niz. E, 3 - (cis, trans) - izomerija. Nomenklatura. Predstavnici. Dobijanje. Fizička svojstva. Reakcija alkena: mehanizam adicije i polimerizacije. Polietilen. Dieni, struktura i reaktivnost. Butadien i izopren. Upotreba alkena i alkadiena: plastične mase, polietilenska i polipropilenska vlakna, kaučuk, guma, lepkovi.

Demonstracioni ogledi:

- Dobijanje i svojstva etena. Oksidacija etena kalijumpermanganatom. Polimerizacija stirena.

ALKINI (3)

Trostruka veza kod alkina. Homogogni niz. Nomenklatura. Predstavnici. Dobijanje. Fizička svojstva. Reakcija alkina, adicija. Upotreba alkina.

Demonstracioni ogledi:

- Dobijanje i ispitivanje svojstva etina.

AROMATIČNI UGLJOVODONICI (4)

Struktura benzena. Aromatičnost. Nomenklatura. Dobijanje. Fizička svojstva. Reakcija aromatičnih ugljovodonika, mehanizam supstitucije. Mono- i polisupstituisani derivati benzena. Policiklični aromatični ugljovodonici.

Demonstracioni ogledi:

- Reakcije benzena: halogenovanje i nitrovanje.

HALOGENI DERIVATI UGLJOVODONIKA (2)

Struktura i nomenklatura. Predstavnici. Dobijanje. Fizička svojstva. Reakcija. Upotreba. Insekticidi.

Demonstracioni ogledi:

- Dokazivanje prisustva halogena u ugljovodonicima.

OPTIČKA IZOMERIJA (2)

Molekulski hiralitet: optička aktivnost, enantiomeri, recemati. Konstitucija, konfiguracija. Stereohemijski tok hemijskih reakcija: nukleofilne supstitucije kod RDŽ, elektrofilne adicije na C=C.

ALKOHOLI I FENOLI (5)

Svojstva OH grupe. Struktura i nomenklatura alkohola. Mono-, di- i polihidroksilni alkoholi. Položajna izomerija. Dobijanje alkohola. Reakcije alkohola: nastajanje alkoholata i estara, dehidratacija, oksidacija. Metanol, etanol, etilen-glikol, glicerol. Struktura, nomenklatura i fizička svojstva fenola. Dobijanje i reakcije fenola.

Demonstracioni ogledi:

Dokazivanje primarne i sekundarne alkoholne grupe ksantogenskom reakcijom, dobijanje alkoholata. Dobijanje etil-nitrata. Dokazivanje fenola gvožđe (III)-hloridom. Dobijanje natrijum-fenolata, dejstvo CO2. Reakcije fenola s bromnom vodom.

ETRI (1)

Struktura, nomenklatura, fizička svojstva, predstavnici i upotreba. Reakcije etara.

Demonstracioni ogledi:

- Reakcije etara s koncentrovanom hlorovodoničnom kiselinom i hidroliza proizvoda.

ALDEHIDI I KETONI (6)

Svojstva C=O grupe. Struktura i nomenklatura. Dobijanje. Fizička svojstva. Reakcije: nukleofilna adicija i reakcije s Grinjarovim reagensima, oksidacija, redukcija, kondenzacione reakcije. Metanal, etanal i propanon - upotreba.

Demonstracioni ogledi:

Oksidacija aldehida Felingovim i Torensovim rastvorom. Jodoformska reakcija.

VEŽBE

METODE IZOLOVANJA I PREČIŠĆAVANJA ORGANSKIH JEDINJENJA (6)

Metode izolovanja i prečišćavanja organskih jedinjenja. Osnovni principi hromatografije (apsorpciona, podeona, jonoizmenjivačka) i primena.

Destilacija smeše metanola i vode. Prekristalizacija benzenske kiseline iz vode. Ekstrakcija pigmenata iz trave ili lišća, ulja iz kore pomorandže ili limuna. Određivanje sastava raznih vrsta mastila, hromatografija, pigmenata biljnih boja.

REAKCIJE I SVOJSTVA ORGANSKIH JEDINJENJA (10)

Dokazivanje azota i sumpora u organskim jedinjenjima. Oksidacija metanola i etanola do aldehida. Reakcija etanola i tercbutil-alkohola sa HCl. Oksidacija butanola u (buternu) butansku kiselinu. Određivanje toplote neutralizacije jake baze jakom kiselinom. Dokazivanje glicerola akroleinskom probom. Dobijanje bakelita i ispitivanje svojstava. Dobijanje pronanona i ispitivanje svojstava.

III Razred

(2 časa nedeljno, 72 godišnje, 62 teorije, 10 vežbi)

SADRŽAJI PROGRAMA

KARBONSKE KISELINE I DERIVATI (6)

Svojstva -COOH grupe Struktura i reaktivnost. Klasifikacija i nomenklatura. Monokarbonske kiseline. Polikarbonske kiseline. Supstituisane kiseline: hidroksi i amino. Funkcionalni derivati kiselina: soli, halogenidi kiselina i fozgen, anhidridi, nitrili. Estri. Poliestri. Amidi i karbamid. Poliamidi.

Demonstracioni ogledi:

- Oksidacija metanske kiseline. Reakcije metala i organskih kiselina. Dobijanje estera.

AMINI I NITRO-JEDINJENJA (4)

Svojstva -NH2grupe. Struktura, nomenklatura, fizička svojstva i reakcija amina. Najlon 6,6. Aromatični amini, anilin. Svojstva -NO2 grupe.

Demonstracioni ogledi:

- Dokazivanje anilina

ORGANSKA JEDINJENJA SA SUMPOROM (1)

Tioli, sulfidi. Sulfonske kiseline.

HETEROCIKLIČNA JEDINJENJA (2)

Nomenklatura osnovnih predstavnika. Aromatičnost, baznost, kiselost. Furfural, pirol, piridin. Prirodne organske boje.

POLIMERI (2)

Tipovi vezivanja kod polimera. Uticaj umreženja na fizičke osobine, vulkanizacija. Prirodni i sintetički polimeri. Adicioni polimeri: slobodnoradikalska polimerizacija - telefon PVC; jonska polimerizacija - lanosterol, buna kaučuk. Kondenzacioni polimeri: terilen, formaldehidne smole. Silikoni.

BOJE (2)

Pojam boje i povezanost sa hemijskom strukturom. Fenolftalein. Nitroazo- i trifenilmetanske boje. Bojenje.

HEMIJSKI ZAGAĐIVAČI ŽIVOTNE SREDINE (2)

Zagađivanje atmosfere. Izvori zagađivanja. Glavni zagađivači: oksidi sumpora, azota, ugljovodonici, jedinjenja olova (tetraetilolovo), žive, cinka, kadmijuma i bakra, kancerogene supstance.

Zagađivanje vode. Izvori zagađivanja. Glavni zagađivači. Organski otpadni materijali, neorganski otpadni materijali i toksični otpadni materijali. Prečišćavanje otpadnih voda.

ALKALOIDI I ANTIBIOTICI (3)

Alkaloidi, prirodni izvori i pojedini predstavnici. Fiziološko dejstvo, značaj pojedinih alkaloida i zloupotreba. Pojam antibioze. Prirodni izvori i delovanje antibiotika. Penicilini. Streptomicin. Način delovanja antibiotoka.

UGLJENI HIDRATI (9)

Struktura i nomenklatura. Podela. Rasprostranjenost u prirodi. Monosaharidi, glukoza. Poluazetalin i acetalni oblici saharida. Diastereoizomeri. Glikozidi, glikozidne veze, disaharidi. Dobijanje saharoze. Polisaharidi. Prirodni proizvodi sa oligo- i polisaharidnim nizovima. Skrob, celuloza i derivati. Hartija.

Demonstracioni ogled:

- Opšte reakcije na saharide. Razlikovanje redukujućih od neredukujućih disaharida. Hidroliza skroba i ispitivanje osobina hidrolizata.

LIPIDI (4)

Estri viših masnih kiselina i trigliceridi. Voskovi. Hidroliza triglicerida. Sapuni i detergenti. Fosfogliceridi. Steroidi. Holesterol i kalciferol. Žučne kiseline.

Demonstracioni ogled:

- Opšte karakteristike lipida - rastvorljivost, emulzifikacija, saponifikacija.

PROTEINI (9)

Aminokiseline kao gradivne jedinice proteina. Zavisnost strukture aminokiselina od pH. Osobine bočnih nizova. Reakcije aminokiselina. Esencijalne aminokiseline. Struktura proteina. Osobina peptidne veze. Oligopeptidi i polipeptidi. Veza između primarne i trodimenzionalne strukture proteina. Fibrilarni i globularni proteini. Fizičko-hemijska svojstva i podele proteina. Rastvorljivost proteina. Prosti i složeni proteini. Enzimi. Glavna svojstva enzima i mehanizam njihovog delovanja. Uticaj različitih faktora na aktivnost enzima: temperature, pH. Regulacija aktivnosti enzima. Antitela.

