STRATEGIJA REGIONALNOG RAZVOJA REPUBLIKE SRBIJE ZA PERIOD OD 2007. DO 2012. GODINE ("Sl. glasnik RS", br. 21/2007)

 

I UVOD

1. Polazne osnove, ciljevi i načela

Strategija regionalnog razvoja Republike Srbije za period od 2007. do 2012. godine (u daljem tekstu: Strategija) predstavlja prvi strateški razvojni dokument iz oblasti regionalnog razvoja koji na konzistentan i celovit način definiše osnovne razvojne prioritete regionalnog razvoja zemlje i načine njihovog ostvarivanja u narednim godinama.

Ustav Republike Srbije (u daljem tekstu: Ustav) posebnu pažnju je posvetio regionalnom razvoju, obavezi države da se stara o ravnomernom regionalnom razvoju (član 94), pre svega, o razvoju nedovoljno razvijenih područja. Tako, Republika Srbija uređuje i obezbeđuje "razvoj Republike Srbije, politiku i mere za podsticanje ravnomernog razvoja pojedinih delova Republike Srbije, uključujući i razvoj nedovoljno razvijenih područja" (član 97. tačka 12). Prvi korak u sprovođenju ustavnih nadležnosti Republike Srbije država će ostvariti donošenjem Strategije i nakon toga zakona kojim će se urediti oblast regionalnog razvoja.

Strategija se odnosi i na Autonomnu pokrajinu Kosovo i Metohija (u daljem tekstu: AP Kosovo i Metohija), koja je u daljem tekstu izostavljena kada se ne raspolaže statističkim podacima.

Tokom više decenija regionalni razvoj se nije posmatrao kao integralni deo ukupnog društveno-ekonomskog razvoja. Problematika regionalnog razvoja je marginalizovana, analizirana je kao jedna odvojena i ne mnogo značajna dimenzija ukupnog razvoja. Stalno se izbegavala činjenica da razvoj ima svoju regionalnu i prostornu dimenziju, te da definisanje institucionalnih razvojnih mehanizama nikako nije regionalno neutralno. Posmatrane su regionalne razlike sa aspekta nivoa razvijenosti, tako da su zanemarivane njihove ekonomsko-razvojne, socijalne, društvene, pa i političke reperkusije. Uglavnom, se težilo bržem razvoju nerazvijenih područja, za šta su se izdvajala određena sredstva i definisao podsticajni mehanizam. Ciljevi regionalnog razvoja su se definisali na uopšten način, i godinama ponavljali. Podsticajna politika, kao neka vrsta razvojne kompenzacije, nije uspevala da spreči dalje zaostajanje nerazvijenih područja. Takav pristup neminovno je vodio produbljavanju regionalnih i strukturnih razvojnih problema. Posledice u prostoru Republike Srbije su evidentne.

Osnovni motiv za angažovanje države u ovoj oblasti su ogromni unutarregionalni i međuregionalni neskladi koji sputavaju razvoj, a iniciraju migracione tokove. Veliki i strateški važni prostori ostaju populaciono nepokriveni, a njihovi resursi neiskorišćeni. Istovremeno, u razvijenijim centrima dolazi do prekomerne koncentracije stanovništva i privrede, što proizvodi negativne posledice u ekonomskoj, socijalnoj, prostornoj i ekološkoj sferi. U novoj regionalnoj politici uloga države svodi se na uklanjanje i ublažavanje ograničenja sa kojima su suočena ugrožena područja, odnosno njihovo osposobljavanje za autopropulzivni razvoj. To se naročito odnosi na pomoć područjima sa posebnim razvojnim problemima, kroz investicije i stimulisanje priliva kapitala, kako bi ta područja kompenzirala svoje strukturne slabosti. Da bi podrška države bila efikasna, neophodno je obezbediti njen kontinuitet i održati intenzitet podrške na duži period.

Kompleksnost nasleđenih regionalnih problema Republike Srbije uz pojavu novog regionalnog "tranzicionog siromaštva" dostigli su takve razmere, da je bilo neophodno pristupiti definisanju novog koncepta regionalnog razvoja. U tom kontekstu primarni cilj Strategije je donošenje novih institucionalnih rešenja, jer sva dosadašnja iskustva, kao i postojeće tendencije u regionalnom razvoju, ukazuju da neadekvatan regionalni razvoj nije samo posledica defekata primenjivane politike regionalnog razvoja, nego prvenstveno nedostataka sistemskih i institucionalnih regulativnih mehanizama.

Razmere regionalnih neravnomernosti ukazuju da je Republici Srbiji danas ovakav razvojni dokument neophodan, kako bi se jasno sagledali putevi ostvarivanja osnovnog cilja, a to je podsticanje ravnomernog regionalnog razvoja Republike Srbije.

Operacionalizacija ovog cilja podrazumeva, pre svega:

1) podizanje regionalne konkurentnosti;

2) smanjenje regionalnih neravnomernosti i siromaštva;

3) izgradnja institucionalne regionalne infrastrukture.

Napomena:

Pojam region u Strategiji podrazumeva "jedinice lokalne samouprave na području upravnih okruga" i ne odgovara definiciji koju koristi Evropska unija (u daljem tekstu: EU), gde se region definiše kao ekonomski region.

Pojam okrug u Strategiji podrazumeva "upravni okrug" koji je definisan Zakonom o državnoj upravi (član 38).

Strategija se temelji na tri stuba:

1) određivanje stepena razvijenosti - kategorizacija i tipologija područja;

2) definisanje razvojnih politika u funkciji podsticanja regionalnog razvoja Republike Srbije;

3) Strategiji razvoja institucija.

Takođe, donošenje i sprovođenje Strategije je neophodno zbog proevropske orijentacije Republike Srbije, kako bi se, kroz jedan jasan i i argumentovan pristup, pokazalo da raspolažemo sopstvenom celovitom regionalnom strategijom koja uvažava sve regionalne specifičnosti i regionalne razvojne potencijale i istovremeno uvažava evropske standarde u ovoj oblasti.

Strategija je usklađena sa ciljevima strategija razvoja kojima se uređuju pojedine oblasti.

Strategija svoje uporište nalazi u poštovanju ključnih principa na kojima se danas zasniva svaka uspešna politika regionalnog razvoja:

Celovitost formulisanja regionalne politike - koncept regionalne politike smanjenja siromaštva odnosi se na celu Republiku Srbiju, sa diferenciranjem podsticanja razvoja pojedinih regiona u skladu sa posebnim razvojnim problemima.

Partnerstvo - partnerstvo među lokalnim zajednicama kao socijalnih partnera i institucija građanskih udruženja.

Subsidijarnost - podrazumeva postupnu teritorijalnu decentralizaciju, prenošenje državnih nadležnosti na niže nivoe (lokalne zajednice).

Usklađenost - usklađenost aktivnosti među ministarstvima i sa regulativom u EU.

Programsko usmerenje - usklađenost Strategije i politike sa drugim razvojnim strategijama.

Podrška i vrednovanje rezultata - neophodnost uspostavljanja sistema podsticanja ravnomernog regionalnog razvoja (stabilni izvori sredstava), praćenja i vrednovanja rezultata.

Praćenje, izveštavanje i modifikovanje (Monitoring i evaluacija). Izuzetno važan korak u ostvarivanju Strategije jeste realizacija procesa kontinuiranog prikupljanja podataka i informacija za merenje procesa uspešnosti Strategije, odnosno blagovremeno signaliziranje odgovornim institucijama o "tačkama" uspeha ili neuspeha preduzetih aktivnosti. Usled uticaja brojnih internih i eksternih faktora, Strategiju je potrebno, takođe, nakon određenog perioda korigovati. Republički zavod za razvoj (i daljem tekstu: RZR) u saradnji sa Republičkim zavodom za statistiku (u daljem tekstu: RZS) definisaće metodologiju praćenja Strategije (sistem indikatora, strukturne indikatore, indikatore na regionalnom nivou, itd). U tom kontekstu neophodno je nadležne institucije (RZR, RZS, ministarstva) ojačati i modernizovati.

2. Struktura Strategije po poglavljima

Strategija se sastoji od osam delova.

Prvi deo je uvod u Strategiju.

Drugi deo Strategije obuhvata Analizu stanja koja daje celovit dinamički prikaz svih regionalnih neravnomernosti, svih faktora relevantnih za sagledavanje dostignutog stepena razvijenosti, dosadašnjih ograničenja i problema. Detaljno su prikazane demografske disproporcije, regionalni problemi nezaposlenosti, razmere novog siromaštva, regionalna konkurentnost, ključni aspekti humanog razvoja, razvojni i institucionalni problemi. Poseban akcenat je dat parcijalnim i ukupnoj SWOT analizi, kao sinteznom analitičkom instrumentu za identifikaciju i sistematizaciju ključnih komponenata regionalnog razvoja Republike Srbije.

Treći deo obuhvata definisanje prioritetnih ciljeva i strateških pravaca regionalnog razvoja Republike Srbije. Na početku trećeg dela, nakon osvrta na najvažnije teorijske aspekte regionalnog razvoja, dat je prikaz novih razvojnih izazova sa akcentom na problem upravljanja i Milenijumske ciljeve Ujedinjenih nacija (u daljem tekstu: UN) i socijalnu komponenetu razvoja. Na kraju, prikazani su osnovni strateški ciljevi i prioriteti. Vizija ravnomernog regionalnog razvoja Republike Srbije odredila je sedam strateških i operativnih ciljeva Strategije: održiv razvoj, podizanje regionalne konkurentnosti, smanjenje regionalnih neravnomernosti i siromaštva, zaustavljanje negativnih demografskih kretanja, nastavak procesa decentralizacije, ekonomska integracija srpskih zajednica na AP Kosovo i Metohija, izgradnja institucionalne regionalne infrastrukture.

Četvrti deo se odnosi na Politiku ravnomernog regionalnog razvoja. Ovo poglavlje se sastoji iz dva dela: (a) određivanje stepena razvijenosti - kategorizacija i tipologija područja; i (b) definisanje podsticajnih mehanizama i mera u svih 14 razvojnih politika koje su najrelevantnije za kreiranje novog podsticajnog ambijenta na regionalnom nivou.

Peti deo obuhvata ekonomsku regionalizaciju u funkciji pristupa EU fondovima. Imajući u vidu značaj formiranja NUTS regiona date su tri varijante statističkog klasifikovanja.

Šesti deo definiše Strategiju razvoja institucija. Ovaj deo predstavlja jedan od stubova Strategije. Prikazana je postojeća institucionalna osnova i stavljen akcenat na nov institucionalni okvir regionalnog razvoja Republike Srbije.

Sedmi deo definiše mere i aktivnosti, sa rokovima, zadacima i organima i organizacijama nadležnim za sprovođenje ove strategije koje su sadržane u Akcionom planu.

Osmi deo je završni deo.

Skraćenice koje se koriste u tekstu Strategije imaju sledeće značenje:

AP - Autonomna pokrajina;

APP - Agencija za prostorno planiranje;

APr - Agencija za privatizaciju;

BDB - Bruto dodata vrednost;

CHF - Cooperative Housing Foundation / Fondacija za pomoć u izgradnji;

CARDS - Community Assistance for Reconstruction, Development and Stabilization / Pomoć EU za obnovu, razvoj i stabilizaciju;

CEFTA - Central European Free Trade Agreement / Sporazum o srednjeevropskoj zoni slobodne trgovine;

EAR - European Agency for Construction / Evropska agencija za rekonstrukciju;

ERDF - European Regional Development Fund / Evropski regionalni razvojni fond;

EPL - Evropska povelja o lokalnoj samoupravi;

EU - Evropska unija;

GF - Garancijski fond;

GDI - Gender Development Index / Razvojni indeks prema polu;

GTZ - Deutsche Gesellschaft fur Technische Zusammenarbeit / Nemačka organizacija za tehničku saradnju;

HDI - Hunman Development Index / Indeks humanog razvoja;

ZSZ - Zavod za socijalnu zaštitu;

IRU - Indeks razvojne ugroženosti;

IPA - Instrument for Pre-Accession Assistance / Instrument predpristupne pomoći;

ISPA - The Instrument for Structural Policies for pre-Accession / Instrument strukturne predpristupne pomoći;

ICA - International Cooperative Alliance / Međunarodni zadružni pokret;

JIE - Jugoistočna Evropa;

JPŽS - Javna preduzeća železnice Srbije;

KZK - Komisija za zaštitu konkurencije;

KPEU - Kancelarija za pridruživanje Evropskoj uniji;

LER - Lokalni ekonomski razvoj;

LS - Lokalna samouprava;

MDULS - Ministarstvo za državnu upravu i lokalnu samoupravu;

MEOI - Ministarstvo za ekonomske odnose sa inostranstvom;

MP - Ministarstvo privrede;

MF - Ministarstvo finansija;

MPR - Ministarstvo pravde;

MNZŽS - Ministarstvo nauke i zaštite životne sredine;

MPS - Ministarstvo prosvete i sporta;

MPŠV - Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede;

MRE - Ministarstvo rudarstva i energetike;

MRZSP - Ministarstvo rada, zapošljavanja i socijalne politike;

MTTU - Ministarstvo trgovine, turizma i usluga;

MKI - Ministarstvo za kapitalne investicije;

MZ - Ministarstvo zdravlja;

MSP - Mala i srednja preduzeća;

MSPP - Mala i srednja preduzeća i preduzetništvo;

NBS - Narodna banka Republike Srbije;

NIP - Nacionalni investicioni plan;

NRP - Nedovoljno razvijena područja;

NSRS - Narodna Skupština Republike Srbije;

NSZ - Nacionalna služba za zapošljavanje;

NUTS - The Nomenclature of Territorial Units for Statistics / Nomenklatura teritorijalnih statističkih jedinica;

NATO - North Atlantic Treaty Organisation / Severnoatlanska Alijansa;

OEBS - Organizacija za evropsku bezbednost i saradnju;

OI - Obrazovne institucije;

PHARE - Poland and Hungary: Assistance for Restructuring their Economies / Sredstva predpristupnih fondova EU;

PK - Privredna komora;

PS - Privredni subjekti;

RATEL - Republička agencija za telekomunikacije;

RAMSPP - Republička agencija za razvoj malih i srednjih preduzeća i preduzetništva;

RGZ - Republički geodetski zavod;

RZR - Republički zavod za razvoj;

RZS - Republički zavod za statistiku;

RM - Resorna ministarstva;

SAPARD - The Special Accession Programme for Agriculture and Rural Development / Specijalni program za pridruživanje i ruralni razvoj;

SE - Savet Evrope;

SDI - Strane direktne investicije;

SIEPA - Agencija za strana ulaganja i promociju izvoza;

SKGO - Stalna konferencija gradova i opština;

SR - Savet za ravnopravnost;

STO - Svetska trgovinska organizacija;

TO - Turističke organizacije;

UN - Ujedinjene nacije;

USZ - Ustanove socijalne zaštite;

UNDP - United Nations Development / Program za razvoj Ujedinjenih nacija;

USAID - United States Agency for International Development / Agencija Sjedinjenih Američkih država za međunarodni razvoj;

UNCTAD - United Nations Conference on Trade and Development / Konferencija Ujedinjenih nacija za trgovinu i razvoj;

FZŽS - Fond za zaštitu životne sredine;

FR - Fond za razvoj Republike Srbije;

CSR - Centar za socijalni rad.

II ANALIZA REGIONALNIH NERAVNOMERNOSTI

1. Demografska analiza

Dinamika demografskog pražnjenja

Osnovni nalaz: Poslednjih decenija Republiku Srbiju karakteriše izrazito demografsko nazadovanje (demografska regresija). U poslednjem međupopisnom periodu (od 1991. do 2002. godine), razvoj stanovništva Republike Srbije beleži vrlo nepovoljne tendencije, koje se ogledaju u produbljivanju tri globalna demografska procesa: (1) ukupna depopulacija (pad broja stanovnika); (2) prirodna depopulacija (broj umrlih stanovnika prevazilazi broj živorođene dece i (3) demografsko starenje. Navedeni procesi su posebno izraženi na regionalnom nivou.

Analiza stanja: Tokom 90-tih godina došlo je do brojnih društveno-ekonomskih i političkih promena koji su uticali na dinamiku stanovništva. Najveći uticaj na demografske promene imala su velika migraciona kretanja. Ratna razaranja su izazvala veliki priliv izbeglica u Republiku Srbiju, s jedne strane, dok je ekonomska i politička nestabilnost doprinela velikoj emigraciji u inostranstvo, s druge strane. Složen bilans ovih kretanja samo je jedna komponenta ukupne dinamike, a u sadejstvu sa prirodnim kretanjem koje karakteriše nastavak biološke depopulacije, opredelio je brojno stanje stanovništva Republike Srbije 2002. godine i regionalnu neujednačenost.

Podaci o prosečnom godišnjem rastu stanovništva Republike Srbije u međupopisnim razdobljima, sadržani su u grafikonu 1. i to:

Grafikon 1.

Opštine sa pozitivnim populacionim rastom se, uglavnom nalaze na teritoriji Autonomne pokrajine Vojvodine (u daljem tekstu AP: Vojvodina) (20) i gotovo isključivo u Južnobačkom i Sremskom okrugu, kao i na području grada Beograda (9), što je pre svega rezultat mehaničkog priliva stanovništva, odnosno relativno velikog učešća izbeglica i interno raseljenih lica.

Opštine sa negativnim stopama rasta stanovništva se u najvećem broju nalaze u centralnoj Srbiji (97), dok ih je u AP Vojvodini znatno manje (25).

U čak 29 opština negativna stopa rasta je iznad -10‰ godišnje, a u 9 ona je veća od -15‰ godišnje.

Demografska kretanja opština u periodu 1971-2002. godine, obeležena su najvišim odlivom stanovništva na teritoriji opštine Crna Trava (-74%, sa 9.672 na 2.563), dok je nasuprot tome najviši priliv stanovništva (izuzimajući beogradske opštine), zabeležen na teritoriji Novog Sada (45%, sa 206.821 na 299.294).

Posmatrano na nivou okruga najniže prosečne godišnje stope rasta stanovništva (1991-2002) beleže Zaječarski (-10,4‰) i Borski okrug (-9,8‰), nasuprot Sremskom (9,3‰) i Južno-bačkom okrugu (8‰).

Izrazit depopulacioni trend, koji beleže nerazvijene i prigranične opštine, vodi ka potpunom demografskom pražnjenju tog područja.

Podaci o opštinama sa ekstremnim vrednostima prosečne godišnje stope rasta stanovništva (1991-2002. godine), sadržani su u grafikonu 2. i to:

Grafikon 2.

Ekonomska nerazvijenost (privredna, infrastrukturna, socijalna) je osnovni razlog polarizovanosti i višedecenijskog trenda demografskog pražnjenja.

Prema podacima vitalne statistike i rezultatima Popisa stanovništva na području Republike Srbije u periodu 1971-2002. godine zabeležen je porast od 295.086 (4%) stanovnika, što se jednim delom može pripisati relativno visokom prirodnom priraštaju u međupopisnom periodu 1981-1991. godine.

Kada je u pitanju druga komponenta demografskog rasta - migracioni saldo: dekadu 1971-1981. godina karakteriše pozitivan migracioni saldo (129.000), dok je u periodu 1981-1991. godine izrazito negativan (-83.900). Pozitivan migracioni saldo u periodu 1991-2002. godine neznatno je ublažio negativne posledice prirodnog priraštaja.

Podaci o depopulacionim trendovima sadržani su u tabeli 1. i to:

Tabela 1.

	Republika Srbija	Centralna Srbija	AP Vojvodina
Porast
1971-1981.	526.000	444.000	82.000
1981-1991.	93.500	114.400	-20.000
1991-2002.	-83.436	-145.233	61.797
Prirodni priraštaj
1971-1981.	397.000	328.000	69.000
1981-1991.	177.400	163.900	13.500
1991-2002.	-189.875	-99.228	-90.647
Migracioni saldo
1971-1981.	129.000	116.000	13.000
1981-1991.	-83.900	-49.500	-34.400
1991-2002.	2.652	1.418	1.233

Prirodni priraštaj stanovništva

U Republici Srbiji trend pada prirodnog priraštaja nastavljen je i u 2005. godini, kada broj umrlih lica za 34.591 premašuje broj živorođenih.

Podaci o prirodnom kretanju stanovništva Republike Srbije, sadržani su u grafikonu 3. i to:

Grafikon 3.

