PROGRAM OBRAZOVANJA I VASPITANJA ZA II, III I IV RAZRED GIMNAZIJE1)

________________
1) Kompletan plan i program obrazovanja za I razred gimnazije objavljen je u "Službenom glasniku SRS - Prosvetnom glasniku", broj 5 od 16. avgusta 1990. g.

Srpski jezik i književnost

Opšti tip

II razred

(4 časa nedeljno, 148 časova godišnje)**

SADRŽAJI PROGRAMA

A. KNJIŽEVNOST (91)

I. PROSVETITELJSTVO (9)

Prosvetiteljstvo - reformatorski pokret u Evropi: kult razuma, progresa, prirodnog prava, osećajnosti; verska tolerancija. Geopolitički i duhovni okviri srpskog naroda (Velika seoba Srba). Između srednjovekovnih i modernih pojava u književnosti (barokne tendencije, G. St. Venclović, Z. Orfelin). Književnost epohe prosvetiteljstva (sentimentalizam, klasicizam).

Dositej Obradović: Pismo Haralampiju; Život i priključenija (I deo)

Jovan Sterija Popović: Tvrdica

II. ROMANTIZAM (45)

Romantizam u Evropi i kod nas (pojam, osobenosti, značaj, glavni predstavnici). Poetika romantizma: odnos prema tradiciji i prosvetiteljstvu, odlike stila, žanrova i motivsko-tematskih tendencija, razvoj lirike, drame - tragedije i mešovitih oblika.

Poetika romantizma (V. Igo - "Predgovor Kromvelu" - odlomak)

Džordž Gordon Bajron: Čajld Harold (odlomak)

Aleksandar Sergejevič Puškin: Cigani, Evgenije Onjegin (odlomci)

Šandor Petefi: Sloboda sveta

Henrih Hajne: Lorelaj

Vuk Stefanović Karadžić: reformator jezika i pravopisa (iz Predgovora Srpskom rječniku); leksikograf (Srpski rječnik), sakupljač narodnih umotvorina (O podjeli i postanju narodnih pjesama); književni kritičar i polemičar (Kritika na roman "Ljubomir u Jelisiumu") pisac - istoričar, biograf (Žitije Hajduk-Veljka Petrovića).

Petar Petrović Njegoš: Gorski Vijenac

Branko Radičević: Kad mlidija umreti, Đački rastanak

Đura Jakšić: Orao, Veče, Ponoć, Jelisaveta kneginja crnogorska (odlomak)

Jovan Jovanović Zmaj: Đulići, Đulići uveoci, Jututunska narodna himna

Laza Kostić: Među javom i med snom, Santa Maria della Salute

Ivan Mažuranić: Smrt Smail-age Čengića

France Prešern: Sonetni venac

III. REALIZAM (27)

Realizam u Evropi i kod nas (pojam, osobenosti, značaj, glavni predstavnici). Poetika realizma: odnos prema stvarnosti, oslonac na pozitivističku sliku sveta, dominacija proze, obeležje književnog lika (motivisanost, tipičnost, individualnost) i realističkog stila. Realizam u Evropi - poetika realizma (Balzak: Predgovor Ljudskoj komediji - odlomak). Poetika realizma u srpskoj književnosti (Svetozar Marković: Pevanje i mišljenje - odlomak).

Onore de Balzak: Čiča Gorio

Nikolaj Vasiljevič Gogolj: Revizor

Gi de Mopasan: Dva prijatelja (novela)

Jakov Ignjatović: Večiti mladoženja

Milovan Glišić: Glava šećera

Laza Lazarević: Vetar

Radoje Domanović: Danga, Vođa

Stevan Sremac: Zona Zamfirova

Branislav Nušić: Narodni poslanik

Simo Matavulj: Povareta, Bakonja fra-Brne (odlomak, Izbor)

Vojislav Ilić: Sivo, sumorno nebo, Jutro na Hisaru, Zapušteni istočnik

Silvije Strahimir Kranjčević: Mojsije

IV. LEKTIRA (10)

Lav Nikolajevič Tolstoj: Ana Karenjina ili Rat i mir

Ivo Andrić: Most na Žepi i druge pripovetke

Dragoslav Mihailović: Kad su cvetale tikve

V. KNJIŽEVNOTEORIJSKI POJMOVI

Na navedenim delima ponavljaju se, proširuju, usvajaju i sistematizuju osnovni književnoteorijski pojmovi.

Lirska poezija (osobenosti književnog roda); lirska pesma; kompoziciona struktura lirske pesme; pesnička slika; književnoumetnički (pesnički) jezik: slikovnost (konkretnost), emocionalnost, simboličnost, preobražaj značenja, ritmičnost i harmoničnost; versifikacija; sistemi versifikacije; trohej, jamb, daktil; stih; strofa; rima.

Realistička pripovetka i roman.

Romantično, realistično, humoristično, satirično, groteskno.

Sredstva umetničkog izražavanja (stilske figure): metafora, personifikacija, alegorija, ironija, sarkazam, asindet, polisindet, anafora, epifora, simploha, onomatopeja, aliteracija, asonanca, igra rečima.

Pismo, autobiografija, sonet, sonetni venac.

Lirsko-epska poezija (balada, romansa, poema).

B. JEZIK (30)

I. KNJIŽEVNI JEZIK

Početak standardizacije književnog jezika i pravopisa kod Srba (prva polovina XIX veka). Razvoj srpskog književnog jezika u drugoj polovini XIX veka i u XX veku. Osnovni principi srpske književne norme.

Ćirilica i latinica, ekavski i ijekavski izgovor.

Funkcionalni stilovi srpskog književnog jezika.

Osnovni principi jezičke kulture. Priručnici za negovanje jezičke kulture (i način njihovog korišćenja).

Jezička situacija u Jugoslaviji. Principi jezičke ravnopravnosti. Jezička tolerancija.

II. MORFOLOGIJA (U UŽEM SMISLU)

Vrste reči. Promenljive i nepromenljive reči. Morfološke i klasifikacione kategorije reči.

Imenice. Imeničke kategorije (padež i broj; rod). Vrste imenica. Osnovno o deklinaciji imenica.

Pridevi. Pridevske kategorije (rod, broj, padež, vid, stepen poređenja). Vrste prideva. Osnovne karakteristike deklinacije i komparacije prideva.

Zamenice. Imeničke zamenice: lične zamenice; nelične imeničke zamenice (zamenice ko, što itd.). Pridevske zamenice. Osnovno o promeni zamenica.

Brojevi: glavni i redni brojevi. Vrste glavnih brojeva: osnovni brojevi, zbirni brojevi, brojne imenice na -ica (dvojica, trojica itd.), brojni pridevi (jedni, -e, -a, dvoji, -e, -a, itd.).

Glagoli. Neprelazni, prelazni i povratni glagoli. Podela glagola po vidu. Morfološke glagolske kategorije: vreme i način; lice i broj (i rod - kod oblika koji razlikuju m., ž. i s. rod); stanje (aktiv i pasiv); potvrdnost/odričnost. Osnovno o konjugaciji (glagolske osnove, glagolske vrste, lični i nelični oblici, oblici pasiva.

Prilozi. Vrste priloga.

Pomoćne reči: predlozi, veznici i rečce. Uzvici.

III. PRAVOPIS

Sastavljeno i rastavljeno pisanje reči. Pravopisni znaci. Skraćenice. Rastavljanje reči na kraju retka.

V. KULTURA IZRAŽAVANJA (27)

I. USMENO IZRAŽAVANJE

Pričanje događaja i doživljaja (prikazivanje osećanja).

Opisivanje bića, predmeta, radnji, pojava (tačno, verno, sažeto).

Samostalno izlaganje u funkciji interpretacije književnog teksta. Uočavanje jezičkih postupaka i stilogenih mesta književnog teksta (čitanjem i obrazlaganjem). Dijalog u funkciji obrade teksta.

Izražajno kazivanje napamet naučenih lirskih pesama i kraćih monoloških tekstova. Dosledno usvajanje ortoepske norme i usvajanje veštine govorenja.

Stilske vežbe. Funkcionalni stilovi: naučni.

II. PISMENO IZRAŽAVANJE

Pravopisne vežbe: pisanje brojeva i odričnih oblika glagola. Pisanje skraćenica.

Pismeni sastavi: Izrada plana pismenog sastava, usavršavanje teksta; pisanje poboljšane verzije pismenog sastava (unošenje novih podataka, otklanjanje beznačajnih pojedinosti).

Četiri školska pismena zadatka.

III razred

(4 časa nedeljno, 144 časa godišnje)**

SADRŽAJI PROGRAMA

A. KNJIŽEVNOST (90)

I. MODERNA (39)

Moderna u evropskoj i srpskoj književnosti i njeni glavni predstavnici. Poetika moderne (impresionizam i simbolizam).

Šarl Bodler: Veze, Albatros

Artur Rembo: Ofelija

Stefan Malarme: Labud

Pol Verlen: Mesečina

Anton Pavlovič Čehov: Ujka Vanja

Bogdan Popović: Antologija novije srpske lirike (Predgovor)

Aleksa Šantić: Moja otadžbina, Pretprazničko veče, Veče na školju

Jovan Dučić: Zalazak sunca, Suncokreti, Jablanovi

Milan Rakić: Jasika, Iskrena pesma, Dolap, Nasleđe

Sima Pandurović: Svetkovina, Rodna gruda

Antun Gustav Matoš: Jesenje veče, Notturno

Bora Stanković: Koštana, Nečista krv

Jovan Skerlić: O Koštani

Petar Kočić: Mračajski proto, Jazavac pred sudom

Ivan Cankar: Kralj Betajnove

II. MEĐURATNA I RATNA KNJIŽEVNOST (38)

Evropska književnost u prvim decenijama XX veka (pojam i osobenosti i značaj); manifesti futurizma, ekspresionizma i nadrealizma; književni pokreti i struje u jugoslovenskim književnostima između dva rata (ekspresionizam, nadrealizam, socijalna literatura). Ratna književnost.

Vladimir Majakovski: Oblak u pantalonama

Federiko Garsija Lorka: Romansa mesečarka

Rabidrant Tagora: Gradinar

Milutin Bojić: Plava grobnica

Dušan Vasiljev: Čovek peva posle rata

Miloš Crnjanski: Sumatra, Seobe I deo

Momčilo Nastasijević: Tuga u kamenu

Ivo Andrić: Ex ponto

Tin Ujević: Svakidašnja jadikovka, Kolajne (izbor)

Kosta Racin: Berači duvana

Isak Samokovlija: Rafina avlija

Veljko Petrović: Salašar

Rastko Petrović: Ljudi govore

Isidora Sekulić: Gospa Nola

Miroslav Krleža: Gospoda Glembajevi

Dobriša Cesarić: Oblak, Povratak

Oskar Davičo: Hana (izbor)

Ivan Goran Kovačić: Jama

III. LEKTIRA (13)

Izbor iz lirike evropske moderne: (Rilke, A. Blok, Apoliner).

Izbor iz međuratne poezije (D. Maksimović, R. Petrović, M. Dedinac, R. Drainac, S. Vinaver).

Franc Kafka: Proces

Ernest Hemingvej: Starac i more

Ivo Andrić: Na Drini ćuprija

Mihail A. Šolohov: Tihi Don (izbor)

IV. KNJIŽEVNOTEORIJSKI POJMOVI

Na navedenim delima ponavljaju se, proširuju, usvajaju i sistematizuju osnovni književnoteorijski pojmovi.

Lirika. Moderna lirska pesma (struktura). Pesma u prozi.

Stih: jedanaesterac, dvanaesterac, slobodan stih. Sredstva književnoumetničkog izražavanja (stilske figure), metonimija, sinegdoha, paradoks, aluzija, apostrofa, retorsko pitanje, inverzija, elipsa, refren.

Epika. Oblici umetničkog izražavanja: pričanje (naracija), opisivanje (deskripcija), dijalog, monolog, unutrašnji monolog, doživljeni govor, piščev komentar; kazivanje u prvom, drugom i trećem licu.

Drama: Drama u užem smislu (osobine): moderna drama, (psihološka, simbolistička, impresionistička); dramska situacija; scenski jezik (vizuelni i akustični scenski znakovi); publika, glumac, gluma, režija, lektor, scenograf.

B. JEZIK (34)

I. GRAĐENJE REČI

Osnovni pojmovi o izvođenju (derivaciji) reči. Važniji modeli za izvođenje imenica, prideva i glagola.

Osnovni pojmovi o građenju složenica. Polusloženice. Pravopisna rešenja.

II. LEKSIKOLOGIJA (SA ELEMENTIMA TERMINOLOGIJE I FRAZEOLOGIJE)

Značenjski (semantički) i formalni odnosi među leksemama: sinonimija; antonimija; polisemija i homonimija; metaforična i metonimijska značenja.

Stilska vrednost leksema: leksika i funkcionalni stilovi; poetska leksika, varijanska leksika, dijalektizmi i regionalizmi; arhaizmi i istorizmi; neologizmi; žargonizmi; vulgarizmi (povezati sa upotrebom rečnika).

Reči iz stranih jezika i kalkovi (doslovne prevedenice) i odnos prema njima. Rečnici stranih reči. Razumevanja najvažnijih prefiksa (i prefiksoida) i sufiksa (i sufiksoida) poreklom iz klasičnih jezika.

Osnovni pojmovi o terminologiji i terminima. Terminološki rečnici.

Osnovni pojmovi o frazeologiji i frazeološkim jedinicama. Stilska vrednost frazeoloških jedinica. Klišei i pomodni izrazi.

III. SINTAKSA

Rečenice u širem smislu (komunikativne rečenice) i rečenice u užem smislu (predikatske rečenice).

Reči (lekseme i morfosintaksičke reči). Identifikovanje morfosintaksičkih reči. Pune reči (imeničke, pridevske i priloške i glagoli) i pomoćne reči (predlozi, veznici i rečce).

Sintagma. Vrste sintagmi (imeničke, pridevske, priloške glagolske sintagme).

Osnovne konstrukcije (i njihovi modeli) predikatske rečenice: subjektivno-predikatska konstrukcija, rekcijske konstrukcije (s pravim i nepravim objektom), kopulativne konstrukcije (s imenskim i priloškim predikativom), konstrukcije sa semikopulativnim glagolima (dopunskim predikativima). Priloške odredbe.

Bezlične rečenice. Rečenice s logičkim (semantičkim) subjektom.

Rečenice s pasivnom konstrukcijom. Rečenice s bezličnom konstrukcijom.

Imeničke sintagme. Tipovi atributa. Apozitiv i apozicija.

IV. PRAVOPIS

Transkripcija reči iz stranih jezika (osnovni principi i primeri).

V. KULTURA IZRAŽAVANJA (20)

I. USMENO IZRAŽAVANJE

Kazivanje i recitovanje napamet naučenih književno-umetničkih tekstova.

Izveštavanje o društvenim i kulturnim zbivanjima. Komentarisanje (sportskih takmičenja, kulturnih manifestacija, društvenih zbivanja).

Stilistika. Funkcionalni stilovi: publicistički.

II. PISMENO IZRAŽAVANJE

Stilistika. Leksička sinonimija i višeznačnost reči, izbor reči (preciznost). Pojačavanje i ublažavanje iskaza; obično, ublaženo i uvećano značenje reči; prenesena značenja reči (figurativna upotreba imenica, glagola i prideva).

Pismene vežbe: novinarska vest, članak, izveštaj, intervju komentar i dr. Prikaz književno-scenskog ili filmskog dela. Uvežbavanje tehnike izrade pismenih sastava.

Domaći pismeni zadaci (čitanje i analiza na času).

Četiri pismena zadatka.

IV razred

(4 časa nedeljno, 128 časova godišnje)**

SADRŽAJI PROGRAMA

A. KNJIŽEVNOST (80)

I. PROUČAVANJE KNJIŽEVNOG DELA (26)

Slojevita struktura književnoumetničkog dela

Sloj zvučanja

Sloj značenja

Sloj sveta dela (predmetnosti)

Sloj ideja

Dinamičnost strukture.

Metodologija proučavanja književnosti

Metodi:

Pozitivistički

Psihološki

Fenomenološki

Strukturalistički

Teorija recepcije

Pluralizam metoda i njihov suodnos.

Smisao i zadaci proučavanja književnosti

Stvaranje književnoumetničkog dela i proučavanje književnosti (stvaralački, produktivni i teorijski odnosi prema književnoj umetnosti).

Čitalac, pisac i književno delo. Književna kultura.

Književna kultura

Dela za obradu

Desanka Maksimović: Tražim pomilovanje (izbor)

Vasko Popa: Kalenić, (izbor) Kora

Branko Miljković: Vatra i ništa (izbor)

Branko Ćopić: Bašta sljezove boje

Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba

Samjuel Beket: Čekajući Godoa

II. SAVREMENA KNJIŽEVNOST (34)

Bitna obeležja i najznačajniji predstavnici evropske i jugoslovenske književnosti

Alber Kami: Stranac

Luis Borhes: Čekanje (kratka priča)

Stevan Raičković: Septembar, Kamena uspavanka (izbor)
Miodrag Pavlović: Rekvijem

Vesna Parun: Ti koja imaš nevinije ruke

Blažo Koneski: Vezilja

Ivo Andrić: Prokleta avlija

Meša Selimović: Derviš i smrt

Mihajlo Lalić: Lelejska gora

Dobrica Ćosić: Koreni, Vreme smrti

Antonije Isaković: Kroz granje nebo

Aleksandar Tišma: Upotreba čoveka

Ranko Marinković: Ruke (novela)

Danilo Kiš: Enciklopedija mrtvih

Dušan Kovačević: Balkanski špijun

III. LEKTIRA (20)

Viljem Šekspir: Hamlet

Volfgang Gete: Faust

Fjodor M. Dostojevski: Zločin i kazna ili Braća Karamazovi

Mihail Bulgakov: Majstor i Margarita

Milorad Pavić: Hazarski rečnik

Izbor iz svetske lirike XX veka (Odn, Sezar, Prever, Pasternak, Ahmatova, Cvetajeva, Brodski, Sengor, Sajfers).

Izbor iz savremene jugoslovenske književnosti (B. Pekić, M. Bećković i dr.).

Izbor književnih kritika i eseja (I. Sekulić, B. Mihajlović, P. Džadžić, M. Pavlović, N. Milošević, S. Lukić).

IV. KNJIŽEVNOTEORIJSKI POJMOVI

Na navedenim delima ponavljaju se, proširuju, usvajaju i sistematizuju osnovni književnoteorijski pojmovi.

Lirika. Lirsko izražavanje: stvaralačke mogućnosti posredovanja jezika između svesti i zbilje; asocijativno povezivanje raznorodnih pojmova; sugerisanje, podsticanje i upućivanje; čitaočeva recepcija; jedinstvo zvukova, ritmova, značenja i smisla.

Epika: Strukturni činioci proznog književnoumetničkog dela: objektivno i subjektivno pripovedanje; fiktivni pripovedač; pomeranje pripovedačevog gledišta; sveznajući pripovedač; tok svesti; umetničko vreme; umetnički prostor; načelo integracije.

Tipovi romana: roman lika, prostora, stepenasti, prstenasti, paralelni; roman toka svesti; roman - esej; defabuliziran roman.

Drama: Struktura i kompozicija drame; antidrama; antijunak.

Drama i pozorište, radio, televizija, film.

Putopis. Esej. Književna kritika.

B. JEZIK (30)

I. SINTAKSA

Padežni sistem. - Pojam padežnog sistema i predloško-padeških konstrukcija. Osnove imeničke, pridevske i priloške vrednosti padežnih odnosno predloško-padežnih konstrukcija. Padežna sinonimija. Polivalentnost padeža. Predloški izrazi.

Kongruencija: definicija i osnovni pojmovi; gramatička i semantička kongruencija.

Sistem zavisnih rečenica. Obeležja zavisnih rečenica. Tri osnovna tipa vrednosti zavisnih rečenica (imeničke, pridevske i priloške zavisne rečenice). Glavne vrste zavisnih rečenica: izrične (sa upravnim i neupravnim govorom), odnosne, mesne, vremenske, uzročne, uslovne, dopusne, namerne, poredbene i posledične. Veznički izrazi.

Sistem nezavisnih rečenica. Opšti pojmovi o vrstama nezavisnih rečenica, njihovim obeležjima i funkcijama. Obaveštajne, upitne, zapovedne, željne i uzvične rečenice.

Osnovni pojmovi o negaciji.

Glagolski vid. Glavna vidska značenja i način njihovog obeležavanja.

Glagolska vremena i glagolski načini - osnovni pojmovi. Vremenska i modalna značenja ličnih glagolskih oblika; prezenta, perfekta, krnjeg perfekta, aorista, imperfekta, pluskvamperfekta, futura, futura drugog, kondicionala (potencijala) i imperativa.

Naporedne konstrukcije (koordinacija). Pojam naporednog odnosa. Obeležavanje naporednog odnosa. Glavni tipovi naporednih konstrukcija: sastavne, rastavne, suprotne, isključne, zaključne i gradacione.

Raspoređivanje sintaksičkih jedinica (osnovni pojmovi).

Informativna aktualizacija rečenice i načini njenog obeležavanja (osnovni pojmovi).

Komunikativna kohezija. Načini uspostavljanja veza među delovima teksta.

Specijalni tipovi nezavisnih rečenica. (Evo autobusa! Požar! Strašnog li vremena! i dr.).

Pragmatika. Govorni činovi. Struktura razgovora i teksta.

II. OPŠTI POJMOVI O JEZIKU

Evolucija jezika: Razvoj jezika u ljudskoj vrsti, u društvu i kod pojedinca. Nastanak i razvoj pisma.

Jezik, kultura i društvo: Jezik i druge društvene kategorije. Višejezičnost. Stavovi prema jeziku.

Tipovi jezika: Jezici u svetu. Jezička srodnost. Jezički tipovi i jezičke univerzalije.

III. PRAVOPIS

Interpunkcija

V. KULTURA IZRAŽAVANJA (18)

I. USMENO IZRAŽAVANJE

Retorika (pojam i vrste); istorijat i podela; razgovor, govor. Odnos između govornika i auditorija. Vežbe javnog govorenja pred auditorijom (upotreba podsetnika, improvizovano izlaganje; korišćenje mikrofona).

II. PISMENO IZRAŽAVANJE

Stilistika: funkcionalni stilovi: administrativno-poslovni (molba, žalba, poslovno pismo).

Oblici pismenog izražavanja: prikaz, osvrt, rasprava, književne paralele, esej (vežbanja).

Pravopis: interpunkcija (vežbanja).

Domaći pismeni zadaci složenijih zahteva (čitanje i analiza na času).

Četiri pismena zadatka godišnje.

Društveno-jezički smer

II razred

(4 časa nedeljno, 148 časova godišnje)**

SADRŽAJI PROGRAMA

A. KNJIŽEVNOST (91)

I. PROSVETITELJSTVO (9)

Prosvetiteljstvo - reformatorski pokret u Evropi: kult razuma progresa, prirodnog prava, osećajnosti; verska tolerancija. Geopolitički i duhovni okviri srpskog naroda (Velika seoba Srba). Između srednjovekovnih i modernih pojava u književnosti (barokne tendencije, G. St. Venclović, Z. Orfelin). Književnost epohe prosvetiteljstva (sentimentalizam, klasicizam).