Demonstracioni ogledi:

- Rastvorljivost tirozina pri različitim pH vrednostima. Taložene reakcije iz rastvora proteina: denaturacijom na ekstremnim vrednostima pH, toplotom, solima teških metala, amonijum-sulfatom, organskim supstancama (metanol, fenol). Ispitivanje delovanja amilaze. Faktori koji utiču na delovanje enzima: pH koncentracija enzima i supstrata, aktivatori i inhibitori.

VITAMINI I HORMONI (2)

U vodi rastvorljivi vitamini. U ulju rastvorljivi vitamini. Veze između vitamina i metabolizma. Doenzimi. Hormoni. Steroidni hormoni.

NUKLEINSKE KISELINE (7)

Nukleinske kiseline i njihove osnovne strukturne jedinice. Osnovne karakteristike strukture. Strukura i funkcija DNK. Neke osobine DNK, dvostruka struktura DNK i komplementarnost polinukleotidnih lanaca. Struktura DNK kao molekulska osnova za očuvanje i prenošenje genetičkih informacija. Replikacija. Struktura i funkcija RNK. Strukture pojedinih klasa RNK. Sinteza RNK - transkripcija genetičke informacije. Genetička šifra. Biosinteza proteina.

OSNOVI METABOLIZMA (8)

Metabolički putevi i razmena energije u biosferi. Kruženje ugljenika i vodonika u prirodi. Energetika biohemijskih procesa. Varenje i resorpcija proteina, masti i ugljenih hidrata. Krebsov ciklus i oksidativna fosforilacija, biosintetički procesi i regulacija metabolizma. Zajednički putevi metabolizma.

BIOTEHNOLOGIJA I NJENE MOGUĆNOSTI (1)

VEŽBE

Određivanje jodnog i saponifikacionog broja. Izolovanje kofeina iz čaja ili kafe.

PREPARATIVNA ORGANSKA HEMIJA (4)

Sinteza: etilacetata, o- i r-nitrofenola, aspirina i pinakon-hidrata.

BIOHEMIJA (6)

Opšte reakcija na saharide. Razlikovanje redukujućih od neredukujućih disaharida. Hidroliza skroba i ispitivanje osobina hidrolizata.

Izolovanje proteina iz prirodnih materijala: albumin iz belanceta. Taložne reakcija iz rastvora proteina: denaturacijom na ekstremnim vrednostima pH, toplotom, solima teških metala, amonijum-sulfatom, organskim rastvaračima (metanol, fenol). Ispitivanje delovanja amilaze. Faktori koji utiču na delovanje enzima: pH, koncentracija enzima i supstrata, aktivatori i inhibitori. Opšte karakteristike lipida - rastvorljivost, emulzifikacija, saponifikacija.

NAČIN OSTVARIVANJA PROGRAMA (UPUTSTVO)

U strukturi programa hemije poseban značaj imaju sadržaji programa predviđeni za prvi razred (opšta hemija). Oni predstavljaju solidnu teorijsku osnovu za izučavanje organske, neorganske i biohemije, kao i razumevanje hemijskih procesa.

Izbor tema iz pojedinih oblasti izvršen je tako da predstavljaju logičnu celinu i obezbeđuju postupno i sistematsko usvajanje neophodnih znanja potrebnih učenicima gimnazije.

Na osnovu odabranih naučnih sadržaja učenici stiču znanja o strukturi materije i zavisnosti njenih osobina. Izučavanje i kvalitativno tumačenje hemijskih promena i reakcija zasniva se na energetskom pristupu. Učenici se upoznaju sa savremenom hemijskom tehnologijom, osposobljavaju za praktičnu primenu znanja, zaštitu životne sredine i stiču osnove za dalje obrazovanje.

Uz svaku tematsku celinu dat je i orijentaconi broj časova koji ima za cilj da nastavniku sugeriše dubinu, obim i način interpretacije pojedinih celina. Ovaj fond časova je okvirnog karaktera i treba ga usklađivati sa konkretnom situacijom. U realizaciji programa treba se pridržavati navedenog redosleda tema.

Sadržaji ovog programa nadovezuju se na program hemije za osnovno obrazovanje i vaspitanje. Zbog toga se pri izradi programa pošlo od ove činjenice odnosno od važnijih činjenica i zakona koje su učenici već usvojili. Pristup ostvarivanju sadržaja je, međutim, različit. U osnovnom vaspitanju i obrazovanju pojedine teme su redigovane induktivnom metodom, generalizacije su se izvodile na osnovu saznanja do kojih su učenici došli samostalnim ili grupnim eksperimentalnim radom, dok se u gimnaziji, u skladu sa razvojem apstraktnog mišljenja učenika, sve više koristi deduktivni metod.

Na ovom stupnju obrazovanja daju se tumačenja na bazi talasno-mehaničhog modela atoma. Tip veza se određuje polazeći od vrednosti za elektronegativnost, dok je merilo aktivnosti energija jonizacije i afinitet prema elektronu. Ponašanje kiselina i baza tumačiti uz primenu protolitičke teorije. Proširen je pojam oksidoredukcije. Pri objašnjenju pojmova kiselina i baza - oksidaciona i redukciona sredstva, učenicima ukazati na činjenicu da su ti pojmovi relevantni, odnosno da kiselina može da bude i baza, da oksidaciono sredstvo može da bude i redukciono sredstvo, zavisno od reakcije u kojoj učestvuje. Pri obradi hemijskih reakcija istaći da je njihovo poznavanje uslov za usvajanje osnova hemijske tehnologije, kao i da su značajne ne samo za hemijsku proizvodnju - primenjenu hemiju, već i za promet materija u živim organizmima. Posebnu pažnju posvetiti strukturi organskih jedinjenja.

Pri izlaganju naučnih činjenica nastavnici treba da vode računa o jedinstvenosti i interdisciplinarnosti nastavnih principa u prirodnim naukama, kako bi učenici shvatili povezanost pojava i procesa u prirodi (njihovu međusobnu zavisnost i uslovljenost). Zakonitosti hemije treba objašnjavati u sklopu prirodnih zakonitosti. Redosled sadržaja programa omogućuje postepeno izgrađivanje učenikovog shvatanja, kao i formiranje uverenja o materijalnosti sveta, hemijskom kretanju materije, povezanosti materije, prostora i vremena.

U toku ostvarivanja programa treba ukazati na evoluciju pojmova (pojam atoma, pojam elementa, pojam oksidacije i redukcije, pojam kiseline i baze) i na to da naša znanja nisu konačna i da će nauka davati nove definicije pojmova i nova tumačenja.

Periodni sistem elemenata i zakon periodičnosti, periodičnost građe elektronskih omotača i periodičnost promene hemijskih svojstava elemenata koristiti za prikazivanje zavisnosti kvalitativnih osobina od kvantitativnih karakteristika. Ukazati na jedinstvo suprotnosti u atomu, jedinstvo materije u prirodi.

Osnovno polazište pri ostvarivanju programa predstavljaju zadaci predmeta i opredeljenje da učenici pretežno dolaze do saznanja na osnovu podataka dobijenih eksperimentalnim putem, zbog toga treba obavezno izvoditi navedene oglede, naročito pri izlaganju novih nastavnih sadržaja. Oglede demonstrira nastavnik ili grupa učenika (grupni rad), ukoliko postoje odgovarajući uslovi.

Organizovanje vežbi u školskoj laboratoriji je isto tako obavezno, mogu ih učenici izvoditi individualno ili grupno, pod kontrolom nastavnika. Učenike treba osposobiti da rukuju priborom i mernim instrumentima i postupno ih uvoditi u metode ispitivanja prirodnih pojava.

Prilikom izvođenja eksperimenta, učenici se osposobljavaju da posmatraju, da usmeravaju pažnju na objekat, pojavu ili proces, pribavljajući pri tom kvantitativne i kvalitativne podatke. Tokom izvođenja ogleda treba nastojati da se razvija intenzivna misaona aktivnost učenika - komparacija, indentifikacija, diferencijacija, analiza, sinteza, generalizacija i klasifikacija, što uslovljava izvođenje zaključaka i uočavanje zakonitosti u hemijskim pojavama i reakcijama i osamostaljivanje učenika. Misaonom aktiviranju doprinose i problemski koncipirani ogledi, računski zadaci kao usmeno ili pismeno precizno interpretiranje rezultata ogleda.