U AP Vojvodini je svih sedam okruga imalo negativan prirodni priraštaj, dok su u centralnoj Srbiji od 17 okruga samo dva imala pozitivan prirodni priraštaj (Raški i Pčinjski okrug). Najnižu stopu prirodnog priraštaja u AP Vojvodini beleži Severnobanatski okrug (-8,5‰), dok je najviša na području Južnobačkog okruga (-2,9‰). Najveće smanjenje broja stanovnika u AP Vojvodini imaju opštine Sečanj i Žitište sa -12,5‰.

U centralnoj Srbiji od 116 opština, negativan prirodni priraštaj ima 111 opština (96%), a depopulacioni rekord drži Zaječarski okrug (pad broja stanovnika od -12,8‰), što je posledica starosne strukture ovog okruga (okrug je prvi po prosečnoj starosti stanovništva od 45 godina), dok najvišu pozitivnu stopu prirodnog priraštaja ima Raški okrug sa 2,8‰.

Na vrhu lestvice po visini stope prirodnog priraštaja je Preševo (13‰), dok je na dnu Crna Trava sa -26,4‰.

Promene u veličinama osnovnih komponenti prirodnog priraštaja (natalitet i mortalitet) u posmatranom periodu reflektovale su se i na redistribuciju opština prema vrednostima stopa prirodnog priraštaja. Krajnje nepovoljne tendencije (prvenstveno u konstantnom padu nivoa prirodnog priraštaja) u posmatranom periodu, odrazile su se na veoma brzo i značajno smanjenje broja opština (okruga) sa pozitivnim prirodnim priraštajem.

Demografsko starenje

Društveno-ekonomski razvoj Republike Srbije, koji karakterišu procesi industrijalizacije i deagrarizacije (uz istovremenu deruralizaciju i urbanizaciju), značajno je odredio okvir dinamike i trenda razvoja starosno-polne strukture i starenja stanovništva. Jedna od najznačajnijih karakteristika demografskog razvoja stanovništva Republike Srbije je sve nepovoljnija starosna struktura, koja se u periodu 1971-2002. godine kretala u smeru konstantnog smanjivanja učešća mladih uz istovremeno povećavanje učešća starih lica.

Podaci o stanovništvu Republike Srbije mlađem od 20 i starijem od 60 godina, sadržani su u grafikonu 4. i to:

Grafikon 4.

Struktura stanovništva Republike Srbije po starosti formirana je, pre svega, pod direktnim dejstvom fertiliteta, odnosno nataliteta, a proces starenja je prvenstveno uslovljen sekularnim padom nataliteta.

Na sastav stanovništva po starosti uticala je i druga komponenta prirodnog kretanja stanovništva - smrtnost, kao i migracije. Međutim, njihov uticaj na proces odvijanja demografskog starenja stanovništva Republike Srbije bio je daleko manji.

Najstariji okruzi u Republici Srbiji, po svim indikatorima su Pirotski sa prosečnom starošću stanovništva od 44 godine i Zaječarski sa svega 18% stanovnika mlađih od 20 godina i čak 30% (skoro dvostruko više) starijih od 60 godina, a istovremeno najnižom stopom prirodnog priraštaja (-12,8‰).

Podaci o stadijumima demografske starosti i kriterijumima za njihovo određivanje, sadržani su u tabeli 2. i to:

Tabela 2.

Stadijumi demografske starosti	Indikatori demografske starosti stanovništva
	Prosečna starost (u godinama)	Mladi do 20 godina (%)	Mlađi od 40 godina (%)	Stari 60+ (%)	Indeks starenja
1. Rana demografska mladost	do 20	58+	85+	Do 4	do 0,07
2. Demografska mladost	20-24	50-58	75-85	4-7	0,07-0,14
3. Demografska zrelost	25-30	40-50	65-75	7-11	0,14-0,28
4. Prag demografske starosti	30-35	30-40	58-65	11-15	0,28-0,50
5. Demografska starost	35-40	24-30	52-58	15-20	0,50-0,83
6. Duboka demografska starost	40-43	20-24	45-52	20-25	0,83-1,25
7. Najdublja demografska starost	43+	Do 20	Do 45	25+	1,25+

Na nivou opština situacija je nešto povoljnija zahvaljujući tome što se četiri opštine nalaze u nižim stadijumima demografske starosti, i to: Preševo (stadijum demografske zrelosti), Tutin, Novi Pazar i Bujanovac (prag demografske starosti).

Geografska lociranost opština u stadijumu najdublje demografske starosti je na istoku i jugoistoku Republike Srbije. Kako su to periferna područja Republike Srbije, u jednom delu i pogranična, van značajnih saobraćajnih pravaca i osovina privrednog razvoja, prisutna je intenzivna emigracija mladog, reproduktivnog i radno-sposobnog stanovništva.

Stanovništvo AP Vojvodine je u odnosu na ostatak Republike Srbije znatno homogenije (Plandište je jedina opština u stadijumu najdublje demografske starosti).

Starosnu strukturu najbolje ilustruje starosna piramida, čiji oblik može ukazivati na progresivno, stacionarno ili regresivno stanovništvo ili čak, na neki prelazni tip.

Oblik starosne piramide za 2002. godinu ukazuje da stanovništvo Republike Srbije poseduje gotovo sve karakteristike regresivnog tipa stanovništva.

Pad nataliteta na području Republike Srbije, ubrzao je starenje stanovništva od baze starosne piramide, a povećanje srednjeg trajanja života sredovečnog i starog stanovništva intenziviralo je starenje s vrha starosne piramide.

Podaci o starosnoj strukturi, sadržani su u grafikonu 5. i to:

Grafikon 5.

Jedan od najpouzdanijih analitičkih pokazatelja starosne strukture stanovništva, a time i procesa demografskog starenja jeste indeks starenja, koji izražava odnos starog i mladog stanovništva. U demografskoj teoriji je poznato da ukoliko indeks starenja premaši vrednost 40 (starih na 100 mladih stanovnika), govorimo o staroj populaciji. Kako se iz predočenih podataka vidi, Republika Srbija je 1971. godine imala indeks starenja 46,4, 1981. bio je 50,1, 1991. godine 75,4, da bi 2002. godine dostigao vrednost od čak 100,7. Posmatrano po okruzima najviši indeks starenja ima Zaječarski okrug (168), nasuprot Pčinjskom okrugu sa indeksom 61.

Podaci o odabranim pokazateljima starosno-polne strukture stanovništva Republike Srbije od 1971. do 2002. godine, sadržani su u tabeli 3. i to:

Tabela 3.

	1971	1981	1991	2002
Koeficijent maskuliniteta	96,5	97,3	95,5	94,7
Koeficijent feminiteta	103,7	102,8	104,7	105,7
Koeficijent starosti (60 i više god.)	14,3	13,7	19,4	22,6
Koeficijent mladosti (do 19 god.)	30,9	27,3	25,7	22,3
Koeficijent ukupne starosne zavisnosti	45,4	44,9	44,6	48,0
Indeks starenja	46,4	50,1	75,4	100,7

Izvor: RZS

Prema rezultatima popisa 2002. godine prosečna starost u Republici Srbiji iznosi 40,3 godine, što značajno premašuje graničnu vrednost (30 godina), koja je u demografskoj teoriji prihvaćena kao medijalna vrednost.

Budući trendovi u demografskom razvitku Republike Srbije ukazuju na neminovnost znatnog ubrzanja procesa starenja. Sa velikom izvesnošću može se očekivati sve nepovoljnija starosna struktura stanovništva opština, a ukoliko bi se dosadašnji trendovi nastavili u opštinama najdublje demografske starosti, u bliskoj budućnosti moglo bi se očekivati i njihovo demografsko "gašenje".

Smrtnost odojčadi

Smrtnost odojčadi je u Republici Srbiji u 2005. godini dostigla najnižu vrednost. Broj umrlih beba starosti do jedne godine na 1000 živorođene dece opao je sa 14,6‰ u 1991. godini na 11,0‰ u 1999. godini, da bi u 2005. godini bila zabeležena najniža vrednost do sada od 8,0‰.

Kao i kod drugih razvijenih zemalja na snižavanje smrtnosti odojčadi u Republici Srbiji uticale su specifične preventivne mere na području prenatalnog i neonatalnog zdravlja.

Posmatrano na nivou okruga u Republici Srbiji, evidentne su značajne razlike u nivou stope smrtnosti odojčadi, koje dostižu odnos 1:3. Najvišu stopu smrtnosti beleži Toplički okrug (13,6‰), nasuprot Zapadnobačkom sa 4,5‰.

U demografskoj teoriji niže i više stope smrtnosti definisane su vrednostima nižim od 10‰ (18 okruga) i višim od 10‰ (6 okruga). Pošto je uočljivo da stope smrtnosti odojčadi na regionalnom nivou nisu u vezi sa razlikama u opštem nivou razvijenosti okruga u Republici Srbiji, neophodna je kompleksnija analiza pojedinačnih slučajeva kako bi se došlo do određenih zaključaka. Ovo ukazuje da na posmatranu pojavu utiču neke specifičnosti svakog okruga što zahteva posebnu analitiku.

U "Nacionalnom Planu akcije za decu"1, definisan je specifični cilj: smanjenje smrtnosti odojčadi za jednu trećinu do 2015. godine, posebno smanjenje razlike u smrtnosti među okruzima i pojedinim osetljivim grupama (Romi, interno raseljena lica, siromašni).

Podaci o smrtnosti odojčadi (na 1000 živorođenih) po okruzima, 2005. godine, sadržani su u grafikonu 6. i to:

Grafikon 6.

Podaci o opštinama sa ekstremnim vrednostima stope mortabiliteta, sadržani su u grafikonu 7. i to:

Grafikon 7.

_____________________________
1Savet za prava deteta Vlade Republike Srbije.

Očekivano trajanje života

Pozitivni trendovi očekivanog trajanja života stanovništva Republike Srbije nastavljeni su i u 2004. godini, dok su se razlike između očekivanog trajanja života muškog i ženskog stanovništva neznatno produbile. Posle stagnacije krajem devedesetih godina, očekivano trajanje života beleži konstantan rast, pri čemu očekivano trajanje života muškaraca beleži blaži porast u odnosu na žensko stanovništvo. Praćenjem trendova mortaliteta preko kretanja dužine očekivanog trajanja života kao sintetičkog pokazatelja smrtnosti stanovništva, može se konstatovati da je u drugoj polovini 20. veka, za žensko stanovništvo Republike Srbije, srednje trajanje života produženo za čak 18,5 godina (sa 56,9 u 1950. godini na 75,4 u 2004. godini).

Iako još uvek nije precizno i u potpunosti objašnjena razlika u dugovečnosti muškaraca i žena, opšte je prihvaćeno da je ona rezultat kompleksnog delovanja bioloških i čitave grupe socijalnih faktora, kao i razlika u ponašanju.

Podaci o kretanjima očekivanog trajanja života u Republici Srbiji, sadržani su u grafikonu 8. i to:

Grafikon 8.

Regionalno posmatrano, na nivou okruga nisu zabeležena značajna odstupanja u dužini očekivanog trajanja života. Ipak, indeks očekivanog trajanja života iznosi 0,817 u Zlatiborskom okrugu, dok je na području Severno-banatskog okruga samo 0,756.

I pored činjenice da u našoj zemlji nisu iskorišćene sve mogućnosti za smanjenje smrtnosti mladih, a posebno odojčadi, redukcija mortaliteta starih jeste šansa za porast dužine života.

Ekonomska struktura stanovništva

Ekonomska struktura stanovništva je najvažnija struktura sa stanovišta ekonomskog razvoja, koja predstavlja indikator društvenog i privrednog razvoja zemlje. Naime, privredni razvoj neposredno menja ekonomsku strukturu stanovništva, dok s druge strane kretanje i struktura radne snage i stanovništva utiču na nivo i dinamiku privrednog razvoja određene sredine.

Ukupno stanovništvo se prema kriterijumu aktivnosti deli na tri osnovne grupe: aktivno stanovništvo ili radna snaga, lica sa ličnim prihodom i izdržavano stanovništvo.

Od ukupnog stanovništva u Republici Srbiji (2002. godina), aktivno je 3.398.227 (45,3%), izdržavano 2.570.639 ili 34,3%, dok je 1.511.816 (20,2%) lica sa ličnim prihodom.

U poređenju sa podacima prethodnog popisa, evidentno je opadanje udela aktivnog i izdržavanog stanovništva, a porast udela lica sa ličnim prihodom. Kao uzroci brzog porasta broja lica sa ličnim prihodima mogu se izdvojiti sve širi obuhvat stanovništva penzijskim osiguranjem, uključujući i lica iz privatnog sektora, kao i promene u starosnoj strukturi zaposlenih.

Navedene tendencije u kretanju stanovništva Republike Srbije prema aktivnosti najbolje ilustruje koeficijent ekonomske zavisnosti (odnos broja lica sa ličnim prihodima i izdržavanih i broja aktivnih lica) koji pokazuje tendenciju rasta u posmatranom periodu (sa 108,4 u 1991. godini na 120,1 u 2002. godini).

Podaci o ekonomskoj strukturi stanovništva, sadržani su u grafikonu 9. i to:

Grafikon 9.

Na nivou okruga najviše vrednosti koeficijenta beleži Toplički okrug (144), koji istovremeno ima najvišu stopu aktivnosti stanovništva (51%), nasuprot Kolubarskom sa koeficijentom 96,1 i najnižom stopom aktivnosti (41%). Analiza ekonomske aktivnosti stanovništva Republike Srbije (2002. godina) posmatrana po opštinama pokazuje da je najniža stopa u opštini Crna Trava (31,1%) i relativno niske stope aktivnosti u opštinama Preševo (33,2%), Tutin (37,4), Bujanovac i Gadžin Han (38,1%) koje su za više od 10% ispod proseka Republike. Najviše stope aktivnosti registrovane su u opštinama: Osečina (66%), Koceljeva (55,9%), Trgovište (53,9%) i Ivanjica (53,8%). Ukupno 10 opština prelazi 50%. Razmatranje opštih stopa aktivnosti ukupnog stanovništva AP Vojvodine je pokazalo da nema značajnih odstupanja posmatrano po opštinama u odnosu na prosečnu republičku stopu aktivnosti (44,9%). To najbolje ilustruju minimalna i maksimalna stopa aktivnosti koje iznose 47,8% (Opovo), odnosno 40,8% (Nova Crnja). Na dalje kretanje onog dela populacije koje vrši ekonomsku funkciju, a to je aktivno stanovništvo i njegovu "reprodukciju", može se uticati sadejstvom demografskih i socio-ekonomskih činilaca. U osnovi prvih nalazi se biološko, ili društveno modifikovano kretanje nataliteta i mortaliteta, dok su u drugim sadržani značajni socijalni, ekonomski i tehnološki elementi aktivnosti.

Obrazovna struktura stanovništva

Obrazovna struktura stanovništva ima poseban značaj u demografskim istraživanjima, s obzirom na uticaj koji ima na prirodno i migraciono kretanje stanovništva.

U obrazovnoj strukturi stanovništva starog 15 i više godina na području Republike Srbije (2002. godina), završena srednja škola je najčešći vid obrazovanja kod oba pola (41% stanovnika), na drugom mestu je osnovno obrazovanje (24% uglavnom starijeg sloja stanovništva).

U ukupnom stanovništvu 6% (411.944) je sa visokom stručnom spremom, a 4% (285.056) sa višom stručnom spremom.

Posmatrano na nivou okruga, Toplički (13%) i Jablanički (12%) su okruzi sa najvišim procentom stanovnika bez školske spreme.

Najveći broj stanovnika sa višom i visokom stručnom spremom imaju područja grada Beograda (21%), Južnobačkog (13%), Nišavskog (11,6%) i Šumadijskog okruga (9,5%), na šta presudni uticaj ima činjenica da su u ovim okruzima univerzitetski centri.

Značajno je smanjen broj nepismenih u poslednjih deset godina. Prema podacima popisa 2002. godine udeo nepismenih u ukupnom broju stanovnika Republike Srbije starijih od 10 godina iznosi 3,45% ili 232.925 stanovnika (u 1991. godini 6,10%). Može se reći da je nepismenost stanovništva svedena na nizak nivo i praktično ne predstavlja krupniji problem u Republici Srbiji, posebno ako se ima u vidu da je rasprostranjenija među starijom populacijom.

U prilog tome, govore i podaci poslednjeg popisa da je najveći broj nepismenih među starijim ljudima, u populaciji starijoj od 60 godina (80,7%), odnosno u poljoprivrednim domaćinstvima kao i u opštinama na jugu Srbije: Bojnik (15,4%), Gadžin Han (13,2%), Žitorađa (11,8%) i Trgovište (11,8). Takođe, oko 20% nepismenih je među pripadnicima Romske nacionalnosti.

Procenat nepismenih u AP Vojvodini (2,41% u 2002., odnosno 4,1% u 1991. godini) nešto je niži nego u Centralnoj Srbiji (3,83% u 2002. godini ili 6,8% u 1991. godine).

U Republici Srbiji postoji izrazita razlika u nivoima pismenosti muške i ženske populacije. Veća nepismenost je kod ženskog stanovništva, a u toku posmatranog perioda razlika po polu se povećala u korist muške populacije. U 2002. godini udeo nepismenih žena je 5,7%, a muškaraca 1,1%.

Teritorijalni raspored nepismenog stanovništva u Republici Srbiji pokazuje visoku zavisnost nivoa pismenosti od dostignutog stepena društveno ekonomskog razvoja pojedinih opština, pa tako nerazvijene opštine imaju znatno više udela nepismenih od razvijenih.

Na neujednačen proces transformacije delova društva ili određenog područja od tradicionalnog ka modernom, posmatranog na nivou pismenosti kao indikatora društvenog razvoja, ukazuje i podatak da je izlazak iz tradicionalnih uloga lakši za muškarce i mlade generacije, brži kod nepoljoprivrednog stanovništva koje je nosilac procesa modernizacije i izraženiji na području AP Vojvodine kao razvijenijem delu Republike Srbije.

Dostignuti nivo obrazovanja mladih

Dostignuti nivo obrazovanja mladih je relevantan strukturni indikator nivoa obrazovanja jednog dela kontingenta radne snage koji će u bliskoj budućnosti odrediti razvojni potencijal zemlje. Ovaj indikator definiše učešće mladih sa srednjom i više stručnom spremom u ukupnoj populaciji starosne grupe mladih.

Strukturni indikator: dostignuti nivo obrazovanja mladih za Republiku Srbiju iznosi 81,4% (2002. godina), što je veća vrednost u odnosu na prosek 25 zemalja EU za 6,4%.

Procenat mlade populacije (20-24 godine) koji imaju najmanje srednju školsku spremu u Republici Srbiji (2002. godina) iznosi 81,4%. Posmatrano po polu, procenat populacije mladih ženskog pola koje imaju minimum srednju školsku spremu u Republici Srbiji je za 2% veće od istog pokazatelja za omladinu muškog pola (80,6%).

Razlika između vrednosti ovog indikatora (Republika Srbija) po polu nije izražena.

Regionalni aspekt ovog indikatora pokazuje da devet okruga Republike Srbije (grad Beograd, Šumadijski, Zapadnobački, Moravički, Nišavski, Zlatiborski, Južnobački, Pirotski i Sremski okrug) ima veći procenat dostignutog nivoa obrazovanja mladih od republičkog proseka. Dva su okruga koji ne dostižu ni 80% republičkog nivoa - Pčinjski (63,9%) i Braničevski okrug (62,5%). Izrazitu nejednakost ovog indikatora po polu imaju Kolubarski okrug (ukupni indikator je 74%, dok je nivo obrazovanja ženske populacije veći za 5,4% u odnosu na mušku mladu populaciju) i Pčinjski okrug (ukupni indikator je 63,9%, dok muška populacija ima vrednost ovog indikatora 67,5% ženska populacija koja ima srednje i više obrazovanje dostiže tek nivo od 60,2%). Posmatrano na opštinskom nivou neujednačenost ovog indikatora prikazujemo odnosom opštine sa najmanjom (Bujanovac) i opštine sa najvećom vrednosti (Niš) koji iznosi 1:2,5.

Značaj nivoa obrazovanja je u tome što generiše nezaposlenost, odnosno sa povećanjem stepena stručne spreme smanjuje se nezaposlenost. To potvrđuju učešća u ukupnoj nezaposlenosti najviših kategorija stručne spreme gde je jedina kategorija koja nema učešće u nezaposlenosti (u svim okruzima) VIII stepen stručne spreme, učešće za kategoriju VII-1 je u rasponu od 9,3% (grad Beograd) do 1,4% (Mačvanski okrug), a za kategoriju VII-2 najveće učešće ima Beograd 0,3%.

Podaci o dostignutom nivou obrazovanja mladih - regionalni ekstremi, sadržani su u grafikonu 10. i to:

Grafikon 10.