Dositej Obradović: Pismo Haralampiju; Život i priključenija (I deo)

Jovan Sterija Popović: Tvrdica

II. ROMANTIZAM (45)

Poetika romantizma (V. Igo - "Predgovor Kromvelu" - odlomak)

Džordž Gordon Bajron: Čajld Harold (odlomak)

Aleksandar Sergejevič Puškin: Cigani, Evgenije Onjegin (odlomci)

Šandor Petefi: Sloboda sveta

Henrih Hajne: Lorelaj

Vuk Stefanović Karadžić: reformator jezika i pravopisa (iz Predgovora Srpskom rječniku); leksikograf (Srpski rječnik), sakupljač narodnih umotvorina (O podjeli i postanju narodnih pjesama); književni kritičar i polemičar (Kritika na roman "Ljubomir u Jelisiumu"): pisac - istoričar, biograf (Žitije Hajduk-Veljka Petrovića).

Petar Petrović Njegoš: Gorski vijenac

Branko Radičević: Kad mlidija umreti, Đački rastanak

Đura Jakšić: Orao, Veče, Ponoć, Jelisaveta kneginja crnogorska (odlomak)

Jovan Jovanović Zmaj: Đulići, Đulići uveoci, Jututunska narodna himna

Laza Kostić: Među javom i med snom, Santa Maria della Salute

Ivan Mažuranić: Smrt Smail-age Čengića

France Prešern: Sonetni venac

III. REALIZAM (27)

Onore de Balzak: Čiča Gorio

Nikolaj Vasiljevič Gogolj: Revizor

Gi de Mopasan: Dva prijatelja (novela)

Jakov Ignjatović: Večiti mladoženja

Milovan Glišić: Glava šećera

Laza Lazarević: Vetar

Radoje Domanović: Danga, Vođa

Stevan Sremac: Zona Zamfirova

Branislav Nušić: Narodni poslanik

Simo Matavulj: Povareta, Bakonja fra-Brne (odlomak, Izbor)

Vojislav Ilić: Sivo, sumorno nebo, Jutro na Hisaru, Zapušteni istočnik

Silvije Strahimir Kranjčević: Mojsije

Janko Kersnik: Seljakova smrt

IV. LEKTIRA (10)

Lav Nikolajevič Tolstoj: Ana Karenjina ili Rat i mir

Ivo Andrić: Most na Žepi i druge pripovetke

Dragoslav Mihailović: Kad su cvetale tikve

V. KNJIŽEVNOTEORIJSKI POJMOVI

Na navedenim delima ponavljaju se, proširuju, usvajaju i sistematizuju osnovni književnoteorijski pojmovi.

Realistička pripovetka i roman.

Romantično, realistično, humoristično, satirično, groteskno.

Sredstva umetničkog izražavanja (stilske figure): metafora, personifikacija, alegorija, ironija, sarkazam, asindet, polisindet, anafora, epifora; simploha, onomatopeja, aliteracija, asonanca, igra rečima.

Pismo, autobiografija, sonet, sonetni venac.

Lirsko-epska poezija (balada, romansa, poema).

B. JEZIK (30)

I. KNJIŽEVNI JEZIK

Ćirilica i latinica, ekavski i ijekavski izgovor.

Funkcionalni stilovi srpskog književnog jezika.

Osnovni principi jezičke kulture. Priručnici za negovanje jezičke kulture (i način njihovog korišćenja).

Jezička situacija u Jugoslaviji. Principi jezičke ravnopravnosti. Jezička tolerancija.

II. MORFOLOGIJA (U UŽEM SMISLU)

Vrste reči. Promenljive i nepromenljive reči. Morfološke i klasifikacione kategorije reči.

Imenice. Imeničke kategorije (padež i broj; rod). Vrste imenica. Osnovno o deklinaciji imenica.

Pridevi. Pridevske kategorije (rod, broj, padež, vid, stepen poređenja). Vrste prideva. Osnovne karakteristike deklinacije i komparacije prideva.

Zamenice. Imeničke zamenice: lične zamenice; nelične imeničke zamenice (zamenice ko, što itd.). Pridevske zamenice. Osnovno o promeni zamenica.

Brojevi: glavni i redni brojevi. Vrste glavnih brojeva: osnovni brojevi, zbirni brojevi, brojne imenice na -ica (dvojica, trojica itd.), brojni pridevi (jedni, -e, -a, dvoji, -e, -a, itd.).

Prilozi. Vrste priloga.

Pomoćne reči: predlozi, veznici i rečce. Uzvici.

III. PRAVOPIS

Sastavljeno i rastavljeno pisanje reči. Pravopisni znaci. Skraćenice. Rastavljanje reči na kraju retka.

V. KULTURA IZRAŽAVANJA (27)

I. USMENO IZRAŽAVANJE

Pričanje događaja i doživljaja (prikazivanje osećanja).

Opisivanje bića, predmeta, radnji, pojava (tačno, verno, sažeto).

Samostalno izlaganje u funkciji interpretacije književnog teksta. Uočavanje jezičkih postupaka i stilogenih mesta književnog teksta (čitanjem i obrazlaganjem). Dijalog u funkciji obrade teksta.

Izražajno kazivanje napamet naučenih lirskih pesama i kraćih monoloških tekstova. Dosledno usvajanje ortoepske norme i usvajanje veštine govorenja.

Stilske vežbe. Funkcionalni stilovi: naučni.

II. PISMENO IZRAŽAVANJE

Pravopisne vežbe: pisanje brojeva i odričnih oblika glagola. Pisanje skraćenica.

Pismeni sastavi: Izrada plana pismenog sastava, usavršavanje teksta; pisanje poboljšane verzije pismenog sastava (unošenje novih podataka, otklanjanje beznačajnih pojedinosti).

Četiri školska pismena zadatka.

III razred

(5 časova nedeljno, 180 časova godišnje)**

SADRŽAJI PROGRAMA

A. KNJIŽEVNOST (110)

I. MODERNA (45)

Moderna u evropskoj i srpskoj književnosti. Poetika moderne (impresionizam i simbolizam).

Šarl Bodler: Veze, Albatros

Artur Rembo: Ofelija

Stefan Malarme: Labud

Pol Verlen: Mesečina

Anton Pavlovič Čehov: Ujka Vanja

Bogdan Popović: Antologija novije srpske lirike (Predgovor)

Aleksa Šantić: Moja otadžbina, Pretprazničko veče, Veče na školju

Jovan Dučić: Zalazak sunca, Suncokreti, Jablanovi

Milan Rakić: Jasika, Iskrena pesma, Dolap, Nasleđe

Vladislav Petković Dis: Tamnica, Možda spava, Nirvana

Sima Pandurović: Svetkovina, Rodna gruda

Antun Gustav Matoš: Jesenje veče, Notturno

Borisav Stanković: U noći, Koštana, Nečista krv

Jovan Skerlić: O Koštani

Petar Kočić: Mračajski proto, Jazavac pred sudom

Ivan Cankar: Kralj Betajnove

II. MEĐURATNA I RATNA KNJIŽEVNOST (45)

Evropska književnost u prvim decenijama XX veka (pojam osobenosti i značaj); manifesti futurizma, ekspresionizma i nadrealizma; književni pokreti i struje u jugoslovenskim književnostima između dva rata (ekspresionizam, nadrealizam, socijalna literatura). Ratna književnost.

Vladimir Majakovski: Oblak u pantalonama

Federiko Garsija Lorka: Romansa mesečarka

Rabidrant Tagora: Gradinar

Milutin Bojić: Plava grobnica

Dušan Vasiljev: Čovek peva posle rata

Miloš Crnjanski: Sumatra, Stražilovo, Seobe I deo

Ivo Andrić: Ex ponto

Momčilo Nastasijević: Tuga u kamenu

Tin Ujević: Svakidašnja jadikovka, Kolajna (izbor)

Kosta Racin: Berači duvana

Isak Samokovlija: Rafina avlija

Veljko Petrović: Salašar

Rastko Petrović: Ljudi govore

Isidora Sekulić: Hronika palanačkog groblja (Gospa Nola)

Miroslav Krleža: Gospoda Glembajevi

Dobriša Cesarić: Oblak, Povratak

Oskar Davičo: Hana (izbor)

Ivan Goran Kovačić: Jama

III. LEKTIRA (20)

Izbor iz lirike evropske moderne: (Rilke, A. Blok, Apoliner).

Izbor iz međuratne poezije (D. Maksimović, R. Petrović, M. Dedinac, R. Drainac, S. Vinaver).

Franc Kafka: Proces

Ernest Hemingvej: Starac i more

Ivo Andrić: Na Drini ćuprija

Mihail A. Šolohov: Tihi Don (izbor)

IV. KNJIŽEVNOTEORIJSKI POJMOVI

Na navedenim delima ponavljaju se, proširuju, usvajaju i sistematizuju osnovni književnoteorijski pojmovi.

Lirika. Moderna lirska pesma (struktura). Pesma u prozi.

B. JEZIK (35)

I. GRAĐENJE REČI

Osnovni pojmovi o izvođenju (derivaciji) reči. Važniji modeli za izvođenje imenica, prideva i glagola.

Osnovni pojmovi o građenju složenica. Polusloženice. Pravopisna rešenja.

II. LEKSIKOLOGIJA (SA ELEMENTIMA TERMINOLOGIJE I FRAZEOLOGIJE)

Značenjski (semantički) i formalni odnosi među leksemama: sinonimija; antonimija; polisemija i homonimija; metaforična i metonimijska značenja.

Stilska vrednost leksema: leksika i funkcionalni stilovi; poetska leksika, varijantska leksika, dijalektizmi i regionalizmi; arhaizmi i istorizmi; neologizmi; žargonizmi; vulgarizmi (povezati sa upotrebom rečnika).

Osnovni pojmovi o terminologiji i terminima. Terminološki rečnici.

Osnovni pojmovi o frazeologiji i frazeološkim jedinicama. Stilska vrednost frazeoloških jedinica. Klišei i pomodni izrazi.

III. SINTAKSA

Rečenice u širem smislu (komunikativne rečenice) i rečenice u užem smislu (predikatske rečenice).

Reči (lekseme i morfosintaksičke reči). Identifikovanje morfosintaksičkih reči. Pune reči (imeničke, pridevske i priloške reči i glagoli) i pomoćne reči (predlozi, veznici i rečce).

Sintagma. Vrste sintagmi (imeničke, pridevske, priloške glagolske sintagme).

Osnovne konstrukcije (i njihovi modeli) predikatske rečenice: subjekatsko-predikatska konstrukcija, rekcijske konstrukcije (s pravim i nepravim objektom), kopulativne konstrukcije (s imenskim i priloškim predikativom), konstrukcije sa semikopulativnim glagolima (dopunskim predikativima). Priloške odredbe.

Bezlične rečenice. Rečenice s logičkim (semantičkim) subjektom.

Rečenice s pasivnom konstrukcijom. Rečenice s bezličnom konstrukcijom.

Imeničke sintagme. Tipovi atributa. Apozitiv i apozicija.

IV. PRAVOPIS

Transkripcija reči iz stranih jezika (osnovni principi i primeri).

V. KULTURA IZRAŽAVANJA (35)

I. USMENO IZRAŽAVANJE

Kazivanje i recitovanje napamet naučenih književno-umetničkih tekstova.

Izveštavanje o društvenim i kulturnim zbivanjima. Komentarisanje (sportskih takmičenja, kulturnih manifestacija, društvenih zbivanja).

Stilistika. Funkcionalni stilovi: publicistički.

II. PISMENO IZRAŽAVANJE

Stilistika. Leksička sinonimija i višeznačnost reči, izbor reči (preciznost). Pojačavanje i ublažavanje iskaza; obično ublaženo i uvećano značenje reči; prenesena značenja reči (figurativna upotreba imenica, glagola i prideva).

Pismene vežbe: novinarska vest, članak, izveštaj, intervju komentar i dr. Prikaz književno-scenskog ili filmskog dela. Uvežbavanje tehnike izrade pismenih sastava.

Domaći pismeni zadaci (čitanje i analiza na času).

Četiri pismena zadatka.

IV razred

(5 časova nedeljno, 160 časova godišnje)**

SADRŽAJI PROGRAMA

A. KNJIŽEVNOST (95)

I. PROUČAVANJE KNJIŽEVNOG DELA (35)

Slojevita struktura književnoumetničkog dela

Sloj zvučanja

Sloj značenja

Sloj sveta dela (prikaznih predmeta)

Sloj ideja

Dinamičnost strukture.

Metodologija proučavanja književnosti

Metodi:

Pozitivistički

Psihološki

Fenomenološki

Strukturalistički

Teorija recepcije

Pluralizam metoda i njihov suodnos.

Smisao i zadaci proučavanja književnosti

Stvaranje književnoumetničkog dela i proučavanje književnosti (stvaralački, produktivni i teorijski odnosi prema književnosti).

Čitalac, pisac i književno delo. Književna kultura.

Dela za obradu

Desanka Maksimović: Tražim pomilovanje (izbor)

Vasko Popa: Kalenić, Manasija, Kora (izbor)

Branko Miljković: Vatra i ništa (izbor)

Branko Ćopić: Bašta sljezove boje (izbor)

Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba

Vilijam Fokner: Buka i bes

Samjuel Beket: Čekajući Godoa

II. SAVREMENA KNJIŽEVNOST (40)

Bitna obeležja i najznačajniji predstavnici evropske i jugoslovenske književnosti

Alber Kami: Stranac

Luis Borhes: Čekanje (kratka priča)

Stevan Raičković: Septembar, Kamena uspavanka (izbor)

Miodrag Pavlović: Naučite pjesan, Rekvijem

Vesna Parun: Ti koja imaš nevinije ruke

Blaže Koneski: Vezilja

Edvard Kocbek: Reči umiru

Ivo Andrić: Prokleta avlija

Meša Selimović: Derviš i smrt

Mihajlo Lalić: Lelejska gora

Dobrica Ćosić: Koreni, Vreme smrti

Aleksandar Tišma: Upotreba čoveka

Antonije Isaković: Kroz granje nebo

Danilo Kiš: Enciklopedija mrtvih

Ranko Marinković: Ruke (novela)

Dušan Kovačević: Balkanski špijun

III. LEKTIRA (20)

Viljem Šekspir: Hamlet

Volfgang Gete: Faust

Fjodor M. Dostojevski: Zločin i kazna ili Braća Karamazovi

Milorad Pavić: Hazarski rečnik

Izbor iz svetske lirike XX veka (Odn, Sezar, Prever, Pasternak, Ahmatova, Cvetajeva, Brodski, Sengor, Sajfers).

Izbor iz savremene jugoslovenske književnosti (B. Šćepanović, M. Bećković i dr.).

Izbor književnih kritika i eseja (I. Sekulić, B. Mihajlović, P. Džadžić, M. Pavlović, N. Milošević, S. Lukić).

IV. KNJIŽEVNOTEORIJSKI POJMOVI

Na navedenim delima ponavljaju se, proširuju, usvajaju i sistematizuju osnovni književnoteorijski pojmovi.

Lirika. Lirsko izražavanje: stvaralačke mogućnosti posredovanja jezika između svesti i zbilje; asocijativno povezivanje raznorodnih pojmova; sugerisanje; podsticanje i upućivanje; čitaočeva recepcija; jedinstvo zvukova, ritmova, značenja i smisla.

Tipovi romana: roman lika, prostora, stepenasti, prstenasti, paralelni; roman toka svesti; roman - esej; defabuliziran roman.

Drama: Struktura i kompozicija drame; antidrama; antijunak.

Drama i pozorište, radio, televizija, film.

Putopis. Esej. Književna kritika.

B. JEZIK (35)

I. SINTAKSA

Padežni sistem. - Pojam padežnog sistema i predloško-padeških konstrukcija. Osnovne imeničke, pridevske i priloške vrednosti padežnih odnosno predloško-padežnih konstrukcija. Padežna sinonimija. Polivalentnost padeža. Predloški izrazi.

Kongruencija: definicija i osnovni pojmovi; gramatička i semantička kongruencija.

Sistem nezavisnih rečenica. Opšti pojmovi o vrstama nezavisnih rečenica, njihovim obeležjima i funkcijama. Obaveštajne, upitne, zapovedne, željne i uzvične rečenice.

Osnovni pojmovi o negaciji.

Glagolski vid. Glavna vidska značenja i način njihovog obeležavanja.

Glagolska vremena i glagolski načini - osnovni pojmovi. Vremenska i modalna značenja ličnih glagolskih oblika prezenta, perfekta, krnjeg perfekta, aorista, imperfekta, pluskvamperfekta, futura, futura drugog, kondicionala (potencijala) i imperativa.

Raspoređivanje sintaksičkih jedinica (osnovni pojmovi).

Informativna aktualizacija rečenice i načini njenog obeležavanja (osnovni pojmovi).

Komunikativna kohezija. Načini uspostavljanja veza među delovima teksta.

Specijalni tipovi nezavisnih rečenica. (Evo autobusa! Požar! Strašnog li vremena! i dr).

Pragmatika. Govorni činovi. Struktura razgovora i teksta.

II. OPŠTI POJMOVI O JEZIKU

Evolucija jezika: Razvoj jezika u ljudskoj vrsti, u društvu i kod pojedinca. Nastanak i razvoj pisma.

Jezik, kultura i društvo: Jezik i druge društvene kategorije. Višejezičnost. Stavovi prema jeziku.

Tipovi jezika: Jezici u svetu. Jezička srodnost. Jezički tipovi i jezičke univerzalije.

III. PRAVOPIS

Interpunkcija

V. KULTURA IZRAŽAVANJA (30)

I. USMENO IZRAŽAVANJE

II. PISMENO IZRAŽAVANJE

Stilistika: funkcionalni stilovi: administrativno-poslovni (molba, žalba, poslovno pismo).

Oblici pismenog izražavanja: prikaz, osvrt, rasprava, književne paralele, esej (vežbanja).

Pravopis: interpunkcija (vežbanja).

Domaći pismeni zadaci složenijih zahteva (čitanje i analiza na času).

Četiri pismena zadatka godišnje.

Prirodno-matematički smer

II razred

(3 časa nedeljno, 111 časova godišnje)**

SADRŽAJI PROGRAMA

A. KNJIŽEVNOST (75)

I. PROSVETITELJSTVO (9)

Dositej Obradović: Pismo Haralampiju; Život i priključenija (I deo)

Jovan Sterija Popović: Tvrdica

II. ROMANTIZAM (35)

Poetika romantizma (V. Igo - "Predgovor Kromvelu" - odlomak)

Džordž Gordon Bajron: Čajld Harold (odlomak)

Aleksandar Sergejevič Puškin: Cigani, Evgenije Onjegin (odlomci)

Šandor Petefi: Sloboda sveta

Henrih Hajne: Lorelaj

Vuk Stefanović Karadžić: reformator jezika i pravopisa (iz Predgovora Srpskom rječniku); leksikograf (Srpski rječnik), sakupljač narodnih umotvorina (O podjeli i postanju narodnih pjesama); književni kritičar i polemičar (Kritika na roman "Ljubomir u Jelisiumu"); pisac - istoričar, biograf (Žitije Hajduk-Veljka Petrovića).

Petar Petrović Njegoš: Gorski vijenac

Branko Radičević: Kad mlidija'umreti, Đački rastanak

Đura Jakšić: Orao, Veče, Ponoć

Jovan Jovanović Zmaj: Đulići, Đulići uveoci, Jututunska narodna himna

Laza Kostić: Među javom i med snom, Santa Maria della Salute

Ivan Mažuranić: Smrt Smail-age Čengića

France Prešern: Sonetni venac

III. REALIZAM (25)

Onore de Balzak: Čiča Gorio

Nikolaj Vasiljevič Gogolj: Revizor

Gi de Mopasan: Dva prijatelja (novela)

Jakov Ignjatović: Večiti mladoženja

Milovan Glišić: Glava šećera

Laza Lazarević: Vetar

Radoje Domanović: Danga

Stevan Sremac: Zona Zamfirova

Branislav Nušić: Narodni poslanik

Simo Matavulj: Povareta

Vojislav Ilić: Grm, Sivo, sumorno nebo, Tibulo

Silvije Strahimir Kranjčević: Mojsije

IV. LEKTIRA (6)

Lav Nikolajevič Tolstoj: Ana Karenjina ili Rat i mir

Ivo Andrić: Most na Žepi i druge pripovetke

Dragoslav Mihailović: Kad su cvetale tikve

V. KNJIŽEVNOTEORIJSKI POJMOVI

Na navedenim delima ponavljaju se, proširuju, usvajaju i sistematizuju osnovni književnoteorijski pojmovi.

Realistička pripovetka i roman.

Romantično, realistično, humoristično, satirično, groteskno.

Pismo, autobiografija, sonet, sonetni venac.

Lirsko-epska poezija (balada, romansa, poema).

B. JEZIK (24)

I. KNJIŽEVNI JEZIK

Ćirilica i latinica, ekavski i ijekavski izgovor.

Osnovni principi jezičke kulture. Priručnici za negovanje jezičke kulture (i način njihovog korišćenja).

Jezička situacija u Jugoslaviji. Principi jezičke ravnopravnosti. Jezička tolerancija.

II. MORFOLOGIJA (U UŽEM SMISLU)

Vrste reči. Promenljive i nepromenljive reči.

Imenice. Imeničke kategorije (padež i broj; rod). Vrste imenica. Osnovno o deklinaciji imenica.

Pridevi. Pridevske kategorije (rod, broj, padež, vid, stepen poređenja). Vrste prideva. Osnovne karakteristike deklinacije i komparacije prideva.

Zamenice. Imeničke zamenice: lične zamenice; nelične imeničke zamenice (zamenice ko, što itd.). Pridevske zamenice. Osnovno o promeni zamenica.

Brojevi: glavni i redni brojevi. Vrste glavnih brojeva: osnovni brojevi, zbirni brojevi, brojne imenice na -ica (dvojica, trojica itd.), brojni pridevi (jedni, -e, -a, dvoji, -e, -a, itd.).

Prilozi. Vrste priloga.

Pomoćne reči: predlozi, veznici i rečce. Uzvici.

III. PRAVOPIS

Sastavljeno i rastavljeno pisanje reči. Pravopisni znaci. Skraćenice. Rastavljanje reči na kraju retka.

V. KULTURA IZRAŽAVANJA (12)

I. USMENO IZRAŽAVANJE

Pričanje događaja i doživljaja (prikazivanje osećanja).

Opisivanje bića, predmeta, radnji, pojava (tačno, verno, sažeto).

Samostalno izlaganje u funkciji interpretacije književnog teksta. Uočavanje jezičkih postupaka i stilogenih mesta književnog teksta (čitanjem i obrazlaganjem). Dijalog u funkciji obrade teksta.

Izražajno kazivanje napamet naučenih lirskih pesama i kraćih monoloških tekstova. Dosledno usvajanje ortoepske norme i usvajanje veštine govorenja.