Računski zadaci su najsvrsishodniji kada su veza potrebno posvetiti punu pažnju i pri obradi teorijskih sadržaja, kao i pri koncipiranju pismenih zadataka.

Učenici treba da vode dnevnik rada u kome razrađuju sadržaje koje su obrađivali na vežbama. Kontrolni zadaci primenjuju se najmanje dva puta godišnje radi proveravanja i vrednovanja uspešnosti odabrane i primenjene metode u realizaciji određene teme ili oblasti i radi samokontrole nastavnika i provere znanja učenika.

Organizovanje nastave u hemijskoj laboratoriji (kabinetu) uz korišćenje nastavnih sredstava navedenih u Normativu opreme, neophodan je uslov za efikasno izvođenje obrazovno-vaspitnog rada i ostvarivanje programskih zadataka.

Pri određivanju minimuma znanja, veština i navika, moraju se uzeti u obzir oni sadržaji programa (teorijski sadržaji) i veštine i navike (sadržaji laboratorijskih vežbi) bez kojih učenik nije u stanju da prati program narednog razreda.

12. Biologija

CILJ I ZADACI

Cilj nastave biologije je da učenicima pruži opšta znanja koja se stiču usvajanjem obrazovno-vaspitnih sadržaja uz korišćenje metoda svojstvenih naučnom pristupu čime se kod učenika razvija kritičko mišljenje, težnja za otkrivanjem i proverom sposobnosti za razumevanje savremene nauke.

Izučavanjem biologije učenici produbljuju znanja koja su stekli u osnovnoj školi, osposobljavaju se za sticanje novih znanja i samoobrazovanja.

Izučavanjem pojedinih sadržaja iz biomedicine učenici upoznaju raznovrsne faktore koji utiču na sistem čovek-zdravlje-bolest, neke osnovne metode kojima se savremena biomedicina služi u zaštiti zdravlja, da bi formirali pozitivan stav o značaju zdravlja radi podizanja zdravstvene kulture.

Izučavanjem interdicsiplinarnih sadržaja kod učenika se formira ekološka svest i osećaj za potrebu zaštite i unapređivanja životne sredine.

Zadaci:

- upoznavanje biologije ćelije, njenog hemijskog sastava i građe i funkcije ćelijskih organela;

- upoznavanje razlike između ćelija jednoćelijskih i višećelijskih organizama i razlike između biljnih i životinjskih ćelija;

- upoznavanje ciklusa ćelije (amitoza, mitoza i mejoza);

- upoznavanje virusa, njihove građe, razmnožavanja i značaja;

- upoznavanje opštih odlika bakterije, građe i značaja;

- upoznavanje ćelije kao dinamičkog sistema, njenog metabolizma, hemizma i mehanizma stvaranja energije;

- upoznavanje regulatora ćelijskih procesa (vitamina i enzima);

- upoznavanje načina razmene materija i procesa komunikacije između ćelija;

- upoznavanje diferencijacije ćelije u multicelularom organizmu kao i tkiva (biljnih i životinjskih);

- upoznavanje sa fotosintezom i sintezom organskih materija;

- upoznavanje evolutivnog razvoja organa i sistema organa kao i fiziologije organa kod čoveka;

- upoznavanje sistema koji kontrolišu funkcionisanje organizma i održavaju dinamičku ravnotežu (nervni, hormonalni i humoralni sistemi);

- upoznavanje evolutivnog razvoja i načina reprodukcije kod životinja, reprodukcije kod čoveka, trudnoće, kontracepcije i planiranja porodice;

- upoznavanje opštih karakteristika biljaka, njihova klasifikacija i značaj;

- upoznavanje upotrebe lekovitih biljaka u lečenju na našim prostorima;

- uvod u informisanje o aktuelnim bolestima čoveka koje ugrožavaju njegovo fizičko i mentalno zdravlje;

- sticanje znanja o osnovama molekularne biologije, genetičkog inžinjeringa i mogućnosti primene genetičkog inžinjeringa u biomedicinskim naukama;

- upoznavanje osnovnih principa nauke o nasleđivanju;

- sticanje znanja o genima, genotipu i fenotipu kao i o genetičkom sastavu populacije, genetičkoj ravnoteži populacije i upoznavanje mehanizama održavanja ravnoteže;

- sticanje znanja iz genetike čoveka, o metodama izučavanja hromozoma čoveka, naslednih bolesti kao i o posledicama ukrštanja u bliskom srodstvu;

- upoznavanje savetovališta za genetičko savetovanje i značaj prenatalnog otkrivanja naslednih bolesti;

- sticanje znanja o menjanju nasledne materije i stvaranju novih oblika života (mogućnosti i ograničenja-moralna i etnička);

- upoznavanje i produbljivanje znanja o razviću životinja i čoveka;

- upoznavanje sa embriogenezom, organogenezom, postembrionalnim razvićem;

- upoznavanje sa rastom i razvojem (transformaciono razviće, regeneracija, koncer, starenje i smrt);

- proširivanje osnovnih znanja o teoriji evolucije i savremeno objašnjenje evolucionih procesa;

- proširivanje znanja o poreklu i razvoju čoveka kao i perspektive dalje evolucije čoveka;

- sticanje i produbljivanje znanja o osnovnim pojmovima i principima ekologije;

- sticanje znanja o racionalnom i razumnom korišćenju prirodih dobara;

- razvijanje ekološke svesti i ekološke kulture;

- sticanje saznanja o dužnostima i obavezama očuvanja prirodnih bogatstava i radom stvorenih vrednosti životne i kulturne sredine.

III Razred

(3 časa nedeljno, 108 godišnje, 99 teorije, 9 vežbi)

SADRŽAJI PROGRAMA

I. UVOD U PREDMET, OSNOVNE ODLIKE ŽIVIH BIĆA (6)

Predmet proučavanja biologije; biološke discipline i značaj; Osobine živog sveta. Hemijski sastav živih bića - voda, minerali, ugljeni hidrati, lipidi, proteini, nukleinske kiseline: karakteristike, zastupljenost i značaj.

II. ORGANIZACIJA ĆELIJE (40)

Osobine i specifičnosti ćelija. Prokariotska ćelija-građa i značaj bakterija u prirodi i za čoveka. Modrozelene alge - osnovne karakteristike. Virusi: građa, teorija o postanku i značaj u prirodi i za čoveka. Eukariotska ćelija: ćelijska membrana, građa i uloga; propustljivost ćelijske membrane, transport kroz ćelijsku membranu (osmoza, difuzija - slobodna i olakšana, aktivan transport) i međućelijske komunikacije. Jedro, jedrova membrana, hromatin - hromozimi, nukleolus. Citoplazma i citoplazmine organele: endoplazmatični retikulum, ribozomi, Goldžijev kompleks, lizozomi, peroksizomi, mitohondrije, plastidi, inkluzije i vakuole. Citoskelet (ćelijska struktura): mikrotubuli, mikrofilamenti, cilije i centrioli. Razmnožavanje u živom svetu: pojam, tipovi. Deoba (prosta, složena); ćelijski ciklus, interfaza. Mitoza - faze i značaj. Mejoza - faze i značaj za evoluciju živog sveta. Metabolizam ćelije: pojam, podela. Vitamini i enzimi kao regulatori ćelijskog metabolizma. Tipovi ishrane. Katabolički procesi - disanje i vrenje, energetske vrednosti katabolizma ugljenih hidrata, lipida i proteina i depoi energije (ATP). Anabolički procesi: u životinjskoj ćeliji su biosinteza ugljenih hidrata, lipida, proteina, enzima, hormona i drugih regulatora; u biljnim ćelijama fotosinteza i hemosinteza. Diferencijacija ćelija u multicelularnom organizmu. Tkiva: životinjska i biljna tkiva.

III. BOTANIKA (10)

Usložnjavanje građe tela biljaka u funkciji adaptacija na život u vodenoj sredini i osvajanja kopna: Talofite (jedno-višećelijske, ishrana, razmnožavanje); Talofite obraditi na primeru Hlamidomonasa, Spirogire i Volvoksa. Kormofite - pojava tkiva i organa (koren, stablo i list), osvajanje kopna, specifičnost razmnožavanja kroz smenu generacija - kormofite sa sporama i semenom. Kormofite obraditi na primeru vlaska, slatke paprati, bora, bukve, trave. Evolutivne veze sa Talofitama. Sistem obaveštavanja i reagovanja u biljnom svetu: detekcija sezonskih promena; biljni hormoni; fotoperiodizam, smena vegetativne i reproduktivne faze. Biljni pokreti. Lekovite biljke - kratak pregled istorije upotrebe biljaka u lečenju kod nas. Berba i sušenje lekovitog bilja na primeru belog sleza, sladića, crnog sleza, timijana i anisa.