Nešto više od 1/3 svih okruga imaju iznad prosečno visoko učešće mladih sa srednjom i više stručnom spremom u ukupnoj populaciji starosne grupe mladih. Međutim, mnogobrojni faktori (nivo razvijenosti, ekonomske mogućnosti regiona, preovlađujuće delatnosti, razvijenost obrazovnih institucija i blizina velikim školskim centrima, socijalne vrednosti, životni standard, verska pripadnost, tradicija itd.) utiču na neujednačenost ovog indikatora na celoj teritoriji Republike Srbije. Odnos opštine sa najmanjom vrednosti ovog pokazatelja i opštine sa najvećom je 1:2,5.

Rano prekinuto školovanje

Rano prekinuto školovanje (Early School Leavers) je strukturni indikator socijalne kohezije društva, koji daje realnu procenu obima potencijalno ugrožene populacije u zemlji. Mlada populacija od 18 do 24 godine zbog ranog prekidanja školovanja (najviše završena osnovna škola) ima veliku ekonomsku i socijalnu nestabilnost, socijalna potraživanja, visok rizik od siromaštva i ne može da adekvatno konkuriše na tržištu rada, odnosno predstavlja populaciju koja ne ostvaruje ili teško ostvaruje tranziciju od škole ka trajnom zaposlenju.

Republika Srbija ima vrednost ovog pokazatelja (17%) što je za 2,4% iznad proseka EU (25 zemalja), odnosno ima veći ukupan broj mlade populacije koja ima značajnu predispoziciju za loš socio-ekonomski status.

Procenat mlade populacije (18-24 godine) koja ima najviše završenu osnovnu školu u Republici Srbiji (2002. godina) iznosi 17%. Posmatrano po polu, procenat mlade populacije ženskog pola koja ima najviše završenu osnovnu školu u Republici Srbiji je za 7,9% manja od istog pokazatelja za omladinu muškog pola (17,7%).

U Republici Srbiji, kao i u većini zemalja evropskog kontinenta, veća je verovatnoća da muška populacija rano prekine školovanje.

Regionalni aspekt ovog indikatora pokazuje da devet okruga Republike Srbije (Grad Beograd, Šumadijski, Moravički, Zapadnobački, Nišavski, Zlatiborski, Južno-bački, Pirotski i Sremski okrug) ima manji procenat omladine koja rano prekine školovanje od republičkog proseka. Dva su okruga koji imaju vrednosti ovog indikatora dva puta iznad proseka Pčinjski (indikator 33,9%, odnos opštine Vranje sa indikatorom 19,4% i Bujanovac sa 60% je 1:3,10) i Braničevski okrug (35,4%, odnos opštine Požarevac sa indikatorom 22,4% i Malo Crniće sa 51,8% je 1:2,31), odnosno skoro trećina ukupne populacije 18-24 godine nema više od osnovne škole. Grad Beograd po ovom pokazatelju ima najmanje vrednosti, ukupno (8,6%, odnos najrazvijenije opštine Vračar i najnerazvijenije Lazarevac je 1:4,5) ali i po polu ona je skoro dva puta manja u odnosu na Republiku Srbiju (muška populacija 9,3%, ženska 7,9%).

Podaci o rano prekinutom školovanju - regionalni ekstremi, sadržani su u grafikonu 11. i to:

Grafikon 11.

Polarizovanost vrednosti ovog indikatora najizraženija je na nivou opština gde odnos najrazvijenije (Niš) i najnerazvijenije (Bujanovac) opštine iznosi 1:7,3.

Regionalni aspekt ovog indikatora naglašava veliku polarizaciju grada Beograda u odnosu na ostale okruge, dok čak 16 okruga ima veći procenat omladine koja je rano prekinula školovanje u odnosu na Republiku Srbiju.

Regionalno-agrarna demografska analiza

Regionalno-agrarna demografska analiza ima za cilj da ukaže na ukrštanje dve razvojne dimenzije: kretanje poljoprivrednog stanovništva (i to posebno njegovog aktivnog dela) i doprinos ovog sektora privrede osnovnim ekonomskim rezultatima poslovanja privrede okruga. Naime, koliko se u toku dve i više decenija promenila struktura privrede opštine (okruga) - sa dominantno agrarne na industrijski intenzivnijoj privredi - i da li je promenjena privredna struktura doprinela podizanju ukupnog privrednog razvoja.2

Kao izrazito poljoprivredna područja izdvaja se 15 opština, čije vrednosti indikatora više nego dvostruko prevazilaze prosek Republike Srbije, pri čemu opštine Osečina i Žabari beleže maksimalne vrednosti posmatranih indikatora.

Sa privrednim razvojem ekonomski sastav aktivnog stanovništva se modifikuje u pravcu opadanja udela aktivnih u poljoprivrednim, a porasta udela u nepoljoprivrednim delatnostima.

U apsolutnom iznosu, kontingent poljoprivrednog stanovništva Republike Srbije u periodu 1981-2002. godine smanjen je za oko 1,1 miliona lica, odnosno za više od 50% (sa 24,6% učešća u ukupnom broju stanovnika na 10,9%).

Regionalno posmatrano, u Republici Srbiji ukupan broj poljoprivrednog stanovništva u periodu 1981-2002. godine smanjio se za skoro milion lica (sa 27,6% na 11%), dok područje AP Vojvodine beleži smanjenje poljoprivrednog stanovništva za skoro 200.000 lica (sa 19,2% na 10,6%).

Istovremeno na području Republike Srbije zapaža se konstantno smanjenje aktivnog poljoprivrednog stanovništva koje obavlja zanimanje.

Posmatrano po okruzima najveće učešće poljoprivrednog u ukupnom stanovništvu ima područje Kolubarskog okruga (25,4%), nasuprot gradu Beogradu sa učešćem od svega 2,3%.

Podaci o poljoprivrednom stanovništvu Republike Srbije, sadržani su u grafikonu 12. i to:

Grafikon 12.

Podaci o izrazito poljoprivrednim područjima Republike Srbije, sadržani su u grafikonu 13. i to:

Grafikon 13.

Zaključak: Regionalna demografska analiza neodvojiva je od analize ekonomskih i ostalih faktora koji opredeljuju nivo regionalne razvijenosti i smanjenje regionalnih disproporcija.

Sa društveno-ekonomskog aspekta, smanjenje broja stanovnika je veliki problem, posebno u kombinaciji sa promenama starosne strukture stanovništva i starenjem populacije, budući da proizvodi negativne efekte na tržište radne snage i održivost sistema socijalnog osiguranja i zdravstvene zaštite. S druge strane, najveći rizik za nacionalnu ekonomiju Republike Srbije predstavlja nepovoljna obrazovna struktura stanovništva, odnosno, potrebama privrede i tržišta rada neprimeren nivo i struktura sposobnosti, znanja i veština radno aktivnog stanovništva.

Promene u ukupnom ekonomskom okruženju, potrebe privrede i tokovi razvoja novih tehnologija traže adekvatno obrazovane i osposobljene pojedince i naciju u celini. Ovo je zahtev sa kojim se susreće svaka država i društvo, bez obzira da li se radi o tranzicionoj ekonomiji ili ne. Kada je reč o Republici Srbiji i njenom regionalnom razvoju rekonstrukcija i transformacija obrazovanja, posebno stručnog, predstavlja jednu od pretpostavki ukupnog društveno-ekonomskog razvoja. U tom kontekstu ulaganje u obrazovanje, odnosno u ljudski kapital dobija i karakter investicionog ulaganja.

_____________________________
2Podela stanovništva na poljoprivredno i nepoljoprivredno prema Međunarodnoj standardnoj klasifikaciji zanimanja, zasniva se na zanimanju aktivnih lica te u skladu s tim poljoprivredno stanovništvo čine lica koja su po zanimanju: radnici u poljoprivredi, ribarstvu i šumarstvu (proizvođači za tržište), poljoprivrednici (proizvođači za sopstvene potrebe) ili fizički radnici u poljoprivredi, ribarstvu i srodni, kao i sva lica koja su od njih izdržavana.

2. Zaposlenost i nezaposlenost

U periodu 2001-2005. godine zaposlenost je smanjena za 1,3% a nezaposlenost povećana za 37,4%. U 2004. godini dolazi do blagog povećanja ukupnog broja zaposlenih za 0,5% a u 2005. godini za 0,9%. U strukturi ukupno zaposlenih povećano je učešće zaposlenih u privatnom sektoru sa 14,8% u 2000, na 25,3% u 2005. godini. Može se zaključiti, da je povećanje zaposlenih u privatnom sektoru, posledica procesa privatizacije. Konstantan porast broja zaposlenih u privatnom sektoru nije bio dovoljan da apsorbuje celokupan višak radne snage iz društvenog sektora, koja je jednim delom odlazila na tržište rada i povećavala broj nezaposlenih.

Podaci o zaposlenosti i nezaposlenosti sadržani su u tabeli 4. i to:

Tabela 4.

Naziv okruga	Učešće u %				Stopa zaposlenosti -	Stopa nezaposlenosti	Stope rasta (pada)
	Zaposleni	Nezaposleni	Preduzetnički sektor u ukupnoj zaposlenosti				Zaposleni	Nezaposleni
	2005	2005	2004	2005	2005	2005	2005	2005
Republika Srbija	100,0	100,0	23,0	25,3	27,6	32.4	0,9	4,2
Grad Beograd	29,7	16,0	21,1	23,3	38,9	21.5	3,1	8,0
Severnobački	2,8	3,0	20,3	21,1	28,5	34.7	-0,3	2,6
Srednjebanatski	2,1	3,1	12,6	12,1	21,1	41.2	-3,2	0,1
Severnobanatski	1,8	2,0	16,2	18,0	22,6	36.2	-3,5	-4,6
Južnobanatski	3,7	4,5	21,6	25,9	24,4	37.1	2,7	-0,7
Zapadnobački	2,4	3,5	22,4	23,9	22,9	40.1	-2,0	0,8
Južnobački	10,1	9,2	27,2	30,0	35,3	29.1	4,4	5,8
Sremski	3,4	5,2	34,2	35,9	21,2	42.8	1,1	-1,7
Mačvanski	3,2	5,6	28,9	33,8	20,2	43.8	6,4	4,3
Kolubarski	2,2	1,9	37,0	37,9	23,4	29.0	-2,4	5,7
Podunavski	2,4	2,8	25,5	27,9	23,4	34.1	-0,5	23,2
Braničevski	1,9	1,1	25,9	27,5	19,5	20.9	-3,3	7,2
Šumadijski	3,8	3,9	23,7	22,1	26,6	32.1	-3,5	9,2
Pomoravski	3,1	2,8	29,9	38,2	27,9	31.1	10,2	18,1
Borski	1,7	1,7	17,6	14,0	23,9	30.4	-5,1	-5,3
Zaječarski	1,5	1,6	19,1	17,5	22,2	32.5	-7,6	-5,5
Zlatiborski	3,4	4,9	21,4	22,4	22,5	38.6	-2,8	1,3
Moravički	2,8	3,0	16,5	18,4	25,6	32.6	-4,8	-9,8
Raški	3,4	4,8	34,3	37,2	24,3	42.8	2,2	7,7
Rasinski	2,7	3,2	16,2	17,2	21,3	34.5	-0,7	-2,4
Nišavski	4,9	5,4	16,4	22,2	26,5	33.0	3,2	2,6
Toplički	0,9	1,5	17,0	23,4	18,0	46.0	-6,8	22,7
Pirotski	1,4	1,5	23,1	19,9	27,8	34.8	-9,0	7,4
Jablanički	2,4	4,0	26,6	28,6	20,6	44.5	-2,6	1,2
Pčinjski	2,4	3,8	18,0	21,2	21,8	41.6	-3,2	11,1
Izvor: RZR na osnovu podataka RZS i NSZ

Posmatrano po okruzima, najveće povećanje zaposlenosti u 2005. godini u odnosu na 2004. godinu imali su Pomoravski (10,2%), Mačvanski (6,4%), Južnobački (4,4%), Nišavski (3,2%) i područje grada Beograda (3,1%), a najveće smanjenje u Pirotskom (9,0%), Zaječarskom (7,6%), Topličkom (6,8%), Borskom (5,1%), Moravičkom (4,9%).

U strukturi ukupnog broja zaposlenih u 2005. godini najveće je učešće Grada Beograda (29,7%) i Južno-bačkog okruga (10,1%), dok učešće ostalih okruga ne prelazi 5% zaposlenih.

Učešće zaposlenih privatnog sektora u ukupnoj zaposlenosti iznad proseka Republike Srbije (25,3%) ostvareno je u Pomoravskom (za 51%), Kolubarskom (za 49,8%), Raškom (za 47,0%), Sremskom (za 41,9%), Mačvanskom (za 33,6%), a ispod proseka u Srednjebanatskom (za 52,2%), Borskom (za 44,7%), Rasinskom (za 32,0%), Zaječarskom (za 30,8%), Severnobanatskom (za 28,9%), Moravičkom (za 27,3%) i Pirotskom okrugu (za 21,3%).

Stopa zaposlenosti u 2005. godini je najniža u Topličkom (18,0%), Braničevskom (19,5%), Mačvanskom (20,2%), Jablaničkom (20,6%), a najviša u Gradu Beogradu (38,9%), Južnobačkom (35,3%) i Severnobačkom okrugu. Visoka stopa zaposlenosti prisutna je u opštinama: Savski Venac, Stari Grad, Vračar, Crna Trava, Jagodina, a najniža Opovo, Sremski Karlovci, Malo Crniće, Žabari, Tutin, Gadžin Han, Ražanj, Žitorađa, Knić.

Podaci o stopi zaposlenosti po okruzima u 2005. godini, sadržani su u grafikonu 14. i to:

Grafikon 14.

Podaci o stopi nezaposlenosti po opštinama u 2005. godini, sadržani su u grafikonu 15. i to:

Grafikon 15.

Tržište rada u Republici Srbiji karakteriše visoka nezaposlenost, velika prikrivena nezaposlenost, nisko učešće zaposlenosti u privatnom sektoru i nedovoljna mobilnost radne snage. Nezaposlenost ima dugoročni, strukturni i tranzicioni karakter. Visoka stopa registrovane nezaposlenosti, prikrivena zaposlenost (višak zaposlenih) ukazuju na izuzetno nepovoljnu situaciju na tržištu rada pre svega strukturnu nezaposlenost i njen dugoročni karakter.

Da bi se uspostavio dugoročno održiv trend rasta zaposlenosti, neophodno je stvaranje uslova za otvaranje novih radnih mesta i jačanje institucija tržišta rada, čije funkcionisanje doprinosi smanjenju nezaposlenosti i ubrzavanju procesa približavanja visokim standardima EU u oblasti zapošljavanja.

Postojeće strukturne nejednakosti na regionalnim tržištima rada smanjiće se primenom aktivnih mera tržišta rada, koje su prilagođene potrebama i specifičnostima svakog regiona. Na osnovu utvrđenih nivoa rizika, vršiće se dodeljivanje sredstava za aktivne programe zapošljavanja u svakom regionu, jačanje partnerstva između države, lokalnih vlasti, privatnog i javnog sektora. Nastaviće se sa odobravanjem kredita pod povoljnim uslovima poslodavcima koji žele da investiraju na nerazvijena područja radi povećanja zapošljavanja u ovim područjima.

3. Humani razvoj

3.1. Nejednakosti u raspodeli dohotka Republike Srbije

Kao najpouzdaniji pokazatelji nejednakosti u raspodeli dohotka stanovništva često se koriste Lorencova kriva i Gini koeficijent.3 Lorencova kriva pokazuje kvantitativni odnos između procenta primalaca dohotka i procenta ukupnog dohotka koji je raspoređen u posmatranoj godini. Obzirom da ne postoji savršena jednakost ili nejednakost u raspodeli dohotka, kriva će se različito prostirati desno od dijagonale. Veća zakrivljenost znači i veći stepen nejednakosti.

Analiza nejednakosti u raspodeli dohotka je urađena na bazi podataka Ankete o potrošnji domaćinstava na nivou cele Republike Srbije za period 2003-2005. godina. Vrednost Gini koeficijenta od 0,31 u 2004. godini ukazuje na povećanje nejednakosti u odnosu na 2003. godinu kada je iznosila 0,28. U 2005. godini u odnosu na 2004. godinu dolazi do ponovnog pada vrednosti Gini koeficijenta koji iznosi 0,29. Skok vrednosti posmatranog koeficijenta u 2004. godini, jednim delom može se pripisati porastu potrošnje stanovnika sa visokim prihodima. Ova kategorija stanovnika (10% najbogatijih) je u 2004. godini u proseku trošila 7,9 puta više nego 10% najsiromašnijih stanovnika. U 2005. godini primećeno je postepeno smanjenje u nejednakosti dohotka, 10% najbogatijih je trošilo 7,5 puta više nego 10% najsiromašnijih.

U 2003. godini, vrednost koeficijenta Republike Srbije je bila niža od koeficijenta posmatranih zemalja. Gini koeficijent u Republici Srbiji u posmatranoj godini je iznosio 0,28, dok je u Estoniji iznosio 0,35, Litvaniji 0,36, Letoniji 0,38, Bugarskoj 0,29, Rumuniji 0,31 i Makedoniji 0,39.

Generalno, na osnovu analiziranih podataka i dobijenih rezultata može se zaključiti da se nejednakost u raspodeli dohotka u 2005. godini smanjila u odnosu na 2004. godinu (vrednosti koeficijenta su iznosile 0,31 i 0,29 respektivno).

Podaci o Lorencovoj krivi, sadržani su u grafikonu 16. i to:

Grafikon 16.

Podaci o Gini koeficijentu po zemljama, sadržani su u grafikonu 17. i to:

Grafikon 17.

_____________________________
3Vrednost Gini koeficijenta se kreće od 0 do 1. Vrednost 0 ukazuje na apsolutnu nejednakost, a vrednost 1 na apsolutnu jednakost u raspodeli dohotka.

3.2. Regionalna analiza humanog razvoja

Analiza stanja humanog razvoja (Human Development Index /Indeks humanog razvoja - u daljem tekstu: HDI) u regionu Jugoistočne Evrope (u daljem tekstu: JIE).

Utvrđivanje stepena razvijenosti regiona po konceptu UN vrši se na osnovu HDI. Pokazatelj humanog razvoja se sastoji od tri bazne komponente i to: životni vek, stepen obrazovanja (meren stopom pismenosti i kombinovanim indikatorom upisa u osnovno, srednje i tercijalno školstvo) i dohodak po glavi stanovnika4. Indeks humanog razvoja Republike Srbije izračunat je u RZR po metodologiji UNDP (United Nation Development Programme - u daljem tekstu: UNDP) i za 2004. godinu iznosi 0,811. Takva vrednost indeksa označava visok nivo humanog razvoja (iznad 0,800) i Republiku Srbiju kotira na 56. mesto u svetu i 5. mesto u zajednici zemalja JIE (približno na nivou Bugarske i Rumunije a ispred Bosne i Hercegovine, Albanije i Makedonije).

Analiza trenda HDI, ukazuje da je u Republici Srbiji od 2001. do 2004. godine vrednost HDI kontinuirano rasla. Izraženu kontinuiranost u rastu vrednosti HDI u regionu, u periodu 2001-2004. godine, karakteriše osim Republike Srbije (1,8%), još samo Rumuniju (1,2%) i Grčku (1,1%).

Rast vrednosti HDI karakteriše i ostale zemlje u JIE, ali ne u meri u kojoj je njegova progresija bila izražena kod ove tri zemlje. U 2004. godini (u odnosu na 2003. godinu) najveću stopu rasta HDI u regionu imale su Republika Srbija (1,8%), Bosna i Hercegovina (1,8%) i Rumunija (1,6%).

Analiza HDI u periodu 2002-2004. godine pokazuje da je u Republici Srbiji tokom posmatranog perioda došlo do značajnog poboljšanja kvaliteta života, zahvaljujući, pre svega, rastu indeksa edukacije i bruto domaći proizvod (u daljem tekstu BDP) po kupovnoj moći, po glavi stanovnika.

Podaci o vrednosti HDI Evrope i Republike Srbije u 2004. godini, sadržani su u grafikonu 18. i to:

Grafikon 18.

Analiza stanja humanog razvoja po polu (Gender Development Index/Indeks humanog razvoja po polu - u daljem tekstu: GDI) u regionu JIE.

Podaci o GDI u zemljama u okruženju u 2004. godini prikazani su u tabeli 5. i to:

Tabela 5.