Stilske vežbe. Funkcionalni stilovi: naučni.

II. PISMENO IZRAŽAVANJE

Pravopisne vežbe: pisanje brojeva i odričnih oblika glagola. Pisanje skraćenica.

Pismeni sastavi: Izrada plana pismenog sastava, usavršavanje teksta; pisanje poboljšane verzije pismenog sastava (unošenja novih podataka, otklanjanje beznačajnih pojedinosti).

Četiri školska pismena zadatka.

III razred

(3 časa nedeljno, 108 časova godišnje)**

SADRŽAJI PROGRAMA

A. KNJIŽEVNOST (69)

I. MODERNA (29)

Moderna u evropskoj i srpskoj književnosti.

Poetike moderne (impresionizam i simbolizam).

Šarl Bodler: Albatros

Anton Čehov: Ujka Vanja

Bogdan Popović: Antologija novije srpske lirike

Aleksa Šantić: Pretprazničko veče, Veče na školju

Jovan Dučić: Zalazak sunca, Jablanovi

Milan Rakić: Iskrena pesma, Dolap

Vladislav Petković Dis: Tamnica, Možda spava

Sima Pandurović: Svetkovina

Antun Gustav Matoš: Jesenje veče

Bora Stanković: Koštana, Nečista krv

Jovan Skerlić: O Koštani

Petar Kočić: Mračajski proto

Ivan Cankar: Kralj Betajnove

II. MEĐURATNA I RATNA KNJIŽEVNOST (30)

Vladimir Majakovski: Oblak u pantalonama

Federiko Garsija Lorka: Romansa mesečarka

Rabidrant Tagora: Gradinar

Milutin Bojić: Plava grobnica

Dušan Vasiljev: Čovek peva posle rata

Miloš Crnjanski: Sumatra, Seobe I

Ivo Andrić: Ex ponto

Momčilo Nastasijević: Tuga u kamenu

Tin Ujević: Svakidašnja jadikovka

Kosta Racin: Berači duvana

Isak Samokovlija: Rafina avlija

Veljko Petrović: Salašar

Rastko Petrović: Ljudi govore

Isidora Sekulić: Gospa Nola

Miroslav Krleža: Gospoda Glembajevi

Dobriša Cesarić: Oblak

Oskar Davičo: Hana (I pesma)

Ivan Goran Kovačić: Jama

III. LEKTIRA (10)

Izbor iz lirike evropske moderne: (Rilke, A. Blok, Apoliner).

Izbor iz međuratne poezije (D. Maksimović, R. Petrović).

Ernest Hemingvej: Starac i more

Ivo Andrić: Na Drini ćuprija

Mihail A. Šolohov: Tihi Don (odlomci)

IV. KNJIŽEVNOTEORIJSKI POJMOVI

Na navedenim delima ponavljaju se, proširuju, usvajaju i sistematizuju osnovni književnoteorijski pojmovi.

Lirika. Moderna lirska pesma (struktura). Pesma u prozi.

Stih: jedanaesterac, dvanaesterac, slobodan stih. Sredstva književnoumetničkog izražavanja (stilske figure), metonimija, sinegdoha, paradoks, aluzija, apostrofa, retorsko pitanje, inverzija, elipsa, refren.

B. JEZIK (25)

I. GRAĐENJE REČI

Osnovni pojmovi o izvođenju (derivaciji) reči. Važniji modeli za izvođenje imenica, prideva i glagola.

Osnovni pojmovi o građenju složenica. Polusloženice. Pravopisna rešenja.

II. LEKSIKOLOGIJA (SA ELEMENTIMA TERMINOLOGIJE I FRAZEOLOGIJE)

Značenjski (semantički) i formalni odnosi među leksemama: sinonimija; antonimija; polisemija i homonimija; metaforična i metonimijska značenja.

Reči iz stranih jezika i kalkovi (doslovne prevedenice), odnos prema njima. Rečnici stranih reči. Razumevanje najvažnijih prefiksa (i prefiksoida) i sufiksa (i sufiksoida) poreklom iz klasičnih jezika.

Osnovni pojmovi o terminologiji i terminima. Terminološki rečenici.

Osnovni pojmovi o frazeologiji i frazeološkim jedinicama. Stilska vrednost frazeoloških jedinica. Klišei i pomodni izrazi.

III. SINTAKSA

Sintaksičke jedinice; rečenice u širem smislu (komunikativne rečenice) i rečenice u užem smislu (predikatske rečenice); reči (lekseme i morfosintaksičke reči); sintagme (imeničke, pridevske, priloške i glagolske).

Osnovne konstrukcije (i njihovi modeli) predikatske rečenice: subjektivno-predikatska konstrukcija, rekcijske konstrukcije (s pravim i nepravim objektom), kopulativne semikatulativne konstrukcije (s imenskim i dopunskim predikativom).

Priloške odredbe. Bezlične rečenice.

Imeničke sintagme. Tipovi atributa. Apozitiv i apozicija.

IV. PRAVOPIS

Transkripcija reči iz stranih jezika (osnovni principi i primeri).

V. KULTURA IZRAŽAVANJA (19)

I. USMENO IZRAŽAVANJE

Kazivanje i recitovanje napamet naučenih književnoumetničkih tekstova.

Stilistika. Funkcionalni stilovi: publicistički.

II. PISMENO IZRAŽAVANJE

Stilistika. Leksička sinonimija i višeznačnost reči, izbor reči (preciznost). Pojačavanje i ublažavanje iskaza; obično, ublaženo i uvećano značenje reči; prenesena značenja reči (figurativna upotreba imenica, glagola i prideva).

Pismene vežbe: novinarska vest, članak, izveštaj, intervju komentar i dr. Prikaz književno-scenskog ili filmskog dela. Uvežbavanje tehnike izrade pismenih sastava.

Domaći pismeni zadaci (čitanje i analiza na času).

Četiri pismena zadatka.

IV razred

(4 časa nedeljno, 128 časova godišnje)**

SADRŽAJI PROGRAMA

A. KNJIŽEVNOST (80)

I. PROUČAVANJE KNJIŽEVNOG DELA (26)

Slojevita struktura književnoumetničkog dela

Sloj zvučanja

Sloj značenja

Sloj sveta dela (predmetnosti)

Sloj ideja

Dinamičnost strukture.

Metodologija proučavanja kjiževnosti

Metodi:

Pozitivistički.

Psihološki.

Fenomenološki.

Strukturalistički.

Teorija recepcije.

Pluralizam metoda i njihov suodnos.

Smisao i zadaci proučavanja književnosti

Stvaranje književnoumetničkog dela i proučavanje književnosti (stvaralački, produktivni i teorijski odnosi prema književnoj umetnosti).

Čitalac, pisac i književno delo. Književna kultura.

Književna kultura

Dela za obradu

Desanka Maksimović: Tražim pomilovanje (izbor)

Vasko Popa: Kalenić, Kora (izbor)

Branko Miljković: Vatra i ništa (izbor)

Branko Ćopić: Bašta sljezove boje

Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba

Samjuel Beket: Čekajući Godoa

II. SAVREMENA KNJIŽEVNOST (34)

Bitna obeležja i najznačajniji predstavnici evropske i jugoslovenske književnosti

Alber Kami: Stranac

Luis Borhes: Čekanje (kratka priča)

Stevan Raičković: Septembar, Kamena uspavanka (izbor)

Miodrag Pavlović: Rekvijem

Vesna Parun: Ti koja imaš nevinije ruke

Blažo Koneski: Vezilja

Edvard Kocbek: Reči umiru

Ivo Andrić: Prokleta avlija

Meša Selimović: Derviš i smrt

Mihajlo Lalić: Lelejska gora

Dobrica Ćosić: Koreni, Vreme smrti

Antonije Isaković: Kroz granje nebo

Aleksandar Tišma: Upotreba čoveka

Ranko Marinković: Ruke (novela)

Danilo Kiš: Enciklopedija mrtvih

Dušan Kovačević: Balkanski špijun

III. LEKTIRA (20)

Viljem Šekspir: Hamlet

Volfgang Gete: Faust

Fjodor M. Dostojevski: Zločin i kazna ili Braća Karamazovi

Mihail Bulgakov: Majstor i Margarita

Milorad Pavić: Hazarski rečnik

Izbor iz svetske lirike XX veka (Odn, Sezar, Prever, Pasternak, Ahmatova, Cvetajeva, Brodski, Sengor, Sajfers).

Izbor iz savremene jugoslovenske književnosti (B. Šćepanović, M. Bećković i dr.).

Izbor književnih kritika i eseja (I. Sekulić, B. Mihajlović, P. Džadžić, M. Pavlović, N. Milošević, S. Lukić).

IV. KNJIŽEVNOTEORIJSKI POJMOVI

Na navedenim delima ponavljaju se, proširuju, usvajaju i sistematizuju osnovni književnoteorijski pojmovi.

Tipovi romana: roman lika, prostora, stepenasti, prstenasti, paralelni; roman toka svesti; roman - esej; defabuliziran roman.

Drama: Struktura i kompozicija drame; antidrama; antijunak.

Drama i pozorište, radio, televizija, film.

Putopis. Esej. Književna kritika.

B. JEZIK (30)

I. SINTAKSA

Padežni sistem. - Pojam padežnog sistema i predloško-padeških konstrukcija. Osnove imeničke, pridevske i priloške vrednosti padežnih odnosno predloškopadežnih konstrukcija. Padežna sinonimija. Polivalentnost padeža. Predloški izrazi.

Kongruencija: definicija i osnovni pojmovi; gramatička i semantička kongruencija.

Sistem nezavisnih rečenica. Opšti pojmovi o vrstama nezavisnih rečenica, njihovim obeležjima i funkcijama. Obaveštajne, upitne, zapovedne, željne i uzvične rečenice.

Osnovni pojmovi o negaciji.

Glagolski vid. Glavna vidska značenja i način njihovog obeležavanja.

Raspoređivanje sintaksičkih jedinica (osnovni pojmovi).

Informativna aktualizacija rečenice i načini njenog obeležavanja (osnovni pojmovi).

Komunikativna kohezija. Načini uspostavljanja veza među delovima teksta.

Specijalni tipovi nezavisnih rečenica. (Evo autobusa! Požar! Strašnog li vremena! i dr.).

Pragmatika. Govorni činovi. Struktura razgovora i teksta.

II. OPŠTI POJMOVI O JEZIKU

Evolucija jezika: Razvoj jezika u ljudskoj vrsti, u društvu i kod pojedinca. Nastanak i razvoj pisma.

Jezik, kultura i društvo: Jezik i druge društvene kategorije. Višejezičnost. Stavovi prema jeziku.

Tipovi jezika: Jezici u svetu. Jezička srodnost. Jezički tipovi i jezičke univerzalije.

III. PRAVOPIS

Interpunkcija

V. KULTURA IZRAŽAVANJA (18)

I. USMENO IZRAŽAVANJE

II. PISMENO IZRAŽAVANJE

Stilistika: funkcionalni stilovi: administrativno-poslovni (molba, žalba, poslovno pismo).

Oblici pismenog izražavanja: prikaz, osvrt, rasprava, književne paralele, esej (vežbanja).

Pravopis: interpunkcija (vežbanja).

Domaći pismeni zadaci složenijih zahteva (čitanje i analiza na času).

Četiri pismena zadatka godišnje.

NAČIN OSTVARIVANJA PROGRAMA (UPUTSTVO)

UVODNA OBJAŠNJENJA

Program srpskog jezika i književnosti namenjen je četvorogodišnjem obrazovanju i vaspitanju u gimnazijama oba tipa: gimnaziji opšteg tipa i gimnaziji sa dva smera: društveno-jezički i prirodno-matematički.

Obavezni godišnji fond časova ovog predmeta utvrđen je planom obrazovno-vaspitnog rada za obe gimnazije: gimnazija opšteg tipa: I - 140 godišnje; II - 148 godišnje; III - 144 godišnje; IV - 128 godišnje; gimnazija sa dva smera: društveno-jezički: I - 140 godišnje; II - 148 godišnje; III - 180 godišnje; IV - 160 godišnje, prirodno-matematički: I - 140 godišnje; II - 111 godišnje; III - 108 godišnje; IV - 128 - godišnje.

Program sadrži: cilj i zadatke, sadržaj (po razredima) u okviru triju programsko-tematskih područja (književnost, jezik i kultura izražavanja).

Zavisno od razreda i sadržaja, godišnji fond časova nastave ovog predmeta raspoređen je tako da je za područje književnost predviđeno oko 60 odsto, a za druga dva, jezik i kultura izražavanja, oko 40 odsto časova. Za svako područje iskazan je ukupan broj časova. U okviru tog fonda planirani sadržaji se obrađuju na 70 odsto časova a ostalih 30 odsto časova predviđeno je za ponavljanje, utvrđivanje, vežbanje i sistematizovanje sadržaja programa.

Svi sadržaji raspoređeni su po razredima, područjima, oblastima i temama uz primenu načela postupnosti, korelacije, integracije i primerenosti uzrastu.

Sadržaji književnosti konkretizovani su po razredima, segmentima (književnost i lektira), a obuhvataju književnoteorijsko i književnoistorijsko proučavanje književnoumetničkih dela žanrovski raspoređenih.

Područje jezik obuhvata izučavanje jezika kao sistema a ugrađeni su i elementi opšte lingvistike i pravopisa.

Područje kultura izražavanja obuhvata oblike, vrste i zahteve u oblasti usmenog i pismenog izražavanja (po razredima). U ovoj oblasti planirane su govorne i pismene vežbe, domaći zadaci i pismeni zadaci (godišnje), koje treba raditi, naizmenično, ćirilicom i latinicom.

Radi što uspešnije realizacije mnogih sadržaja i ispunjenja zahteva neophodna je i stalna saradnja nastavnika srpskog jezika i književnosti s nastavnicima drugih predmeta (istorije, srodnih opštestručnih i užestručnih predmeta), stručnim saradnicima (školskim bibliotekarom-medijatekarom, (pedagogom, psihologom) i organima (stručnim aktivom i većima), roditeljima učenika u međuopštinskom (regionalnom) prosvetnopedagoškom službom (prosvetnim savetnicima za srpski jezik i književnost); takođe je korisna saradnja nastavnika sa određenim institucijama (narodnom bibliotekom, domom kulture, bioskopom, lokalnim novinama, radio-stanicom i dr.).

Kvalitet i trajnost znanja, umenja, veština i navika učenika umnogome zavise od principa, oblika, metoda i sredstava koji se koriste u obrazovno-vaspitnom procesu. Zbog toga savremena nastava srpskog jezika i književnosti pretpostavlja ostvarivanje bitnih zadataka i sadržaja programa uz maksimalno moguću misaonu aktivnost učenika (subjekata u nastavi), poštovanja određenih didaktičkih principa (posebno: svesne aktivnosti učenika, naučnosti, primerenosti, postupnosti, sistematičnosti i očiglednosti), kao i adekvatnu primenu onih nastavnih oblika, metoda, postupaka i sredstava čiju su vrednost utvrdile i potvrdile savremena praksa i metodika nastave srpskog jezika i književnosti (pre svega: razni vidovi grupnog i individualnog rada primereni mogućnostima učenika, metode - dijaloška, tekstualno-grafička, demonstracije i samostalni radovi učenika, sredstva - udžbenici, priručnici, razne vrste tekstova i grafičkih prikaza, grafofolije, ploče i kasete, nastavni i drugi filmovi, radio i televizijske emisije i sl.). Izbor određenih nastavnih oblika, metoda postupaka i sredstava uslovljen je, pre svega, nastavnim sadržajima i ciljem (obrazovnim, vaspitnim i funkcionalnim), koje treba ostvariti na jednom času srpskog jezika i književnosti.

Redovna nastava srpskog jezika i književnosti izvodi se u specijalizovanim učionicama i kabinetima za ovaj predmet, koji treba da budu opremljeni u skladu sa normativima za gimnazije. Delimično, ona se organizuje i u drugim školskim prostorijama (biblioteci-medijateci, čitaonici, audiovizuelnoj sali i sl.).

U nastavi srpskog jezika i književnosti koriste se udžbenici i priručnici (koje je odobrio Prosvetni savet Republike Srbije) i bibliotečko-informacijska građa značajna za ostvarivanje zadataka i sadržaja programa ovog predmeta odnosno za sistematsko osposobljavanje učenika za samostalno korišćenje raznih izvora saznanja u nastavi i van nje.

U odnosu na dosadašnji, ovaj program donosi izvesne promene i novine (koje treba imati u vidu prilikom planiranja - globalnog i operativnog i realizacije predviđenih zadataka i sadržaja): izmenjen je nedeljni i godišnji fond časova u I, II, III i IV razredu gimnazije kao i način raspodele predviđenog godišnjeg fonda časova na pojedine segmente programa; obezbeđen je adekvatniji odnos između časova obrade i drugih tipova časova: korigovani su cilj i zadaci nastava; izmenjeni su struktura i sadržaji područja književnost i jezik; u program su uključeni sadržaji iz proučavanja književnog dela; uvedena je oblast lektire, uključeni su novi autori i naslovi; određeni su osnovni književnoteorijski pojmovi koje treba usvajati tokom obrade odgovarajućih dela; stvoreni su preduslovi za kreativnost nastavnika i prilagođavanje vaspitno-obrazovnog rada različitim situacijama u praksi, kao i za pojačavanje stvaralačke saradnje nastavnika i učenika.

A. KNJIŽEVNOST

Ovo programsko-tematsko područje obuhvata najznačajnija dela iz jugoslovenske i svetske književnosti, koja su raspoređena u književnoteorijskom kontinuitetu od starog veka do danas. Od istorijskog kontinuiteta odstupa se samo u poglavlju uvod u proučavanje književnog dela u I razredu i proučavanje književnog dela u IV razredu, kao i u poglavlju lektira (u sva četiri razreda).

Program I razreda počinje uvodom u proučavanje književnog dela (književnoteorijski pristup) kako bi se izbeglo naglo prelaženje sa tematskog proučavanja, karakterističnog za nastavu ovog predmeta u osnovnoj školi, na proučavanje istorije književnosti, tj. izučavanje književnoumetničkih dela u istorijskom kontekstu, kako je koncipirano u ovom programu za gimnaziju. Pored toga, preimućstvo ovakvog pristupa je i to što će nastavnik steći uvid u književnoteorijska znanja koja su učenici poneli iz osnovne škole. Ta znanja će se sistematizovati, proširiti i produbiti, čime će se ostvariti bolji put za složeniji i studiozniji pristup književnim delima kakav zahteva program književnosti za gimnaziju.

Nastavnik srpskog jezika i književnosti u gimnaziji treba da pođe od pretpostavke da je učenik u osnovnoj školi stekao osnovna znanja iz:

- teorije književnosti: tema, motiv, fabula, lik, karakter; struktura proznog književnog dela i književni rodovi i vrste, osnovna jezičkostilska izražajna sredstva; usmena i pisana književnost; struktura lirske pesme: stih, strofa, rima, ritam; struktura dramskog dela; dijalog, monolog, dramska vrsta, drama i pozorište, film, radio-drama, televizijska drama;

- osnova scenske i filmske kulture: slika, reč, zvuk, filmska muzika, situacija, radnja, junaci filma, elementi filmskog izraza, filmske vrste, od sinopsisa do scenarija; film, televizija, književnost (sličnost i razlike).

Ova znanja omogućavaju učeniku da program predviđen za gimnazije proširuju i produbljuju i da aktivno učestvuje u proučavanju književnog dela.

Proučavanju književnog dela dato je, takođe, posebno mesto u IV razredu gimnazije, kada su učenici zreliji i sposobniji za upoznavanje sa slojevitom strukturom književnoumetničkog dela i književnim metodologijama.

Interpretativno-analitički metodički sistem je osnovni vid nastave književnosti u gimnaziji i njega treba dosledno primenjivati prilikom upoznavanja učenika sa izabranim književnim delima koja su predviđena programom. Ne bi trebalo očekivati da se sva programom predviđena dela obrađuju na nivou interpretacije kao najpotpunijeg analitičko-sintetičkog pristupa književnom delu. Nastavnik treba da proceni na kojim će delima primeniti interpretaciju, a na kojim osvrt, prikaz ili, pak, problemsko-stvaralački metodički sistem.

Ovakav program književnosti povremeno zahteva i primenu eksplikativnog metodičkog sistema kada se mora čuti nastavnikova reč, i to, najčešće, izlaganje sadržaja o epohama, kao i u svim drugim situacijama u kojima nastavnik ne može računati na učenikova predznanja (na primer: osnovne informacije o počecima pismenosti i književnosti). Nastavnik književnosti ne sme zaboraviti da je njegov govor model pravilnog, čistog i bogatog jezika kakvom treba da teže njegovi učenici.

Književna dela iz lektire imaju ravnopravni tretman s delima iz obaveznog programa književnosti i treba ih obraditi po istom metodičkom sistemu. Iz lektire koja je data po izboru učenika i nastavnika ne moraju se obraditi svi pisci, već književno delo onog pisca za koje se opredeljuju učenici i nastavnik.

B. JEZIK

Program nastave jezika u gimnaziji koncipiran je tako da omogući učenicima sticanje znanja o jeziku kao društvenoj pojavi i jeziku kao sistemu znakova. Cilj je da učenici, pored znanja o svom maternjem jeziku, steknu i opšte lingvistička, odnosno sociolingvistička znanja neophodna obrazovanom čoveku. Ova opšta znanja iz lingvistike su funkcionalno povezana sa nastavom maternjeg jezika. Glavni deo tih sadržaja obrađuje se u segmentu opšti pojmovi o jeziku (na početku programa za prvi i na kraju programa za četvrti razred), kao u uvodnom delu segmenta književni jezik (u prvom razredu) i segmentu jezički sistem i nauke koje se njime bave; ali i opšti pojmovi se obrađuju u okviru čitavog programa - u vezi sa odgovarajućim jedinicama o srpskom kao maternjem jeziku. Insistiranje na jednom teorijski i metodološki višem nivou izučavanja jezičkih pojava daje novi kvalitet nastavi koja obuhvata i znanja s kojima su se učenici sretali u osnovnoj školi. Ova opšta znanja, pored svoje opšteobrazovne vrednosti i značaja za olakšavanje i poboljšavanje nastave srpskog jezika treba da posluže i lakšem savlađivanju gradiva iz stranih jezika.

Deo programa književni jezik (prvi i drugi razred) višestruko je značajan. Njegovom realizacijom učenici treba da dobiju znanja i izgrade odgovarajuće stavove o srpskom književnom jeziku, jezičkoj politici i toleranciji u Jugoslaviji i o značaju književnojezičke norme i jezičke kulture; isto tako, ovaj deo programa uključuje i sadržaje o razvoju književnih jezika na srpskom jezičkom području i posebno o postanku i razvoju modernog srpskog književnog jezika, što je značajno i za nastavu književnosti.