IV. ZOOLOGIJA (43)

Biosistemi - pojam, nivoi organizacije i hijerarhija biosistema. Funkcionisanje živih sistema - povratna sprega, konformisti i regulatori, homeostazis. Protozoa - građa i funkcionisanje jednoćelijskih životinja. Metazoa -poreklo višećeličnosti; simetrija tela, segmentacija, telesne duplje. Telesni pokrivač životinja - osnovne karakteristike. Lokomocija u životinjskom svetu (skelet i muskulatura). Nervni sistem - evolucija; centralni nervi sistem - mozak i kičmena moždina; vegetativni i periferni nervni sistem; sistem obaveštavanja i reagovanja; nervna i humoralna priroda biološke informacije. Nervni impuls. Čula u životinjskom svetu (tipovi receptora i njihova funkcija). Mišićna kontrakcija, neuromišićna sinapsa. Centralna sinapsa i fenomeni u CNS (divergencija i konvergencija, lančane veze i reverbacija, recipročna inervacija). Neurotransmiteri i modulatori. Viša nervna delatnost - učenje i pamćenje; ponašanje. Humoralni sistem - pojam, endokrini sistem beskičmenjaka,- hormoni kičmenjaka - pojam, tipovi, način funkcionisanja. Hipofiza, epifiza, štitasta žlezda, pankreas, nadbubrežne žlezde i polne žlezde. Evolucija crevnog sistema, varenje i neurohumoralna regulacija. Evolucija respiratornog sistema, proces disanja, regulacija koncentracije kiseonika i ugljendioksida u vanćelijskoj tečnosti. Telesne tečnosti životinja - hidrolimfa, hemolimfa, krv, limfa i njihovi tokovi; srčani mišić kao efektor -srčana revolucija; hemostaza i regulacija krvnog pritiska. Evolutivni razvoj ekskretornog sistema životinja; funkcionisanje i neurohumoralna regulacija rada bubrega sisara. Evolutivni razvoj reproduktivnog sistema životinja; reproduktivne funkcije muškarca. Reproduktivne funkcije žene. Trudnoća, kontracepcija i planiranje porodice.

V. VEŽBE (9)

Tehnika mikroskopiranja i posmatranje prokariotske i eukariotske ćelije (poređenje) - privremeni i trajni preparati.

Mitoza - trajni preparati.

Plazmoliza i deplazmoliza.

Mikroskopiranje biljnih tkiva.

Mikroskopiranje životinjskih tkiva.

Pravljenje čaja za lečenje disajnih organa.

Merenje frekvence disanja u različitim fiziološkim stanjima; merenje kapaciteta pluća spirometrom.

Reanimacija.

Srčani tonovi; merenje pulsa u raznim fiziološkim stanjima; interpretacija EKG.

Merenje krvnog pritiska i prva pomoć pri krvarenju. Reanimacija srca.

IV Razred

(3 časa nedeljno, 96 godišnje, 89 teorije, 7 vežbi)

SADRŽAJI PROGRAMA

I. VIRUSI, BAKTERIJE I DRUGI PARAZITI KAO IZAZIVAČI BOLESTI (12)

Virusna obolenja organa za disanje (boginje, crvenka, zauške, grip, veliki kašalj, difterija, šarlah, angina, nazeb). Virusna obolenja organa za varenje (zarazna žutica, dečija paraliza, serozni meningitisi) i druge bolesti koje izazivaju virusi (virusne hemoragične groznice, meningoencefalitis, besnilo, žuta groznica, hepatitis B i AIDS). Najčešća obolenja organa za disanje izazvana bakterijama (reumatska groznica, tuberkuloza). Najčešća obolenja organa za varenje izazvana bakterijama i glistama (trbušni tifus, paratifus, kolera, dizenterija, salmoneloze, trihineloza, tenijaza, askarijaza, enterobiaza i ehinokokoza) i druge bolesti izazvane bakterijama (tetanus, gasna gangrena, pegavi tifus, vašljiva povratna groznica, kuga, gonoreja, sifilis). Gljivice kao izazivači bolesti (šuga, vašljivost, monilija). Insekti prenosioci izazivača bolesti (komarac, Muva Ce-ce, krpelj i drugi).

II. OSNOVI MOLEKULARNE BIOLOGIJE (9)

Pojam i predmet proučavanja. Molekularna osnova nasleđivanja - nukleinske kiseline, replikacija, mutabilnost DNK i prenošenje nasledne osnove. Genetička šifra; definicija gena. Biosinteza proteina. Jedarna kontrola putem sinteze proteina. Biohemijska osnova i diferencijacija organizama; mogućnosti intervenisanja i menjanja naslednog materijala (bakterije i bakteriofagi) rekombinantna DNK. Genetičko inženjerstvo - primena u medicini, tehnologiji, farmaciji i poljoprivredi, dometi, ograničenja i dobrobit za čoveka.

III. MEHANIZMI NASLEĐIVANJA (28)

Genetika, pojam proučavanja i značaj; istorijski pregled genetičke misli. Osovna pravila nasleđivanja (Mendelova pravila). Organizacija i mehanizmi prenošenja naslednog materijala (geni, genotip i fenotip). Mono i dihibridno ukrštanje. Tipovi nasleđivanja osobina (dominantno-recesivno, intermedijalno, vezano, plejotropno, poligeno). Kvalitativne i kvantitativne osobine; Pitanje nasleđivanja stečenih svojstava. Izvori genetičke varijabilnosti - kombinatornost gena i hromozom; značaj crosing over-a. Genetske i hromozomske mutacije - postanak, učestalost i efekat dejstva. Uticaj sredine na izazivanje naslednih promena. Fizički mutageni (zračenja). Hemijski mutageni prirodne sredine i produkti ljudske aktivnosti. Genetička determinacija polnosti u živom svetu; varijabilnost i nasleđivanje kvantitativnih osobina. Veštačka selekcija i oplemenjivanje biljaka i životinja i značaj za poljoprivredu i stočarstvo. Nasleđivanje i variranje osobina kod ljudi. Nasledne bolesti ljudi (genetske mutacije, enzimopatije) - otkrivanje i terapija; hromozomske mutacije. Genetičko savetovalište i značaj ranog otkrivanja naslednih bolesti. Ukrštanje u srodstvu; koeficijent (stepen) srodstva; posledice i društvene norme. Imunogenetika. Organizacija imunog sistema, alergije i transplatacija.

IV. RAZVIĆE ŽIVOTINJA (9)

Ontogenetsko razviće kao predmet proučavanja; osnovne ideje u razvoju embriologije. Faze ontogeneze - gametogeneze: spermatogeneza i ovogeneza; polarnost jajeta. Oplođenje -suština aktivacije jajne ćelije; partenogeneza; brazdanje i blastulacija. Gastrulacija, neurulacija i primarna indukcija. Organogeneza: postneurulacija, segmentacija, izduživanje embriona. Ekstraembrionalne tvorevine. Citodiferencijacija, morfogeneza; razviće imunog sistema. Genetička kontrola razvića. Rast i razvoj (transformaciono razviće, regeneracija, kancer, starenje i smrt).

V. OSNOVNI PRINCIPI EVOLUCIONE BIOLOGIJE (13)

Poreklo života na zemlji - evolutivne ideje o nastanku; kreacionizam; spontana geneza; Oparionova teorija. Evolucija i filogenija; fosilni ostaci i biohemijska evolucija. Darvinova teorija evolucije. Savremena teorija organske evolucije - populaciona struktura vrste; mehanizmi prenošenja gena u populacijama; genetska ravnoteža populacije (Hardi-Vajnbergov zakon). Osnovni činioci evolucije: mutacija, migracije i genetički drift. Prirodna selekcija - način delovanja selekcije; tipovi selekcije. Postanak vrste i teorija specijacije. Koevolucija u organskim sistemima i postanak viših taksona. Poreklo i razvoj čoveka. Kulturna evolucija čoveka i perspektive dalje evolucije.