Država1	Prosečno trajanje života2		Stopa pismenosti (%)2		Kombinovani indikator upisa (%)3		Procena dohotka po glavi stanovnika (RRR USD)3		GDI
	Ž	M	Ž	M	Ž	M	Ž	M	Vrednost	Rang
Srbija	75,1	69,7	94,3	98,9	83	77	5525	9874	0,800	50
Albanija	76,9	71,1	98,3	99,2	67	69	3487	6492	0,780	59
Bugarska	75,8	69,1	97,7	98,7	81	81	6406	9855	0,814	44
Hrvatska	78,6	71,6	97,1	99,3	75	72	9872	14690	0,844	40
Grčka	81,0	75,7	94,2	97,8	96	91	15728	28837	0,917	23
Makedonija	76,5	71,5	94,1	98,2	71	69	4286	8943	0,791	54
Rumunija	75,2	68,0	96,3	98,4	77	73	6723	10325	0,804	49
Slovenija	80,2	79,2	99,6	99,7	100	91			0,908	24
BiH	77	71,5	94,4	99,0	-	-	5568	8582	-	-
Napomena: 1) UNDP (za zemlje u okruženju), 2) Podaci RZS, 3) Podaci za Republiku Srbiju dobijeni na osnovu analiza RZR.

Vrednost GDI indeksa u 2004. godini iznosila je 0,800. Takva vrednost indeksa svrstava Republiku Srbiju na šesto mesto u zajednici zemalja JIE i 50. mesto u svetu. Vrednost GDI indeksa u odnosu na vrednost HDI ne odstupa mnogo, što ukazuje na činjenicu da u Republici Srbiji u 2004. godini nije bio prisutan visok disparitet u nivou humanog razvoja između polova. U 2004. godini nastavljen je rast GDI indeksa uglavnom uzrokovan rastom BDP po kupovnoj moći.

Podaci o GDI u JIE u 2004. godini, sadržani su u grafikonu 19. i to:

Grafikon 19.

_____________________________
4Vrednost indeksa humanog razvoja kreće se u rasponu od nula do jedan, što je vrednost bliža jedinici, viši je kvalitet života u određenom regionu. Pojedinac i zadovoljenje ličnih potreba su polazna osnova analize.

3.3. Regionalna analiza HDI

Regionalna analiza HDI po okruzima pokazuje veliku neravnomernost. Ukoliko se posmatra pokazatelj očekivanog trajanja života zaključuje se da je on najviši u Zlatiborskom okrugu (74,0) a najniži u Severnobanatskom okrugu (70,4).

Pokazatelj stope pismenosti po okruzima ukazuje na najvišu vrednost za grad Beograd (98,7%), Severnobački (98,6%) i Severnobanatski okrug (98,1%). Najnižu stopu pismenosti imaju Toplički (91,3%) i Jablanički okrug (91,5%).

Na osnovu indeksa edukacije5 najviše vrednosti beleže grad Beograd, Severnobački, Srednjebanatski, Zapadnobački i Južnobanatski okrug, dok su najniže vrednosti prisutne u Mačvanskom, Zaječarskom, Pčinjskom i Pirotskom okrugu.

Podaci o indeksu edukacije po okruzima od 2002. do 2004. godine, sadržani su u grafikonu 20. i to:

Grafikon 20.

Najviše vrednosti narodnog dohotka po glavi stanovnika imaju grad Beograd (2158 USD), Južnobanatski (1967 USD) i Južnobački okrug (1806 USD), dok najniži narodni dohodak po glavi stanovnika imaju Jablanički (667 USD), Borski (686 USD), Raški (735 USD), Toplički (771 USD) i Pčinjski okrug (847 USD).

Uključivanjem svih prethodno analiziranih komponenti u jedinstvenu celinu, dobijen je rezultat koji pokazuje da je okrug sa najvećom vrednošću HDI, grad Beograd, koji značajno odstupa od ostalih okruga, pre svega, zahvaljujući vrednostima narodnog dohotka po glavi stanovnika i indeksa edukacije. Južnobanatski, Južnobački i Zapadnobački okrug, prema HDI, spadaju u visoko razvijene okruge i imaju približno ujednačene vrednosti indeksa humanog razvoja. Od nerazvijenih okruga, najniža vrednost kvaliteta života (prema HDI), prisutna je u Jablaničkom, Borskom, Raškom i Topličkom okrugu.

Podaci o HDI po okruzima za period od 2002. do 2004. godine, sadržani su u grafikonu 21. i to:

Grafikon 21.

HDI na nivou opština Republike Srbije od 2002. do 2004. godine

HDI analiza na nivou opština samo potvrđuje zaključke o regionalnim disproporcijama u Republici Srbiji. Posebno su ilustrativni pojedini elementi HDI. Kao na primer, opštine sa najvišim vrednostima pokazatelja očekivanog trajanja života su Žagubica, Čajetina, Sjenica, Ražanj i Svrljig dok su najniže vrednosti u opštinama Novi Kneževac, Bela Crkva i Kanjiža.

Prema indeksu edukacije, opštine sa najvišim stepenom edukacije su Subotica, Grad Beograd, Sremski Karlovci, Vršac i Kragujevac, dok su najniže vrednosti indeksa edukacije u opštinama Trgovište, Žitorađa, Babušnica, Medveđa i Svrljig.

Na osnovu prosečnog narodnog dohotka po glavi stanovnika, u periodu od 2002. do 2004. godine, narodni dohodak po glavi stanovnika imao je najveću vrednost u opštini Apatin (4002 USD), slede Pančevo (2955 USD), Bečej (2347 USD), Grad Beograd (2158 USD) i Novi Sad (2108 USD), dok su najniže vrednosti bile u opštinama Preševo (298 USD), Bosilegrad (326 USD), Medveđa (332 USD) i Tutin (336 USD).

Na osnovu HDI, zaključuje se, da je najviši kvalitet života u opštinama Apatin, Pančevo, grad Beograd, Novi Sad i Bečej. Najniže vrednosti indeksa humanog razvoja imaju opštine Medveđa, Trgovište, Preševo, Bosilegrad i Tutin. Zaključak je da opštine sa većim vrednostima narodnog dohotka po glavi stanovnika uglavnom imaju i veću vrednost HDI. Međutim, male promene u ostalim elementima HDI (očekivano trajanje života, kombinovani indikator upisa u škole i stopa pismenosti) imaju veće pondere u samoj vrednosti indeksa humanog razvoja, nego što je slučaj sa narodnim dohotkom. S obzirom da se navedene komponente HDI ne menjaju dinamičnije kao narodni dohodak po glavi stanovnika, to je razumljiva visoka korelacija promene dohotka po glavi stanovnika i vrednosti indeksa humanog razvoja.

Navedena konstatacija otvara mogućnost razmatranja ulaganja u razvoj i otklanjanja prepreka razvoju navedenih elemenata (očekivano trajanje života, kombinovani indikator upisa u škole i opismenjavanju stanovništva) kao faktora preduslova bržeg rasta kvaliteta života, na nivou okruga i opština u Republici Srbiji, mereno indeksom humanog razvoja.

_____________________________
5Indeks edukacije predstavlja kompozitni indeks koji se sastoji od kombinovanog indikatora upisa u osnovno, srednje i tercijalno školstvo i indikatora pismenosti. Kao takav predstavlja jedan od indeksa koji ulaze u izračunavanje konačne vrednosti HDI. Indeks edukacije izračunat je od strane RZR na osnovu podataka RZS.

4. Infrastrukturna analiza

Saobraćajna infrastruktura je bitan faktor efikasnosti celokupnog saobraćajnog sistema, ali i ključni preuslov za ostvarivanje održivog privrednog i društvenog razvoja Republike Srbije i njenog integrisanja u EU. Za region i lokalne jedinice bitna je saobraćajna pristupačnost lokalnim i regionalnim administrativnim centrima u Republici Srbiji. Izgrađenost infrastrukture značajan je pokretač regionalnog razvoja i iskorišćenja komparativnih prednosti lokalnih sredina kroz povezivanje turističkih i poljoprivrednih oblasti sa privrednim centrima u zemlji. Saobraćajna infrastruktura i organizacija prevoza na području regiona osnova je razvoja i jedan od osnovnih uslova kvaliteta života stanovnika. S toga je potrebno koordiniranom modernizacijom saobraćajne infrastrukture povećati ulaganje u sve četiri njene dimenzije (drumski, železnički, rečni i vazdušni saobraćaj), da bi se ona dovela na prihvatljiv nivo evropskog standarda i osposobila za brz, efikasan i bezbedan prevoz sa smanjenim eksploatacionim troškovima prevoznih kapaciteta i negativnim uticajem na životnu sredinu.

Putna infrastruktura. Republika Srbija je u 2005. godini raspolagala putnom mrežom od 38.616 km kategorisanih puteva, od čega je 62,9% sa savremenim kolovozom. Putevi imaju dovoljan kapacitet za sadašnji i procenjeni saobraćaj u srednjoročnom periodu.

U odnosu na evropske zemlje, gustina ukupne putne mreže u Republici Srbiji je veća samo od Bugarske i Turske i približna je Hrvatskoj. Ulaganja su i dalje znatno niža od potrebnih.

Podaci o dužini putne mreže* prema funkcionalnim kategorijama i vrsti kolovoza, u 2004. godini sadržani su u tabeli 6. i to:

Tabela 6.

Putevi ukupno			Državni putevi prvog reda				Državni putevi drugog reda				Opštinski putevi
			Ukupno		Savremeni kolovoz		Ukupno		Savremeni kolovoz		Ukupno		Savremeni kolovoz
	km	Savr. kolov, %	km	%	km	%	km	%	km	%	km	%	km	%
Republika Srbija	38.133	62,1	5.070	13,2	4.993	98,5	10.364	26,9	8.902	85,9	23.073	59,9	10.168	42,3
Okruzi
Grad Beograd	1.250	91,8	237	19,0	237	100,0	619	49,5	592	95,6	394	31,5	318	80,7
Severnobački	688	65,3	188	27,3	181	96,3	97	14,1	97	100,0	403	58,6	171	42,4
Srednjebanat.	731	92,9	235	32,1	235	100,0	204	27,9	204	100,0	292	39,9	240	82,2
Severnobanat	606	88,6	134	22,1	117	87,3	224	37,0	224	100,0	248	40,9	196	79,0
Južnobanat.	897	86,4	256	28,5	256	100,0	215	24,0	215	100,0	426	47,5	304	71,4
Zapadnobački	576	92,4	154	26,7	153	99,4	167	29,0	164	98,2	255	44,3	215	84,3
Južnobački	1.220	94,9	327	26,8	327	100,0	519	42,5	510	98,3	374	30,7	321	85,8
Sremski	1.200	86,1	269	22,4	263	97,8	371	30,9	346	93,3	560	46,7	424	75,7
Mačvanski	3.000	46,1	252	8,4	252	100,0	557	18,6	481	86,4	2.191	73,0	649	29,6
Kolubarski	1.855	59,8	127	6,8	127	100,0	615	33,2	517	84,1	1.113	60,0	465	41,8
Podunavski	967	68,7	60	6,2	57	95,0	239	24,7	239	100,0	668	69,1	368	55,1
Braničevski	1.215	79,7	202	16,6	202	100,0	507	41,7	495	97,6	506	41,6	271	53,6
Šumadijski	1.514	76,8	193	12,7	193	100,0	285	18,8	278	97,5	1.036	68,4	691	66,7
Pomoravski	1.183	75,7	29	2,5	29	100,0	471	39,8	429	91,1	683	57,7	437	64,0
Borski	1.503	65,9	314	20,9	313	99,7	475	31,6	418	88,0	714	47,5	260	36,4
Zaječarski	1.408	78,6	160	11,4	160	100,0	580	41,2	485	83,6	668	47,4	462	69,2
Zlatiborski	4.095	48,2	528	12,9	485	91,9	714	17,4	520	72,8	2.853	69,7	968	33,9
Moravički	1.674	70,5	134	8,0	134	100,0	543	32,4	465	85,6	997	59,6	582	58,4
Raški	2.824	35,7	262	9,3	262	100,0	520	18,4	318	61,2	2.042	72,3	427	20,9
Rasinski	1.878	55,2	66	3,5	66	100,0	478	25,5	447	93,5	1.334	71,0	523	39,2
Nišavski	1.347	84,6	72	5,3	72	100,0	402	29,8	355	88,3	873	64,8	712	81,6
Toplički	1.075	49,0	64	6,0	64	100,0	295	27,4	222	75,3	716	66,6	241	33,7
Pirotski	887	61,6	120	13,5	120	100,0	231	26,0	223	96,5	506	57,0	203	40,1
Jablanički	1.787	44,2	143	8,0	143	100,0	422	23,6	300	71,1	1.222	68,4	347	28,4
Pčinjski	2.753	32,7	170	6,2	170	100,0	584	21,2	358	61,3	1.999	72,6	373	18,7
Izvor: RZS, Statistički godišnjak Srbije 2005, Izračunato u RZR

Putna mreža Republike Srbije u 2004. godini sastoji se od 38.133 km kategorisanih puteva (bez autoputeva). Od ukupne dužine putne mreže u Republici Srbiji, 13,2% se odnosi na državne puteve prvog reda (magistralni putevi), 26,9% na državne puteve drugog reda (regionalni putevi) i 59,9% na opštinske puteve (lokalni putevi).

Od ukupne dužine putne mreže u Republici Srbiji, 14,7% puteva se nalazi na najnerazvijenijim područjima (Jablanički, Toplički i Pčinjski okrug). U Republici Srbiji putevi sa savremenim kolovozom su zastupljeni sa 62,1%, dok je u najnerazvijenijim područjima stanje znatno lošije (39,5%).

Saobraćajna mreža Republike Srbije nije u potpunosti izgrađena i u pogledu tehničko-eksploatacionih performansi ne može da pruži nivo usluga po evropskim standardima. Usled nedovoljnog ulaganja u putnu mrežu, njeno održavanje nije bilo adekvatno i redovno, zbog čega su mnogi pravci u nezadovoljavajućem stanju, sa neodgovarajućim elementima.

Posebno je nepovoljno stanje kod opštinskih puteva, od kojih je 57,7% sa kolovoznim zastorom od tucanika i zemljani. Ovi putevi su od primarnog značaja za svakodnevno funkcionisanje, razvoj i aktiviranje potencijala opština, naselja i seoskih područja. Opštinski putevi vrše funkciju kapilarne mreže, kojom se ostvaruje pristupačnost područja opštine sa mikro i sa makro aspekta. Dužina opštinskih puteva u Republici Srbiji iznosi oko 60%, a u najnerazvijenijim područjima prevazilazi 70% ukupno kategorisane mreže puteva. O opštinskim putevima brine opštinska samouprava. Međutim, nema jedinstvenog pristupa u pogledu standarda (jedinstvena metodologija, kriterijumi), finansiranja, građenja, eksploatacije i održavanja u zavisnosti od njihovog značaja, veličine, strukture saobraćaja i dr. Pošto se radi o značajnom državnom bogatstvu, potrebno je da postoji puna i čvrsta veza i saradnja države sa lokalnim samoupravama. Elementi opštinskih puteva su veoma oskudni jer su sagrađeni od materijala koji ne odgovaraju standardima za izgradnju puteva. Zaštita puta od površinskih voda je uglavnom nedovoljna. Česte su pojave sleganja nasipa, nestabilnosti kosina i nastanak klizišta. Kolovozi su nedovoljne nosivosti. Na opštinskim putevima i ulicama pružni prelazi u nivou, koji nisu obezbeđeni branicima usporavaju saobraćaj i utiču nepovoljno na bezbednost. Zbog lošeg stanja opštinskih puteva, troškovi eksploatacije su veliki, a bezbednost odvijanja saobraćaja smanjena.

Podaci o udelu državnih puteva drugog reda i opštinskih puteva sa savremenim kolovozom u ukupnoj putnoj mreži (prosek od 2002. do 2004. godine), sadržani su u grafikonu 22. i to:

Grafikon 22.

Železnička infrastruktura. Železnički sistem, usled dugogodišnjeg neadekvatnog ulaganja, karakteriše nizak tehnološki kvalitet i slaba konkurentnost u odnosu na evropsko okruženje. Kvalitet prevoznih usluga je nizak, zaduženost visoka, mogućnost otplate dugova veoma otežana, a nedostatak sopstvenih sredstava za investicije evidentan.

Republika Srbija raspolaže mrežom od 88 pruga magistralnog, regionalnog i lokalnog karaktera ukupne dužine 3.809 km, od čega je dvokolosečno samo 276 km pruga (7,2%). Elektrificirano je 32,7% mreže. Mreža je dovoljnog kapaciteta, ali zaostaje za standardima evropskih zemalja u pogledu elektrificiranosti, dužine dvokolosečnih pruga, maksimalno dozvoljenih brzina i osovinskog opterećenja. U NATO bombardovanju znatno je oštećena železnička infrastruktura. U srpske železnice se godinama nije, ili se vrlo malo ulagalo, kada je reč o održavanju železničke infrastrukture i o voznim sredstvima. Rezultat toga, su visok stepen dotrajalosti pruga i pružnih objekata, slabe tehničko-eksploatacione performanse infrastrukturnih kapaciteta, zbog čega je smanjena propusna moć, a brzine kretanja su ispod projektovanih (na dužini od 52% koloseka brzina je manja od 60 km/čas, a samo na 3,2% veća od 100 km/čas), a na više deonica je redukovana brzina kretanja vozova. Evropske standarde u pogledu najveće dopuštene nosivosti od 22,5 t/osovina zadovoljava 44% dužine pruga, dok je čak na 39% pruga nosivost manja od 18 t. Telekomunikaciona oprema je na vrlo niskom nivou, dok su elektrotehnička postrojenja dovedena do same granice tehničkih normativa. Informacioni sistemi za praćenje kola, robe, putnika i utvrđivanje stanja koloseka nedovoljno su razvijeni i u mnogim segmentima zastareli.

Usled nepostojanja usaglašenog i sveobuhvatnog plana razvoja celine saobraćajnog sistema i planiranja integrisane saobraćajne mreže, kako na nivou države, tako i na nivou okruga, ulaganja u železničku infrastrukturu su nesrazmerno mala u odnosu na puteve. U periodu od 2001. do 2004. godine u puteve je uloženo 712 miliona evra, što je sedam puta više nego u železničku infrastrukturu (102 miliona evra).

Najrazvijeniji okruzi imaju najveću dužinu pruge (Beograd 308 km, Južnobački okrug 315 km, Južnobanatski okrug 254 km i Zapadnobački okrug 226 km). S druge strane, nerazvijeniji okruzi imaju manju dužinu pruge na svojoj teritoriji (Jablanički okrug 49 km, Rasinski okrug 57 km, Pirotski okrug 77 km).

Prisutan je problem finansiranja nerentabilnih prevoza kod svih vidova saobraćaja. Upravo ovaj problem ima bitan uticaj na razvoj regiona, jer nerentabilan prevoz sa aspekta preduzeća nije isti sa aspekta saobraćaja regiona, jer region i lokalne zajednice imaju potrebu za saobraćajnom uslugom, bez obzira na broj putnika i količinu robe za transport.

Unutrašnji plovni putevi. U poređenju sa ostalim vidovima saobraćaja, rečni saobraćaj je nedovoljno iskorišćen u odnosu na svoje potencijale. Nema značajniju ulogu u prevozu tereta, dok u prevozu putnika uopšte i ne učestvuje. Ukupna dužina plovnih puteva u Republici Srbiji iznosi 1.419 km (za nosivost do 150 t). Za Republiku Srbiju reka Dunav, kao evropski transportni Koridor VII, predstavlja stratešku vezu koja treba da podstakne razvoj trgovine, turizma i usluga. Plovna je čitavim tokom kroz Republiku Srbiju na dužini od 588 km. Na njoj se obavlja oko 85% ukupnog robnog prometa unutrašnjih plovnih puteva Republike Srbije. Reka Sava je međunarodna reka koja povezuje četiri države. Kroz Republiku Srbiju je plovna na dužini od 207 km za plovila do 1.500 tona nosivosti. Uspostavljanjem nesmetane i bezbedne plovidbe na reci Savi, podstakla bi se regionalna saradnja i razvoj, kao i povezivanje (preko Dunava) sa mrežom evropskih plovnih saobraćajnica. Reka Tisa je plovna skoro na celoj svojoj dužini kroz Republiku Srbiju (164 km) i ima IV kategoriju plovnog puta. Hidro sistem "Dunav-Tisa-Dunav" je višenamenski vodoprivredni sistem, čija je glavna funkcija navodnjavanje i odvođenje suvišnih unutrašnjih voda, ali predstavlja i plovni put. Sastoji se od 12 plovnih kanala Bačke i Banata (ukupne dužine 600,6 km), svrstanih u pet kategorija. Stanje unutrašnjih plovnih puteva nije zadovoljavajuće, zbog znatno smanjenog održavanja u proteklih 15 godina.