U segmentu programa o organizaciji i funkcionisanju jezičkog sistema ne obrađuju se samo čisto gramatički aspekti jezičkog sistema već se obuhvataju i funkcionalni aspekti. Zato su, između ostalog, u sintaksu uneti i elementi lingvistike teksta i pragmatike. Poseban je značaj dat leksikologiji (koja se nadovezuje na deo o tvorbi reči), i to ne samo da bi učenici stekli više znanja o rečničkom blagu svoga jezika nego i da bi razvili pravilan odnos prema raznim pojavama u leksici.

Pri obradi svih sadržaja programa treba se nadovezivati na znanja koja su učenici stekli tokom prethodnog školovanja. Međutim, to ne treba da bude prosto obnavljanje i utvrđivanje ranije stečenih znanja nego sticanje celovite slike o maternjem jeziku i jedan kvalitativno viši pristup proučavanju jezičke organizacije i zakonitosti jezika.

Veoma je važno da se nastava jezika ne shvati kao cilj sama sebi, nego da se poveže sa ostalim delovima ovog nastavnog predmeta.

Naime, ova nastava pruža lingvistička znanja koja će biti podloga za tumačenje jezika i stila u okviru proučavanja književnih dela, s tim što ova dela pružaju i odgovarajući materijal za uočavanje estetske funkcije jezika. S druge strane, nastava jezika se mora povezati i sa nastavom kulture izražavanja. Time će lingvistička znanja (o akcentskom sistemu, tvorbi reči, leksikologiji, sintaksi itd.), kao i proučavanje pravopisa, doprineti da učenici bolje i potpunije usvoje književnojezičku normu i da poboljšaju svoje izražajne sposobnosti.

V. KULTURA IZRAŽAVANJA

Vežbe u usmenom izražavanju treba da daju određeni stepen pravilne artikulacije, dikcije, intonacije, ritma i tempa u čitanju i kazivanju lirskog, epskog i dramskog teksta. One se, po pravilu, realizuju u toku obrade književnog teksta na taj način što će nastavnik, direktno, svojim čitanjem i govorenjem, ili uz pomoć gramofonske ploče ili magnetofonskog snimka, analizirati odgovarajuće elemente pravilnog usmenog izražavanja kako bi ih učenici uočili. Stečena saznanja transformišu se u veštine i umenja interpretiranjem književnih tekstova odnosno učenici nastoje da sami dostignu odgovarajući stepen veštine i umenja ove vrste. Stečene sposobnosti se dalje uvežbavaju različitim oblicima usmenog izražavanja (izveštavanje, raspravljanje, referisanje i dr.). Većina predviđenih oblika ove nastave neposredno se uključuje u nastavu književnosti ili pripreme za izradu pismenih sastava.

U prvom razredu (delimično i u drugom) veoma je uputno da nastavnik učenicima demonstrira metodologiju izrade pismenog sastava. U tom smislu korisno je kombinovati indukciju i dedukciju. Na odabranom uzorku (rasprava, izveštaj i dr.) treba analizirati njegovu kompoziciju, funkciju odeljka i ostale elemente (primerenost stila i sl.). Zatim se učenicima može dati zadatak da pripreme građu o jednoj temi, ali da prikupljenu građu ne oblikuju već da se to uradi na času. Vežba u metodologiji izrade pismenog sastava na osnovu prikupljene građe trebalo bi da bude demonstracija celokupnog postupka izrade pismenog sastava: od analize teme, određivanja njenog težišta, selekcije prikupljene građe, rasporeda pojedinosti s gledišta dobre kompozicije, do oblikovanja građe i rada na usavršavanju teksta.

Racionalizacija nastave postiže se na taj način što će uzorak primerenog teksta biti u vezi s književnim delom iz programa za određeni razred.

I diferenciranje funkcionalnih stilova valja obavljati na uzorcima koje je nastavnik odabrao. Da bi učenik bio osposobljen da svoj jezik i način izražavanja podesi vrsti pismenog sastava (izlaganja), treba da napiše konkretan sastav (pripremi izlaganje). Vežbe ove vrste treba ponavljati sve dok svaki učenik ne bude osposobljen da se služi određenim oblicima izražavanja. Da bi se postigao veći nastavni učinak, korisno je naći neophodnu psihološku motivaciju. Zbog toga učenike treba obavestiti ne samo o konačnom cilju koji se želi postići određenim sistemom vežbanja nego i o svrsishodnosti pojedinih parcijalnih vežbanja koja čine integralnu celinu. Tako, na primer, ako su učenici obavešteni da će sledeći pismeni zadatak biti u formi rasprave ili prikaza, onda i konkretne vežbe treba da budu podređene tom cilju. Nastavnik će na odabranom modelu konkretnog oblika izražavanja pokazati njegove bitne karakteristike, podrazumevajući tu i primerenost jezika i stila. Posle toga učenici u formi domaćeg zadatka treba da pokušaju da samostalno napišu sastav određene vrste. Čitanjem i komentarisanjem domaćih zadataka učenici se dalje osposobljavaju u pismenom izražavanju i ovladavanju određenim vrstama sastava. Kad je nastavnik stekao utisak da su svi učenici relativno ovladali određenom vrstom pismenog izražavanja, utvrđuje čas izrade školskog pismenog zadatka. Rezultati takvog postupka pokazuju se u školskom pismenom zadatku, pa se na osnovu njih planira dalji rad na usavršavanju kulture izražavanja učenika. Ako više učenika ne postigne određeni uspeh, ceo se proces ponavlja.

Okvirni broj časova koji je predviđen za usmeno i pismeno izražavanje označava ukupno vreme, a ne i broj vežbi u toku nastavne godine (preporučuje se organizovanje većeg broja kraćih vežbi s precizno određenim ciljevima).

Tokom nastavne godine učenicima treba dati pismene zadatke (u skladu sa oblicima i vrstama navedenim u programu kulture izražavanja). Po pravilu, nastavnik je obavezan da pregleda i analizira zadatke svih učenika. Odabrani zadaci (ne samo najuspešniji) čitaju se i komentarišu na času (delu časa). Pored pismenih, u skladu sa zahtevima programa, nastavnik daje učenicima i druge vrste konkretnih domaćih zadataka (usmenih, praktičnih - primerenih mogućnostima učenika i njihovoj opterećenosti raznim obavezama).

Izrada školskog pismenog zadatka, po pravilu, traje jedan čas. Izuzetno, kad to pojedini oblici pismenog izražavanja iziskuju, izrada zadataka može trajati i duže od jednog časa.

Srpski kao nematernji jezik

Za sve tipove gimnazija

II razred

(2 časa nedeljno, 74 časa godišnje)**

SADRŽAJI PROGRAMA

TEMATIKA

Škola: vannastavne aktivnosti učenika; osnovna terminologija iz prirodnih nauka.

Iz života mladih: mladi kod nas i u svetu; dostignuća mladih (mladi talenti i dr.); naučnopopularne teme; slobodno vreme mladih.

Kulturni život: iz kulture (sadašnjost i prošlost), narodno i umetničko stvaralaštvo; karakteristični običaji uže i šire sredine; značajni kulturni spomenici; o radu naučnih institucija (npr. akademija nauka i umetnosti, istraživački institut i dr.); štampa (vrste, rubrike).

Društveni i privredni život: aktuelna zbivanja kod nas i u svetu; najznačajniji događaji iz istorije naših naroda i narodnosti i njihov doprinos stvaranju zajedništva; značajni istorijski spomenici; veliki industrijski kombinat.

Komunikativne funkcije: iskazivanje simpatije, komplimenta, zahvalnosti, saveta, (ne) dopadanja, oduševljenja, pretpostavke, nade, saosećanja i dr.; izražavanje i usaglašavanje stavova; upozorenje, podsticanje, dokazivanje.

RAD NA TEKSTU (oko 4 časa)

(10-12 tekstova u toku školske godine)

M. Kranjec: Stara jabuka

I. Andrić: Na Drini ćuprija (odlomci)

S. Sremac: Pop Ćira i pop Spira (odlomak)

B. Nušić: Gospođa ministarka (odlomak)

S. Kolar: Breza

M. Bojić: Plava grobnica

M. Glišić: Prva brazda

B. Marinković: Anđeo (odlomak)

J. Franičević: pesme po izboru

D. Maksimović: Tražim pomilovanje (pesma po izboru)

B. Radičević: Đački rastanak (odlomak)

S. Matavulj: Pilipenda

B. Ćopić: Marija na Prkosima

Narodna balada: Smrt Omera i Merime

Narodne pripovetke: Devojka i knez Jovo

Devojka cara nadmudrila

Koristiti i tekstove drugih žanrova u skladu sa tematikom

LEKTIRA

Dva (tri) teksta u toku školske godine po izboru nastavnika i učenika.

A. Popović: Razvojni put Bore Šnajdera

B. Radičević: Đački rastanak

B. Stanković: U noći

Izbor iz savremene poezije, naučno-popularne literature, omladinske štampe.

GOVORNO I PISMENO IZRAŽAVANJE (oko 24 časa)

Vežbe razumevanja saslušanog/pročitanog teksta ili dijaloga.

Postavljanje pitanja (nastavnik-učenik; učenik-učenik) radi provere razumevanja pročitanog ili saslušanog teksta, dijaloga.

Reprodukovanje saslušanog/pročitanog teksta ili dijaloga.

Rad na literarnom tekstu: reprodukovanje sadržine: analize, teme, mesta i vremena događaja, likova, opisa, ideje i dr; jezičko-stilska analiza.

Obaveštavanje i izveštavanje o aktuelnim događajima i zbivanjima.

Razgovori i diskusija o pročitanim tekstovima, TV-emisijama, filmskim i pozorišnim predstavama i drugim temama u okviru tematike predviđene u programu.

Komentarisanje članaka iz omladinske, dnevne i nedeljne štampe.

Komentarisanje i analiza kvaliteta izražavanja učenika.

Reportaža u vezi sa predviđenim temama.

Vođenje sastanka na osnovu pripreme.

Posle usmenog ovladavanja predviđenim oblicima izražavanja uvežbavati odgovarajuće oblike u pisanoj formi, kao i pisanje rezimea pročitanog/odslušanog teksta, pisanje molbe, zapisnika.

Jedan pismeni zadatak u toku školske godine.

JEZIK (23)

Sintaksa

Padežni sistem. Nezavisni i zavisni padeži. Slobodni padeži, padežne konstrukcije s predlozima, padeži obavezno praćeni determinatorima.

Subjekat - jedna reč, subjekatski skup.

Predikat - jedna reč, predikatski skup.

Objekat - jedna reč, objekatski skup, objekatska rečenica.

Atribut - jedna reč, skup reči, atributska rečenica.

Iskazivanje mesta, vremena, načina, uzroka, namere/uslova.

Osnovna značenja glagolskih oblika: prezent, perfekat (aorist, imperfekat, pluskvamperfekat), futur I, futur II, imperativ, potencijal, infinitiv, (glagolski pridevi, glagolski prilozi).

Jezici jugoslovenskih naroda

Štokavsko narečje - dijalekatska osnovica srpskog književnog jezika, (podela, razmeštaj i značaj). Osnovne informacije o kajkavskom i čajkavskom narečju.

Pravopis

Pisanje zareza

III razred

(2 časa nedeljno, 72 časa godišnje)**

SADRŽAJI PROGRAMA

TEMATIKA

Škola: obrazovni sistem i mogućnosti daljeg školovanja;

Iz života mladih: društveno-koristan rad, radne akcije; organizovanje zajedničkih oblika odmora i rekreacije; odnos mladih prema starijim generacijama.

Kulturni život: iz kulture (sadašnjost i prošlost), najznačajnije kulturne institucije uže i šire sredine (pozorišta, muzeji, biblioteke, galerije); novinsko-izdavačko preduzeće (redakcija, priprema novina); pozorišne i bioskopske predstave, koncerti, izložbe; aktuelna zbivanja iz oblasti kulture.

Društveni i privredni život: aktuelna zbivanja u zemlji i svetu; savremeni problemi sveta (ishrana, očuvanje životne okoline, obrazovanje); savremena sredstva komuniciranja i način komuniciranja; veliki energetski objekat.

RAD NA TEKSTU (oko 24 časa)

(10-12 tekstova u toku školske godine)

R. Domanović: Mrtvo more (odlomak)

M. Lalić: Čobanica (odlomak)

I. Andrić: Priča o kmetu Simanu (odlomak)

M. Pavić: Predeo slikan čajem (odlomak)

D. Kiš: Bašta, pepeo (odlomak)

P. Kočić: Kroz mećavu (odlomak)

M. Krleža: iz Dnevnika (odlomak)

S. Božović: Tebi, moja Dolores (odlomak)

A. Isaković: Kašika

A. Tišma: Vere i zavere (odlomak)

R. Petrović: Ljudi govore (po izboru)

A. G. Matoš: Jesenje veče

Narodna pesma: Smrt vojvode Prijezde

D. Maksimović: Slovo o ljubavi (po izboru)

D. Cesarić: Voćka posle kiše

A. Šantić: Moja otadžbina

M. Rakić: Dolap

Koristiti i tekstove drugih žanrova u skladu sa tematikom.

LEKTIRA

Dva (tri) teksta u toku školske godine po izboru nastavnika i učenika.

J. Dučić: Pisma s Jonskog mora

B. Ćopić: Bašta sljezove boje

Ropstvo Janković Stojana

Narodna pesma: Izbor iz savremene poezije i proze, naučno-popularne literature, omladinske štampe.

GOVORNO I PISMENO IZRAŽAVANJE (oko 22 časa)

Razgovor o pročitanim tekstovima, aktuelnim događajima u okviru predviđene tematike uz uključivanje više učenika u dijalog.

Rad na literarnom tekstu: reprodukovanje sadržine: analiza teme, mesta i vremena događaja, likova, opisa, ideje i dr; jezičko-stilska analiza.

Kraći prikaz samostalno pogledane bioskopske i pozorišne predstave.

Reportaža u vezi sa predviđenim temama.

Analiza kvaliteta izlaganja učenika.

Vođenje sastanka, diskusije.

Posle usmenog ovladavanja predviđenim oblicima izražavanja uvežbavati odgovarajuće oblike u pisanoj formi, kao i pisanje biografije, teza za diskusiju, rezimea saslušanog monologa.

Jedan pismeni zadatak u toku školske godine.

JEZIK (oko 22 časa)

Fonetika

Melodija rečenice. Uloga intonacije u izražavanju. (Emocionalna obojenost iskaza).

Građenje reči

Osnovni modeli građenja. Derivacija: sufiksalno, prefiksalno, sufiksalno-prefiksalno građenje, građenje složenica. (Kompozicija).

Deminutivi, hipokoristici, pejorativi, augmentativi.

Sintaksa

Iskazivanje poređenja (komparativ + ... superlativ i druge konstrukcije)

Iskazivanje količine (prilozi, brojevi), prilog + prilog, imenica + imenica (neutralizacija preciznosti: dva-tri, desetak; predlog + broj i dr.).

Sinonimičnost glagolskih vremena. (Sinonimičnost glagolskih načina).

Kongruencija u rodu i broju (gramatička). (Logička kongruencija u rodu i broju).

Struktura sintaksičkih jedinica (sintagma i rečenica; prosta rečenica; složena rečenica).

Nepotpune rečenice.

Leksikologija

Osnovne karakteristike leksike standardnog jezika.

Sinonimi, homonimi, antonimi.

Jezici u kontaktu

Jezički kontakti i međujezički uticaji srpskog i jezika narodnosti u oblasti leksike. Kalkiranje.

IV razred

(2 časa nedeljno, 64 časa godišnje)**

SADRŽAJI PROGRAMA

TEMATIKA

Škola: aktuelne teme iz života i rada učenika; rad sa darovitim učenicima.

Iz života mladih: društvene aktivnosti mladih; lična interesovanja; omladinske zadruge i fabrike.

Kulturni život: savremena porodica u odnosu sa patrijarhalnom; najznačajnije kulturne institucije iz uže i šire društvene sredine; značajni kulturni događaji godine; jugoslovenski naučnici i umetnici dobitnici značajnih priznanja; značajniji događaji iz kulturne prošlosti naših naroda i narodnosti.

Društveni i privredni život: iz rada međunarodnih organizacija (OUN, Unesko, Unicef i dr.); pokret nesvrstavanja, značajna turistička mesta; nove tehnologije.

RAD NA TEKSTU (oko 24 časa)

(10-12 tekstova u toku školske godine)

V. Petrović: Salašar

I. Andrić: Travnička hronika (odlomak)

M. Crnjanski: Seobe I (odlomak)

M. Selimović: Sjećanja (odlomak o nastavnicima)

I. Sekulić: Rastanak (odlomak)

M. Vitezović: Šešir gospodina Vujića (odlomak)

V. Bulatović-VIB: iz Budilnika

V. Lubarda: Vaznesenje (odlomak)

S. Selenić: izbor iz proze

O. Davičo: Pesma (odlomak)

R. Zlatanović: pripovetka po izboru

V. Popa: Vrati mi moje krpice

J. Kaštelan: pesma po izboru

V. Parun: pesma po izboru

F. Štefan: Doba traganja

I. Samokovlija: Nosač Samuel (odlomak)

D. Radović: aforizmi

Koristiti i tekstove drugih žanrova u skladu sa tematikom.

LEKTIRA

Dva (tri) teksta u toku školske godine po izboru nastavnika i učenika.

D. Ćosić: Koreni

D. Kovačević: Balkanski špijun

Savremeni roman (po izboru)

Izbor iz naučno-popularne literature i omladinske štampe.

GOVORNO I PISMENO IZRAŽAVANJE (oko 22 časa)

Izlaganje u dužoj monološkoj formi o TV-emisiji, bioskopskoj, pozorišnoj predstavi i drugim temama u okviru predviđene tematike.

Rad na literarnom tekstu: reprodukovanje sadržine: analiza teme, mesta i vremena događaja, likova, opisa, ideje i dr; jezičko-stilska analiza.

Diskusija kojom se rešava aktuelan problem. (Kritički osvrt na diskusiju).

Analiza kvaliteta izlaganja učenika.

Posle usmenog ovladavanja predviđenim oblicima izražavanja uvežbavati odgovarajuće oblike u pisanoj formi.

Po jedan pismeni zadatak u toku školske godine.

JEZIK (oko 22 časa)

Sintaksa

Personalna i impersonalna rečenica. (Tipovi impersonalnih rečenica).

Složena rečenica. Zavisna i nezavisna rečenica.

Složene rečenice (odredbene, dopunske, atributske).

Poredak reči.

Umetnute reči.

Poredak rečenica.

Upravni i neupravni govor.

(Dosledno ukazivati na pravopisna rešenja).

Pasivne konstrukcije (s trpnim pridevom i morfemom se).

Leksikologija

Jednoznačne i višeznačne reči.

Pozajmljivanje reči iz stranih jezika i njihova adaptacija (sufiksi i prefiksi stranog porekla).

Arhaizmi. Istoricizmi. Dijalektizmi. Provincijalizmi. Neologizmi. Varvarizmi. Profesionalizmi.

Frazeološki izrazi.

Jezici u kontaktu

(Jezički kontakti i međujezički uticaji srpskog i jezika narodnosti u oblasti sintakse).

NAČIN OSTVARIVANJA PROGRAMA (UPUTSTVO)

Zbog višenacionalne strukture stanovništva u Srbiji i društvene potrebe za svakodnevnim neposrednim kontaktima ljudi u drštveno-političkom, ekonomskom i kulturnom životu, oseća se sve veća potreba da svaki njen građanin, pored maternjeg, poznaje i srpski jezik.

Koncepcija programa srpskog kao nematernjeg jezika zasniva se na sintezi relevantnih naučnih saznanja iz lingvistike, psiholingvistike, sociolingvistike, teorije komunikacije i drugih naučnih disciplina koje su u vezi sa učenjem jezika.

Nastavni program srpskog jezika predstavlja produžetak programa osnovne škole i obezbeđuje kontinuitet nastave ovog predmeta. Stoga je neophodno da svaki nastavnik ovog predmeta dobro prouči program osnovne škole kako bi prelaz učenika iz VIII razreda osnovne u I razred srednje škole prošao bez većih teškoća. Kontinuitet podrazumeva podizanje kvantiteta znanja i umenja na viši stepen.

Program srpskog kao nematernjeg jezika sadrži sledeće elemente: cilj, zadatke i tematske celine, jezik, rad na tekstu, lektiru, govorno i pismeno izražavanje.

U zadacima su precizirani vaspitno-obrazovni zahtevi. U obrazovnom pogledu učenici treba da prošire znanje standardnog srpskog jezika, da podižu svoju jezičku kulturu, da prošire svoje obrazovanje elementima kulture naroda koji govori srpskim jezikom. Na ovaj način učenici se osposobljavaju za dalje učenje ovog jezika i za dalje obrazovanje i samoobrazovanje.

Tematika je navedena po razredima i treba da doprinese realizaciji zadataka. Ona obuhvata nekoliko tematskih oblasti koje se javljaju na više uzrasnih nivoa, počevši od osnovnog vaspitanja i obrazovanja, ali se realizuju drugim sadržajima u skladu sa poznavanjem jezika i interesovanjima učenika. Pored tema iz svakodnevnog života predviđene su i teme koje omogućavaju dalje upoznavanje elemenata kulture naroda koji govore srpskim jezikom.

Predviđene teme treba realizovati na tekstovima iz udžbenika, govornim vežbama u vezi sa štampom, RTV-emisijama i dr.

Uz tematiku za I i II razred unete su i komunikativne funkcije koje omogućavaju nesmetanu komunikaciju sa govornicima srpskog jezika.

Komunikativne funkcije su govorni modeli koji se upotrebljavaju u realnim životnim situacijama u zavisnosti od konteksta, odnosa među ljudima i znanja jezika.

U okviru pojedinih funkcija postoje mnoge funkcionalne jedinice (npr. iskazivanje zahvalnosti, formalni i neformalni načini obraćanja, oslovljavanja itd.). Bitno je da učenik produktivno savlada najčešće jedinice i da pravilno razume i više drugih.

Jezik je u skladu sa postavljenim ciljem i zadacima nastave. Građa se povezuje sa programom osnovnog vaspitanja i obrazovanja i ima linearno-spiralnu strukturu što znači da se ista jezička građa obrađuje ponovo, u nekom narednom razredu, ali drugačijim pristupom (preovlađuje kognitivni pristup) i na znatno višem nivou. U odeljku jezik u programu za srednji stupanj izdvojene su sledeće oblasti: fonetika, morfologija, tvorba reči, sintaksa, leksikologija, jezički kontakti, pravopis.

Nastava gramatike je sredstvo da se dalje uči jezik, kao i da se stiču znanja o jeziku, što, pak, ne znači da od učenika treba zahtevati da nauči napamet različita gramatička pravila i paradigme.

U gimnaziji učenik treba da stiče, pored komunikativne kompetencije (koja se izgrađuje počev od I razreda osnovne škole) i gramatičku (jezičku) kompetenciju tj. saznanja o zakonitostima po kojima funkcioniše jezik kao sistem.