VI. EKOLOGIJA SA ZAŠTITOM I UNAPREĐENJEM ŽIVOTNE SREDINE (18)

Definicija - predmet proučavanja i značaj ekologije; ekološki nivoi organizacije živih sistema (biotop, biocenoza, ekosistem i biosfera). Uslovi života i pojam ekoloških faktora (biotički, abiotički i antropogeni); odnos organizama i životne sredine; dejstvo i značaj ekoloških faktora. Adaptacija na populacije i njene osnovne odlike (gustina, prostorni raspored, natalitet i mortalitet, uzrastna struktura, rast i promena brojnosti). Biosfera kao jedinstven ekološki sistem Zemlje (kruženje materije i proticanje energije). Čovek i njegov odnos prema neživoj i živoj prirodi. Pojam zagađenja, vrste zagađivača, bioindikatori zagađene sredine (monitoring sistem). Zagađivanje vazduha i zaštita vazduha od zagađivanja; buka i zaštita. Zagađivanje voda i zaštita voda od zagađenja. Zagađivanje zemljišta i zaštita od zagađivanja. Zagađivanje hrane i zaštita hrane od zagađivača. Zagađujuće materije u životnoj i radnoj sredini kao izazivači bolesti (hemijski, fizički i biološki zagađivači). Zaštita prirode i ugroženih vrsta (crvena knjiga). Psihosocijalni poremećaji kod stanovništva usled narušavanja i zagađivanja životne sredine.

VII. VEŽBE (7)

Obrada hipoteza o očekivanim osobinama potomstva zakonima verovatnoće i statistike (vežbe 1 i 2);

- vežba 1 - mono i dihibridno ukrštanje, dominantno-recesivnog tipa (zadaci);

- vežba 2 - kodominantno, vezano, intermedijarno i poligeno nasleđivanje (zadaci);

- vežba 3 - Izrada genskih mapa (zadaci);

- vežba 4 - Nasleđivanje osobina kod ljudi (zadaci);

- vežba 5 - Nasledne bolesti čoveka (zadaci);

- vežba 6 - Izrada rodoslova učenika i njegove porodice i definisanje genotipa (zadaci);

- vežba 7 - Primena Hardi-Vajnbergovog zakona (zadaci).

Napomena: orijentacionim programom rada za treći i četvrti razred definisaće se i dimenzionisaće se svaka nastavna jedinica i utvrditi redosled vežbi.

NAČIN OSTVARIVANJA PROGRAMA (UPUTSTVO)

Nastavnim planom i programom za matematičku gimnaziju biologija se izučava u trećem razredu sa 108 časova godišnje (ili tri časa nedeljno) a u četvrtom razredu sa 96 časova godišnje (odnosno tri časa nedeljno).

Program je tako koncipiran da se programom iz biologije za osnovnu školu čini jedinstvenu celinu (ne postoji vremenski kontinuitet).

Sadržaji programa imaju opšteobrazovni karakter i time su u funkciji formiranja opšte kulture učenika; struktura programa je specifična zato što je u funkciji profila škole (ostvarena je komplementarnost i korelacija sa većim brojem prirodni nauka - fizika, hemija, statistika, informatika). Ovakav program daje solidnu osnovu za izučavanje prirodnih nauka u okviru višeg i visokog nivoa obrazovanja učenika.

Program iz biologije je koncipiran tako da obuhvata sve značajne biološke discipline. Pojedine nastavne teme predstavljaju logične celine.

Za realizaciju programa važno je dobro planiranje i programiranje gradiva. Prilikom izrade plana rada (globalnog i operativnog) treba predvideti oko 60% časova za obradu novog gradiva a oko 40% za vežbe, ponavljanje, utvrđivanje i proveru znanja. U toku realizacije programa potrebno je voditi računa o psihofizičkom uzrastu učenika i o njihovom prethodno stečenom znanju. Realizacija obrazovno-vaspitnih zadataka u biologiji zavisi od primene odgovarajućih oblika i metoda rada kao i korišćenja savremenih odgovarajućih nastavnih sredstava.

Vežbe su veoma značajne i zbog toga, prilikom izvođenja vežbi, odeljenje treba deliti na grupe. Škola je obavezna da obezbedi kabinet za realizaciju nastave biologije kao i nastavna sredstva predviđena normativom opreme. Prilikom realizacije vežbi treba uspostaviti saradnju sa institutima i stručnjacima radi uspešnije realizacije predviđenih nastavnim sadržajem. Obradu nekih nastavnih sadržaja ili vežbi mogu realizovati i odgovarajući istaknuti stručnjaci za određene oblasti.

Za uspešnu realizaciju nastavnog plana i programa, neophodna je velika angažovanost i stručna pripremljenost profesora realizatora, odnosno potrebno je lično usavršavanje kroz seminare i savremenu stručnu literaturu koju škola treba obavezno da obezbeđuje.

Kako i koliko će učenici uspešno savladati nastavni plan i program zavisi od pravilnog dimenzionisanja vaspitno-obrazovnih zahteva na nivou obaveštenosti, razumevanja i primene stečenog znanja. Obaveštenost podrazumeva da učenik prepozna pojedine značajne činjenice, pojmove i procese, da ume da ih opiše, ispriča ili navede, što znači da ih reprodukuje u bitno neizmenjenom obliku. Na ovom nivou uglavnom treba dati činjenice koje su neophodne za razumevanje pojmova, procesa i zakonitosti, uz imperativ da se učenici ne preopterete ovim obimom.

Razumevanje, kao viši nivo znanja uključuje i prethodni nivo. Odlikuje se sposobnošću učenika da stečena znanja reorganizuju tako da određene činjenice, pojmove i zakonitosti umeju objasniti, analizirati i dovesti u nove veze i odnose, kao i da umeju da interpretiraju gradivo u izmenjenom obliku. Primena kao najviši nivo vaspitno-obrazovnih zahteva pretpostavlja da učenik bude osposobljen za određena uopštavanja. Primenu principa i metoda u rešavanju teorijskih i praktičnih problema:

Treći razred

U trećem razredu se izučava citologija, osnovi botanike i anatomija i fiziologija životinja. Na nivou obaveštenosti učenici treba da znaju opšte odlike živih bića, hemijski sastav ćelija, a posebno građu i ulogu proteina i nukleinskih kiselina; građu prokariotske i eukariotske ćelije i razlike među njima; osnovne funkcije organela ćelije; ćelijski ciklus i, u osnovnim crtama, deobu ćelije. Treba da znaju opšte karakteristike virusa i bakterija i njihov značaj u prirodi; pojam i tipove metabolizma, osnovne mehanizme transporta kroz membranu; vrste i odlike biljnih i životinjskih tkiva. U okviru botanike treba da znaju odlike vodene i kopnene sredine, osnovne karakteristike Talofita i Kormofita, bez ulaženja u detalje građe i grupisanosti kroz sistematiku; vrste biljnih hormona i njihov uticaj; pojam fotoperiodizma i faze u životu biljaka i biljne pokrete. U okviru zoologije treba da razlikuju specifičnosti organizacije jedno i višećelijski životinja, odlike praživotinja; treba da znaju osnove anatomije životinjskih grupacija (ne ulazeći u detaljnu obradu svakog sistema organa) i elementarne informacije o funkcionalnosti organskih sistema.

Na nivou razumevanja učenici treba suštinski da poznaju funkcije proteina i nukleinskih kiselina i njihovu međuuslovljenost u ćeliji; uz deobu ćelije treba da shvate suštinu prenošenja naslednog materijala - genetičke informacije u vremenu kao i koordinaciju rada organela i protok informacija kroz ćelije. Takođe moraju razumeti međusobnu povezanost kataboličkih i anaboličkih procesa (reverzibilnost); da svate evolutivu tendenciju razvoja biljaka u funkciji adaptacije na vodenu sredinu i osvajanje nove - kopnene sredine (akcenat na dominaciji sporofita kao strukture nezavisne od vode u procesu razmnožavanja); da shvate smisao aktivnih promena unutar tela i pokreta tela u sredini pod uticajem regulatornih materija aktuelizovanih uticajem sezonskih ritmičkih promena sredine. U okviru zoologije da razumeju važnost samoregulacije biosistema (shvatanje povlačenjem analogije sa informatičkim predmetima da i veštački i prirodni sistemi rade na principu povratne sprege); da razumeju prirodu biološke informacije u životinjskom telu (sposobnost poređenja sa adekvatnim dešavanjem u biljnom telu) i smisao upravljačkih sistema tela; da ostvare korelaciju fenomena centralnog nervnog sistema sa fenomenom neuronske mreže; da prihvate da je u osnovi svih procesa tela neurohumoralna regulacija.

Na nivou primene učenici treba da razumeju suštinu evolutivnih promena, počev od molekularnog nivoa organizacije do ćelije, organskih sistema i organizma kao celine i da umeju logički i samostalno da objašnjavaju fiziološke i biohemijske procese. Treba da, u okviru vežbi, raspoznaju prokariotsku i eukariotsku ćeliju, karakteristike pojedinih faza mitoze i mejoze i da sami prave privremene preparate. Vežbe treba samostalno da izvode. Učenici treba da ovladaju osnovnim veštinama prepoznavanja, prikupljanja lekovitog bilja i pripremanja lekovitih čajeva. Treba da ovladaju veštinama prepoznavanja promena u svom telu u raznim fiziološkim stanjima, kako bi u svakodnevnom životu mogli te veštine da primene u određenim stresnim situacijama (prva pomoć).