Na reci Dunavu kroz Republiku Srbiju smešteno je osam luka međunarodnog značaja: Apatin, Bogojevo, Bačka Palanka, Novi Sad, Beograd, Pančevo, Smederevo i Prahovo. Najveće luke na reci Savi su u Šapcu, Sremskoj Mitrovici, a na reci Tisi u Senti. Te luke su privatizovane ili se nalaze u procesu privatizacije. Luke imaju znatan projektovani kapacitet, ali je nedostatak finansijskih sredstava za održavanje i razvoj dovelo do njihove neefikasnosti, pri vršenju osnovnih lučkih delatnosti. Lučki kapaciteti zbog nedostatka robe za pretovar u proseku su iskorišćeni sa oko 30%. Postojeći informacioni sistemi u lukama, su delimično razvijeni i to na nivou administrativnih delatnosti.

Vazduhoplovna pristaništa. Republika Srbija raspolaže sa tri aerodroma koja su osposobljena za odvijanje putničkog saobraćaja i to u Beogradu, Nišu i Prištini. Pored ovih putničkih aerodroma, postoje i vojni aerodromi Ponikve (Užice), Laćevci (Kraljevo) i Sombor. Javno preduzeće Aerodrom "Nikola Tesla" Beograd zadovoljava aspekte navigacionih i prostornih uslova i pretenduje da se razvije u regionalni centar vazdušnog saobraćaja. Javno preduzeće za aerodromske usluge "Aerodrom Niš" ima opremu koja zadovoljava trenutne kapacitete aerodroma, dok je infrastrukturi potrebna odgovarajuća rekonstrukcija i modernizacija.

Poštanski saobraćaj. Najveći deo infrastrukture i zaposlenih u PTT saobraćaju se nalazi u okviru Javnog preduzeća PTT saobraćaja "Srbija", mada je prisutan trend postepenog širenja mreže ponuđača brze isporuke pošiljaka. Celokupna poštanska mreža sastoji se od 1.553 pošte, od kojih su 1.357 stabilne pošte, a preostale posluju kao ugovorne pošte. Kapaciteti prerade poštanskih pošiljaka uključuju: 3 glavna poštanska centra, 16 poštanskih centara i 1 izmeničnu poštu.

Problemi na regionalnom nivou nastali su usled manjeg obima privrednih aktivnosti, posebno industrije, koja je u prošlosti bila nosilac privrednih aktivnosti pojedinih regiona (kao što su rudnik Bor, Zastava i dr.) i koja je bila najveći korisnik poštanskih usluga. Iz tih razloga je došlo i do pada obima realizacije poštanskih usluga u ovim regionima. S druge strane, u ruralnim područjima i seoskim naseljima, u kojima su primarni korisnici fizička lica, visoka stopa migracije stanovništva mlađeg i srednjeg životnog doba, uslovila je pad poštanskih usluga u ovim područjima.

Telekomunikacije. Stanje u oblasti telekomunikacija po regionima u Republici Srbiji bitno se ne razlikuje po vrsti problema, već se može govoriti o stepenu u kome su oni zastupljeni, i to: nedovoljno razvijena telekomunikaciona infrastruktura, nepostojanje tarifa zasnovanih na troškovnom principu, nedovoljan procenat penetracije (iznosi 34,3% u 2006.) iako se broj korisnika u fiksnoj telefonskoj mreži konstantno povećava, nedovoljan procenat digitalizacije javne fiksne telefonske mreže (od ukupno 1.193 centrala 653 ili 54,7% su digitalne), postojanje dvojnika, nedovoljan broj Internet korisnika, mali procenat zastupljenosti širokopojasnog pristupa ili uopšte nepostojanje širokopojasnog pristupa, nedostupnost usluga univerzalnog servisa, nedovoljna ulaganja u proizvodne kapacitete telekomunikacione industrije na regionalnom nivou, nesređeno stanje u oblasti radiodifuzije na regionalnom nivou, nedovoljna zastupljenost kablovskih distributivnih mreža kao višenamenskih, širokopojasnih mreža.

U javnoj fiksnoj telefonskoj mreži "Telekom Srbija" je jedini javni telekomunikacioni operator koji korisnicima pruža sve postojeće vrste fiksnih telekomunikacionih usluga.

Mobilna telefonija je najprofitabilniji deo telekomunikacija, jer su investicije znatno manje nego u fiksnu mrežu. Ona je u intenzivnoj ekspanziji. U delu mobilnih komunikacija pored "Telekom Srbija" a.d. (80% je vlasništvo države, a 20% je u vlasništvu OTE Grčka) sa blizu tri miliona korisnika, postoji i kompanija "Telenor" (2,4 mil. korisnika), a licencu trećeg operatora dobio je "Mobilkom Austrija". U mobilnoj javnoj telefoniji penetracija i pokrivenost su na visokom nivou (oko 72% penetracija, preko 80% pokrivenost teritorije i preko 95% pokrivenost stanovništva).

Stepen izgrađenosti i stanje poštanskih i telekomunikacionih kapaciteta svrstava jug Srbije među najnerazvijenije u Republici Srbiji. Na jugu Srbije ima svega 19,5 pretplatnika fiksne telefonije na sto stanovnika, što je 58,6% od proseka Republike Srbije, koji iznosi 33,3 pretplatnika/100 stanovnika (2004. godina). Fiksne telefonske linije su nedovoljne da zadovolje tražnju, dok pokrivenost regiona signalom mobilne telefonije nije potpun. Situacija je posebno loša u Preševu, Bujanovcu, Medveđi i Trgovištu. Nedostatak telefonskih linija predstavlja ozbiljan limitirajući faktor koji otežava otvaranje preduzeća i ograničava korišćenje interneta u mnogim opštinama, posebno u manjim mestima. U tom smislu, investicije u proširenje mreže su neophodne i prioritetne. Zbog velikih regionalnih neravnomernosti u Republici Srbiji, Vlada treba da podstiče izgradnju telekomunikacione infrastrukture u manjim gradovima i ruralnim područjima, kako bi se stvorili preduslovi za ravnomeran razvoj ostalih privrednih grana na tim područjima.

Podaci o broju telefonskih priključaka na 100 stanovnika (prosek od 2002. do 2004. godine), sadržani su u grafikonu 23. i to:

Grafikon 23.

U pogledu razvoja informacionog društva, Republika Srbija se nalazi na začelju Evrope. Procena je da na kraju 2005. godine oko 13,3% stanovnika u Republici Srbiji, odnosno oko milion ljudi koristi Internet (u EU oko 50% populacije). Sa aspekta pristupa Internetu od strane korisnika u Republici Srbiji najzastupljeniji je dail-up pristup, dok je mali broj širokopojasnog pristupa Internetu (žičnog i bežičnog).

Razvoj kablovske distributivnih sistema je dinamičan i trenutno je registrovano preko pola miliona korisnika u Republici Srbiji.

Na institucionalnom nivou značajan napredak postignut je formiranjem Republičke agencije za telekomunikacije (RATEL), kao samostalnog i nezavisnog regulatornog tela u oblasti telekomunikacija. Usvajanjem politike u oblasti telekomunikacija i donošenjem Strategije razvoja telekomunikacija u Republici Srbiji od 2006. do 2010. godine stvoreni su, između ostalog, uslovi za uvođenje univerzalnog servisa i obezbeđivanje ravnomernog regionalnog razvoja.

_____________________________
*U ukupnu dužinu puteva, kao i kod magistralnih puteva, nije uračunata dužina autoputeva

5. Ekonomsko-finansijska analiza

Osnovni nalaz: Privredu Republike Srbije u 2005. godini, posmatranu preko osnovnih finansijskih indikatora, karakteriše neravnomeran regionalni razvoj, ne samo okruga, nego i unutar svakog okruga.

Regionalne asimetričnosti su sledeće: po broju preduzeća 1:83, po broju zaposlenih 1:64, po ostvarenom ukupnom prihodu 1:222, po dobiti 1:239 i po gubitku 1:91. Najveće disproporcije su unutar Južnobačkog, Jablaničkog i Nišavskog okruga prema broju preduzeća, broju zaposlenih, ukupnom prihodu i dobiti, a prema ostvarenom gubitku najveća razlika je u gradu Beogradu. U odnosu na 2001. godinu svi finansijski pokazatelji beleže pozitivne stope rasta, osim zaposlenosti koja beleži pad od 18,1%.

Grad Beograd ima najveće učešće u strukturi svih pokazatelja, a najmanji uticaj na formiranje finansijskih indikatora ima Toplički okrug (sem u ostvarenoj dobiti gde je najmanje učešće Borskog okruga). Disproporcija između okruga: prema prihodu 1:222, a prema dobiti 1:239

Analiza stanja:

Broj preduzeća u Republici Srbiji

U Republici Srbiji u 2005. godini poslovalo je 69.394 preduzeća6 što je za 6,6% više nego u 2001. godini, pre svega zbog povećanja broja malih i srednjih preduzeća (broj velikih preduzeća je smanjen za 38,3%).

Podaci o opštinama sa najvećim brojem preduzeća sadržani su u grafikonu 24, a podaci o opštinama sa najmanjim brojem preduzeća sadržani su u grafikonu 25. i to:

Grafikon 24.

Grafikon 25.

Najviše privrednih subjekata posluje na teritoriji grada Beograda 39,5% i Južnobačkog okruga 11,4%, a najmanje preduzeća se nalazi u Pirotskom 0,7% i Topličkom okrugu 0,5% (samo 4 preduzeća na 1.000 stanovnika). U odnosu na 2001. godinu, na teritoriji grada Beograda zabeležena je najveća stopa rasta 15,7%, a u Pirotskom okrugu najveće smanjenje broja preduzeća po stopi od 17,7%.

Podaci o regionalnom rasporedu preduzeća sadržani su u tabeli 7. i to:

Tabela 7.

Naziv okruga	2001.	2005.	2005-2001.	2005/2001. u %	Br. preduzeća na 000 stan.	disprop.*
Republika Srbija	100,0	100,0	4.279	6,6	9	842
Grad Beograd	36,4	39,5	3.728	15,7	17	61
Severnobački	3,9	3,8	116	4,6	13	37
Srednjebanatski	1,6	1,6	15	1,4	5	20
Severnobanatski	1,6	1,5	-9	-0,9	6	8
Južnobanatski	3,1	3,3	234	11,5	7	33
Zapadnobački	2,0	2,0	41	3,1	6	4
Južnobački	11,0	11,4	715	10,0	13	116
Sremski	3,1	3,0	86	4,3	6	8
Mačvanski	2,9	2,8	44	2,3	6	15
Kolubarski	2,5	2,1	-183	-11,3	7	20
Podunavski	1,8	1,7	26	2,2	6	3
Braničevski	1,7	1,6	9	0,8	6	13
Šumadijski	2,5	2,4	45	2,8	6	35
Pomoravski	2,9	2,5	-206	-10,7	8	20
Borski	1,0	0,8	-44	-7,1	4	5
Zaječarski	1,1	0,9	-122	-17,0	4	7
Zlatiborski	2,7	2,6	50	2,8	6	9
Moravički	3,1	3,0	43	2,1	9	11
Raški	3,0	3,0	148	7,6	7	8
Rasinski	2,1	2,1	48	3,4	6	13
Nišavski	4,6	4,0	-176	-5,9	7	70
Toplički	0,6	0,5	-40	-10,8	3	8
Pirotski	0,9	0,7	-102	-17,7	4	15
Jablanički	1,9	1,5	-202	-16,2	4	120
Pčinjski	1,8	1,8	53	4,5	5	38
*Odnos između najveće i najmanje opštine po broju preduzeća

Opštine sa najmanjim brojem preduzeća su Crna Trava (7) i Medveđa (15) a najviše preduzeća imaju opštine Novi Sad (5.892) i Novi Beograd (4.947) sa učešćem od 8,5% i 7,1% u privredi Republike Srbije, respektivno.

U okviru pojedinačnih okruga, najveće disproporcije uočene su kod: Srednjebanatskog, Južnobačkog, Kolubarskog, Nišavskog i Jablaničkog okruga, gde u jednoj opštini posluje preko 70% preduzeća okruga (Zrenjanin, Novi Sad, Valjevo, Grad Niš i Leskovac, respektivno) a učešće ostalih opština je ispod 10%. Odnos broja preduzeća u Jablaničkom okrugu između Leskovca i Crne Trave je 1:120, a u Južno-bačkom između Novog Sada i Titela 1:116.

Podaci o opštinama sa najvećim brojem zaposlenih sadržani su u grafikonu 26. a podaci o opštinama sa najmanjim brojem zaposlenih sadržani su u grafikonu 27. i to:

Grafikon 26.

Grafikon 27.

Grad Beograd i Južno-bački okrug zapošljavaju najviše radnika (37,0% i 10,3%, respektivno) a najmanje zaposlenih radi u Zaječarskom 1,1% i Topličkom okrugu 0,6%. U svim okruzima zabeležen je pad zaposlenosti u odnosu na 2001. godinu, a najniže stope su u Borskom 35,7% i Topličkom okrugu 47,0% (samo 63 zaposlena na 1.000 stanovnika).

_____________________________
6Analiza izvršena po završnim računima preduzeća i zadruga.

Ukupan prihod Republike Srbije

Ostvareni ukupan prihod Republike Srbije u 2005. godini iznosi 3.821,4 mlrd. dinara, što je realan porast od 29,5% u odnosu na 2001. godinu.

Podaci o opštinama sa najvećim ukupnim prihodom sadržani su u grafikonu 28. a podaci o opštinama sa najmanjim ukupnim prihodom sadržani su u grafikonu 29. i to:

Grafikon 28.

 

Grafikon 29.

Najveće učešće u ukupnom prihodu privrede imaju grad Beograd 45,2% i Južnobački okrug 18,1%, a najmanje - Zaječarski 0,5% i Toplički okrug 0,2%. U odnosu na 2001. godinu, najveće povećanje ukupnog prihoda ostvareno je u Podunavskom okrugu (209,4% nominalno i 80,7% realno) zahvaljujući kompaniji US Steel i na teritoriji Grada Beograda (180,3% nominalno i 63,7% realno) a najveći realan pad ukupnog prihoda ostvaren je u Srednje-banatskom 24,8% i Topličkom okrugu 39,9%.

Podaci o regionalnom rasporedu ukupnog prihoda, dobiti i gubitka sadržani su u tabeli 8. i to:

Tabela 8.

Naziv okruga	Ukupan prihod			Dobit			Gubitak
	Stopa rasta	na 000 stan. (mil. din.)	dispr.*	Stopa rasta	na 000 stan. (mil. din.)	dispr.*	Stopa rasta	na 000 stan. (mil. din.)	dispr.*
Republika Srbija	121,7	510	8.200	539,1	24	27.986	103,6	28	11.286
Grad Beograd	180,3	1.095	271	543,3	58	261	138,2	52	2.666
Severnobački	75,2	422	33	272,9	16	55	164,2	23	27
Srednjebanatski	28,7	234	16	398,7	9	143	133,2	18	8
Severnobanatski	53,5	320	25	-3,6	9	30	101,7	20	81
Južnobanatski	90,4	365	34	293,8	16	108	146,1	34	67
Zapadnobački	98,1	459	6	70,9	12	10	400,1	16	3
Južnobački	102,4	1.163	545	1.101,9	48	1.316	-45,7	14	271
Sremski	69,9	209	24	597,8	9	21	21,2	13	27
Mačvanski	74,6	197	62	655,5	9	183	91,5	16	96
Kolubarski	77,9	178	21	764,3	9	36	49,8	15	48
Podunavski	209,4	439	9	591,2	6	2	-34,8	38	23
Braničevski	114,5	262	78	1.049,1	9	306	21,9	10	558
Šumadijski	109,1	264	84	1.108,3	12	194	935,0	86	419
Pomoravski	79,7	259	48	582,4	11	62	67,4	26	32
Borski	49,9	282	7	384,6	3	8	321,6	80	4
Zaječarski	44,3	144	16	120,3	6	61	51,4	12	79
Zlatiborski	92,2	265	39	1.098,0	13	37	115,6	9	6
Moravički	86,3	351	8	915,2	22	10	276,9	22	12
Raški	107,9	230	23	717,6	13	111	15,3	11	125
Rasinski	58,8	207	35	560,2	7	37	133,8	10	120
Nišavski	97,7	288	586	754,0	17	704	143,1	13	719
Toplički	2,8	76	6	808,4	5	9	118,6	9	22
Pirotski	86,2	197	34	352,2	7	62	92,4	9	16
Jablanički	44,7	128	386	379,0	7	2.113	127,4	11	299
Pčinjski	59,9	180	171	306,3	6	211	324,6	16	108
*Odnos između najveće i najmanje opštine po ukupnom prihodu

U 2005. godini u opštinama Ražanj i Medveđa ostvaren je najmanji ukupan prihod (beznačajno učešće u privredi Republike Srbije), a u opštinama Boljevac i Bojnik najveći realni pad ukupnog prihoda u odnosu na 2001. godinu (73,7% i 71,9%, respektivno).

Opštine sa najvećim ostvarenim prihodom u 2005. godini su Novi Sad i Novi Beograd, sa učešćem u privredi Republike Srbije 15,2% i 9,9% respektivno, a najveće realne stope rasta u odnosu na 2001. godinu ostvarene su u opštinama Opovo (171,6%) i Žabari (233,8%).

U okviru pojedinačnih okruga, najveće disproporcije uočene su kod: Srednje-banatskog, Južno-bačkog, Braničevskog, Nišavskog, Pirotskog, Jablaničkog i Pčinjskog okruga, gde jedna opština ostvaruje preko 75% ukupnog prihoda okruga (Zrenjanin, Novi Sad, Požarevac, Grad Niš, Pirot, Leskovac i Vranje, respektivno) a učešće ostalih opština je ispod 10%. Odnos ukupnog prihoda u Nišavskom okrugu između grada Niša i Doljevca je 1:586, a u Južnobačkom između Novog Sada i Titela 1:545.

Neto dobit Republike Srbije

U Republici Srbiji je u 2005. godini ostvarena neto dobit u iznosu od 177,7 mlrd. dinara, što je realno 2,7 puta više u odnosu na 2001. godinu.

Podaci o opštinama sa najvećom neto dobiti sadržani su u grafikonu 30. a podaci o opštinama sa najmanjom neto dobiti sadržani su u grafikonu 31. i to:

Grafikon 30.

Grafikon 31.

Okruzi sa najvećim učešćem u ostvarenoj neto dobiti privrede su Grad Beograd 21,7% i Južnobački okrug 15,9%, a najmanje učešće imaju Toplički 0,3% i Borski okrug 0,2%. U odnosu na 2001. godinu, najveće povećanje neto dobiti ostvareno je u Šumadijskom i Južnobačkom okrugu (više od 11 puta nominalno i 6 puta realno u oba okruga), a samo u dva okruga ostvarena neto dobit je realno manja u 2005. godini (u Zapadnobačkom za 0,2%, a u Severnobanatskom za 43,7%).

U 2005. godini u opštinama Medveđa i Crna Trava ostvarena je najmanja neto dobit (beznačajno učešće u privredi Republike Srbije) a opštine Apatin i Crna Trava imaju najveći realni pad neto dobiti u odnosu na 2001. godinu (91,7% i 83,8%, respektivno).

Najveću ostvarenu neto dobit u 2005. godini imaju opštine Novi Sad i Novi Beograd, sa učešćem u privredi Republike Srbije 12,3% i 10,8% respektivno, a najveći realni porast neto dobiti u odnosu na 2001. godinu ostvarene su u opštinama Beočin (99 puta) i Ivanjica (36 puta).

U okviru pojedinačnih okruga, najveće disproporcije uočene su kod: Srednjebanatskog, Južnobačkog, Kolubarskog, Braničevskog, Nišavskog, Jablaničkog i Pčinjskog okruga, gde jedna opština ostvaruje preko 80% neto dobiti okruga (Zrenjanin, Novi Sad, Valjevo, Požarevac, Grad Niš, Leskovac i Vranje, respektivno), a učešće ostalih opština je ispod 10%. Odnos ostvarene dobiti u Jablaničkom okrugu između Leskovca i Crne Trave je 1:2113, a u Južnobačkom između Novog Sada i Titela 1:1316.

Gubitak Republike Srbije

Ostvareni gubitak u Republici Srbiji u 2005. godini je 209,9 mlrd. dinara, što je realan porast od 18,9% u odnosu na 2001. godinu.