Gramatika ne predstavlja izolovanu nastavnu oblast ovog predmeta već njegov integralni deo i ostvaruje se u nekoliko faza:

a) davanje u kontekstu većeg broja primera vezanih za govornu situaciju ili obrađeni tekst koji ilustruje jezičku pojavu;

b) navođenje učenika, individualnim putem, da shvate jezičku pojavu, da uoče njene karakteristike, da dođu do jezičke zakonitosti i pravila po kojima ona funkcioniše u sistemu, odnosno da dođu do zaključka vlastitim mišljenjem;

v) davanje objašnjenja - kratka uputstva o tome čemu služi određena gramatička građa, šta se njome izražava i kada i u kojim okolnostima se upotrebljava, odnosno po kojem principu;

g) vežbanje.

U realizaciji sadržaja iz odeljka jezik treba obezbediti kontrastivni pristup; to znači, da će se kategorijama koje učenici nemaju u svom maternjem jeziku, ili koje predstavljaju razliku u odnosu na situaciju u njihovom jeziku posvetiti više vežbi i više vremena.

Jezička građa sistematizuje se frontalno, dok se u uvežbavanju primenjuje i grupni i individualni rad sa učenicima.

Za realizaciju gramatičke građe, gdegod za to postoje uslovi, koriste se sheme i tabele da bi se jezičke pojave bolje razumele.

Za uvežbavanje jezičke materije koriste se govorne i pismene vežbe manipulativnog karaktera (na primer, akcenatske vežbe, vežbe usvajanja sintaksičkih odnosa, morfoloških oblika, pravopisa, vežbe korišćenja priručnika, rečnika itd.).

Izbor, broj, vrsta vežbi zavisi od jezičke građe i njenog odnosa prema jeziku učenika. Gde su razlike izraženije, koristi se veći broj različitih vežbi.

U okviru dela programa jezik predviđen je prošireni deo za učenike koji brže napreduju u savladavanju srpskog jezika.

Rad na tekstu

U programu je dato više literarnih tekstova nego što se može obraditi u toku jedne školske godine da bi nastavnik mogao da izabere zavisno od toga koliko učenici znaju srpski jezik i zavisno od njihovog interesovanja.

Uža nastavnikova selekcija tekstova, 10-12 u toku školske godine ne bi smela da obuhvati samo literarne tekstove već i one pisane drugim stilovima.

Predloženo vreme i broj tekstova za obradu za svaki razred treba uvažavati kako ne bi bile zapostavljene ostale oblasti nastave ovog predmeta.

Tekst u nastavi srpskog kao nematernjeg jezika pruža osnovu za savladavanje jezika na nivou sistema, na nivou komunikacije i za upoznavanje kulture naroda koji govore ovim jezikom.

Rad na tekstu sadrži sledeće faze:

a) obradu teksta (uvodni razgovor sa semantizacijom nepoznatih reči, lokalizovanje teksta, čitanje teksta, proveravanje, razumevanje pročitanog teksta);

b) korišćenje sadržinskih i jezičkih elemenata teksta za sticanje jezičkih i komunikativnih sposobnosti učenika (vođenje razgovora o tekstu i povodom teksta, dalje savladavanje jezičkog sistema, sticanje konkretnih znanja o specifičnostima kulture naroda čiji se jezik uči, realizovanje vaspitne komponente);

v) rad na bogaćenju leksike;

g) analiza teksta (književno-estetska analiza sa učenicima koji su savladali jezik. Pri književno-estetskoj analizi tekstova postepeno se koriste književnoteorijske kategorije koje su učenici savladali na maternjem jeziku).

Nivo analize teksta variraće u zavisnosti od učeničkih znanja srpskog jezika. Nekada će se u tome dostići zavidan domet. Nikada, međutim, ne bi trebalo u potpunosti rad na tekstu identifikovati sa nastavom u maternjem jeziku jer će nastavnik morati da se sa jednim brojem učenika zadrži na otklanjanju barijera koje im stvara drugi jezik.

Čitanje. Na ovom stupnju učenici se dalje podstiču i usmeravaju za informativno čitanje (čitanje u sebi).

Kada čitanje ima za cilj, pre svega, informisanje koriste se naučno-popularni tekstovi, jezički priručnici, članci iz omladinskih, dnevnih, nedeljnih listova i sl.

Učenici samo povremeno čitaju naglas da bi korigovali i usavršavali prozodijske i druge akustičke elemente srpskog jezika. Za potrebe ovog rada koristiće se prevashodno literarni tekstovi.

Lektira je predviđena za sve četiri godine gimnazije i namenjena je za samostalni rad učenika kod kuće. Cilj je da se učenici dalje osposobljavaju za čitanje u sebi i da se navikavaju da samostalno dolaze do saznanja koja ih interesuju neposredno putem srpskog jezika.

Za svaki razred predviđeno je da učenici pročitaju dva teksta, odnosno tri (u proširenom delu programa) po izboru nastavnika i učenika. Odabira se od predviđenih literarnih dela, iz listova za omladinu i naučno-popularne literature.

U zavisnosti od toga da li je nastavnik kao lektiru zadao isti tekst frontalno, ili različite tekstove po individualnom izboru učenika, ili je duži tekst podelio na delove koje će pročitati manje grupe učenika, razlikovaće se i provera da li su učenici shvatili poruku teksta. Učenici koji ne savladaju prošireni deo programa odgovaraće na pitanja nastavnika, kraće će samostalno prepričati tekst i sl. Učenicima koji bolje znaju jezik i savladaju prošireni deo programa postavljaju se veći zahtevi (da pročitaju ceo tekst, na primer, samostalno prepričaju i komentarišu tekst, uključuju se u diskusiju, u analizu teksta lektire i sl.). Bitno je da se učenici motivišu da pročitaju lektiru i da se prikladnim zadacima upućuju da sami provere u kojoj su meri razumeli pročitano.

Govorno i pismeno izražavanje realizuje se na nivou koji će zavisiti od znanja jezika i sposobnosti učenika za pojedine oblike izražavanja usvojene u osnovnoj školi.

Za dalje razvijanje i sticanje govornih sposobnosti koriste se razni tipovi vežbi komunikativnog karaktera (npr. razgovori na osnovu predviđene tematike i pročitanog teksta, uključujući i elemente kulture koje tekstovi sadrže, uvežbavanje naracije, deskripcije, vođenje diskusije i drugi tipovi vežbi dati po razredima u programu). Isto tako, za dalje osposobljavanje učenika za produktivno korišćenje pisanog jezika koriste se razni tipovi pismenih vežbi komunikativnog karaktera (npr. davanje više kompleksnijih odgovora na jedno pitanje i postavljanje pitanja, prepričavanje teksta, pisanje slobodnih sastava o datoj temi itd.).

Uvežbavanje različitog oblika izražavanja uvek treba savladati najpre usmeno, a zatim pismeno.

Domaći zadaci predstavljaju važnu komponentu nastavnog procesa. Njima se proverava ne samo koliko su učenici savladali određeno gradivo i njihova osposobljenost da to znanje primene nego su oni pogodni i za razvijanje jezičkih umenja (informativno čitanje i pisanje) i za pismeno osposobljavanje učenika za samostalni rad i samoobrazovanje. Oni se daju učenicima redovno (do 25 u toku školske godine) sa osmišljenim ciljem. Zadaci treba da budu raznovrsni, a po težini odmereni, u skladu sa znanjem i sposobnostima učenika. Nastavnik na času pregleda jedan-dva domaća zadatka detaljnije, a po određenom planu pregleda i ocenjuje domaće zadatke svih učenika.

Školski pismeni zadatak je oblik provere usvojenosti programske materije. Za njega treba izdvojiti tri časa. Na prvom, učenici pišu, na drugom se analiziraju zadaci (bitne komponente) i na trećem učenici sami ispravljaju zadatak.

U toku školske godine, zadacima objektivnog tipa, parcijalno se proverava usvojenost dela programske građe (četiri do pet puta u trajanju po 10 minuta).

Preporučuje se i jedan zadatak objektivnog tipa radi provere znanja celokupnog sadržaja programa za jedan razred.

U realizaciji svih zadataka treba maksimalno podsticati učenika, koristeći za to odgovarajuća nastavna sredstva (AV-sredstva, RTV-emisije, film, najraznovrsniji štampani materijal u skladu sa programom i interesovanjima učenika) i forme rada (grupni i individualni rad).

Težište rada u nastavi srpskog kao nematernjeg jezika prenosi se na učenika. On aktivno učestvuje u radu, postaje subjekat nastave. Svojim zalaganjem i radom treba da stiče i razvija jezička umenja, da usvaja jezik i usvojeno znanje primenjuje u komunikaciji.

Nastavnik vodi, planira (odabira sadržaje rada, leksiku, tipove i broj vežbi, nastavne metode itd.), organizuje nastavni proces, koordinira rad učenike da bi se što uspešnije realizovali postavljeni zadaci. Pored toga, nastavnik vrednuje postignute rezultate, ali i dalje na ovom stupnju uključuje učenike da aktivno učestvuju u ocenjivanju sopstvenog rada i rada svojih drugova.

Nastavu nematernjeg jezika treba povezati sa nastavom jezika učenika, istorijom, geografijom, likovnom i muzičkom umetnošću i drugim predmetima. Uspostavljanje korelacije među ovim predmetima neophodno je jer omogućuje ostvarivanje obostrano efikasnijih rezultata.

Albanski jezik i književnost

Opšti tip

II razred

(4 časa nedeljno, 148 časova godišnje)**

SADRŽAJI PROGRAMA

A. KNJIŽEVNOST (90 časova)

I. Prosvetiteljstvo (6 časova)

Naučno-reformatski pokret u Evropi: kult razuma, progresa, prirodnog prava, osjećajnosti; verska tolerancija. Prosvetiteljstvo jugoslovenskih i albanskog naroda.

Dositej Obradović: Pismo Haralampiju

Kulturni pokret u Voskopoji u XVIII veku.

Predstavnici: Teodor Kavalioti, Teodor Hadžifilini, D. Hanil Hadžio - prikaz

Bejtedžijska književnost

Ibrahim Nezimi, Hasan Zuko Kamberi, Muhamet Kučuku-Čami - informativno

II. Romantizam (37 časova)

Romantizam u evropskoj, jugoslovenskoj i albanskoj književnosti (pojam, osobenosti, značaj)

Dž. G. Bajron: Čajld Harold (odlomak)

A. S. Puškin: Cigani, Evgenije Onjegin (odlomci)

Š. Petefi: Sloboda sveta

Vuk Stefanović Karadžić: reformator jezika i pravopisa (iz predgovora Srpskom rječniku); sakupljač narodnih umotvorina (O podjeli i postanju narodnih pjesama).

Branko Radičević: Đački rastanak

Đura Jakšić: Na liparu (Veče, Ponoć)

Laza Kostić: Santa Maria della Salute

Ivan Mažuranić: Smrt Smail-age Čengića (odlomak)

France Prešern: Sonetni venac

Predstavnici albanske književnosti: Istorijski, društveni i kulturni uslovi. Prizrenska liga.

Kulturna društva, škole, listovi, časopisi na albanskom jeziku. Skupljanje folklora (Thimi Mitko, Zef Jubani) - osvrt

Naum Većiljhardži: (prosvetiteljska i književna delatnost)

Jeronim De Rada: Këngët e Milosaos

Gavril Dara i Riu: Kënga e spresme e Balës,

Konstantin Kristoforidi: Rad u oblasti jezika (bukvar, gramatika, rečnik, prevodi) i književnost (Lov brđana) - osvrt

Zef Serembe: (Vjersha) (Pesme) - Prijateljstvo, Mojoj dragi (osvrt)

Naim Frašeri: Život i književno stvaralaštvo, (Bagëti e bujqësi), II deo (odlomak); (Lulet e verës) (Život, Srce, Lepota); Istorija Skenderbega (odlomak) - prikaz

Sami Frašeri: kulturna, jezička i književna delatnost (informativno)

Ndre Mjeda: Život i književno stvaralaštvo - Juvenilia, (odlomak); Životni san, Putnik (osvrt)

Filip Široka: Zani i zemres - (Shko dellendyshe) - Një lules se veshkun - uvelom cvetu (osvrt)

Ljuidj Gurakući: (Vjersha) - pesma (izbor)

III. Realizam (35 časova)

Realizam u evropskoj, jugoslovenskoj i albanskoj književnosti (pojam, osobenosti, značaj, glavni predstavnici). Poetika realizma.

Onore de Balzak: Čiča Gorio

N. V. Gogolj: Revizor

Gi de Mopasan: Dva prijatelja (novela)

L. N. Tolstoj: Ana Karenjina

Realizam u jugoslovenskoj književnosti (4 časa)

S. Matavulj: Povareta

R. Domanović: Danga

B. Nušić: Narodni poslanik

Realizam u albanskoj književnosti

Anton Ž. Čajupi: "Baba Tomori" (Moje selo, Naricanja, Sultan, Vrt ljubavi) - osvrt

Aleks Stavre Drenova-Asdreni: Život i književno stvaralaštvo: Poezija (Ratnik, Prosjak, Mladima, Egoistično kajanje) - osvrt

Mihalj Grameno: "Odžaku" (odlomak)

Fan S. Noli: "Album" (Izgnan mrtav, Pored reke) - osvrt

Ali Aslani: Poezija "Hanko Hala" (izbor)

Mitruš Kutelji: Kako je ponalazio Aga Jakup božji put (odlomak)

IV. Lektira (12 časova)

Ernest Hemingvej: Starac i more

Čajupi: Posle smrti

Fatmir Djata: Močvara

Petar Marko: Hasta la vista

Borisav Stanković: Nečista krv (2)

Ivo Andrić: Most na Žepi (1)

V. Književnoteorijski pojmovi

Na navedenim delima ponavljaju se, proširuju, usvajaju i sistematizuju osnovni književnoteorijski pojmovi.

Realistička pripovetka i roman.

Romantično, realistično, humoristično, satirično, groteskno.

Sredstva umetničkog izražavanja (stilske figure): metafora, personifikacija, alegorija, ironija, sarkazam, asident, polisident, anafora, epifora, simploha, onomatopeja, aliteracija, asonanca, igra rečima.

Pismo, autobiografija, sonet, sonetni venac.

Lirsko-epska poezija (balada, romansa, poema).

B. JEZIK (31 čas)

I. KNJIŽEVNI JEZIK

Početak standardizacija književnog jezika i pravopisa kod Albanaca. Razvoj albanskog književnog jezika i povezivanje sa nastavom književnosti. Osnovni principi albanske književne norme.

Funkcionalni stilovi albanskog književnog jezika.

Osnovni principi jezičke kulture. Priručnici za negovanje jezičke kulture (i način njihovog korišćenja).

Principi jezičke ravnopravnosti. Jezička tolerancija.

II. MORFOLOGIJA (U UŽEM SMISLU)

Vrste reči. Promenljive i nepromenljive reči. Morfološke i klasifikacione kategorije reči.

Imenice. Imeničke kategorije (padež i broj; rod). Vrste imenica. Osnovno o deklinaciji imenica.

Pridevi. Pridevske kategorije (rod, broj, padež, vid, stepen poređenja). Vrste prideva. Osnovne karakteristike deklinacije i komparacije prideva.

Zamenice. Imeničke zamenice: lične zamenice; nelične imeničke zamenice (zamenice ko, što itd.). Pridevske zamenice. Osnovno o promeni zamenica.

Brojevi: glavni i redni brojevi. Vrste glavnih brojeva: osnovni brojevi, zbirni brojevi.

Prilozi. Vrste priloga.

Pomoćne reči: predlozi, veznici i rečce. Uzvici.

III. PRAVOPIS

Sastavljeno i rastavljeno pisanje reči. Pravopisni znaci. Skraćenice. Rastavljanje reči na kraju retka.

V. KULTURA IZRAŽAVANJA (27 časova)

I. Usmeno izražavanje

Pričanje događaja i doživljaja (prikazivanje osećanja).

Opisivanje bića, predmeta, radnji, pojava (tačno, verno sažeto).

Samostalno izlaganje u funkciji interpretacije književnog teksta. Uočavanje jezičkih postupaka i stilogenih mesta književnog teksta (čitanjem i obrazlaganjem). Dijalog u funkciji obrade teksta.

Izražajno kazivanje napamet naučenih lirskih pesama i kraćih monoloških tekstova. Dosledno usvajanje ortoepske norme i usvajanje veštine govorenja.

Stilske vežbe, funkcionalni stilovi; naučni.

II. Pisano izražavanje

Pravopisne vežbe: pisanje brojeva i odričnih oblika glagola. Pisanje skraćenica.

Pismeni sastavi: Izrada plana pismenog sastava, usavršavanja teksta; pisanje poboljšane verzije pismenog sastava (unošenje novih podataka, otklanjanje beznačajnih pojedinosti).

Četiri školska pismena zadatka.

III razred

(4 časa nedeljno, 144 časa godišnje)**

SADRŽAJI PROGRAMA

A. KNJIŽEVNOST (76 časova)

I. MODERNA (16 časova)

Moderna u evropskoj, jugoslovenskim i albanskoj književnosti. Poetika moderne (impresionizam i simbolizam).

Šarl Bodler: Veze, Albatros

Rembo: Ofelija

Stefan Malarme: Labud

Pol Verlen: Mesečina

A. Čehov: Ujka Vanja

A. Šantić: Moja otadžbina, Pretprazničko veče

J. Dučić: Zalazak sunca, Suncokreti

M. Rakić: Iskrena pesma, Dolap

Ivan Cankar: Kralj Betajnove (odlomak)

A. G. Matoš: Jesenje veče

P. Kočić: Jazavac pred sudom

Moderna u albanskoj književnosti

Ljasguš Poradeci - poezija (Izvor mog sela)

II. MEĐURATNA I RATNA KNJIŽEVNOST (40 časova)

Evropska književnost u prvim decenijama XX veka (pojam osobenosti i značaj); manifesti futurizma, ekspresionizma i nadrealizma; književni pokreti i struje u jugoslovenskim i albanskoj književnosti (ekspresionizam, nadrealizam, socijalna literatura).

V. Majakovski: Oblak u pantalonama

Tagora: Gradinar

Milutin Bojić: Plava grobnica

Miloš Crnjanski: Seobe I (odlomci)

Kosta Racin: Berači duvana

Ivan Goran Kovačić: Jama

Albanska književnost između dva svetska rata

Haki Strmili: Kada bih bila dečak (odlomak)

Nonda Buljka: Kad plače i peva slavuj - izbor

Miloš Đerđ Nikola-Miđeni: Pesma mladosti, Sinovi novog veka, Poema o bedi (osvrt); Proza: Legenda o kukuruzu, Istorija jedne od njih, Hoćeš li uglja gospodine, Žetve (osvrt)

Petro Marko: Poezija (Salute Madrid, Četiri sanjarenja) - osvrt

Sterjo Spase: Nevesta bez vela

Savremena albanska književnost (10 časova)

Esad Mikuli: Čežnja za nedostižnim

Sterjo Spase: Buđenje

Josip Relja: Nita

Petro Marko: Poslednji grad

Fatos Arapi: Sudbine

Sotir Andoni: Pripovetke (izbor)

III. LEKTIRA (10 časova)

Nazim Hikmet: Poezija (izbor pesama)

Ivo Andrić: Na Drini ćuprija (2 časa)

Lazar Vučković: Izabrane pesme

Hivzi Sulejmani: Ljudi

Enver Đerđeku: Zalog ljubavi

IV. KNJIŽEVNOTEORIJSKI POJMOVI

Na navedenim delima ponavljaju se, proširuju, usvajaju i sistematizuju osnovni književnoteorijski pojmovi.

Lirika. Moderna lirska pesma (struktura). Pesma u prozi.

Stih: jedanaesterac, dvanaesterac, slobodan stih. Sredstva književnoumetničkog izražavanja (stilske figure): metonimija, sinegdoha, paradoks, aluzija, apostrof, retorsko pitanje, inverzija, elipsa, refren.

B. JEZIK (30 časova)

I. GRAĐENJE REČI

Osnovni pojmovi o izvođenju (derivaciji) reči. Važniji modeli za izvođenje imenica, prideva i glagola.

Osnovni pojmovi o građenju složenica. Polusloženice. Pravopisna rešenja.

II. LEKSIKOLOGIJA (SA ELEMENTIMA TERMINOLOGIJE I FRAZEOLOGIJE)

Značenjski (semantički) i formalni odnosi među leksemama: sinonimija; antonimija; polisemija i homonimija; metaforična i metonimijska značenja.

Reči iz stranih jezika i kalkovi (doslovne prevedenice) i odnos prema njima. Rečnici stranih reči. Razumevanje najvažnijih prefiksa (i prefiksoida) i sufiksa (i sufiksoida) poreklom iz klasičnih jezika.

Osnovni pojmovi o terminologiji i terminima. Terminološki rečnici.

Osnovni pojmovi o frazeologiji i frazeološkim jedinicama. Stilska vrednost frazeoloških jedinica. Klišei i pomodni izrazi.

III. SINTAKSA

Rečenice u širem smislu (komunikativne rečenice) i rečenice u užem smislu (predikatske rečenice).

Reči (lekseme i morfosintaksičke reči). Identifikovanje morfosintaksičkih reči. Pune reči (imeničke, pridevske i priloške reči i glagoli) i pomoćne reči (predlozi, veznici i rečce).

Sintagma. Vrste sintagmi (imeničke, pridevske, priloške i glagolske sintagme).

Osnovne konstrukcije (i njihovi modeli) predikatske rečenice: subjekatsko predikatska konstrukcija, rekcijske konstrukcije (s pravim i nepravim objektom), kopulativne konstrukcije (s imenskim i priloškim predikativom), konstrukcije sa semikopulativnim glagolima (dopunskim predikativima). Priloške odredbe.

Bezlične rečenice. Rečenice s logičkim (semantičkim) subjektom.

Rečenice s pasivnom konstrukcijom. Rečenice s bezličnom konstrukcijom.

Imeničke sintagme. Tipovi atributa. Apozitiv i apozicija.

IV. PRAVOPIS

Transkripcija reči iz stranih jezika (osnovni principi i primeri).

V. KULTURA IZRAŽAVANJA (38 časova)

Usmeno izražavanje

Kazivanje i recitovanje napamet naučenih književnoumetničkih tekstova.

Izveštavanje o društvenim i kulturnim zbivanjima. Komentarisanje (sportskih takmičenja, kulturnih manifestacija, društvenih zbivanja).

Stilistika. Funkcionalni stilovi: publicistički.

Pismeno izražavanje

Pismene vežbe: novinarska vest, članak, izveštaj, intervju, komentar i dr. Prikaz književno-scenskog ili filmskog dela. Uvežbavanje tehnike izrade pismenih sastava.

Domaći pismeni zadaci (čitanje i analiza na času).

Četiri pismena zadatka.

IV razred

(4 časa nedeljno, 128 časova godišnje)**

SADRŽAJI PROGRAMA

A. KNJIŽEVNOST (68 časova)

I. PROUČAVANJE KNJIŽEVNOG DELA (18 časova)

Slojevita struktura književno-umetničkog dela

Sloj zvučanja

Sloj značenja

Sloj sveta dela (prikazanih predmeta)

Sloj ideja

Dinamičnost strukture. Jedinstvo oblika i sadržine.