Četvrti razred

U četvrtom razredu se izučava više oblasti koje predstavljaju sintezu prethodno stečenog znanja.

Na nivou obaveštenosti učenici treba da znaju najvažnije predstavnike parazita, puteve zaraze i osnovne principe samozaštite; treba da zaokruže svoje znanje iz molekularne biologije kako bi razumeli osnovne mehanizme nasleđivanja, razvića i evoluciju, u elementarnim crtama. Ekologiju i zaštitu sredine treba dobro da poznaju kako bi i na ovom nivou izgradili ekološku svest i kulturu.

Na nivou razumevanja učenici trebaju da shvate suštinu procesa nasleđivanja i varijabilnosti osobina kod organizama; treba dobro da poznaju faze razvića životinja i razumeju ontogenetsko razviće čoveka. Takođe treba da razumeju da je način života organizama rezultat evolutivnih i ekoloških adaptacija. Ovo gradivo učenici treba sami da izlažu.

Na nivou primene učenici treba da razumeju suštinu života od mikro do makronivoa - od ćelije do biosfere u celini: treba u potpunosti da poznaju gradivo iz oblasti razvića životinja kako bi mogli da izvrše generalizacije koje se odnose na razviće čoveka i da razumeju promene koje se javljaju tokom tog razvića. Treba da samostalno uoče suštinu evolutivnog razvoja životinja; da razumeju suštinu i značaj ekoloških i evolutivnih adaptacija i na osnovu toga razumeju postojanje osnovnih karakteristika grupa svih nivoa; da razumeju suštinu međusobne povezanosti i uzajamne zavisnosti organizama i sredine i time shvate suštinu postojanja prirodnih zakonitosti. Trebalo bi da usvojena znanja samostalno primenjuju kroz praktičan rad van učionice, istraživački rad, seminarske i druge radove. Učenici na ovom nivou trebalo bi da budu potpuno osposobljeni, pripremljeni i profesionalno orijentisani za dalje školovanje.

13. Fizičko vaspitanje

 

I Razred

Primenjuje se plan i program iz Pravilnika o planu i programu obrazovanja i vaspitanja za gimnaziju ("Prosvetni glasnik", br. 5/90, 3/92, 2/94 i 2/95) za prirodno-matematički smer.

II, III, i IV Razred

Primenjuje se plan i program iz Pravilnika o planu i programu obrazovanja i vaspitanja za gimnaziju ("Prosvetni glasnik", br. 3/91, 3/92, 2/94 i 2/95) za prirodno-matematički smer.

14. Analiza sa algebrom

CILJ I ZADACI

Cilj nastavnog predmeta Analiza sa algebrom je:

- da doprinese daljem razvijanju matematičkog mišljenja, rasuđivanja i zaključivanja učenika, kao i matematičke intuicije;

- da doprinese posebno shvatanju funkcionalnih veza u prirodi i društvu;

'- da bude značajna osnova i instrument za proučavanje sadržaja i metoda drugih nauka;

- da znato osposobi učenike za nastavljanje matematičkog obrazovanja, kao i za izučavanje onih nauka i njihovih primena u kojima se analiza koristi.

Zadaci:

- sticanje znanja neophodnih za razumevanje kvantitativnih odnosa, kao i problema iz raznih područja;

- razvijanje logičkog mišljenja i zaključivanja, apstraktnog mišljenja i matematičke intuicije;

- dalje osposobljavanje učenika za korišćenje literature i drugih izvora znanja.

I Razred

(4 časa nedeljno, 144 godišnje)

SADRŽAJI PROGRAMA

1. ELEMENTI MATEMATIČKE LOGIKE I TEORIJE SKUPOVA (20)

Osnovne logičke i skupovne operacije. Tautologije. Važniji zakoni zaključivanja. Kvantifikatori. Uređeni par. Dekartov proizvod. Binarne relacije. Relacije ekvivalencije, relacije poretka. Funkcije. Svojstva 1-1 i "na". Inverzna funkcija. Elementi kombinatorike: osnovni principi - prebrojavanje konačnih skupova.

2. POLJE REALNIH BROJEVA (16)

Pregled brojeva - prirodni, celi, racionalni i iracionalni brojevi. Svojstva operacija. Relacija deljivosti u skupu celih brojeva. Apsolutna vrednost.

3. CELI I RACIONALNI ALGEBARSKI IZRAZI (36)

Polinomi; osnovni identiteti. Deljivost polinoma. Bezuova teorema. Faktorizacija polinoma. NZD i NZS polinoma. Euklidov algoritam. Transformacije racionalnih izraza. Neke važnije nejednakosti.

4. LINEARNE JEDNAČINE, NEJEDNAČINE I FUNKCIJE (30)

Linearna funkcija i njen grafik. Linearne jednačine sa jednom i više nepoznatih. Sistemi linearnih jednačina sa dve i tri nepoznate; rešavanje raznim metodama. Primene. Linearne nejednačine i sistemi linearnih nejednačina. Elementi linearnog programiranja.

5. STEPENOVANJE I KORENOVANJE (30)

Stepen čiji je izložilac ceo broj. Funcija y=xn (n Î N) i njen grafik. Koren - definicija i svojstva. Stepen čiji je izložilac racionalan broj. Osnovne operacije sa stepenima i korenima. Transformacije iracionalnih izraza.

II Razred

(4 časa nedeljno, 144 godišnje)

SADRŽAJI PROGRAMA

1. POLJE KOMPLEKSNIH BROJEVA (8)

Kompleksni brojevi - definicija i svojstva. Operacije sa kompleksnim brojevima. Geometrijska interpretacija kompleksnih brojeva.

2. KVADRATNA JEDNAČINA I KVADRATNA FUNKCIJA (28)

Kvadratna jednačina sa jednom nepoznatom i njeno rešavanje. Priroda rešenja kvadratne jednačine. Vijetove formule. Rastavljanje kvadratnog trinoma na činioce. Jednačine koje se svode na kvadratne. Kvadratna funkcija. Kvadratne nejednačine. Sistemi kvadratnih jednačina sa grafičkom interpretacijom. Iracionalne jednačine i nejednačine.

3. EKSPONENCIJALNA I LOGARITAMSKA FUNKCIJA (26)

Eksponencijalna funkcija - pojam, svojstva, grafik. Eksponencijalne jednačine i nejednačine. Pojam logaritma, osnovna svojstva. Logaritamska funkcija i njen grafik. Logaritamske jednačine i nejednačine.

4. METODA MATEMATIČKE INDUKCIJE (10)

5. KOMBINATORIKA. BINOMNA FORMULA (30)

Varijacije, permutacije, kombinacije. Formula uključivanja i isključivanja. Binomni koeficijenti i njihova svojstva. Binomna i polinomna formula.

6. ELEMENTARNA TEORIJA BROJEVA (30)

Deljivost celih brojeva. Prosti brojevi i osovni stav aritmetike. Kongruencije. Mala Fermaova teorema, Ojlerova teorema, Vilsonova teorema. Diofantove jednačine.

III Razred

(4 časa nedeljno, 144 godišnje)

SADRŽAJI PROGRAMA

1. TRIGONOMETRIJSKI OBLIK KOMPLEKSNOG BROJA (15)

Trigonometrijski oblik kompleksnog broja; operacije. Moavrova formula. Korenovanje u skupu kompleksnih brojeva. Primena kompleksnih brojeva u geometriji.

2. POLINOMI (20)

Polinomi sa kompleksnim koeficijentima. Osnovni stav algebre. Faktorizacija polinoma. Vijetove formule. Polinomi sa realnim koeficijentima. Polinomi sa celobrojnim koeficijentima. Jednačine i sistemi jednačina višeg stepena.

3. AKSIOMATSKO ZASNIVANJE REALNIH BROJEVA (15)

Osvrt na polje racionalnih brojeva. Svojstvo neprekidnosti skupa realnih brojeva. Decimalno predstavljanje realnih brojeva. Gustina skupova racionalnih i iracionalnih brojeva.

4. NIZOVI (30)

Osnovni pojmovi o nizovima (definicija, zadavanje, monotonija, ograničenost, operacije). Aritmetički niz. Geometrijski niz. Jednostavnije diferencione jednačine.

Granična vrednost beskonačnog niza. Osnovne teoreme o graničnim vrednostima zbira, razlike, proizvoda i količnika nizova. Teorema o monotonom i ograničnom nizu. Broj e. Geometrijski red.