Podaci o opštinama sa najvećim gubitkom sadržani su u grafikonu 32. a podaci o opštinama sa najmanjim gubitkom sadržani su u grafikonu 33. i to:

Grafikon 32.

Grafikon 33.

Najveće učešće u ostvarenom gubitku privrede imaju Grad Beograd 39,1% i Šumadijski okrug 12,2%, a najmanje učešće imaju Pirotski 0,5% i Toplički okrug 0,4%. U odnosu na 2001. godinu, najveće realno smanjenje gubitka imaju Južnobački (68,3%) i Podunavski okrug (61,9%) a najveće povećanje gubitka ostvareno je u Šumadijskom (više od 9 puta nominalno i 5 puta realno) i Zapadnobačkom okrugu (4 puta nominalno i 2 puta realno).

U 2005. godini najmanji gubitak ostvaren je u opštinama Golubac i Doljevac, a najveće realno smanjenje gubitka u odnosu na 2001. godinu ostvarile su opštine Golubac i Beočin (96,0% i 94,9%, respektivno). Najveći ostvareni gubitak u 2005. godini imaju opštine Kragujevac i Pančevo, sa učešćem u privredi Republike Srbije 10,8% i 3,6% respektivno, a najveći realni porast gubitka u odnosu na 2001. godinu ostvaren je u opštinama Majdanpek (48 puta) i Srbobran (20 puta).

U okviru pojedinačnih okruga, najveće disproporcije uočene su kod: Severnobačkog, Severnobanatskog, Južnobanatskog, Podunavskog, Šumadijskog, Nišavskog i Pčinjskog okruga, gde je jedna opština ostvaruje preko 70% gubitak okruga (Subotica, Kikinda, Pančevo, Smederevo, Kragujevac, Grad Niš i Vranje, respektivno) a učešće ostalih opština je ispod 10%. Odnos ostvarenog gubitka u Gradu Beogradu između Novog Beograda i Sopota je 1:2666, a u Nišavskom okrugu između Grada Niša i Doljevca 1:719.

6. Analiza regionalne konkurentnosti

Regionalna konkurentnost predstavlja sposobnost regiona da privuče, ubrza i podrži privrednu aktivnost tako da privreda tog regiona ima dinamičan privredni rast. Kako je regionalno ravnomeran privredni razvoj cilj svake privrede, tako je prioritet regionalne politike podsticanje dinamičnog razvoja regiona koja zaostaju, kako bi se umanjili uticaji nedovoljno razvijenih elemenata konkurentnosti na ukupnu konkurentnost privrede.

Da bi se otklonili dispariteti regionalnog razvoja u oblasti konkurencije potrebno je izgraditi celovitu regionalnu politiku koja će uključiti odgovarajuće razvojne mere u zavisnosti od specifičnosti pojedinih regiona, u skladu sa regionalnom politikom EU. S tim u vezi, mogu se izdvojiti tri grupe faktora koji značajno utiču na regionalnu konkurentnost:

1) nacionalni faktori (makroekonomska politika, institucionalni i regulatorni okviri);

2) regionalni faktori i

3) faktori specifični za pojedine sektorske delatnosti.

Istovremeno, preduzetnička aktivnost u nekom regionu vezana je i za dostupnost obrazovane radne snage, blizinu tržišta, dostupnost potrebnih sirovina, ekonomsku moć regiona, cenu radne snage na tržištu, kao i za infrastrukturnu dostupnost.

Analiza regionalne konkurentnosti sprovodi se analizom merljivih elemenata konkurentnosti. Pored pomenutih faktora koji imaju značajnu ulogu u otklanjanju regionalnih neravnomernosti, potrebno je analizirati "mikro" pokazatelje regionalne konkurentnosti, kao što su rezultati poslovanja, efikasnost poslovanja i efektivnost poslovanja.

U 2005. godini najveći udeo u ukupnom prihodu privrede ostvario je Grad Beograd sa 45,2%. Sa visokim udelom u ukupnom prihodu još se izdvaja samo Južnobački okrug sa 18,1%, dok ostali okruzi beleže udeo ispod 3%. Zabrinjavajuće učešće u ukupnom prihodu ostvaruju Jablanički, Pirotski, i Toplički okrug, čiji su udeli u ukupnom prihodu ispod 1%.

Istovremeno, udeo u ukupnom dobitku u 2005. godini najveći je u Gradu Beogradu sa 51,7% a zatim u Južnobačkom okrugu sa 15,9%, dok ostali okruzi beleže ovaj udeo ispod 4%. Sa niskim udelom u dobitku izdvajaju se Podunavski, Severnobanatski, Borski, Pčinjski, Pirotski, Zaječarski i Toplički okrug (ispod 1%).

Udeo u ukupnom gubitku u 2005. godini najveći je u Gradu Beogradu sa 39,1% a potom u Šumadijskom okrugu sa 12,2%, dok ostali okruzi beleže ovaj udeo ispod 6%. Sa niskim udelom u gubitku izdvajaju se Braničevski, Pčinjski, Pirotski, Zaječarski i Toplički okrug (ispod 1%).

Podaci o produktivnosti rada po okruzima u 2005. godini u dinarima, sadržani su u grafikonu 34. i to:

Grafikon 34.

Regionalna analiza produktivnosti rada ukazuje da najbolje rezultate ostvaruje Južnobački okrug, sa 25,8% iznad prosečnim nivoom produktivnosti Republike Srbije, dok najnižu produktivnost, ostvaruje Pčinjski okrug, sa 51,3% ispod prosečnog nivoa produktivnosti Republike Srbije. Pri tom je nivo produktivnosti Južnobačkog okruga preko 2,5 puta veći od nivoa produktivnosti Pčinjskog okruga, što ukazuje na velike regionalne razlike u efikasnosti poslovanja preduzeća pojedinih okruga. Svega četiri okruga (Južnobački okrug, grad Beograd, Podunavski okrug i Zapadnobački okrug) beleže iznadprosečan nivo produktivnosti rada, što govori da prosek za privredu Republike Srbije najviše zavisi od Južno-bačkog okruga i Grada Beograda. Dobre rezultate, mada ispod proseka, beleže i Južnobanatski, Severnobački i Braničevski okrug. Na začelju lestvice nalaze se Toplički, Pirotski, Zaječarski, Pčinjski i Jablanički okrug, sa nivoom produktivnosti ispod 1.700 dinara.

Iako troškovi rada ne predstavljaju najvažniji faktor konkurentnosti, posebno ne kod razvijenih zemalja i zemalja u razvoju, previsoki troškovi rada predstavljaju limitirajući faktor kod zemalja u tranziciji i veoma indikativan indikator konkurentnosti. Usklađivanje rasta realnih zarada sa porastom produktivnosti predstavlja važan preduslov očuvanja konkurentnosti, ali i povećanja zaposlenosti, razvoja privatnog sektora i privlačenja stranih investicija, i to kako na nivou privrede, tako i na regionalnom i lokalnom nivou.

Regionalna analiza troškova rada po okruzima sprovedena je sa ciljem da se ukaže na visinu troškova rada i otklanjanje regionalnih neravnomernosti u troškovima rada pojedinih okruga a ne u cilju sagledavanja nivoa konkurentnosti između pojedinih okruga.

Najvišim nivoom konkurentnosti, odnosno najnižim troškovima rada u poslovanju, u 2005. godini izdvaja se Južnobačkog okrug sa svega 8,7% (jedini okrug sa učešćem troškova rada ispod 10%), dok najviše troškove rada u poslovanju imaju preduzetnici Pirotskog okruga (22,1%).

Iznadprosečna učešća troškova rada imaju Južnobački, Podunavski, Zapadnobački, Mačvanski, Severnobački i Sremski okrug, dok su na vrhu lestvice po visini troškova rada Pirotski, Šumadijski, Pčinjski i Toplički okrug. Grad Beograd, koji ima iznad prosečan nivo troškova rada, 14,1%, učestvuje sa skoro polovinom svih poslovnih rashoda u privredi i skoro polovinom bruto zarada privrede.

Podaci o troškovima rada po okruzima u 2005. godini, učešće, sadržani su u grafikonu 35. i to:

Grafikon 35.

Analiza troškova rada po zaposlenom ima značajnu ulogu prilikom procenjivanja konkurentnosti pojedinih sektora, naročito u situaciji kada visoki troškovi po zaposlenom poništavaju koristi višeg nivoa produktivnosti. Visina troškova rada po zaposlenom je važan pokazatelj konkurentnosti privrede kako sa stanovišta investitora tako i sa aspekta privlačenja stranih direktnih investicija (u daljem tekstu SDI).

Podaci o troškovima rada po zaposlenom i po satu po okruzima u 2005. godini sadržani su u tabeli 9. i to:

Tabela 9.

Okruzi	Troškovi rada po zaposlenom (u mil. din.)	Troškovi rada po satu (u din.)
Toplički	231,7	111,4
Jablanički	264,7	127,3
Zaječarski	277,5	133,4
Mačvanski	283,1	136,1
Moravički	292,1	140,4
Rasinski	292,7	140,7
Kolubarski	293,9	141,3
Raški	304,0	146,1
Pirotski	311,0	149,5
Pomoravski	314,3	151,1
Pčinjski	316,3	152,1
Borski	317,3	152,5
Nišavski	328,6	158,0
Sremski	329,9	158,6
Zlatiborski	335,0	161,1
Severnobački	340,6	163,8
Srednjebanatski	352,4	169,4
Šumadijski	355,3	170,8
Severnobanatski	380,5	183,0
Braničevski	406,5	195,0
Zapadnobački	407,7	196,0
SRBIJA ukupno	413,7	198,9
Podunavski	444,7	213,8
Južnobanatski	455,7	219,1
Južnobački	456,6	219,5
Grad Beograd	508,9	244,7

Najniži troškovi rada po zaposlenom u 2005. godini ostvareni su u Topličkom okrugu i iznose skoro polovinu nivoa troškova rada po satu privrede, odnosno 56% ispod proseka. Istovremeno, najniži nivoi troškova rada po satu ostvareni su, takođe, u Topličkom okrugu. Niske troškove rada po zaposlenom i po satu, ostvarili su Jablanički, Zaječarski, Mačvanski, Moravski, Rasinski i Kolubarski okrug. Svega četiri okruga (Grad Beograd, Južnobački, Južnobanatski i Podunavski okrug) imaju troškove rada po zaposlenom i po satu iznad proseka privrede. Grad Beograd je 23% iznad proseka posmatrano prema troškovima rada po zaposlenom. Razlog niže konkurentnosti Grada Beograda, posmatrano sa aspekta troškova rada po zaposlenom i po satu, u odnosu na druge regione, treba tražiti u specifičnim i skupo plaćenim poslovima koji se obavljaju samo u gradu Beogradu. Sličan zaključak se može dati i za Južnobački okrug u okviru koga se nalazi Grad Novi Sad.

7. Efekti privatizacije

Osnovni nalaz: U periodu od 2002. do 2006. godine privatizovano je 1.805 preduzeća. Najveći broj privatizovanih preduzeća (636 preduzeća ili 35,2% ukupno privatizovanih) je sa teritorije dva okruga: Grad Beograd (424) i Južnobački (212). Posmatrano po opštinama najveći broj preduzeća privatizovan je u četiri opštine: Novi Sad (113), Subotica (64), Niš (49) i Zrenjanin (48).

Prema podacima iz završnih računa preduzeća i zadruga u 2005. godini za privatizaciju je preostalo 2.237 preduzeća društvenog i državnog oblika svojine. U poređenju sa 2001. godinom broj društvenih preduzeća smanjen je za 58,5%, a učešće društvenih preduzeća u broju preduzeća Republike Srbije smanjeno je sa 6,5% u 2001. godini na 2,5% u 2005. godini. Porast broja javnih komunalnih preduzeća uticao je na povećanje učešća preduzeća u državnom vlasništvu u privrednoj strukturi sa 0,6% na 0,7%.

Najveći broj neprivatizovanih preduzeća (1.232 preduzeća; 55,1% ukupnog broja društvenog i državnog sektora) je na teritoriji 7 okruga: Grad Beograd, Južno Bački, Južno Banatski, Nišavski, Jablanički, Šumadijski i Mačvanski. Preduzeća sa teritorije Grada Beograda i Južno Bačkog okruga ostvarila su 12,6% dobiti Republike Srbije (73,9% dobiti neprivatizovanih preduzeća), dok je najveći gubitak iskazan poslovanjem preduzeća sa teritorije četiri okruga: Grad Beograd, Borski, Šumadijski i Pomoravski (25,1% gubitka privrede; 76,1% gubitka neprivatizovanih preduzeća ukupno).

Rezultati privatizacije u periodu od 2001. do 2006. godine

U periodu od 2002 do 2006.7 godine privatizovano je 1.805 preduzeća, ostvaren je finansijski efekat od 2,0 milijarde evra prihoda i obezbeđeno je 1,0 milijarda evra za investicije. Tenderskom privatizacijom prodato je 68 preduzeća za 958,3 miliona evra, čime su obezbeđene investicije od 875,3 miliona evra. Aukcijskom privatizacijom prodato je 1.324 preduzeća za 660,0 miliona evra i obezbeđene su investicije od 187,6 miliona evra. Prodajom akcija iz portfelja Akcijskog fonda na Berzi su prodate akcije 4138 preduzeća, a Akcijski fond je ostvario prihod od 382,1 miliona evra.

Najveći broj privatizovanih preduzeća (636 preduzeća ili 35,2% ukupno privatizovanih) je sa teritorije dva okruga: Grad Beograd (424) i Južno-bački (212).

Posmatrano po opštinama najveći broj preduzeća privatizovan je u četiri opštine: Novi Sad (113), Subotica (64), Niš (49) i Zrenjanin (48).

U periodu 2002-2006. godine nije bilo uspešno okončanih privatizacija u opštinama Lajkovac i Osečina u Kolubarskom okrugu, Malo Crniće u Braničevskom okrugu, Merošina u Nišavskom okrugu, Žitorađa u Topličkom, Lebane, Medveđa i Crna Trava u Jablanikom okrugu i Trgovište u Pčinjskom okrugu.

Podaci o privatizaciji preduzeća u periodu od 2002. do 2006. godine sadržani su u tabeli 10. i to:

Tabela 10.

Naziv okruga		Broj preduzeća
		Ukupno	Aukcije	Tenderi	Akcijski fond
1		2	3	4	5
Republika Srbija		1.805	1.324	68	413
1	Grad Beograd	424	285	8	131
2	Severnobački	81	57	1	23
3	Srednjebanatski	79	55	1	23
4	Severnobanatski	79	53	1	25
5	Južnobanatski	97	72	6	19
6	Zapadnobački	79	55	4	20
7	Južnobački	212	135	8	69
8	Sremski	63	39	4	20
9	Mačvanski	58	52	1	5
10	Kolubarski	37	33	0	4
11	Podunavski	30	23	1	6
12	Braničevski	44	39	1	4
13	Šumadijski	37	29	1	7
14	Pomoravski	34	26	3	5
15	Borski	24	24	0	0
16	Zaječarski	31	26	2	3
17	Zlatiborski	76	60	4	12
18	Moravički	58	41	4	13
19	Raški	45	39	3	3
20	Rasinski	41	34	4	3
21	Nišavski	66	55	5	6
22	Toplički	16	11	2	3
23	Pirotski	18	18	0	0
24	Jablanički	45	41	1	3
25	Pčinjski	31	22	3	6

_________________
7Analiza je obuhvatila period do 10. novembra 2006. godine
8Preko Akcijskog fonda, na Berzi su prodate i neraspoređene akcije 309 preduzeća koje su nakon aukcijske ili tenderske privatizacije prenete u vlasništvo Akcijskog fonda. Preduzeća su već uračunata u broj prodatih tenderskom ili aukcijskom privatizacijom, a prihod Akcijskog fonda uključuje i prihod ostvaren prodajom ovih akcija.

Predstojeća privatizacija

Rok za okončanje procesa privatizacije preduzeća u društvenom vlasništvu je do sredine 2007. godine, a nakon isteka zakonom utvrđenog roka, proces promene vlasništva vršiće se u preduzećima u stečaju, javnim državnim preduzećima i prodajom akcija iz portfelja Akcijskog fonda. Prema podacima iz završnih računa preduzeća i zadruga broj društvenih i državnih preduzeća u 2005. godini (korigovan za broj privatizovanih preduzeća do 10. novembra 2006. godine) iznosi 2.237.

Podaci o broju preduzeća i broju zaposlenih u društvenom i državnom sektoru svojine sadržani su u tabeli 11. i to:

Tabela 11.

Oblik svojine	Broj preduzeća			Broj zaposlenih
	2001.	2005.	Stope rasta 2001-2005.	2001.	2005.	Stope rasta 2001-2005.
Društvena	4.241	1.758	-58,5	561.165	113.513	-79,8
Državna	378	479	26,7	103.237	182.541	76,8
Privreda ukupno	65.115	69.394	6,6	1.367.266	1.119.540	-18,1

U poređenju sa 2001. godinom broj društvenih preduzeća smanjen je za 58,5%, a učešće društvenih preduzeća u broju preduzeća Republike Srbije smanjeno je sa 6,5% u 2001. na 2,5% u 2005. godini. Preduzeća društvenog oblika svojine u 2005. godini zapošljavaju 10,1% ukupnog broja zaposlenih, ostvarila su 3,2% ukupnog prihoda, 1,6% dobiti i 14,0% gubitka privrede. Iskazani gubitak 10 puta je veći od ostvarene dobiti.

U poređenju sa 2001. godinom broj preduzeća u državnom sektoru svojine u 2005. godini povećan je za 26,7% odnosno za 101 preduzeće. Porast broja javnih komunalnih preduzeća uticao je na povećanje učešća preduzeća u državnom vlasništvu u privrednoj strukturi sa 0,6% na 0,7%. Preduzeća u državnom sektoru zapošljavaju 16,3% ukupne zaposlenosti, ostvarila su 19,5% ukupnog prihoda, 15,5% dobiti i 18,9% gubitka privrede u 2005. godini.

Najveći broj neprivatizovanih preduzeća (1.232 preduzeća; 55,1% ukupnog broja društvenog i državnog sektora) je na teritoriji 7 okruga: Grad Beograd, Južnobački, Južnobanatski, Nišavski, Jablanički, Šumadijski i Mačvanski. Preduzeća sa teritorije Grada Beograda i Južnobačkog okruga ostvarila su 12,6% dobiti Republike Srbije (73,9% dobiti neprivatizovanih preduzeća), dok je najveći gubitak iskazan poslovanjem preduzeća sa teritorije četiri okruga: Grad Beograd, Borski, Šumadijski i Pomoravski (25,1% gubitka privrede; 76,1% gubitka neprivatizovanih preduzeća ukupno). Opredeljujući uticaj na visinu gubitka ovih okruga imaju preduzeća u postupku restrukturiranja (Grad Beograd - 15 preduzeća, Borski - 7 preduzeća, Šumadijski - 6 preduzeća, Pomoravski - 9 preduzeća). Podaci o pokazateljima poslovanja preduzeća društvenog i državnog sektora svojine u 2005. godini prikazani su u tabeli 12. i to:

Tabela 12.

	Neprivatizovana preduzeća		Učešće neprivatizovanih preduzeća u privredi (privreda ukupno=100)
	broj	P/N*	broj preduzeća	broj zaposlenih	ukupan prihod	dobit	gubitak
Privreda	2.237	0,8	3,2	26,4	22,8	17,1	32,9
Grad Beograd	535	0,8	0,8	11,3	8,4	6,0	18,5
Severnobački	75	1,1	0,1	0,3	0,1	0,1	0,2
Srednjebanatski	36	2,2	0,1	0,2	0,1	0,0	0,1
Severnobanatski	44	1,8	0,1	0,2	0,1	0,0	0,2
Južnobanatski	147	0,7	0,2	0,7	0,2	0,1	0,5
Zapadnobački	68	1,2	0,1	0,4	0,1	0,0	0,2
Južnobački	174	1,2	0,3	2,9	9,7	6,7	0,5
Sremski	78	0,8	0,1	0,4	0,1	0,1	0,2
Mačvanski	83	0,7	0,1	0,4	0,1	0,0	0,6
Kolubarski	57	0,6	0,1	0,2	0,1	0,0	0,4
Podunavski	69	0,4	0,1	0,4	0,1	0,0	0,4
Braničevski	56	0,8	0,1	0,8	0,7	0,5	0,7
Šumadijski	85	0,4	0,1	1,2	0,3	0,4	1,2
Pomoravski	52	0,7	0,1	0,7	0,1	0,0	1,0
Borski	49	0,5	0,1	1,1	0,6	0,0	4,4
Zaječarski	47	0,7	0,1	0,4	0,1	0,2	0,5
Zlatiborski	74	1,0	0,1	0,6	0,4	0,5	0,7
Moravički	66	0,9	0,1	0,5	0,1	0,0	0,6
Raški	65	0,7	0,1	0,7	0,6	0,9	0,2
Rasinski	54	0,8	0,1	0,7	0,2	0,0	0,2
Nišavski	122	0,5	0,2	0,8	0,3	0,9	0,5
Toplički	32	0,5	0,0	0,1	0,0	0,0	0,1
Pirotski	33	0,5	0,0	0,3	0,0	0,0	0,3
Jablanički	86	0,5	0,1	0,7	0,1	0,4	0,7
Pčinjski	50	0,6	0,1	0,4	0,1	0,1	0,2
*Odnos privatizovanih preduzeća 2001-2006. godine i neprivatizovanih preduzeća

Neprivatizovana preduzeća imaju najveće učešće u broju preduzeća pet okruga: Pirotski (33 preduzeća ili 7,0% okruga), Borski (49 preduzeća ili 8,4%), Zaječarski (47 preduzeća ili 7,9% okruga), Toplički (32 preduzeća ili 9,7%) i Jablanički (86 preduzeća ili 8,2% okruga), sa opredeljujućim uticajem na visinu osnovnih pokazatelja poslovanja okruga.