Metodologija proučavanja književnosti

Pozitivizam u izučavanju književnosti

Psihološka prilaženja književnoj umetnosti

Fenomenološki pristup književnom delu

Strukturalizam u proučavanju umetnosti reči

Recepcijski (primalački) odnos prema književnosti.

Raznovrsnost i saodnos metodoloških pristupanja (gledišta, polazišta); pluralizam metodoloških gledišta.

Smisao i zadaci proučavanja književnosti

Stvaranje književno-umetničkog dela i proučavanje književnosti (stvaralački, produktivni i teorijski odnosi prema književnoj umetnosti).

Čitalac, pisac i književno delo. Književna kultura.

II. SAVREMENA KNJIŽEVNOST (53 časa)

Bitna obeležja i najznačajniji predstavnici evropske, jugoslovenske i albanske književnosti (1 čas)

Kami: Stranac (1 čas)

Borhes: Čekanje (kratka priča) (1 čas)

Savremena albanska književnost (25)

Šefćet Musaraj: Novele (izbor)

Adem Gajtani: Odabrana poezija (izbor)

Azem Škrelji: Krštenje reči (izbor)

Ćerim Ujkani: Sunce koje tražim (izbor)

Enver Đerđeku: Reč (izbor)

Nazim Rahmani: Put do moje kuće (odlomak)

Jusuf Budžovi: Beleške Đona Nikol Kazazija (odlomak)

Nataša Lako: Poezija (izbor)

Zejnulah Rahmani: Trg alke (odlomak)

Sabri Mamiti: Izbor iz poezije

Hehmet Kraja: Veliko vreme (odlomak)

Naum Prifti: Vodenice Koste Bardia (drama) - odlomak

Murteza Peza: Preko smrti (odlomak)

Savremena jugoslovenska književnost (13)

Desanka Maksimović: Tražim pomilovanje (izbor)

Branko Ćopić: Bašta sljezove boje (izbor)

V. Desnica: Proljeća Ivana Galeba

M. Lalić: Lelejska gora

D. Ćosić: Koreni

V. Parun: Ti koja imaš nevinije ruke

A. Isaković: Kroz granje nebo

D. Kiš: Enciklopedija mrtvih

III. LEKTIRA (12 časova)

Gete: Jadi mladoga Vertera

Gabriel Garsia Markez: Sto godina samoće

M. Selimović: Derviš i smrt (2 časa)

Miroslav Krleža: Povratak Filipa Latinovića (2 časa)

Ali Podrimja: Ravnoteža

Muhamet Kerveši: Igra u nastavcima (izbor)

Izbor iz svetske lirike XX veka (Odn, Sezar, Prever, Pasternak, Ahmatova, Cvetajeva, Brodski, Sengor, Sajfers).

Izbor iz albanske književne kritike i eseistike.

Jedan roman iz savremene produkcije nagrađen jednom od književnih nagrada (Nobelova nagrada, Ninova nagrada za roman godine i dr.).

IV. KNJIŽEVNOTEORIJSKI POJMOVI

Na navedenim delima ponavljaju se, proširuju, usvajaju i sistematizuju osnovni književnoteorijski pojmovi.

Tipovi romana: roman lika, prostora, stepenasti, prstenasti, paralelni; roman toka svesti; roman - esej; defabuliziran roman.

Drama: Struktura i kompozicija drame; antidrama; antijunak.

Drama i pozorište, radio, televizija, film.

Putopis. Esej. Književna kritika.

B. JEZIK (25 časova)

I. SINTAKSA

Padežni sistem. - Pojam padežnog sistema i predloško-padežnih konstrukcija. Osnove imeničke, pridevske i priloške vrednosti padežnih odnosno predloško-padežnih konstrukcija. Predloški izrazi.

Kongruencija: definicija i osnovni pojmovi; gramatička i semantička kongruencija.

Sistem nezavisnih rečenica. Obaveštajne, upitne, zapovedne, željne i uzvične rečenice.

Osnovni pojmovi o negaciji.

Glagolski vid.

Raspoređivanje sintaksičkih jedinica (osnovni pojmovi). Informativna aktualizacija rečenice i načini njenog obeležavanja (osnovni pojmovi).

Komunikativna kohezija. Načini uspostavljanja veza među delovima teksta.

Specijalni tipovi nezavisnih rečenica. (Evo autobusa! Požar! Strašnog li vremena! i dr.).

Pragmatika. Govorni činovi. Struktura razgovora i teksta.

II. OPŠTI POJMOVI O JEZIKU

Evolucija jezika: Razvoj jezika u ljudskoj vrsti, u društvu i kod pojedinca. Nastanak i razvoj pisma.

Jezik, kultura i društvo: Jezik i druge društvene kategorije. Višejezičnost. Stavovi prema jeziku.

Tipovi jezika: Jezici u svetu. Jezička srodnost. Jezički tipovi i jezičke univerzalije.

III. PRAVOPIS

Interpunkcija

V. KULTURA IZRAŽAVANJA (35 časova)

I. USMENO IZRAŽAVANJE

II. PISMENO IZRAŽAVANJE

Stilistika; funkcionalni stilovi i administrativno-poslovni (molba, žalba, poslovno pismo).

Oblici pismenog izražavanja: prikaz, osvrt, rasprava, književne paralele, esej (vežbanja).

Pravopis: interpunkcija (vežbanja).

Domaći pismeni zadaci složenijih zahteva (čitanje i analiza na času).

Četiri pismena zadatka godišnje.

UPUTSTVO ZA OSTVARIVANJE PROGRAMA

UVODNA OBJAŠNJENJA

1. Program albanskog jezika i književnosti namenjen četvorogodišnjem obrazovanju i vaspitanju u gimnazijama oba tipa: gimnaziji opšteg tipa i gimnaziji sa dva smera: društveno-jezičkim i prirodno-matematičkim.

2. Obavezni godišnji fond časova ovog predmeta utvrđen je planom obrazovno-vaspitnog rada dveju gimnazija.

Gimnazija sa dva smera: opšti: I - 140; II - 148; III - 144; IV - 128 časova godišnje; društveno-jezički: I - 140 godišnje; II - 148 godišnje; III - 180 godišnje; IV - 160 godišnje; prirodno-matematički: I - 40 godišnje; II - 111 godišnje; III - 108 godišnje; IV - 128 godišnje.

3. Program sadrži ove segmente: ciljeve i zadatke, sadržaj (po razredima) u okviru triju programsko-tematskih područja (književnost, jezik i kultura izražavanja).

4. Zavisno od razreda i sadržaja godišnji fond časova nastave ovog predmeta raspoređen je tako da je za područje Književnost izdvojeno oko 60%, a za druga dva (Jezik i Kultura izražavanja) oko 40% časova. Ukupan broj časova za svako područje iskazan je brojem časova. U okviru tog fonda planirani sadržaji se obrađuju na 70% časova. Ostalih 30% časova, predviđeno je za ponavljanje, utvrđivanje, vežbanje i sistematizovanje programa.

5. Ciljevi i zadaci čine jedinstvenu celinu i ostvaruju se tokom četiri godine - sistematski i kontinuirano - u svim predviđenim programsko-tematskim područjima i vidovima rada.

6. Svi sadržaji raspoređeni su po razredima, područjima, oblastima i temama uz primenu načela postupnosti, korelacije, integracije i primerenosti uzrastu.

7. Sadržaji Književnosti konkretizovani su po razredima, segmentima (književnost i lektira), a obuhvataju književnoteorijsko i književnoistorijsko proučavanje književnoumetničkih dela i književnosti.

8. Područje Jezik obuhvata izučavanje jezika kao sistema. U sadržaje ovog područja ugrađeni su elementi opšte lingvistike i pravopisa.

9. Područje Kultura izražavanja obuhvata oblike, vrste i zahteve u oblasti usmenog i pismenog izražavanja (po razredima). U ovoj oblasti planirane su govorne i pismene vežbe, domaći zadaci i broj pismenih zadataka godišnje.

10. U interesu što uspešnije realizacije brojnih zahteva i sadržaja neophodna je i stalna saradnja nastavnika albanskog jezika i književnosti s nastavnicima drugih predmeta (istorije, srodnih opštestručnih i užestručnih predmeta), stručnim saradnicima (školskim bibliotekarom-medijatekarom, pedagogom, psihologom) i organima (stručnim aktivom i većima), roditeljima učenika i međuopštinskom (regionalnom) prosvetno-pedagoškom službom (prosvetnim savetnicima za albanski jezik i književnost); takođe je korisna saradnja nastavnika i sa određenim institucijama (narodnom bibliotekom, domom kulture, bioskopom, lokalnim novinama, radio-stanicom i dr.).

11. Kvalitet i trajnost znanja, umenja, veština i navika učenika umnogome zavise od principa, oblika, metoda i sredstava koji se koriste u obrazovno-vaspitnom procesu. Iz tih razloga savremena nastava maternjeg jezika i književnosti pretpostavlja ostvarivanje bitnih zadataka i sadržaja programa uz maksimalno moguću misaonu aktivnost učenika (subjekata u nastavi), poštovanje određenih didaktičkih principa (posebno: svesne aktivnosti učenika, naučnosti, primerenosti, postupnosti, sistematičnosti i očiglednosti), kao i adekvatnu primenu onih nastavnih oblika, metoda, postupaka i sredstava čiju su vrednost utvrdile i potvrdile savremena praksa i metodika nastave maternjeg jezika i književnosti (pre svega: razni vidovi grupnog i individualnog rada primereni mogućnostima učenika, metode - dijaloška, tekstualno-grafička, demonstracije i samostalnih radova učenika, sredstva - udžbenici, priručnici, razne vrste tekstova i grafičkih prikaza, grafofolije, ploče i kasete, nastavni i drugi filmovi, radio i televizijske emisije i sl.). Izbor određenih nastavnih oblika, metoda, postupaka i sredstava uslovljen je, pre svega, nastavnim sadržajima i ciljevima (obrazovnim, vaspitnim i funkcionalnim), koje treba ostvariti na jednom času albanskog jezika i književnosti.

12. Redovna nastava maternjeg jezika u književnosti izvodi se u klasičnim, odnosno tzv. specijalizovanim učionicama i kabinetima za ovaj predmet, koji treba da budu opremljeni u skladu sa normativima za gimnazije. Delimično, ona se organizuje i u drugim školskim prostorijama (biblioteci-medijateci, čitaonici, audiovizuelnoj sali i sl.).

13. U nastavi albanskog jezika i književnosti koriste se udžbenici i priručnici (koje je odobrio Prosvetni savet SR Srbije) i bibliotečko-informacijska građa od značaja za ostvarivanje zadataka i sadržaja programa ovog predmeta (proučiti poglavlje o školskoj biblioteci-medijateci), odnosno za sistematsko osposobljavanje učenika za samostalno korišćenje raznih izvora saznanja u nastavi i van nje.

14. U odnosu na dosadašnji, ovaj program donosi izvesne promene i novine, koje treba imati u vidu prilikom planiranja (globalnog i operativnog) i realizacije predviđenih zadataka i sadržaja. Posebno su značajne ove promene i novine u programu: izmenjen je nedeljni i godišnji fond časova u I, II, III i IV razredu gimnazije kao i način raspodele predviđenog godišnjeg fonda časova na pojedine segmente programa, obezbeđen je adekvatniji odnos između časova obrade i drugih tipova časova: korigovani su cilj i zadaci nastave: izmenjeni su struktura i sadržaji područja Književnost i jezik; u program je uključen sadržaj iz proučavanja književnog dela. Uvedena je oblast lektire, uključeni su novi autori i naslovi; određeni su osnovni književnoteorijski pojmovi koji se usvajaju tokom obrade odgovarajućih dela: stvoreni su preduslovi za kreativno ispoljavanje nastavnika i prilagođavanje vaspitno-obrazovnog rada različitim situacijama u praksi, kao i za pojačavanje stvaralačke saradnje nastavnika i učenika.

A. KNJIŽEVNOST

Ovo programsko-tematsko područje obuhvata najznačajnija dela iz albanske, jugoslovenske i svetske književnosti, koja su raspoređena u književnoistorijskom kontinuitetu od starog veka do danas.

Od istorijskog kontinuiteta odstupa se samo u poglavlju Uvod u proučavanje književnog dela u I razredu i Proučavanje književnog dela u IV razredu, kao i u poglavlju Lektira (u sva četiri razreda).

Program I razreda je za početak predvideo Uvod u proučavanje književnog dela (književnoteorijski pristup) kako bi se izbeglo naglo prelaženje sa tematskog proučavanja, karakterističnog za nastavu ovog predmeta u osnovnoj školi, na proučavanje istorije književnosti, tj. izučavanje književnoumetničkih dela u istorijskom kontekstu, kako je koncipirano u ovom programu za gimnaziju. Uz taj osnovni razlog treba imati u vidu i druga preimućstva ovakvog pristupa: nastavnik će steći uvid u književnoteorijska znanja koja su učenici poneli iz osnovne škole. Ta znanja će se sistematizovati, proširiti i produbiti, čime će se ostvariti valjaniji put za složeniji i studiozniji pristup književnim delima kakav zahteva gimnazijski program književnosti.

Nastavnik albanskog jezika i književnosti u gimnaziji treba da pođe od pretpostavke da je učenik u osnovnoj školi stekao osnovna znanja:

- iz teorije književnosti: tema, motiv, fabula; lik, karakter; struktura proznog književnog dela, književni rodovi i vrste; osnovna jezičkostilska izražajna sredstva; usmena i pisana književnost; struktura lirske pesme; stih, strofa, rima, ritam; struktura dramskog dela; dijalog, monolog, dramska vrsta, drama i pozorište, film, radio-drama, televizijska drama.

- iz osnova scenske i filmske kulture: slika, reč, zvuk, filmska muzika, situacija, radnja, junaci filma, elementi filmskog izraza, filmske vrste, od sinopsisa do scenarija; film, televizija, književnost (sličnost i razlike).

Sa stečenim znanjima, koja se u gimnazijskom programu proširuju i produbljuju, učenik može aktivno da učestvuje u proučavanju književnog dela.

Interpretativno-analitički metodički sistem je osnovni vid nastave književnosti u gimnaziji i njega treba dosledno primenjivati prilikom upoznavanja učenika sa izabranim književnim delima koja su predviđena programom. Naravno, ne treba očekivati da se sva programom predviđena dela obrađuju na nivou interpretacije kao najpotpunijeg analitičko-sintetičkog pristupa književnom delu. Nastavnik treba da proceni na kojim će delima raditi interpretaciju, a na kojim osvrt, prikaz ili, pak, problemsko-stvaralački metodički sistem.

Nema sumnje da ovakav program književnosti u gimnaziji povremeno traži i primenu eksplikativnog metodičkog sistema kada se mora čuti nastavnikova reč, i to najčešće prilikom davanja informacija o epohama koje se proučavaju, kao i u svim drugim situacijama u kojima nastavnik ne može računati na učenikova predznanja (na primer: osnovne informacije o počecima pismenosti i književnosti). Nastavnik književnosti ne sme zaboraviti da je njegov govor model pravilnog, čistog i bogatog jezika kakvom treba da teže njegovi učenici.

Književna dela iz programa Lektire imaju ravnopravan tretman s delima iz obaveznog programa književnosti i obrađuju se po istom metodičkom sistemu. Treba napomenuti da se iz lektire koja je data po izboru učenika i nastavnika ne moraju obraditi svi pisci, već književno delo onog pisca za koje se opredeljuju učenici i nastavnik.

B. JEZIK

Program nastave jezika u gimnaziji koncipiran je tako da omogući učenicima sticanje znanja i o jeziku kao društvenoj pojavi, i o jeziku kao sistemu znakova. Cilj je da učenici, pored znanja o svom maternjem jeziku, steknu i opšte lingvistička, odnosno sociolingvistička znanja neophodna obrazovanom čoveku. Ova opšta znanja su funkcionalno povezana sa nastavom maternjeg jezika. Glavni deo tih znanja obrađuje se u segmentu Opšti pojmovi o jeziku (na početku programa za prvi i na kraju programa za četvrti razred), kao u uvodnom delu segmenta Književni jezik (u prvom razredu) i segmentu Jezički sistem i nauke koje se njime bave; ali se opšti pojmovi obrađuju i tokom cele nastave - u vezi sa odgovarajućim partijama o albanskom kao maternjem jeziku. Insistiranje na jednom teorijski i metodološki višem nivou izučavanja jezičkih pojava daje novi kvalitet nastavi koja obuhvata i znanja s kojima su se učenici sretali u osnovnoj školi. Ova opšta znanja, pored svoje opšteobrazovne vrednosti i značaja za olakšavanje i poboljšavanje nastave maternjeg jezika, treba da posluže i lakšem savlađivanju gradiva iz stranih jezika.

Deo programa Književni jezik (prvi i drugi razred) višestruko je značajan. Njegovom realizacijom učenici treba da dobiju znanja i izgrade odgovarajuće stavove o albanskom književnom jeziku o jezičkoj politici i toleranciji u Jugoslaviji i o značaju književnojezičke norme i jezičke kulture; isto tako, ovaj deo programa uključuje i nastavu o razvoju književnih jezika na albanskom jezičkom području i posebno o postanku i razvoju modernog albanskog književnog jezika, što je od značaja i za nastavu književnosti.

U segmentu programa posvećenog organizaciji i funkcionisanju jezičkog sistema ne obrađuju se samo čisto gramatički aspekti jezičkog sistema već se obuhvataju i funkcionalni aspekti. Zato su, između ostalog, u sintaksu uneti i elementi lingvistike teksta i pragmatike. Poseban je značaj dat leksikologiji (koja se nadovezuje na deo tvorbi reči), i to ne samo da bi učenici stekli više znanja o rečeničkom blagu svoga jezika, nego i da bi razvili pravilan odnos prema raznim pojavama u leksici.

U obradi svih segmenata programa treba se nadovezivati na znanja koja su učenici stekli tokom prethodnog školovanja. Međutim, ovde nije reč o prostom obnavljanju i utvrđivanju ranije stečenih znanja nego o dobijanju celovite slike o maternjem jeziku i, kao što je već rečeno, o usvajanju jednog kvalitativno višeg pristupa proučavanju jezičke organizacije i jezičkih zakonitosti.

Veoma je važno da se nastava jezika ne shvati kao cilj sama sebi, nego da se poveže sa ostalim delovima ovog nastavnog predmeta. Naime, ova nastava pruža lingvistička znanja koja će biti podloga za tumačenje jezika i stila u okviru proučavanja književnih dela, s tim što ova dela pružaju i odgovarajući materijal za uočavanje estetske funkcije jezika. S druge strane, nastava jezika se mora povezati i sa nastavom kulture izražavanja. Time će lingvistička znanja (o akcenatskom sistemu, tvorbi reči, leksikologiji, sintaksi itd.), kao i proučavanje pravopisa, doprineti da učenici bolje i potpunije usvoje književnojezičku normu i da poboljšaju svoje izražajne sposobnosti.

V. KULTURA IZRAŽAVANJA

Vežbe u usmenom izražavanju treba da daju određeni stepen pravilne artikulacije, dikcije, intonacije, ritma i tempa u čitanju i kazivanju lirskog, epskog i dramskog teksta. Ove se vežbe, po pravilu, realizuju u toku obrade književnog teksta na taj način što će nastavnik, direktno, svojim čitanjem i govorenjem, ili uz pomoć gramofonske ploče ili magnetofonskog snimka, analizirati odgovarajuće elemente pravilnog usmenog izražavanja kako bi ih učenici uočili. Stečena saznanja transformišu se u veštine i umenja na taj način što učenici interpretiranjem književnih tekstova nastoje da sami dostignu odgovarajući stepen veštine i umenja ove vrste. Stečene sposobnosti se dalje uvežbavaju različitim oblicima usmenog izražavanja učenika (izveštavanje, raspravljanje, referisanje i dr.). Većina predviđenih oblika ove nastave neposredno se uključuje u nastavu književnosti ili pripreme za izradu pismenih sastava.

Racionalizacija nastave u ovom poslu postiže se na taj način što će uzorak primerenog teksta biti u vezi s književnim delom iz programa za određeni razred.

I diferenciranje funkcionalnih stilova valja obavljati na uzorcima koje je nastavnik odabrao. Da bi učenik bio osposobljen da svoj jezik i način izražavanja podesi vrsti pismenog sastava (izlaganja), treba da bude stavljen u situaciju da napiše konkretan sastav (pripremi izlaganje). Vežbe ove vrste treba ponavljati sve dok svaki učenik ne bude osposobljen da se služi određenim oblicima izražavanja. Da bi se postigao veći nastavni učinak, korisno je naći neophodnu psihološku motivaciju. Zbog toga učenike treba obavestiti ne samo o konačnom cilju koji se želi postići određenim sistemom vežbanja nego i o svrsishodnosti pojedinih parcijalnih vežbanja koja čine integralnu celinu. Tako, na primer, ako smo obavestili učenike da će sledeći pismeni zadatak biti u formi rasprave ili prikaza, onda i konkretne vežbe treba da budu podređene tom cilju. Nastavnik će na odabranom modelu konkretnog oblika izražavanja pokazati učenicima njegove bitne karakteristike, podrazumevajući tu i primerenost jezika i stila. Posle toga učenici u formi domaćeg zadatke čine prve pokušaje da samostalno napišu sastav određene vrste. Čitanjem i komentarisanjem domaćih zadataka učenici se dalje osposobljavaju u pismenom izražavanju i ovladavanju određenim vrstama sastava. Kad je nastavnik stekao utisak da su svi učenici relativno ovladali određenom vrstom pismenog izražavanja, utvrđuje čas izrade školskog pismenog zadatka. Rezultati takvog postupka pokazuju se u školskom pismenom zadatku, pa se na osnovu njih planira dalji rad na usavršavanju kulture izražavanja učenika. Ako više učenika ne postigne određeni uspeh, ceo se proces ponavlja.

Tokom nastavne godine učenicima se daju pismeni zadaci (u skladu sa oblicima i vrstama navedenim u programu kulture izražavanja). Po pravilu, nastavnik je obavezan da pregleda i analizira zadatke svih učenika. Odabrani zadaci (ne samo najuspešniji) čitaju se i komentarišu na času (delu časa). Pored pismenih, u skladu sa zahtevima programa, nastavnik daje učenicima i druge vrste konkretnih domaćih zadataka (usmenih, praktičnih - primerenih mogućnostima učenika i njihovoj opterećenosti raznim obavezama).

Izrada školskog pismenog zadatka, po pravilu, traje jedan čas. Izuzetno, kad to pojedini oblici pismenog izražavanja iziskuju, izrada zadataka može trajati i duže od jednog časa, a ispravka najmanje dva časa.

Napomena

Društveno-jezički smer

II razred

(4 časa nedeljno, 148 časova godišnje)**

SADRŽAJI PROGRAMA

A. KNJIŽEVNOST (90)

I. Prosvetiteljstvo (6)

Naučno-reformatorski pokret u Evropi: kult razuma, progresa, prirodnog prava, osjećajnosti; verska tolerancija. Prosvetiteljstvo jugoslovenskih i albanskog naroda.