5. REALNE FUNKCIJE JEDNE PROMENLJIVE (26)

Svojstva funkcija (definisanost, parnost, monotonost, ograničenost, periodičnost, nule). Složena funkcija. Inverzna funkcija. Pregled elementarnih funkcija.

Granična vrednost funkcije. Osnovne operacije sa graničnim vrednostima funkcije. Asimptote. Neprekidnost funkcije. Svojstva neprekidnih funkcija.

6. IZVOD FUNKCIJE (26)

Izvod funkcije; geometrijska i mehanička interpretacija. Osnovne teoreme o izvodu (izvod zbira, proizvoda, količnika, složene funkcije). Izvodi elementarnih funkcija. Izvod inverezne funkcije. Izvodi višeg reda. Lajbnicova formula. Diferencijal funkcije.

IV Razred

(4 časa nedeljno, 128 godišnje)

SADRŽAJI PROGRAMA

1. PRIMENE DIFERENCIJALNOG RAČUNA (44)

Teoreme o srednjoj vrednosti (Rolova, Lagranžova i Košijeva). Lopitalovo pravilo. Tejlorova i Maklorenova formula. Ispitivanje funkcija (rastenje, opadanje, ekstremumi, konveksnost, prevojne tačke).

2. NEODREĐENI INTEGRAL (26)

Primitivna funkcija i neodređeni integral. Osnovne teoreme o integralu. Integrali nekih elementarnih funkcija. Tablica integrala. Metod smene. Parcijalna integracija. Integracija racionalnih, iracionalnih i trigonometrijskih funkcija.

3. ODREĐENI INTEGRAL (26)

Određeni integral. Elementarni primeri integracije. Njutn-Lajbnicova formula. Osnovna svojstva određenog integrala. Pojam nesvojstvenog integrala. Površine ravnih figura. Dužina luka krive. Površina i zapremina rotacionog tela. Primeri iz geometrije i fizike.

4. DIFERENCIJALNE JEDNAČINE (20)

Diferencijalna jednačina i njeno rešenje. Primeri formiranja diferencijalnih jednačina. Rešavanje diferencijalnih jednačina prvog reda razdvajanjem promenljivih. Homogena diferencijalna jednačina. Linearna diferencijalna jednačina prvog reda. Najjednostavniji primeri diferencijalnih jednačina drugog reda.

Napomena: U svim razredima po tri dvočasovna i jedan četvoročasovni pismeni zadatak sa jednočasovnim ispravkama (14).

NAČIN OSTVARIVANJA PROGRAMA (UPUTSTVO)

Za realizaciju ovog programa primenjuju se:

1) Zajedničko didaktičko-metodičko uputstvo za programe matematike za srednje škole u SR Srbiji ("Službeni glasnik SR Srbije - Prosvetni glasnik", broj 1/87);

2) Uputstvo za primenu programa matematike u gimnaziji (programi M1-M3) - "Prosvetni glasnik", broj 3/91).

I razred

Elementi matematičke logike i teorije skupova. Ovu temu početi kroz ponavljanja, produbljivanja i dopunjavanja onog što su učenici učili u osnovnoj školi. Ovi logičko-skupovni sadržaji (iskaz, formula, logičke i skupovne operacije, kvantifiklatori, osnovni matematički pojmovi, logičko zaključivanje i dokazivanje) izvesna su osnova za viši nivo dedukcije i strogosti u realizaciji ostalih sadržaja programa matematike. Pri tome, naglasak treba da bude na ovladavanju matematičko-logičkim jezikom i razjašnjavanju suštine značajnijih matematičkih pojmova i činjenica, bez prevelikih formalizacija.

Važan momenat u sprečavanju formalizma i usmeravanju pažnje u nastavi matematike na suštinska pitanja jeste pravilno shvatanje uloge i mesta logičko-skupovne terminologije i simbolike. Simbolika treba da se koristi u onoj meri u kojoj olakšava izražavanje i zapise (a ne da ih komplikuje), pomaže da se gradivo što bolje razjasni (a ne da otežava njegovo shvatanje).

Posebnu pažnju već na ovom stupnju posvetiti pojmu funkcije. Dati i opisnu i formalnu definiciju ovog pojma i po potrebi koristiti i jednu i drugu.

Elemente kombinatorike dati na jednostavnijim primerima i zadacima, kao primenu osnovnih principa probrojavanja konačnih skupova, imajući u vidu da je detaljnije izučavanje ove oblasti predviđeno u drugom razredu.

Polje realnih brojeva. U pregledu brojeva od prirodnih do realnih, treba izvršiti sistematizaciju znanja o brojevima stečenog u osnovnoj školi, posebno ističući princip permanencije svojstava računskih operacija. Pri tome posebnu pažnju obratiti na svojstva računskih operacija, kao osnovu za racionalizaciju računanja i transformacije izraza u okviru drugih tema. Imajući u vidu teme iz indukcije i teorije brojeva u drugom razredu, relaciju deljivosti celih brojeva obraditi kroz zadatke. Insistirati na pravilnom shvatanju i korišćenju pojma apsolutne vrednosti.

Celi i racionalni algebarski izrazi. Cilj ove teme je da učenici, koristeći upoznata svojstva operacija sa realnim brojevima, konačno ovladaju idejama i postupcima vršenja identičkih transformacija polinoma i algebarskih razlomaka. Pri tome težište treba da bude na raznovrsnosti ideja, svrsi i suštini tih transformacija. Pažnju posvetiti i važnijim nejednakostima koje se na ovakav način mogu dokazati (nejednakosti između sredina i sl.).

Linearne jednačine, nejednačine i funkcije. U okviru ove teme treba izvršiti produbljivanje i proširivanje znanja učenika o linearnom funkcijama, jednačinama i nejednačinama, koja su stekli u osnovnoj školi, ističući pojam ekvivalentnih jednačina i nejednačina i primenu u njihovom rešavanju. Sada se pojavljuju i jednačine u kojima je nepoznata u imeniocu razlomka, kao i one koje sadrže jedan ili dva parametra. Težište je na pravilnom shvatanju diskusije jednačine, nejednačine i njihovih sistema. Sistemi jednačina mogu biti i sa više od dve nepoznate, a rešavaju se raznim metodama (determinante se mogu koristiti za sisteme sa najviše tri nepoznate). Važno je dati više vrsta primena jednačina i nejednačina i u okviru toga, elemente linearnog programiranja (ograničiti se na probleme koji se mogu interpretirati u ravni i na njihovo geometrijsko rešavanje).

Stepenovanje i korenovanje. Ovde treba posvetiti punu pažnju usvajanju pojma stepena i (aritmetičkog) korena i savlađivanju operacija sa njima. Od posebnog je značaja relacija Öa2 = |a|. Pri transformacijama iracionalnih izraza razmatrati (između ostalog) racionalisanja imenilaca, a stalno voditi računa o definisanosti izraza sa kojima se operiše. Funkciju y = xn ispitivati za nekoliko slučajeva (n Î{1, 2, 3, 4, 5}) sa zaključkom o obliku grafika kada je izložilac n paran i kada je neparan broj.

II razred

Polje kompleksnih brojeva. U ovom razredu uvode se kompleksni brojevi i uvežbavaju operacije u algebarskom obliku. Pažnju posvetiti i geometrijskoj interpretaciji, tj. pojmu kompleksne ravni.

Kvadratna jednačina i kvadratna funkcija. Sadržaji ove teme značajni su sa stanovišta sistematskog izgrađivanja algebre i praktičnih primena. Treba rešavati i jednačine sa nepoznatom i imeniocu razlomka, koje se svode na kvadratne jednačine, kao i jednačine sa parametrima. Potrebnu pažnju treba posvetiti primeni kvadratnih jednačina i nejednačina u rešavanju raznovrsnih problema. Insistirati na potpunom razumevanju i korišćenju Vijetovih pravila i tehnike rastavljanja kvadratnog trinoma. Neophodno je da učenici dobro nauče da skiciraju i "čitaju" grafik kvadratne funkcije. Kvadratne nejednačine treba rešavati koristeći znanja o znaku kvadratnog trinoma, kao i znanja o rešavanju linearnih nejednačina. Obratiti pažnju na pravilno rešavanje iracionalnih jednačina i nejednačina raznim metodama.

Eksponepcijalna i logaritamska funkcija. Skrenuti pažnju učenicima da će strogo formalno uvođenje ovih funkcija biti moguće u trećem razredu. Insistirati na potpunom usvajanju i mogućnosti primene njihovih osobina, posebno kad su u pitanju logaritmi. Takođe, koristiti grafičke interpretacije, posebno kod rešavanja eksponencijalnih i logaritamskih jednačina i nejednačina.