Podaci o okruzima sa najvećim brojem neprivatizovanih preduzeća u 2005. godini (okrug=100), u grafikonu 36. i to:

Grafikon 36.

Opredeljujući uticaj na visinu gubitka okruga (više od 50%) imaju preduzeća društvenog i državnog sektora svojine u Braničevskom, Borskom, Zaječarskom, Pirotskom i Jablaničkom okrugu.

Podaci o uticaju neprivatizovanih preduzeća na visinu gubitka okruga u 2005. godini, sadržani su u grafikonu 37. i to:

Grafikon 37.

Posmatrano na nivou opština Nova Crnja u Srednjebanatskom i Niška Banja u Nišavkom okrugu posluju bez preduzeća društvenog i državnog sektora svojine.

Najveći broj neprivatizovanih preduzeća imaju opštine: Stari grad, Subotica, Pančevo, Novi Sad, Kragujevac, Niš i Leskovac. Podaci o broju preduzeća i broju zaposlenih u opštinama sa najvećim brojem preduzeća društvenog i državnog sektora svojine u 2005. godini, sadržani su u tabeli 13. i to:

Tabela 13.

		Broj preduzeća		Broj zaposlenih
		Društvena	Državna	Društvena	Državna
1		2	3	4	5
1	Grad Beograd	448	87	20.279	105.793
	Stari grad	102	17	2.420	12.888
2	Severnobački okrug	60	15	1.765	1.389
	Subotica	44	11	1.093	1.278
3	Južnobanatski okrug	122	25	5.682	1.643
	Pančevo	49	13	3.269	1.221
4	Južnobački okrug	129	45	6.477	26.522
	Novi Sad - grad	88	26	3.859	25.504
5	Šumadijski okrug	62	23	10.302	2.783
	Kragujevac - grad	41	13	7.705	2.173
6	Nišavski okrug	101	21	4.406	4.472
	Niš	74	13	2.801	3.928
7	Jablanički okrug	70	16	6.841	1.307
	Leskovac	52	10	5.430	1.058

Podaci o opštinama sa najvećim brojem neprivatizovanih preduzeća u 2005. godini (okrug=100), sadržani su u grafikonu 38. i to:

Grafikon 38.

8. Razvojni i institucionalni problemi u procesu tranzicije

U poređenju sa drugima zemljama u tranziciji, Republika Srbija je mnogo kasnije počela reforme imajući u vidu poznate događaje devedesetih godina. Period od 2001. do 2006. godine karakteriše sprovođenje brojnih reformi, uspostavljanje makroekonomske stabilnosti i održivog i stabilnog privrednog razvoja, restrukturiranje velikih sistema, privatizacija preduzeća i početak pridruživanja EU, koji uključuje brojna zakonska prilagođavanja u svim oblastima privrede i društva. Osnovni ciljevi ekonomske politike bili su održavanje makroekonomske stabilnosti, uz istovremeno ostvarivanje visoke stope privrednog rasta (prosečna stopa rasta BDP u periodu od 2001. do 2005. godine bila je 5,2%). Proizvodna aktivnost, u periodu posle 2000. godine, odvijala se uz pozitivne procese ekonomske tranzicije i reforme poreskog sistema, tržišta rada i socijalnog sektora, kurs dinara je stabilan uz kontinuirani rast deviznih rezervi, izvršena je značajna deregulacija i liberalizacija cena i spoljnotrgovinskog poslovanja, regulisani su odnosi sa međunarodnim finansijskim institucijama. Ostvaren je značajan napredak u sprovođenju strukturnih reformi, posebno u oblasti privatizacije preduzeća i konsolidacije i privatizacije bankarskog sektora. Doneto je 350 sistemskih zakona, kojima se podržavaju strukturne reforme.

Međutim, Republika Srbija je suočena sa velikim razvojnim ograničenjima: nizak BDP po stanovniku u 2005. godini od oko 3500 USD; visok procenat siromašnih (10-20%); visoka stopa nezaposlenosti (20,8%); nizak nivo investicione aktivnosti; veoma nepovoljan položaj zemlje u pogledu međunarodne konkurentnosti (87. mesto na svetskoj rang listi); naglašena spoljna makroekonomska neravnoteža (visok platni deficit); izrazite regionalne neravnomernosti (1:7 prema evropskim standardima).

Evropska banka za obnovu i razvoj (European Bank for Reconstruction and Development - u daljem tekstu: EBRD) je pomoću tranzicionih indikatora sumirala napredak u strukturnim i institucionalnim reformama u 2006. godini za 28 tranzicionih zemalja. Sa devet tranzicionih indikatora obuhvaćeno je šest glavnih reformskih oblasti: liberalizacija, privatizacija preduzeća, infrastruktura, finansijske institucije i pravni ambijent. Svaki indikator meren je po standardima razvijenih tržišnih privreda i prikazuje sintetizovanu procenu napretka postignutog u nekoj određenoj oblasti, što se zasniva na različitim podacima, deskriptivnim informacijama i analizama. Tranzicione zemlje ostvarile su značajan napredak u strukturnim i institucionalnim reformama tokom 2006. godine.

Poređenje prosečnog godišnjeg tranzicionog indeksa (neponderisana aritmetička sredina 9 indikatora) između tranzicionih ekonomija pokazuje da je u 2006. godini od Republike Srbije (indeks 2,7) bilo naprednije 20 država (raspon 2,9-4), dok su samo Azerbejdžan, Belorusija, Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Tadžikistan, Turkmenistan i Uzbekistan imali lošije rezultate. Mađarska je sa najvećom vrednosti indeksa (4) bila najbliže nivou razvijenih tržišnih privreda. Pored nje, u grupu najnaprednijih tranzicionih privreda svrstane su Estonija, Češka, Slovačka i Poljska (3,7-3,9).

Analiza individualnih EBRD indikatora u 2006. godini pokazuje da je Republika Srbija dobila najveću ocenu (4) za liberalizaciju cena, koja predstavlja standarde razvijenih tržišnih privreda, 3,7 za privatizaciju malih preduzeća gde je tranzicioni proces najviše odmakao i 3,3 za režim spoljnotrgovinske razmene (trgovinska liberalizacija i devizni sistem). Republika Srbija je u 2006. godini ostvarila napredak u dve oblasti: (1) privatizacija malih preduzeća i (2) politika konkurencije. Međutim, i dalje je najveće zaostajanje u oblasti politike konkurencije, gde je najniža vrednost indikatora (1,7). Prosečan napredak je ostvaren u procesu privatizacije velikih preduzeća (2,7), reformi bankarskog sektora (2,7) i restrukturiranju preduzeća (2,3). Skroman rezultat (ocena 2) ostvaren je za sigurnost tržišta i nebankarske finansijske institucije i u oblasti infrastrukturnih reformi.

Podaci o vrednosti godišnjih EBRD indikatora za Republiku Srbiju, sadržani su u tabeli 14. i to:

Tabela 14.

EBRD indikator	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006
Liberalizacija cena	2,3	4,0	4,0	4,0	4,0	4,0	4,0
Sistem kursa i trgovinske razmene	1,0	2,7	3,0	3,0	3,0	3,3	3,3
Privatizacija malih preduzeća	3,0	3,0	3,0	3,0	3,3	3,3	3,7
Privatizacija velikih preduzeća	1,0	1,0	2,0	2,3	2,3	2,7	2,7
Restrukturiranje preduzeća	1,0	1,0	2,0	2,0	2,0	2,3	2,3
Politika konkurencije	1,0	1,0	1,0	1,0	1,0	1,0	1,7
Reforma bankarskog sektora	1,0	1,0	2,3	2,3	2,3	2,7	2,7
Reforma nebankarskih finans. instit.	1,0	1,0	1,7	2,0	2,0	2,0	2,0
Infrastrukturne reforme	2,0	2,0	2,0	2,0	2,0	2,0	2,0
Srednja vrednost god. EBRD indikatora	1,6	1,9	2,3	2,4	2,5	2,6	2,7
Izvor: EBRD Transition Report 2006

Republika Srbija je u proteklih pet godina ekonomske tranzicije završila prvu fazu reformi u kojoj je uspostavljena makroekonomska stabilnost i postavljeni temelji za drugu fazu reformi, koja će se fokusirati na privredni rast i strukturne promene. Ekonomska politika u narednom periodu koncentrisaće se na ubrzanje strukturnih reformi koje obezbeđuju ekonomski rast i povećanje zaposlenosti i standarda stanovništva. Tranzicioni EBRD indikatori potvrđuju da je Republika Srbija uspešno završila I fazu tranzicije. Privredno sistemske reforme od 2001. godine odvijale su se po modelu stvaranja efikasne tržišne privrede, po standardima EU, kao neophodnog uslova za ubrzavanje procesa pridruživanja EU. Sa tim ciljem odvijao se i proces donošenja sistemskih zakona i ukupne pravne regulative i izgradnje odgovarajućih institucija za primenu tih zakona u praksi. Reforme, koje su se odvijale na svim segmentima privrednog sistema, dale su značajne ekonomske rezultate u domenu uspostavljanja makroekonomske stabilnosti i realnog rasta BDP, kao i znatne redukcije inflacije. Doneti su sistemski zakoni koji uređuju javne finansije. Reforme monetarnog i bankarskog sektora dale su pozitivne rezultate u pogledu cenovne i valutne stabilizacije, uspostavljanja poverenja u domaću valutu, povećanja dinarske i devizne štednje, liberalizacije rada deviznog tržišta, rasta deviznih rezervi Narodne banke Srbije (u daljem tekstu NBS). Reforme spoljnotrgovinskog i carinskog sistema rezultirale su liberalizacijom spoljnotrgovinskog režima. Reforme su obuhvatile i unapređenje sudstva, školstva, zdravstva i državne uprave na bazi racionalizacije ovih javnih službi i povećanja njihove efikasnosti.

Liberalizacija cena. Ostvareni rezultati na polju inflacije u periodu od 2000. do 2006. godine u Republici Srbiji ukazuju na postignutu makroekonomsku stabilnost i značajnu redukciju inflacije u uslovima ispravljanja cenovnih dispariteta i rasta cena nafte i bazičnih metala na svetskom tržištu. Inflacija je posle sprovedene liberalizacije cena, uz fazno otklanjanje najznačajnijih cenovnih dispariteta, smanjena sa 111,9% u 2000. godini na 17,7% u 2005. godini, odnosno na 6,6% u 2006 godini.

Sistem kursa i trgovinske razmene. NBS je sprovodila politiku deviznog kursa u okviru režima plivajućeg deviznog kursa. Pri tom se rukovodila, s jedne strane, potrebom ostvarivanja svog primarnog cilja, niske i stabilne stope inflacije, a s druge strane, potrebom ostvarivanja srednjoročno održive platnobilansne pozicije zemlje. Politika ekonomskih odnosa sa inostranstvom bila je usmerena na pripreme za integraciju zemlje u EU, sklapanje brojnih sporazuma o liberalizaciji spoljne trgovine, harmonizaciju zakonodavstva sa pravnim normama EU, unapređenje bilateralnih ekonomskih odnosa. Posebna pažnja bila je posvećena razvoju bilateralnih ekonomskih odnosa sa susednim zemljama i procesu liberalizacije trgovine sa zemljama zapadnog Balkana. Visok deficit tekućeg računa platnog bilansa predstavlja ključnu makroekonomsku neravnotežu.

Republici Srbiji u narednom periodu predstoji povećana aktivnost na strukturnim reformama da bi uspešno završila i II fazu reformi. Privatizacija realnog sektora se privodi kraju kada je reč o malim i srednjim preduzećima, ali preostaje još dosta posla oko restrukturiranja i privatizacije velikih sistema. Kada je reč o javnim preduzećima, odnosno infrastrukturnom sektoru, reformski procesi su tek započeti.

Formiranjem Agencije za razvoj malih i srednjih preduzeća na nivou Republike Srbije u junu 2001. godine i širenjem mreže ovih agencija na teritoriji cele zemlje, donošenjem Strategije razvoja malih i srednjih preduzeća i preduzetništva i Zakona o Garancijskom fondu stvorene su institucionalne osnove za brži razvoj MSPP.

Procesom restrukturiranja obuhvaćena su velika društvena preduzeća sa razvojnim problemima, preduzeća namenske industrije i javna preduzeća od republičkog značaja. U postupku restrukturiranja radi privatizacije nalaze se 74 velika društvena preduzeća sa oko 155.000 zaposlenih, sa ciljem da se ovi veliki sistemi pripreme za privatizaciju. U republičkim javnim preduzećima uglavnom je završeno razdvajanje regulatornih od komercijalnih delatnosti, odvajanje sporednih delatnosti, a delimično finansijska konsolidacija i smanjenje broja zaposlenih.

Indikator konkurencije EBRD pokazuje najnižu ocenu, što znači da nije postojala zakonska regulativa i definisana politika konkurencije u zemlji. Zakon o zaštiti konkurencije i Zakon o cenama usvojeni su u drugoj polovini 2005. godine. Zakonom o zaštiti konkurencije uređuje se zaštita konkurencije na tržištu radi obezbeđivanja ravnopravnosti učesnika, u cilju podsticanja ekonomske efikasnosti, vladavine prava i stvaranja uslova za ubrzaniji privredni rast.

Bankarski sektor Republike Srbije je intezivno obnavljan u proteklih pet godina ekonomske tranzicije. Konsolidacija domaćih banaka izvršena na početku tranzicije omogućila je jačanje finansijske pozicije bankarskog sektora i poverenja u banke i poboljšanje bilansne strukture, odnosno povećanje nivoa adekvatnosti kapitala.

Finansijska tržišta. Donošenjem tri sistemska zakona u maju 2006. godine: Zakona o tržištu hartija od vrednosti i drugih finansijskih instrumenata, kao osnovne regulative finansijskog tržišta, Zakona o preuzimanju akcionarskih društava gde je zaštita manjinskih akcionara jedan od najznačajnijih razloga za njegovo donošenje i Zakona o investicionim fondovima, koji omogućava osnivanje investicionih fondova kao najznačajnijih učesnika na finansijskom tržištu, zaokružen je zakonodavni okvir koji uređuje celinu funkcionisanja finansijskog tržišta u Republici Srbiji. Domaće tržište kapitala ima većinu obeležja postprivatizacionih tržišta kapitala u nastajanju - nedovoljnu efikasnost, informacionu asimetriju, nedovoljnu zaštitu investitora i manjinskih akcionara, sistemsku rizičnost i nisku likvidnost.

Privreda Republike Srbije, ima potencijal da napreduje u srednjoročnom periodu. Međutim, perspektiva zavisi prevashodno od političke stabilnosti i povoljnog poslovnog okruženja. Republika Srbija je intenzivno krenula sa zakonodavnom aktivnošću, koja će potrajati u toku čitavog procesa pridruživanja EU, sa ciljem prihvatanja evropskih standarda. U narednom periodu, od suštinske važnosti biće efikasno funkcionisanje pravosudnog sistema i primena zakona, odnosno stvaranje odgovarajućih institucija i njihova funkcionalnost.

9. SWOT analiza

Prednosti:

1) Valorizacija neiskorišćenih prirodnih potencijala. Povoljan prirodno-geografski i saobraćajni položaj Republike Srbije, koja se nalazi u središtu Balkana, na raskršću glavnih panevropskih saobraćajnih koridora VII (reka Dunav) i H (drumsko-železnički), pružaju izuzetni potencijal za razvoj. Neiskorišćeni razvojni potencijali Srbije predstavljaju i bogati šumsko-planinski kompleksi (Stara planina, Golija, Mokra gora) i vodeni potencijali (Vlasinsko jezero, Gornje Podunavlje).

2) Poljoprivredni resursi. Republika Srbija ima povoljne prirodne karakteristike za razvoj poljoprivredne proizvodnje - 5,1 miliona ha poljoprivrednog zemljišta (83,0% pripada obradivim površinama), a šume čine oko 1/3 teritorije. Ravničarska područja AP Vojvodine, Pomoravlja, Posavine, Tamnave, Kruševačkog i Leskovačkog polja su pogodni za ratarsku i povrtarsku proizvodnju, dok su viši predeli povoljni za razvoj stočarstva, vinogradarstva i voćarstva. Regioni raspolažu dovoljnim količinama voda koje uz racionalno korišćenje i izgradnju neophodnih objekata mogu da štite od zagađivanja unutar zemlje.

3) Evropa je opredeljena da razvija saobraćaj u Republici Srbiji na panevropskim koridorima VII i H. Reka Dunav, panevropski Koridor VII, je najvažnija vodna saobraćajnica i strateški pravac u Evropi. Iako povezuje deset država i blizu pola miliona ljudi, ona je nedovoljno iskorišćen potencijal. Predstavlja ulazna vrata za evropsko tržište i za privrednu saradnju između Istoka i Zapada. Visoka komisija za transport EU proglasila je Dunav, jednim od evropskih saobraćajnih prioriteta do 2020. godine, sa ciljem da se 25% drumskog saobraćaja prebaci na železnicu i reke. Izgradnja multimodalne Jugoistočne saobraćajne ose (Koridor H) koja će imati visoki učinak, predstavlja deo strateške infrastrukture čitave Evrope, a ujedno je i nacionalni prioritet. Na taj način otkloniće se problem "balkanskog uskog grla", privući tranzitni saobraćaj, a Republika Srbija funkcionalno uključiti u međunarodne transportne koridore.

4) Razvijena regionalna saobraćajna i energetska infrastruktura. Putna i železnička mreža imaju dovoljan kapacitet za sadašnji i procenjeni saobraćaj u srednjoročnom periodu. Najveći deo rezervi lignita u Republici Srbiji (preko 76%) nalazi se u Kosovsko-metohijskom basenu koji dugoročno predstavlja najvažniji energetski potencijal Republike Srbije u narednom periodu.

5) Makroekonomska stabilnost. Privredu Republike Srbije u periodu od 2000. do 2005. godine karakteriše dinamičan rast bruto domaćeg proizvoda po prosečnoj stopi od 5,2% godišnje, a u prvom polugođu 2006. godine od 6,7%. Inflacija je posle sprovedene liberalizacije cena, uz fazno otklanjanje najznačajnijih cenovnih dispariteta, smanjena sa 40,7% u 2001. godini na 17,7% u 2005. godini, odnosno 6,5% u periodu januar-novembar 2006. godine.

6) Jeftina radna snaga. Prosečne zarade u Republici Srbiji (izražene u evrima) zaostaju za zaradama u zemljama u okruženju. Jeftinija radna snaga može predstavljati prednost u cilju većeg privlačenja direktnih stranih investicija. Poređenja radi, u 2005. godini prosečna zarada u Republici Srbiji iznosila je 210 evra, dok je u Sloveniji iznosila 748 evra, u Hrvatskoj 591 evra, u Mađarskoj 416 evra, a u Austriji čak 1.438 evra. Time je radna snaga kod nas jeftinija, pa stoga može biti privlačnija sa stanovišta ulaganja.

7) Poboljšana investiciona klima. Tokom 2004-2006. godine učinjen je značajan pomak u zaokruživanju stimulativnog ambijenta za poslovanje i investiranje. Poreska stopa na dobit preduzeća smanjena je sa 14% na 10% i jedna je od najnižih među tranzicionim zemljama. Početkom marta 2006. godine Vlada je usvojila Strategiju podsticanja i razvoja stranih ulaganja. Republika Srbija je nastavila da popravlja uslove za poslovanje, što je svrstava na 68. poziciju (od ukupno 175 zemalja, prema Izveštaju Svetske banke "Poslovanje u 2007. godini"), što je značajno poboljšanje u odnosu na prethodnu godinu (95. pozicija). Za osnivanje preduzeća potrebno je 18 dana, za uknjižavanje imovine 111 dana, za izdavanje dozvola 211 dana.