Dositej Obradović: Pismo Haralampiju

Kulturni pokret u Voskopoji u XVIII veku.

Predstavnici: Teodor Kavalioti, Teodor Hadži Filipi, D. Hanil Hadžiu - prikaz

Bejtejdžijska književnost

Ibrahim Nezimi, Hasan Zuko Kamberi, Muhamet Kučuku-Čami - informativno

II. Romantizam (37)

Romantizam u evropskoj, jugoslovenskoj i albanskoj književnosti (pojam, osobenosti, značaj)

Dž. G. Bajron: Čajld Harold (odlomak)

A. S. Puškin: Cigani, Evgenije Onjegin (odlomci)

Š. Petefi: Sloboda sveta

Vuk Stefanović Karadžić: reformator jezika i pravopisa (iz Predgovora Srpskom rječniku); sakupljač narodnih umotvorina (O podjeli i postanju narodnih pjesama).

Branko Radičević: Đački rastanak

Đuro Jakšić: Na liparu (Veče, Ponoć)

Laza Kostić: Santa Maria della Salute

Ivan Mažuranić: Smrt Smail-age Čengića (odlomak)

France Prešern: Sonetni venac

Predstavnici albanske književnosti: Istorijski, društveni i kulturni uslovi. Prizrenska liga.

Kulturna društva, škole, listovi, časopisi na albanskom jeziku. Skupljanje folklora (Thimi Mitko, Zef Jubani) - osvrt

Naum Većiljhardži: (prosvetiteljska i književna delatnost);

Jeronim De Rada: Këngët e Milosaos,

Gavril Dara i Riu: Kënga e spresme e Balës

Konstantin Kristoforidi: Rad u oblasti jezika (bukvar, gramatika, rečnik, prevodi) i književnosti (Lov brđana) - osvrt

Zef Serembe: (Vjersha) (Pesme) - Prijateljstvo, Mojoj dragi (osvrt)

Naim Frašeri: Život i književno stvaralaštvo. Bagëti e Bujqësi II deo (odlomak): Lulet e verës (Život, Srce, Lepota); Istorija Skenderbega (odlomak) - prikaz

Sami Frašeri: kulturna, jezička i književna delatnost (informativno)

Ndre Mjeda: Život i književno stvaralaštvo - Juvenilia, (odlomak); Životni san, Putnik (osvrt)

Filip Široka: Zani i zemres - Shko dellendyshe - Një lules ze veshkun - uvelom cvetu (osvrt)

Ljuid Gurakući: Vjersha - pesma (izbor)

III. Realizam (35)

Realizam u evropskoj, jugoslovenskoj i albanskoj književnosti (pojam, osobenosti, značaj, glavni predstavnici). Poetika realizma.

Onore de Balzak: Čiča Gorio

N. V. Gogolj: Revizor

Gi de Mopasan: Dva prijatelja (novela)

L. N. Tolstoj: Ana Karenjina

Realizam u jugoslovenskoj književnosti (4)

S. Matavulj: Povareta

R. Domanović: Danga

B. Nušić: Narodni poslanik

Realizam u albanskoj književnosti

Anton Ž. Čajupi: "Baba Tomori" (Moje selo, Naricanja, Sultan, Vrt ljubavi) - osvrt

Aleks Stavre Drenova - Asdreni: Život i književno stvaralaštvo: Poezija (Ratnik, Prosjak, Mladima, Egoističko kajanje) - osvrt

Mihalj Grameno: "Odžaku" (odlomak)

Fan S. Noli: "Album" (Izgnan mrtav, Pored reke) - osvrt

Ali Aslani: Poezija "Hanko Hala" (izbor)

Mitruš Kutelji: Kako je pronalazio aga Jakun božji put (odlomak)

IV. Lektira (12)

Ernest Hemingvej: Starac i more

Čajupi: Posle smrti

Fatmir Djata: Močvara

Petar Marko: Hasta la vista

Borisav Stanković: Nečista krv (2)

Ivo Andrić: Most na Žepi (1)

V. Književnoteorijski pojmovi

Na navedenim delima ponavljaju se, proširuju, usvajaju i sistematizuju osnovni književnoteorijski pojmovi.

Realistička pripovetka i roman.

Romantično, realistično, humoristično, satirično, groteskno.

Sredstva umetničkog izražavanja (stilske figure): metafora, personifikacija, alegorija, ironija, sarkazam, asident, polisindet, anafora, epifora, simploha, onomatopeja, aliteracija, asonanca, igra rečima.

Pismo, autobiografija, sonet, sonetni venac.

Lirsko-epska poezija (balada, romansa, peoma).

B. JEZIK (31)

I. KNJIŽEVNI JEZIK

Početak standardizacije književnog jezika i pravopisa kod Albanaca. Razvoj albanskog književnog jezika i povezivanje sa nastavom književnosti. Osnovni principi albanske književne norme.

Funkcionalni stilovi albanskog književnog jezika.

Osnovni principi jezičke kulture. Priručnici za negovanje jezičke kulture (i način njihovog korišćenja).

Principi jezičke ravnopravnosti. Jezička tolerancija.

II. MORFOLOGIJA (U UŽEM SMISLU)

Vrste reči. Promenljive i nepromenljive reči. Morfološke i klasifikacione kategorije reči.

Imenice. Imeničke kategorije (padež i broj; rod). Vrste imenica. Osnovno o deklinaciji imenica.

Pridevi. Pridevske kategorije (rod, broj, padež, vid, stepen poređenja). Vrste prideva. Osnovne karakteristike deklinacije i komparacije prideva.

Zamenice. Imeničke zamenice: lične zamenice; nelične imeničke zamenice (zamenice ko, što itd.). Pridevske zamenice. Osnovno o promeni zamenica.

Brojevi: glavni i redni brojevi. Vrste glavnih brojeva: osnovni brojevi, zbirni brojevi.

Glagoli. Neprelazni, prelazni i povratni glagoli. Podela glagola po vidu. Morfološke glagolske kategorije: vreme i način: lice i broj (i rod - kod oblika koji razlikuju m., ž. i s. rod); stanje (aktiv i pasiv); potvrdnost/odričnost. Osnovno o konjugaciji (glagolske osnove, glagolske vrste, lični i nelični oblici, oblici pasiva).

Prilozi. Vrste priloga.

Pomoćne reči: predlozi, veznici i rečce. Uzvici.

III. PRAVOPIS

Sastavljeno i rastavljeno pisanje reči. Pravopisni znaci. Skraćenice. Rastavljanje reči na kraju retka.

V. KULTURA IZRAŽAVANJA (27)

I. Usmeno izražavanje

Pričanje događaja i doživljaja (prikazivanje osećanja).

Opisivanje bića, predmeta, radnji, pojava (tačno, verno, sažeto).

Samostalno izlaganje u funkciji: interpretacije književnog teksta. Uočavanje jezičkih postupaka i stilogenih mesta književnog teksta (čitanjem i obrazlaganjem). Dijalog u funkciji obrade teksta.

Izražajno kazivanje napamet naučenih lirskih pesama i kraćih monoloških tekstova. Dosledno usvajanje ortoepske norme i usvajanje veštine govorenja.

Stilske vežbe, funkcionalni stilovi; naučni.

II. Pisano izražavanje

Pravopisne vežbe: pisanje brojeva i odričnih oblika glagola. Pisanje skraćenica.

Pismeni sastavi: Izrada plana pismenog sastava, usavršavanje teksta; pisanje poboljšane verzije pismenog sastava (unošenje novih podataka, otklanjanje beznačajnih pojedinosti).

Četiri školska pismena zadatka.

III razred

(5 časova nedeljno, 180 časova godišnje)**

SADRŽAJI PROGRAMA

A. KNJIŽEVNOST (100)

I. MODERNA (40)

Moderna u evropskoj, jugoslovenskim i albanskoj književnosti. Poetika moderne (impresionizam i simbolizam).

Šarl Bodler: Veze, Albatros

Rembo: Ofelija

Stefan Malarme: Labud

Pol Verlen: Mesečina

A. Čehov: Ujka Vanja

A. Šantić: Moja otadžbina, Pretprazničko veče

J. Dučić: Zalazak sunca, Suncokreti

M. Rakić: Iskrena pesma, Dolap

Ivan Cankar: Kralj Betajnove (odlomak)

A. G. Matoš: Jesenje veče

P. Kočić: Jazavac pred sudom

Moderna u albanskoj književnosti

Ljasguš Poradeci - Poezija (Izvor mog sela)

II. MEĐURATNA I RATNA KNJIŽEVNOST (40)

Evropska književnost u prvim decenijama XX veka (pojam, osobenosti i značaj); manifesti futurizma, ekspresionizma i nadrealizma; književni pokreti i struje u jugoslovenskim i albanskoj književnosti (ekspresionizam, nadrealizam, socijalna literatura).

V. Majakovski: Oblak u pantalonama

Tagora: Gradinar

Milutin Bojić: Plava grobnica

Miloš Crnjanski: Seobe I (odlomci)

Kosta Racin: Berači duvana

Ivan Goran Kovačić: Jama

Albanska književnost između dva svetska rata

Haki Strmili: Kada bih bila dečak (odlomak)

Nonda Buljka: Kad plače i peva slavuj - izbor

Miloš Đerđ Nikola-Miđeni: Pesma mladosti, Sinovi novog veka, Poema o bedi (osvrt); Proza: Legenda o kukuruzu, Istorija jedne od njih, Hoćeš li uglja, gospodine, Žetve (osvrt)

Petro Marko: Poezija (Salute Madrid, Četiri sanjarenja) - osvrt

Sterjo Spase: Nevesta bez vela

Savremena albanska književnost (10)

Esad Mikuli: Čežnja za nedostižnim

Sterjo Spase: Buđenje

Josip Relja: Nita

Petro Marko: Poslednji grad

Fatos Arapi: Sudbine

Sotir Andoni: Pripovetke (izbor)

III. LEKTIRA (10)

Nazim Hikmet: Poezija (izbor pesama)

Ivo Andrić: Na Drini ćuprija (2)

Lazar Vučković: Izabrane pesme

Hivzi Sulejmani: Ljudi

Enver Đerđeku: Zalog ljubavi

IV. KNJIŽEVNOTEORIJSKI POJMOVI

Na navedenim delima ponavljaju se, proširuju, usvajaju i sistematizuju osnovni književnoteorijski pojmovi.

Lirika. Moderna lirska pesma (struktura). Pesma u prozi.

B. JEZIK (35)

I. GRAĐENJE REČI

Osnovni pojmovi o izvođenju (derivaciji) reči. Važniji modeli za izvođenje imenica, prideva i glagola.

Osnovni pojmovi o građenju složenica. Polusloženice. Pravopisna rešenja

II. LEKSIKOLOGIJA (SA ELEMENTIMA TERMINOLOGIJE I FRAZEOLOGIJE)

Značenjski (semantički) i formalni odnosi među leksemama: sinonimija; antonimija; polisemija i homonimija; metaforična i metonimijska značenja.

Osnovni pojmovi o terminologiji i terminima. Terminološki rečnici.

Osnovni pojmovi o frazeologiji i frazeološkim jedinicama. Stilska vrednost frazeoloških jedinica. Klišei i pomodni izrazi.

III. SINTAKSA

Rečenice u širem smislu (komunikativne rečenice) i rečenice u užem smislu (predikatske rečenice).

Reči (lekseme i morfosintaksičke reči). Identifikovanje morfosintaksičkih reči. Pune reči (imeničke, pridevske i priloške reči i glagoli) i pomoćne reči (predlozi, veznici i rečce).

Sintagma. Vrste sintagmi (imeničke, pridevske, priloške i glagolske sintagme).

Osnovne konstrukcije (i njihovi modeli) predikatske rečenice: subjekatsko-predikatska konstrukcija, reakcijske konstrukcije (s pravim i nepravim objektom), kopulativne konstrukcije (s imenskim i priloškim predikativom), konstrukcije sa semikopulativnim glagolima (dopunskim predikativima). Priloške odredbe.

Bezlične rečenice. Rečenice s logičkim (semantičkim) subjektom.

Rečenice s pasivnom konstrukcijom. Rečenice s bezličnom konstrukcijom.

Imeničke sintagme. Tipovi atributa. Apozitiv i apozicija.

IV. PRAVOPIS

Transkripcija reči iz stranih jezika (osnovni principi i primeri).

V. KULTURA IZRAŽAVANJA (45)

Usmeno izražavanje

Kazivanje i recitovanje napamet naučenih književnoumetničkih tekstova.

Izveštavanje o društvenim i kulturnim zbivanjima. Komentarisanje (sportskih takmičenja, kulturnih manifestacija, društvenih zbivanja).

Stilistika. Funkcionalni stilovi: publicistički.

Pismeno izražavanje

Pismene vežbe: novinarska vest, članak, izveštaj, intervju, komentar i dr. Prikaz književno-scenskog ili filmskog dela. Uvežbavanje tehnike izrade pismenih sastava.

Domaći pismeni zadaci (čitanje i analiza na času).

Četiri pismena zadatka.

IV razred

(5 časova nedeljno, 160 časova godišnje)**

SADRŽAJI PROGRAMA

A. KNJIŽEVNOST (90)

I. PROUČAVANJE KNJIŽEVNOG DELA (20)

Slojevita struktura književno-umetničkog dela

Sloj zvučanja

Sloj značenja

Sloj sveta dela (prikazanih predmeta)

Sloj ideja

Dinamičnost strukture. Jedinstvo oblika i sadržine.

Metodologija proučavanja književnosti

Pozitivizam u izučavanju književnosti

Psihološka prilaženja književnoj umetnosti

Fenomenološki pristup književnom delu

Strukturalizam u proučavanju umetnosti reči

Recepcijski (primalački) odnos prema književnosti.

Raznovrsnost i saodnos metodoloških pristupanja (gledišta, polazišta); pluralizam metodoloških gledišta.

Smisao i zadaci proučavanja književnosti

Stvaranje književno-umetničkog dela i proučavanje književnosti (stvaralački, produktivni i teorijski odnosi prema književnoj umetnosti)

Čitalac, pisac i književno delo. Književna kultura.

II. SAVREMENA KNJIŽEVNOST (70)

Bitna obeležja i najznačajniji predstavnici evropske, jugoslovenske i albanske književnosti (1)

Kami: Stranac (2)

Borhes: Čekanje (kratka priča) (1)

Savremena albanska književnost (38)

Šefćet Musaraj: Novele (izbor)

Adem Gajtani: Odabrana poezija (izbor)

Azem Škrelji: Krštenje reči (izbor)

Ćerim Ujkani: Sunce koje tražim (izbor)

Enver Đerđeku: Reč (izbor)

Nazmi Rahmani: Put do moje kuće (odlomak)

Jusuf Budžovi: Beleške Đona Nikol Kazazija (odlomak)

Nataša Lako: Poezija (izbor)

Zejnulah Rahmani: Trg alke (odlomak)

Sabri Hamiti: Izbor iz poezije

Mehmet Kraja: Veliko vreme (odlomak)

Naum Prifti: Vodenica Koste Bardia (drama) - odlomak

Murteza Peza: Preko smrti (odlomak)

Savremena jugoslovenska književnost (16)

Desanka Maksimović: Tražim pomilovanje (izbor)

Branko Ćopić: Bašta sljezove boje (izbor)

V. Desnica: Proljeća Ivana Galeba

M. Lalić: Lelejska gora

D. Ćosić: Koreni

V. Parun: Ti koja imaš nevinije ruke

A. Isaković: Kroz granje nebo

D. Kiš: Enciklopedija mrtvih

III. LEKTIRA (12)

Gete: Jadi mladog Vertera

Gabriel Garsia Markez: Sto godina samoće

M. Selimović: Derviš i smrt (2)

Miroslav Krleža: Povratak Filipa Latinovića (2)

Ali Podrimja: Ravnoteža

Muhamet Kerveši: Igra u nastavcima (izbor)

Izbor iz svetske lirike XX veka (Odn, Sezar, Prever, Pasternak, Ahmatova, Cvetajeva, Brodski, Sengor, Sajfers)

Izbor iz albanske književne kritike i eseistike.

Jedan roman iz savremene književne produkcije nagrađen jednom od književnih nagrada (Nobelova nagrada, Ninova nagrada za roman godine i dr.).

IV. KNJIŽEVNOTEORIJSKI POJMOVI

Na navedenim delima ponavljaju se, proširuju, usvajaju i sistematizuju osnovni književnoteorijski pojmovi.

Tipovi romana: roman lika, prostora, stepenasti, prstenasti, paralelni; roman toka svesti; roman - esej; defabuliziran roman.

Drama: Struktura i kompozicija drame; antidrama; antijunak.

Drama i pozorište, radio, televizija, film.

Putopis. Esej. Književna kritika.

B. JEZIK (35)

I. SINTAKSA

Kongruencija: definicija i osnovni pojmovi; gramatička i semantička kongruencija.

Sistem nezavisnih rečenica. Obaveštajne, upitne, zapovedne, željne i uzvične rečenice.

Osnovi pojmovi o negaciji.

Glagolski vid.

Raspoređivanje sintaksičkih jedinica (osnovni pojmovi). Informativna aktualizacija rečenice i načini njenog obeležavanja (osnovni pojmovi).

Komunikativna kohezija. Načini uspostavljanja veza među delovima teksta.

Specijalni tipovi nezavisnih rečenica. (Evo autobusa! Požar! Strašnog li vremena! i dr.).

Pragmatika. Govorni činovi. Struktura razgovora i teksta.

II. OPŠTI POJMOVI O JEZIKU

Evolucija jezika: Razvoj jezika u ljudskoj vrsti, u društvu i kod pojedinca. Nastanak i razvoj pisma.

Jezik, kultura i društvo: Jezik i druge društvene kategorije. Višejezičnost. Stavovi prema jeziku.

Tipovi jezika: Jezici u svetu. Jezička srodnost. Jezički tipovi i jezičke univerzalije.

III. PRAVOPIS

Interpunkcija

V. KULTURA IZRAŽAVANJA (35)

I. USMENO IZRAŽAVANJE

Retorika (pojam i vrste); istorijat i podela; razgovor, govor. Odnos između govornika i auditorijuma. Vežbe javnog govorenja pred auditorijom (upotreba podsetnika, improvizovano izlaganje; korišćenje mikrofona).

II. PISMENO IZRAŽAVANJE

Stilistika; funkcionalni stilovi; administrativno-poslovni (molba, žalba, poslovno pismo).

Oblici pismenog izražavanja: prikaz, osvrt, rasprava, književne paralele, esej (vežbanja).

Pravopis: interpunkcija (vežbanja).

Domaći pismeni zadaci složenijih zahteva (čitanje i analiza na času).

Četiri pismena zadatka godišnje.

Napomena

Prirodno-matematički smer

II razred

(3 časa nedeljno, 111 časova godišnje)**

SADRŽAJI PROGRAMA

A. KNJIŽEVNOST (oko 58 časova)

I. Realizam (35)

Realizam kao književni pravac i metod. Društveno-istorijski uslovi pod kojima se razvijala realistička književnost (2)

1. Realizam u svetskoj književnosti (6)

Onore de Balzak: Čiča Gorio

Gogolj: Revizor

Lav Tolstoj: Ana Karenjina (odlomak)

2. Realizam u književnosti jugoslovenskih naroda (5)

Simo Matavulj: Povareta

Branislav Nušić: Narodni poslanik

Radoje Domanović: Danga

3. Realizam u albanskoj književnosti (22)

- Anton Ž. Čajupi: "Baba Tomori" (Moje selo, Naricanja, Sultan, Vrt ljubavi) - osvrt

- Aleks Stavre Drenova-Asdreni: Život i književno stvaralaštvo: Poezija (Ratnik, Prosjak, Mladima, Egoističko kajanje) - osvrt

- Mihalj Grameno: "Odžaku" (odlomak)

- Fan S. Noli: "Album" (Izgnan mrtav, Pored reke) - osvrt

- Ali Islani, Poezija "Hanko Hala" (izbor)

- Mitruš Kutelji: Kako je pronalazio aga Jakun božji put (odlomak)

4. Moderna književnost jugoslovenskih naroda i nacionalnih manjina (9)

- Ivan Cankar: Kralj Betajnove (odlomak)

- Petar Kočić: Jazavac pred sudom

- A. Šantić: Pretprazničko veče

- Jovan Dučić: Suncokreti

- Milan Rakić: Dolap

5. Moderna albanska književnost (3)

- Ljasguš Poradeci - Poezija (Izvor moga sela)

Lektira (12)2)

Ernest Hemingvej: Starac i more

Čajupi: Posle smrti

Fatmir Djata: Močvara

Petro Marko: Hasta la vista

Nazmi Rahmani: Krvava zemlja

Borisav Stanković: Nečista krv (2)

________________
2) Za obradu jednog književnog dela u domaćoj lektiri planirana su dva časa

Pojmovi

Na navedenim delima proširuju se, usvajaju i sistematizuju osnovni književnoteorijski pojmovi.

- Lirika - vrste, osobenosti (socijalna, satirična, refleksivna i intimna lirika; pesma u prozi). Struktura moderne lirske pesme, motivi, kompozicija, ritmička organizacija, jezik i stil. Metafora, alegorija, simbol. Slobodni stih. Analiza moderne lirske pesme.

- Epika - vrste, osobenosti (pripovetka, novela, roman). Razvijanje fabule u epskom delu: pripovedanje, opisivanje, dijalog, monolog, piščev komentar. Tipovi kompozicije epskog dela; uokvirena, retrospektivna, hronološka fabula. Pripovedanje u prvom i trećem licu. Analiza pripovetke i romana.

- Drama - vrste osobenosti (komedija, drama u užem smislu, ostale vrste). Dramska situacija. Scenski jezik: vizuelni i akustički scenski znakovi. Publika (gledaoci), glumac, gluma, reditelj, lektor, scenograf, kostimograf. Analiza dramskog (scenskog) dela.

- Putopisi. Autobiografija.

B. JEZIK (20)

Sintaksa: Skup reči i rečenica; jednočlane rečenice i imenične rečenice; glagolske rečenice (bezlične i lične); eliptične (nepotpune) rečenice; složena rečenica i njena gradnja; upotreba interpunkcijskih znakova u složenoj rečenici. Sintaktična sinonimija (gradnja sa glagolskim oblicima). Redosled rečeničnih delova. Kongruencija. Stilovi književnog jezika (poetski stil, publicistički, naučni, administrativni i dr.).

Leksikologija: Reči i njihova vrednost. Primarno i sekundarno značenje reči. Leksičko, funkcionalno i stilističko značenje reči, sinonimi, homonimi, antonima, frazeologizmi.

Tuđice - prilagođavanje i njihova upotreba.

Poreklo i istorija albanskog jezika. Dijalekti albanskog jezika (ilustracije primerima).

Rečnici (jednojezični, dvojezični, stranih reči, sinonima, ortoepski i etimološki).