Metoda matematičke indukcije. Učenici treba da shvate značaj i suštinu metoda matematičke indukcije kao posebnog i efikasnog metoda u matematici za dokazivanje raznovrsnih tvrđenja. Posebno obraditi primere iz deljivosti, dokazivanja identiteta i nejednakosti i drugih oblasti. Na primeru nejednakosti između sredina može se obraditi princip regresivne indukcije.

Kombinatorika. Binomna formula. Na osnovu ranije stečenih znanja o prebrojavanju konačnih skupova (osnovni principi), pristupiti sistematskom izučavanju raznovrsnih kombinatornih konfiguracija (varijacije, varijacije bez ponavljanja, permutacije, varijacije datog tipa, kombinacije, kombinacije sa ponavljanjem). Težište je, naravno, na što raznovrsnijim primerima i primenama izvedenih formula. Na jednostavnijim primerima pokazati primenu formule uključivanja i isključivanja.

Insistirati na poznavanju osobina binomnih koeficijenata i binomnoj formuli, kao i njenoj primeni. Polinomnu formulu interpretirati na pojedinačnim primerima.

Elementarna teorija brojeva. U početku ove teme sistematizovati znanja učenika u vezi sa deljivošću celih brojeva, osobinama prostih brojeva i osnovnim stavom aritmetike. Ko osnovni novi pojam uvesti kongruencije i dobro uvežbati korišćenje njihovih osobina, posebno u određivanju ostatka stepena datog broja, kao i mogućih ostataka kvadrata po datom modulu. Osnovne teoreme (Fermaovu, Ojlerovu i Vilsonovu) uvežbati na jednostavnijim primerima. Od Diofantovih jednačina obraditi linearne i Pitagorinu, a inače insistirati na što raznovrsnijim primerima u kojima se koriste prethodno naučena znanja o celim brojevima.

III razred

Trigonometrijski oblik kompleksnog broja. Neophodno je podsetiti učenike na svojstva i operacije sa kompleksnim brojevima i pogotovo sa kompleksnom ravni. Treba naglasiti pogodnost operisanja sa trigonometrijskim brojevima u kompleksnom obliku pri množenju i deljenju, a naročito pri stepenovanju. Dokazati Moavrovu formulu matematičkom indukcijom. Pri svemu treba insistirati na geometrijskoj interpretaciji i navesti nekoliko primera primene kompleksnih brojeva u geometriji (na primer, zadaci sa pravilnim mnogouglovima) i trigonometriji (na primer, izvođenje formula sa sinnx i cosnx preko sinx i cosx .

Polinomi. Značajno je učenike upoznati sa pojmom deljivosti u prstenu polinoma sa kompleksnim koeficijentima. Osnovni stav algebre treba objasniti učenicima bez dokaza. Posebno treba proučavati svojstva polinoma sa realnim i polinoma sa racionalnim koeficijentima. Treba pokazati Kardanov i Ferarijev postupak za rešavanje jednačina trećeg i četvrtog stepena i to povezati sa trigonometrijskim oblikom kompleksnog broja. Sisteme jednačina višeg stepena treba obrađivati uglavnom kroz primere i zadatke.

Aksiomatsko zasnivanje realnih brojeva. S ciljem shvatanja skupa realnih brojeva neophodno je učiniti osvrt na svojstva prirodnih, celih i racionalnih brojeva. Treba ukazati na to da skup racionalnih brojeva nije neprekidan i da je nužno proširenje ovog skupa do skupa realnih brojeva koji ima ovo svojstvo. Neophodno je istaći da se racionalni brojevi mogu izraziti kao beskonačni periodični decimalni brojevi, a iracionalni kao beskonačni neperiodični decimalni brojevi. Može se dokazati i stav o neprebrojivosti skupa realnih brojeva.

Nizovi. Na podesnim i jednostavnim primerima treba objasniti pojam niza kao preslikavanja skupa prirodnih u skup realnih brojeva, uz grafičku interpretaciju. Kao značajne primere podrobnije obraditi aritmetički i geometrijski niz. Treba obraditi samo najjednostavnije diferencne jednačine: linearne sa konstantnim koeficijentima. Pojam granične vrednosti niza dati na što jednostavnijim primerima i insistirati na dokazivanju konvergencije niza po definiciji. Dokazati osnovne teoreme o graničnim vrednostima niza i kroz brojne primere uputiti učenike u primene tih teorema. Obratiti pažnju na teoremu o monotonom i ograničenom nizu i kroz primere i zadatke približiti učenicima ovu materiju. Posebno treba istaći značaj brojeva u matematici.

Realne funkcije jedne promenljive. Ovde treba dopuniti i sistematizovati učenička znanja o funkciji i njenim osnovnim svojstvima (definisanost, parnost, monotonost, ograničenost, periodičnost, nule, znak, inverzna funkcija itd.) a zatim napraviti pregled (sa graficima) elementarnih funkcija. Upoznavanju granične vrednosti funkcija treba da prethodi intuitivan pristup pojmu neprekidnosti funkcije. Treba se zadržati na tehnici određivanja granične vrednosti raznih funkcija i pronalaženju asimptota. Treba i upoređivati funkcije po brzini rastenja i opadanja.

Izvod funkcije. Prvo učenike treba upoznati sa pojmovima priraštaja nezavisno promenljive i funkcije i polazeći od problema tangente na krivu, definisati izvod kao graničnu vrednost količnika priraštaja funkcije i nezavisno promenljive kad priraštaj nezavisno promenljive teži nuli. Ukazati na osnovne teoreme o izvodu i izvode elementarnih funkcija. Pri obrađivanju izvoda višeg reda posvetiti pažnju i Lajbnicovoj formuli za n-ti izvod proizvoda funkcija. Uz pojam diferencijala i njegovo geometrijsko značenje treba ukazati i na njegovu primenu kod aproksimacija funkcije.

IV razred

Primene diferencijalnog računa. Pre dokazivanja teorema o srednjoj vrednosti diferencijalnog računa podsetiti učenike na odgovarajuće teoreme za neprekidne funkcije. Primenu Lopitalovog pravila iskoristiti za povezivanje sa gradivom trećeg razreda (granične vrednosti funkcija). Tejlorov i Maklorenov razvoj primeniti za aproksimacije i naročito za nalaženje graničnih vrednosti funkcija. Posebnu pažnju valja posvetiti ispitivanju funkcija i crtanju njihovih grafika, korišćenjem izvoda.

Neodređeni integral. Potrebno je ukazati na vezu između izvoda i integrala i dati pojam primitivne funkcije. Integraljenje protumačiti kao operaciju inverznu diferenciranju. Pored tablice osnovnih integrala treba pokazati i neke metode integraljenja, kao i karakteristične postupke za nalaženje integrala racionalnih, iracionalnih i trigonometrijskih funkcija.

Određeni integral. Polazeći od pojma površine treba doći do pojma određenog integrala kao granične vrednosti zbira beskonačno mnogo beskonačno malih površina. Ukazati na osnovna svojstva određenog integrala - izračunavanje površine ravne figure, dužine luka krive, zapremine i površine obrtnih tela. Ovo je prilika da se učenici upoznaju sa polarnim koordinatnim sistemom i izračunavanjem površine i dužine luka krive zadatih u polarnim koordinatama. Celishodno je povezati određeni integral i graničnu vrednost funkcije i upoznati učenike sa nesvojstvenim integralom. Posebno je značajno uraditi što više primera primene određenih integrala u geometriji, fizici i mehanici.

Diferencijalne jednačine. Pri upoznavanju učenika sa diferencijalnim jednačinama treba prvo obraditi primere u kojima se pojavljuju neke jednostavne diferencijalne jednačine, a potom navesti opšti oblik diferencijalne jednačine. Treba objasniti različite vrste rešenja: opšte, partikularno, singularno. Od jednačina prvog reda treba obraditi jednačine koje razdvajaju promenljive, homogene i linearne, a od jednačina višeg reda samo najjednostavnije primere.

15. Geometrija

CILJ I ZADACI

Cilj nastavnog predmeta Geometrija je:

- da doprinese daljem razvijanju logičkog i matematičkog mišljenja učenika, kao i matematičke intuicije;

- da bude osnova za proučavanje sadržaja i metoda drugih nauka i za razumevanje odnosa u raznim pojavama u prirodi;

- da znatno osposobi učenike za nastavljanje matematičkog obrazovanja.

Zadaci:

- sticanje znanja neophodnih za razumevanje prostornih odnosa;

- pružanje učenicima kratkog uvida u istorijski razvoj geometrije i u značaj euklidske i neeuklidske geometrije za razvoj naučne misli uopšte;

- dalje osposobljavanje učenika za korišćenje literature i drugih izvora znanja.

 

Sledeći