V. KULTURA IZRAŽAVANJA (33)

1. Usmeno izražavanje (oko 10 časova)

Čitanje i kazivanje (nivoi konstatacije, informacije, naracije i identifikacije). Dikcijske figure (komparacija, kontrast, gradacija, melodika, pauza). Recitovanje odabranih stihova iz programa.

Razgovorni stil - osobina, vežbe.

Opisivanje složenijih pojava i scena (po unapred sačinjenom planu i slobodno).

Raspravljanje o raznim aktuelnim temama iz života i rada učenika, škole i društvene zajednice.

Samostalno referisanje o unapred utvrđenim temama iz književne, scenske i filmske umetnosti.

Praćenje književne periodike.

2. Pismeno izražavanje (oko 15 časova)

Uvežbavanje tehnike izrade raznih vrsta pismenih sastava (naracija, rasprava, referat).

Pripremanje podsetnika za razgovor u raspravu.

Zapisnik. Informacija. Službeno i privatno pismo.

Šest domaćih pismenih zadataka (čitanje i analiziranje zadataka na času).

Po jedan pismeni (školski) zadatak u polugodištu (jedan čas za izradu i dva časa za usavršavanje zadataka).

III razred

(3 časa nedeljno, 108 časova godišnje)**

SADRŽAJI PROGRAMA

A. KNJIŽEVNOST (58)

I. KNJIŽEVNOST IZMEĐU DVA SVETSKA RATA

1. Svetska književnost u prvoj polovini XX veka (3)

Frederiko Garsia Lorka: Pesma o mrtvom konjaniku

Majakovski: Oblak u pantalonama

2. Albanska književnost između dva svetska rata (9)

Predstavnici:

Haki Strmili: Kada bih bila dečak (odlomak)

Nonda Buljka: Kad plače i peva slavuj - izbor

Miloš Đerđ Nikola-Miđeni: Pesma mladosti, Sinovi novog veka, Poema o bedi (osvrt); Proza; Legenda o kukuruzu

Istorija jedne od njih, Hoćeš li uglja, gospodine (osvrt)

Petro Marko: Poezija (Salute Madrid, Četiri sanjarenja) - osvrt

Sterjo Spase: Nevesta bez vela

3. Međuratna književnost jugoslovenskih naroda (6 časova)

M. Bojić: Plava grobnica

T. Ujević: Svakidašnja jadikovka

K. Racin: Berači duvana

M. Crnjanski: Seobe I deo (odlomci)

II. SAVREMENA KNJIŽEVNOST

1. Savremena književnost jugoslovenskih naroda (9)

(bitne odlike, značajni pisci i dela)

Ivan Goran Kovačić: Jama

Branko Ćopić: Pjesma mrtvih proletera

Skender Kulenović: Stojanka majka Knežopoljka

Mirko Banjević: Sutjeska

Vasko Popa: Pepela

2. Savremena albanska književnost (18)

Esad Mekuli: Čežnja za nedostižnim

Sterjo Spase: Buđenje

Josip Relja: Nita

Petro Marko: Poslednji grad

Fatos Arapi: Sudbine

Sotir Andoni: Pripovetke (izbor)

Lektira (12)3)

Nazim Hikmet: Poezija (izbor pesama)

Ivo Andrić: Na Drini ćuprija (2 časa)

Esad Mekuli: Poezija (izbor)

Lazar Vučković: Izabrane pesme (1)

Hivzi Suljejmani: Ljudi

Enver Đerđeku: Zalog ljubavi

_____________________
3) Za obradu jednog književnog dela u domaćoj lektiri planirana su dva časa.

Pojmovi

Na navedenim delima proširuju se, produbljuju i sistematizuju odgovarajući pojmovi o osobenostima lirike, epike, drame i književnonaučnih vrsta, koji su navedeni u programima prethodnih razreda.

B. JEZIK (20)

Funkcija padeža kod imenica

Funkcija vremena i oblika kod glagola

Formiranje književnog albanskog jezika

Primena normi u albanskom književnom jeziku

Dijalekatske osnove albanskog književnog jezika

Opšti principi albanskog književnog jezika i pravopisa

Problemi primene albanskog književnog jezika u oblasti fonetike (nosni i usni samoglasnici; samoglasnik ë, grupe samoglasnika i diftonga; suglasnici h, nj, c, sh, q, gj, Ç, xh, zh; grupe suglasnika).

V. KULTURA IZRAŽAVANJA (30)

1. Usmeno izražavanje (10)

Čitanje (nivoi naracije i identifikacije). Čitanje sa unapred datim zadacima istraživačkog karaktera. Kazivanje napamet naučenih odlomaka iz raznih vrsta proznih tekstova. Recitovanje odabranih stihova iz programa.

Razgovori i rasprave o raznim aktuelnim temama iz života i rada omladine i društvene zajednice (vrednote govora - uvežbavanje).

Govor - vrste, kompozicija. Govor pred užim skupom. Obrazlaganje određene pojave, problema. Korišćenje dokumentarnog materijala, stručne terminologije i podsetnika.

Prikaz književnog, scenskog i filmskog dela.

Književna paralela. Literarno-scenska i literarno-filmska paralela.

Praćenje književne periodike.

2. Pismeno izražavanje (20)

Uvežbavanje tehnike izrade pismenih sastava (rasprava, prikaz, paralela).

Šest domaćih pismenih zadataka (čitanje i analiziranje na času).

Po jedan školski pismeni zadatak u polugodištu (jedan čas za izradu i dva časa za usavršavanje zadataka).

IV razred

(4 časa nedeljno, 128 časova godišnje)**

SADRŽAJI PROGRAMA

A. KNJIŽEVNOST (63)

I. SAVREMENA KNJIŽEVNOST

1. Savremena književnost jugoslovenskih naroda i nacionalnih manjina (14)

Mihailo Lalić: Zlo proljeće

D. Ćosić: Koreni

Vesna Parun: Ti koji imaš nevinije ruke

Desanka Maksimović: Za zemlju kuda vojska prođe

Vladan Desnica: Proleće Ivana Galeba

D. Kiš: Bašta, pepeo

M. Pavlović: Rekvijem

2. Savremena albanska književnost (36)

Šefćet Musaraj: Novele (izbor)

Adem Gajtani: Odabrana poezija (izbor)

Azem Škrelji: Krštenje reči (izbor)

Ćerim Ujkani: Sunce koje tražim (izbor)

Enver Đerđeku: Reč (izbor)

Nazmi Rahmani: Put do moje kuće (odlomak)

Jusuf Budžovi: Beleške Đona Nikol Kazazija (odlomak)

Nataša Lako: Poezija (izbor)

Zejnulah Rahmani: Trg alke (odlomak)

Sabri Mamiti: Izbor iz poezije

Mehmet Kraja: Veliko vreme (odlomak)

Naum Prifti: Vodenica Koste Bardia (drama) - odlomak

Murteza Peza: Preko smrti (odlomak)

Lektira (16)4)

Gi de Mopasan: Novele (izbor)

Esad Mekuli: Poezija (izbor)

Gabriel Garsia Markez: Sto godina samoće

Meša Selimović: Derviš i smrt (2)

Miroslav Krleža: Povratak Filipa Latinovića (2)

Čehov: Pripovetke (izbor)

Ali Podrimja: Ravnoteža

Muhamet Krveši: Igra u nastavcima (izbor)

_______________
4) Za obradu jednog književnog dela u domaćoj lektiri planirana su dva časa.

Pojmovi

Na navedenim delima proširuju se, produbljuju i sistematizuju saznanja učenika o vrstama i osobenostima lirske i epske pesme, pripovetke, romana i drame.

B. JEZIK (25)

Problemi primene književnog jezika u oblasti morfologije, množina imenica i odredbenih glagola; prednji članovi; konjuktiv, kondicional, particip, infinitiv glagola; sadašnje vreme, imperfekat i buduće vreme; glagolske dijateze; nepromenljivi delovi rečenice.

Problem primene književnog jezika u oblasti sintakse i leksike (znaci interpunkcije, upotreba velikog slova, otklanjanje tuđih i dijalekatskih reči). Kongruencija.

Ravnopravnosti jezika naroda i narodnosti. Jezička tolerancija.

V. KULTURA IZRAŽAVANJA (40)

1. Usmeno izražavanje (15)

Čitanje i kazivanje različitih vrsta tekstova (primeri funkcionalnih stilova). Recitovanje odabranih stihova iz programa.

Razgovor i rasprava - uvežbavanje (teme iz svih oblasti za koje se interesuju mladi).

Komentar. Polemika.

2. Pismeno izražavanje (25)

Funkcionalni stilovi - vežbe

Šest domaćih zadataka (čitanje i analiziranje na času)

Po dva pismena (školski) zadatak u polugodištu (jedan čas za izradu i dva časa za usavršavanje zadataka)

Pripremanje učenika za polaganje maturskog ispita.

NAČIN OSTVARIVANJA PROGRAMA (UPUTSTVO)

UVODNA OBJAŠNJENJA

Program albanskog jezika i književnosti namenjen je četvorogodišnjem obrazovanju i vaspitanju u gimnazijama oba tipa: gimnaziji opšteg tipa i gimnaziji sa dva smera: (društveno-jezičkom i prirodno-matematičkom).

Zavisno od razreda i sadržaja godišnji fond časova nastave ovog predmeta raspoređen je tako da je za područje književnost odvojeno oko 60 odsto, a za druga dva (jezik i kulturu izražavanja) oko 40 odsto časova. Za svako područje iskazan je ukupan broj časova. U okviru tog fonda predviđeni sadržaji se obrađuju na 70 odsto časova, ostalih 30 odsto časova predviđeno je za ponavljanje, utvrđivanje, vežbanje i sistematizovanje programa.

Cilj i zadaci čine jedinstvenu celinu i ostvaruju se tokom četiri godine - sistematski i kontinuirano - u svim predviđenim programsko-tematskim područjima i vidovima rada.

Svi sadržaji raspoređeni su po razredima, područjima, oblastima i temama po principu postupnosti, korelacije, integracije i primerenosti uzrastu.

Sadržaji književnosti konkretizovani su po razredima, segmentima (književnost i lektira) a obuhvataju književno-teorijsko i književnoistorijsko proučavanje književnosti.

Područje jezik obuhvata izučavanje jezika kao sistema. U sadržaje ovog područja ugrađeni su elementi opšte lingvistike i pravopisa.

Radi što uspešnije realizacije mnogih zahteva i sadržaja neophodna je i permanentna saradnja nastavnika albanskog jezika i književnosti kao i nastavnika drugih predmeta (istorije, srodnih opštestručnih i užestručnih predmeta), stručnih saradnika (školskim bibliotekarom-medijatekarom, pedagogom, psihologom) i organima (stručnim aktivom i većima), roditelja učenika. Takođe je neophodna saradnja sa međuopštinskom (regionalnom) prosvetno-pedagoškom službom (prosvetnim savetnicima za srpski jezik i književnost), određenih institucija (narodnom bibliotekom, domom kulture, bioskopom, lokalnim novinama, radio-stanicom i dr.).

Kvalitet i trajnost znanja, umenja, veština i navika učenika umnogome zavise od principa, oblika, metoda i sredstava koji se koriste u obrazovno-vaspitnom procesu. Zbog toga savremena nastava jezika i književnosti pretpostavlja ostvarivanje bitnih zadataka i sadržaja programa uz maksimalno moguću misaonu aktivnost učenika (subjekata u nastavi), poštovanje određenih didaktičkih principa (posebno: svesne aktivnosti učenika, naučnosti, primerenosti, postupnosti, sistematičnosti i očiglednosti), kao i adekvatnu primenu onih nastavnih oblika, metoda, postupaka i sredstava čiju su vrednost utvrdile i potvrdile savremena praksa i metodika nastave jezika i književnosti (pre svega: razni vidovi grupnog i individualnog rada primereni mogućnostima učenika, metode - dijaloška, tekstulano-grafička, demonstracije i samostalnih radova učenika, sredstva - udžbenici, priručnici, razne vrste tekstova i grafičkih prikaza, grafofolije, ploče i kasete, nastavni i drugi filmovi, radio i televizijske emisije i sl.). Izbor određenih nastavnih oblika, metoda, postupaka i sredstava uslovljen je, pre svega, nastavnim sadržajima i ciljem (obrazovnim, vaspitnim i funkcionalnim), koje treba ostvariti na jednom času albanskog jezika i književnosti.

Redovna nastava maternjeg jezika i književnosti izvodi se u klasičnim, odnosno tzv. specijalizovanim učionicama i kabinetima za ovaj predmet, koji treba da budu opremljeni u skladu sa normativima za gimnazije. Delimično, ona se organizuje i u drugim školskim prostorijama (biblioteci-medijateci, čitaonici i sl.).

U nastavi albanskog jezika i književnosti koriste se udžbenici i priručnici (koje je odobrio Prosvetni savet Srbije) i bibliotečko-informacijska građa značajna za ostvarivanje zadataka i sadržaja programa ovog predmeta, odnosno za sistematsko osposobljavanje učenika za samostalno korišćenje raznih izvora saznanja u nastavi i van nje.

U odnosu na dosadašnji, ovaj program sadrži izvesne promene i novine, koje treba imati u vidu prilikom planiranja (globalnog i operativnog) i realizacije predviđenih zadataka i sadržaja: izmenjen je nedeljni i godišnji fond časova u svim razredima gimnazije kao i način raspodele predviđenog godišnjeg fonda časova na pojedine segmente programa; obezbeđen je adekvatniji odnos između časova obrade i drugih tipova časova: korigovani su cilj i zadaci nastave; izmenjeni su struktura i sadržaji područja književnost i jezik; u program je uključeno i proučavanje književnog dela. Uvedena je oblast lektire, uključena su nova imena i naslovi; stvoreni su preduslovi za kreativno ispoljavanje nastavnika i prilagođavanje vaspitno-obrazovnog rada različitim situacijama u praksi, kao i za pojačavanje stvaralačke saradnje nastavnika i učenika.

A. KNJIŽEVNOST

Ovo programsko-tematsko područje obuhvata najznačajnija dela iz albanske, jugoslovenske i svetske književnosti, koja su raspoređena u književnoistorijskom kontinuitetu od starog veka do danas.

Od istorijskog kontinuiteta odstupa se samo u poglavlju uvod u proučavanje književnog dela u I razredu i proučavanje književnog dela u IV razredu, kao i u poglavlju lektira (u sva četiri razreda).

U I razredu društveno-jezičkog smera predviđeno je uvod u proučavanje književnog dela (književnoteorijski pristup) kako bi se izbeglo naglo prelaženje sa tematskog proučavanja, karakterističnog za nastavu ovog predmeta u osnovnoj školi, na proučavanje istorije književnosti, tj. izučavanje književno-umetničkih dela u istorijskom kontekstu, kako je koncipirano u ovom programu za gimnaziju. Uz taj osnovni razlog treba imati u vidu i druga preimućstva ovakvog pristupa: nastavnik će steći uvid u književnoteorijska znanja koja su učenici poneli iz osnovne škole. Ta znanja će se sistematizovati, proširiti i produbiti, čime će se ostvariti valjaniji put za složeniji i studiozniji pristup književnim delima kakav zahteva gimnazijski program književnosti.

Nastavnik albanskog jezika i književnosti u gimnaziji treba da pođe od pretpostavke da je učenik u osnovnoj školi stekao osnovna znanja iz:

- teorije književnosti: tema, motiv, fabula, lik, karakter, struktura proznog književnog dela; književni rodovi i vrste, osnovna jezičkostilska izražajna sredstva, usmena i pisana književnost, struktura lirske pesme, stih, strofa, rima ritam, struktura dramskog dela: dijalog, monolog, dramska vrsta, drama, pozorište, film, radio-drama, televizijska drama;

- osnova scenske i filmske kulture: slika, reč, zvuk, filmska muzika, situacija, radnja, junaci filma, elementi filmskog izraza, filmske vrste, od sinopsisa do scenarija, film, televizija, književnost (sličnost i razlike).

Sa stečenim znanjima, koja se u gimnazijskom programu proširuju i produbljuju, učenik može aktivno da učestvuje u proučavanju književnog dela.

Interpretativno-analitički metodički sistem je osnovni vid nastave književnosti u gimnaziji i njega treba dosledno primenjivati.

Naravno, ne treba očekivati da se sva programom predviđena dela obrađuju na nivou intepretacije kao najpotpunijeg analitičko-sintetičkog pristupa književnom delu. Nastavnik treba da proceni na kojim će delima primeniti interpretaciju, a na kojim osvrt, prikaz ili, pak, problemsko-stvaralački metodički sistem.

Ovakav program književnosti u gimnaziji povremeno traži i primenu eksplikativnog metodičkog sistema kada se mora čuti nastavnikova reč, i to najčešće prilikom davanja informacija o epohama koje se proučavaju, kao i u svim drugim situacijama u kojima nastavnik ne može računati na učenikova predznanja (na primer: osnovne informacije o počecima pismenosti i književnosti). Nastavnik književnosti ne sme zaboraviti da je njegov govor model pravilnog, čistog i bogatog jezika kakvom treba da teže njegovi učenici.

Književna dela iz programa lektire imaju ravnopravan tretman s delima iz obaveznog programa književnosti i obrađuju se po istom metodičkom sistemu. Treba napomenuti da se iz lektire koja je data po izboru učenika i nastavnika ne moraju obraditi svi pisci, već književno delo onog pisca za koje se opredeljuju učenici i nastavnik.

B. JEZIK

Program nastave jezika u gimnaziji koncipiran je tako da omogući učenicima sticanje znanja i o jeziku kao društvenoj pojavi i o jeziku kao sistemu znakova. Cilj je da učenici, pored znanja o svom maternjem jeziku, steknu i opšte lingvistička, odnosno sociolingvistička znanja neophodna obrazovanom čoveku. Ova opšta znanja su funkcionalno povezana sa nastavom maternjeg jezika. Glavni deo tih znanja obrađuje se u segmentu opšti pojmovi o jeziku (na početku programa za prvi i na kraju programa za četvrti razred). Kao u uvodnom delu segmenta književni jezik (u prvom razredu) i segmentu jezički sistem i nauke koje se njime bave; ali se opšti pojmovi obrađuju i tokom cele nastave - u vezi sa odgovarajućim partijama o albanskom kao maternjem jeziku. Insistiranje na jednom teorijski i metodološki višem nivou izučavanju jezičkih pojava daje novi kvalitet nastavi koja obuhvata i znanja s kojima su se učenici sretali u osnovnoj školi. Ova opšta znanja, pored svoje opšteobrazovne vrednosti i značaja za olakšavanje i poboljšavanje nastave maternjeg jezika, treba da posluže i lakšem savlađivanju gradiva iz stranih jezika.

Deo programa književni jezik (prvi i drugi razred) višestruko je značajan. Njegovom realizacijom učenici treba da dobiju znanja i izgrade odgovarajuće stavove o albanskom književnom jeziku o jezičkoj politici i toleranciji u Jugoslaviji i o značaju književnojezičke norme i jezičke kulture; isto tako, ovaj deo programa uključuje i sadržaje o razvoju književnih jezika na albanskom jezičkom području i posebno o postanku i razvoju modernog albanskog književnog jezika, što je značajno i za nastavu književnosti.

U segmentu programa posvećenog organizaciji i funkcionisanju jezičkog sistema ne obrađuju se samo čisto gramatički aspekti jezičkog sistema već se obuhvataju i funkcionalni aspekti. Zato su, između ostalog, u sintaksu uneti i elementi lingvistike teksta i pragmatike. Poseban je značaj dat leksikologiji (koja se nadovezuje na deo o tvorbi reči), i to ne samo da bi učenici stekli više znanja o rečeničkom blagu svoga jezika, nego i da bi razvili pravilan odnos prema raznim pojavama u leksici.

U obradi svih semgenata programa treba se osloniti na znanja koja su učenici stekli tokom prethodnog školovanja. Međutim, ovde nije reč o prostom obnavljanju i utvrđivanju ranije stečenih znanja nego o dobijanju celovite slike o maternjem jeziku i, kao što je već rečeno, o usvajanju jednog kvalitativno višeg pristupa proučavanju jezičke organizacije i jezičkih zakonitosti.

V. KULTURA IZRAŽAVANJA

U prvom razredu (delimično i u drugom) veoma je uputno da nastavnik učenicima demonstrira metodologiju izrade pismenog sastava. U tom smislu korisno je kombinovati indukciju i dedukciju. Na odabranom uzorku (rasprava, izveštaj i dr.) treba analizirati njegovu kompoziciju, funkciju odeljka i ostale elemente (primerenost stila i sl.). Zatim se učenicima može dati zadatak da pripreme građu o jednoj temi, ali da prikupljenu građu ne oblikuju već da se to uradi na času. Vežba u metodologiji izrade pismenog sastava na osnovu prikupljene građe trebalo bi da bude demonstracija celokupnog postupka izrade pismenog sastava: od analize teme, određivanja njenog težišta selekcije prikupljene građe, rasporeda pojedinosti s gledišta dobre kompozicije, do oblikovanja građe i rada na usavršavanju teksta. Racionalizacija nastave u ovom poslu postiže se na taj način što će uzorak primerenog teksta biti u vezi s književnim delom iz programa za određeni razred.

I diferenciranje funkcionalnih stilova valja obavljati na uzorcima koje je nastavnik odabrao. Da bi učenik bio osposobljen da svoj jezik i način izražavanja podesi vrsti pismenog sastava (izlaganja), treba da bude stavljen u situaciju da napiše konkretan sastav (pripremi izlaganje). Vežbe ove vrste treba ponavljati sve dok svaki učenik ne bude osposobljen da se služi određenim oblicima izražavanja. Da bi se postigao veći nastavni učinak, korisno je naći neophodnu psihološku motivaciju. Zbog toga učenike treba obavestiti ne samo o konačnom cilju koji se želi postići određenim sistemom vežbanja nego i o svrsishodnosti pojedinih parcijalnih vežbanja koja čine integralnu celinu. Tako, na primer, ako smo obavestili učenike da će sledeći pismeni zadatak biti u formi rasprave ili prikaza, onda i konkretne vežbe treba da budu podređene tom cilju. Nastavnik će na odabranom modelu konkretnog oblika izražavanja pokazati učenicima njegove bitne karakteristike, podrazumevajući tu i primerenost jezika i stila. Posle toga učenici u formi domaćeg zadatka čine prve pokušaje da samostalno napišu sastav određene vrste. Čitanjem i komentarisanjem domaćih zadataka učenici se dalje osposobljavaju u pismenom izražavanju i ovladavanju određenim vrstama sastava. Kad je nastavnik stekao utisak da su svi učenici relativno ovladali određenom vrstom pismenog izražavanja, utvrđuje čas izrade školskog pismenog zadatka. Rezultati takvog postupka pokazuju se u školskom pismenom zadatku, pa se na osnovu njih planira dalji rad na usavršavanju kulture izražavanja učenika. Ako više učenika ne postigne određeni uspeh, ceo se proces ponavlja.

Izrada školskog pismenog zadatka, po pravilu, traje jedan čas. Izuzetno, kad to pojedini oblici pismenog izražavanja iziskuju, izrada zadataka može trajati i duže od jednog časa.

Napomena

Sledeći