8) Rast broja zaposlenih u privatnom sektoru (porast učešća malih i srednjih preduzeća, u daljem tekstu MSP). Privatni sektor ima značajan i rastući uticaj na ukupnu zaposlenost (učešće 54,4% u 2005. godini prema 17,1% u 2001. godini) i osnovni je generator stvaranja novih radnih mesta i smanjenja socijalnih tenzija. Dominantno učešće u zaposlenosti ovog sektora imaju privatna MSP (67,0% u 2005. godini).

9) Regionalni turistički potencijali. Regionalna analiza pokazuje da 8 regiona (okruga) ima pozitivna kretanja turističke aktivnosti. Struktura turističkog priliva pokazuje da najveću koncentraciju turista imaju Beograd, Zlatiborski okrug, Raški okrug, Rasinski okrug, Novi Sad i Niš.

10) Zona slobodne trgovine sa zemljama JIE. Saradnja privrede Republike Srbije sa zemljama JIE odvija se poslednjih godina na bazi potpisanih sporazuma o slobodnoj trgovini (potpisalo osam zemalja) kojima su obuhvaćeni industrijski i poljoprivredni proizvodi vodeći računa o specifičnostima pojedinih tržišta i regiona. Zemlje potpisnice Memoranduma dogovorile su postepeno uspostavljanje zone slobodne trgovine u regionu. Bilateralni sporazumi o slobodnoj trgovini (28 sporazuma), zamenjeni su novim jedinstvenim multilateralnim sporazumom o slobodnoj trgovini u JIE - Sporazum o srednjoevropskoj zoni slobodne trgovine (Central European Free Trade Agreement - u daljem tekstu: CEFTA).

11) Realizovani donatorski projekti regionalnog i lokalnog razvoja. Od 2001. godine sa početkom demokratskih promena, prisutan je veliki broj međunarodnih institucija koje su usmerile svoje donacije na poboljšanje lokalne infrastrukture, otvaranju uslužnih centara pri opštinskoj upravi, razvoju ljudskih resursa, na primeni inovativnih projekata, pružanju stručne i materijalne pomoći i sl. (EAR, USAID, GTZ, CHF, UNDP i dr.).

12) Pomeranje strukturnih obeležja stanovništva ka višim obrazovnim nivoima. Promene u obrazovnoj strukturi stanovništva Republike Srbije u periodu od 1971. do 2002. godine ukazuju na pozitivna pomeranja strukturnih obeležja stanovništva ka višim obrazovnim nivoima.

13) Kadrovski potencijal (mladi obrazovani kadrovi među nezaposlenim). Učešće više i visoke stručne spreme u ukupnom broju nezaposlenih krajem 2005. godine je 7,2% (64.421). U strukturi nezaposlenih sa višim i visokim obrazovanjem - najveće učešće imaju nezaposlena lica od 26-30 godina (26,2%), od 31-40 godina (23,6%), od 41-50 godina (20,3%), preko 50 godina (20,3%) i od 19-25 godina (9,5%).

14) Razvijena regionalna mreža institucija srednjeg i visokog obrazovanja. Sistem obrazovanja doprineo je da većina opština u Republici Srbiji bude pokrivena mrežom osnovnih i srednjih škola (samo 14 opština nema srednju školu). Razvoj visokog školstva u svim većim administrativno-kulturnim i privrednim centrima (ukupno 152 fakulteta i viših škola) utiče na stvaranje kadrovskog potencijala u svim regionima (područjima) Republike Srbije.

15) Visoka godišnja produkcija diplomiranih studenata. Od ukupnog broja diplomiranih studenata u Republici Srbiji (oko 20.000 godišnje), najviše njih (oko 3000) diplomiralo je na tehničkim fakultetima, ili 15%. Ako se ovom broju dodaju i diplomanti sa prirodno-matematičkih fakulteta i fakulteta organizacionih nauka (koji jednim delom školuju informatički kadar), ovaj procenat iznosi oko 20%, što znači da je petina visokoobrazovanih kadrova tehničkog usmerenja i to predstavlja dobru osnovu za razvoj i primenu novih tehnologija.

16) Multikulturalnost. Multikulturalnost je princip ekonomske i društvene kohezije različitih kulturnih grupa unutar jednog društva. Republika Srbija sa svojom etničkom strukturom, a time i verskom, kulturnom i jezičkom raznolikošću, predstavlja savremeno i kompleksno društvo u kojem je sposobnost komunikacije i integracije različitih grupa prednost i neminovnost.

17) Mreža ustanova suprastrukture prilagođena potrebama stanovništva. Osnovna prednost sprovođenja politike regionalnog razvoja ogleda se u razvoju mreže ustanova suprastrukture (škole, kulturne, zdravstvene i socijalne ustanove) koja je doprinela pozitivnim obrazovno-kulturnim i socijalnim potencijalima stanovništva.

18) Regionalni potencijali u zaštićenim životnim sredinama. Ukupan broj od 4.300 biljnih vrsta određuje teritoriju Republike Srbije i Balkana, kao jedan od najznačajnijih centara florističkog diverziteta Evrope. Površina zaštićenih prirodnih područja iznosi oko 6,5% teritorije Republike Srbije. Osim nacionalnih parkova (6), rezervata prirode (98), predela izuzetnih odlika (16), spomenika prirode (296) i parkova prirode (24), u Republici Srbiji je zaštićeno 215 biljnih i 426 životinjskih vrsta kao prirodnih retkosti. Kao područja od međunarodnog značaja prema kriterijumima Ramsarske konvencije zaštićena su: Ludaško jezero, Obedska bara, Stari Begej - Carska bara i Slano kopovo, a prema Konvenciji o prirodnom i kulturnom nasleđu: Golija-Studenica, kao rezervat biosfere.

19) Usvojeni brojni ekološki institucionalni mehanizmi. U periodu od 2004. do 2006. godine usvojen je novi zakonski okvir za zaštitu životne sredine, usaglašen sa EU: Zakon o zaštiti životne sredine, Zakon o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu, Zakon o proceni uticaja na životnu sredinu i Zakon o integrisanom sprečavanju i kontroli zagađivanja, kao i niz podzakonskih dokumenata iz oblasti zaštite životne sredine. Novim zakonima povereno je, u određenim oblastima, vršenje upravnog nadzora autonomnim pokrajinama, odnosno jedinicama lokalne samouprave, što zahteva dalje osposobljavanje nadležnih organa za vršenje nadzora. Takođe, Vlada je juna 2006. godine usvojila Predlog nacionalnog programa zaštite životne sredine.

20) Usvojeni regionalni i lokalni prostorni planovi. Značajnu osnovu za definisanje regionalnih razvojnih programa predstavljaju doneti regionalni (Regionalni prostorni plan Kolubarskog okruga pogođenog zemljotresom, 2002. godine, Regionalni prostorni plan administrativnog područja grada Beograda, 2004. godine), Prostorni planovi područja posebne namene, infrastrukturni koridori (usvojeno 7 planova), Prostorni planovi područja posebne namene, akumulacije (usvojena 2 plana) i Prostorni planovi područja posebne namene, zaštićena i turistička područja (usvojeno 5 planova).

21) Međunarodna saradnja lokalnih institucija. Na putu pridruživanja EU, opštine i područja (okruzi) Republike Srbije imaju na raspolaganju mogućnosti za međunarodnu saradnju, koje doprinose njihovoj ekonomsko-socijalnoj koheziji. Ministarstvo za ekonomske odnose sa inostranstvom (u daljem tekstu MEOI) od 2004. godine izgrađuje kapacitete za upravljanje programima EU za prekograničnu i regionalnu saradnju (u toku je sprovođenje 5 programa a od 2007. godine se očekuje nastavak postojećih i otvaranje novih programa na granicama koje nisu bile obuhvaćene u periodu od 2004. do 2006. godine).

22) Usvojeni novi regionalni podsticajni mehanizmi. Za privlačenje investicija i rešavanja problema nezaposlenih na nerazvijenom području u 2006. godini usvojeni su brojni regionalni podsticaji: direktni fiskalni podsticaji, ubrzana amortizacija, olakšice za koncesiona ulaganja, za radno osposobljavanje, profesionalnu rehabilitaciju, zapošljavanje invalidnih lica, poreski kredit za ulaganja u osnovna sredstva. Za poslovanje u slobodnim zonama osnovanim na nerazvijenom području propisana su dodatna oslobađanja: povlašćen carinski tretman i pojednostavljene carinske procedure. U okviru poreza na dohodak građana obezbeđeno je veće poresko rasterećenje za regione i delatnosti koje karakterišu niske zarade.

23) Višedecenijsko iskustvo Fonda za razvoj Republike Srbije (u daljem tekstu: FR) u finansiranju programa iz oblasti regionalnog razvoja. FR predstavlja centralnu finansijsku instituciju koja se 35 godina bavi podsticanjem regionalnog razvoja.

24) Razvoj preduzetničke lokalne uprave. Novim zakonskim rešenjima, procesom prilagođavanja standardima lokalne administracije u zemljama EU, a uz donatorsku pomoć (programsku, trening kurseve i materijalno-tehničku), jedinice lokalne samouprave u mnogim opštinama u Republici Srbiji prihvatile su osnovne principe moderne lokalne administracije: efikasna, pristupačna i odgovorna lokalna samouprava.

25) Partnerstvo javnog i privatnog sektora. Izmenjeni privredno-sistemski uslovi inicirali su jačanje partnerskih veza između javnog i privatnog sektora u cilju usklađivanja različitih interesa poslovnog sektora, razvoja zajednice i obezbeđivanja neophodnih servisa na lokalnom nivou.

Nedostaci:

1) Razmere nerazvijenosti Juga Srbije i područja Starog Rasa. Po svim osnovnim pokazateljima i dimenzijama dostignutog razvoja, ova dva područja (koji čine 12,2% teritorije i 9,4% stanovništva Republike Srbije) su decenijama najnerazvijenija područja u Republici Srbiji.

2) Pojava novih nerazvijenih područja. Tranzicioni period, uticao je na pojavu nove grupacije nerazvijenih opština - tzv. opštine "tranzicionog siromaštva" (bivši industrijski centri - giganti srpske privrede).

3) Razmere siromaštva. I pored ekonomskog rasta u Republici Srbiji u 2003. godini indeks siromaštva bio je 10,5%. Ruralno stanovništvo je suočeno sa dubljim i oštrijim stepenom siromaštva (14,2%), pa se može konstatovati da je siromaštvo u Republici Srbiji ruralni fenomen. Odnos stepena siromaštva područja sa najmanje siromašnih (Beograd 4,2%) i najviše (Jugoistočna Srbija 23,5%) je 1:5,6. Definisani faktori koji utiču na životni standard, a time i siromaštva su: demografske karakteristike domaćinstva, obrazovanje, nezaposlenost, tip naselja i regionalna pozicija.

4) Problem vodosnabdevanja. Količine vode u Republici Srbiji su nedovoljne i iznose oko 1600 mł po stanovniku godišnje (standard 3000 mł po stanovniku godišnje). Stanje je još nepovoljnije u pogledu prostorne i vremenske neravnomernosti, kao i kvaliteta većine domaćih voda. Vlastitim vodama su najsiromašnija upravo najnaseljenija nizinska područja, sa najbogatijim zemljišnim resursima (AP Vojvodina, Pomoravlje, Kolubara, Šumadija, AP Kosovo i Metohija, južna Srbija), dok su kvalitetni vodni resursi raspoređeni uglavnom po obodu Republike Srbije (Drina, Starovlaške planine, Šara, Prokletije, Vlasina, Stara planina, itd). Oko 80% stanovništva obuhvaćeno savremenim sistemima za vodosnabdevanje, ali je još uvek je oko 10% stanovništva bez obezbeđenog organizovanog vodosnabdevanja.

5) Slaba opremljenost i održavanje putne i železničke infrastrukture. Saobraćajna infrastruktura je u nezadovoljavajućem stanju i niskih tehničko-eksploatacionih performansi koje su znatno ispod nivoa evropskih standarda. Najlošije je stanje kod opštinskih puteva, od kojih je 57,7% sa kolovoznim zastorom od tucanika i zemljani. Železnička mreža je dovoljnog kapaciteta ali zaostaje za standardima evropskih zemalja u pogledu elektrificiranosti (32,7%), dužine dvokolosečnih pruga (7,2%), maksimalno dozvoljenih brzina i osovinskog opterećenja.

6) Nizak nivo digitalizacije fiksne telefonske mreže. Stanje u telekomunikacijama nije zadovoljavajuće, a u tehnološkom smislu, u ovom sektoru značajno je zaostajanje u odnosu na razvijene evropske zemlje. Nizak je procenat digitalnih telefonskih centrala (od ukupno 1.193 centrala 653 ili 54,7% su digitalne). U pogledu razvoja informacionog društva, Republika Srbija se nalazi na začelju Evrope (13,3% stanovnika ili oko milion ljudi koristi Internet).

7) Nizak nivo regionalnih investicija. Tekuća investiciona aktivnost, u odnosu na razvojne potrebe, je na niskom nivou. Procenjuje se da učešće investicija u osnovna sredstva u BDP u 2005. godini iznosi oko 17%, što je ispod nivoa novih članica EU i zemalja u okruženju (Bugarska 23,8%, Rumunija 23,1%, i Hrvatska 29,3%). Posmatrajući regionalni aspekt investicija po stanovniku, naglašena je polarizacija između Beograda (2,1 puta veće) i ostalog dela Republike Srbije (Sremski, Toplički i Jablanički okrug ispod 20% republičkog proseka).

8) Nezavršena privatizacija i restrukturiranje privrede. Završetak privatizacije preduzeća u društvenom vlasništvu (2007. godina) i restrukturiranje javnih preduzeća (2008. godina), jedan je od prioritetnih ciljeva strukturnih reformi. Neprivatizovana preduzeća (2.237 društvenih i državnih preduzeća) suočena su sa krupnim razvojnim problemima (zapošljavaju 26,4% ukupno zaposlenih, stvaraju 17,1% dobiti i 32,9% gubitka privrede u 2005. godini). Nelikvidno poslovanje ovih preduzeća (gubitak je 2,3 puta veći od dobiti, a u društvenim preduzećima čak 10 puta), utiče na povećanje regionalnih disproporcija, zaostajanje u razvoju pojedinih regiona i opština.

9) Socijalne tranzicione tenzije, regionalne razlike u zaposlenosti, nezaposlenosti i zaradama; visoka stopa nezaposlenosti, diskriminacija posebno pogođenih grupa (invalidi, Romi, i izbegla i interno raseljena lica). Posmatrano na nivou okruga, raspon između najviše i najniže stope zaposlenosti i nezaposlenosti u 2005. godini je 1:2,2. Međutim, razlike u stopi nezaposlenosti po opštinama su veće i kreću se od 1:15,4. Regionalne razlike u isplaćenim zaradama i dalje su veoma izražene: Grad Beograd (25,7% iznad republičkog proseka), Toplički okrug (40,9% ispod republičkog proseka). Najugroženije grupe su: izbeglice i interno raseljenja lica (oko pola miliona ljudi), Romi (oko 108.000) i osobe sa invaliditetom (procena oko 350.000 ljudi). Ove tri ugrožene kategorije predstavljaju blizu milion stanovnika i njihova zajednička karakteristika je široko rasprostranjena nezaposlenost i nedovoljan nivo obrazovanja.

10) Neprilagođenost tržištu - nekonkurentan proizvod i nepostojanje ISO standardizacije. Konkurentnost domaćeg proizvoda nije dostigla zadovoljavajući nivo. U izvoznoj strukturi su u velikoj meri zastupljeni sektori koji se odnose na nisko i srednje tehnološki intenzivne proizvode, a koji ne mogu biti nosioci snažnog razvoja. Proces harmonizacije standarda i usvajanja tehničkih propisa teče veoma sporo i danas imamo veliki broj obaveznih standarda koji su komplikovani i neusklađeni sa međunarodnim (evropskim) standardima.

11) Usitnjeni posedi. Usitnjenost seljačkih gazdinstava (ispod 3 ha) je jedna od karakteristika srpske poljoprivrede. Mali broj poljoprivrednih proizvođača je u mogućnosti da primeni savremene tehnike i tehnologije proizvodnje što doprinosi proizvodnoj i tržišnoj neekonomičnosti (prosečni prinosi su ispod evropskih proseka).

12) Regionalna koncentracija turističke aktivnosti u tri regiona. Karakteristika turističke aktivnosti Republike Srbije je mala disperzija na regionalnom nivou, odnosno nosioci turizma su Grad Beograd, Zlatiborski i Raški okrug. Ova tri područja učestvuju sa preko 50% u ukupnom broju dolazaka i noćenja turista Republike Srbije i imaju najveću koncentraciju turista (70 na 100 stanovnika).

13) Regionalno tehnološko zaostajanje instalisanih kapaciteta, dominantna zastupljenost tradicionalne industrijske proizvodnje. U strukturi BDV u preduzećima prerađivačkog sektora u 2005. godini najzastupljeniji su industrijski podsektori srednje tehnološke intenzivnosti (45,4%), dok je učešće sektora visoke-tehnološke intenzivnosti 18,3%, a niske tehnološke intenzivnosti 36,4%. Najzastupljeniji tradicionalni industrijski podsektori niske tehnološke intenzivnosti prema učešću u BDV su u Braničevskom (78,0%), Zapadnobačkom (68,8%), Severnobačkom (65,7%), Srednjebanatskom (59,0%) i Zaječarskom (54,7%) okrugu. Visokotehnološki intenzivni industrijski podsektori su najzastupljeniji u: Pčinjskom (60,4%), Zaječarskom (40,7%), Rasinskom (36,1%), Podunavskom (29,9%) i Šumadijskom (27,5%) okrugu.

14) Više od 50% regiona nije uskladilo svoje materijalne i prirodne potencijale. Prihvatanje savremenog koncepta regionalnog razvoja treba da doprinese većoj valorizaciji postojećih kapaciteta, kao i boljem korišćenju svih ostalih potencijala lokalne zajednice (regiona).

15) Slaba regionalna povezanost preduzeća (klasteri, inkubatori, tehnološki parkovi). Nerazvijen sistem poslovnog povezivanja preko klastera, poslovno-tehnoloških inkubatora i tehnoloških parkova koji predstavljaju osnov vođenja regionalne politike svih visokorazvijenih zemalja, jedan je od uzroka nedovoljne konkurentnosti MSP sektora i izraženih regionalnih disproporcija.

16) Nizak prirodni priraštaj, izrazit depopulacioni trend. Intenzivan proces demografskog pražnjenja prisutan je više od tri decenije i posebno je izražen u prigraničnim opštinama što vodi potpunom demografskom pražnjenju tih područja. U periodu 1971-2002. godine čak 79 opština, beleži stopu smanjenja stanovništva veću od 10%.

17) Migracije - neravnomerna urbanizacija i "atomizacija" seoskih naselja. Koncentracija stanovništva u urbanim sredinama beleži značajan porast u poslednjem međupopisnom periodu (sa 13,9% na 28,2%). Veliki urbani centri (Beograd, Novi Sad, Niš, Subotica i Kragujevac) koncentrisali su čak 46% urbanog stanovništva Republike Srbije. Na drugoj strani, veliki broj naselja kao i opština suočava se sa smanjenjem broja stanovnika i porastom broja naselja do 500 stanovnika.

18) "Regresivna" starosna piramida. Pad nataliteta na području Republike Srbije ubrzao je starenje stanovništva od baze starosne piramide, a povećanje srednjeg trajanja života sredovečnog i starog stanovništva intenziviralo je starenje s vrha starosne piramide, što je doprinelo da stanovništvo Republike Srbije formira regresivni tip starosne piramide.

19) Nepovoljna starosna i kvalifikaciona struktura nezaposlenih. Struktura nezaposlenih prema stručnoj spremi krajem 2005. godine je nepovoljna jer je visoko češće nekvalifikovanih radnika (31,4%). Takođe, nepovoljna je i starosna struktura nezaposlenih - oko 39,8% u ukupnom broju nezaposlenih su stariji od 41 godine.

20) Neusklađenost obrazovnog sistema sa novim zahtevima tržišne privrede. Sistem obrazovanja u Republici Srbiji se, kada je u pitanju uspešnost i organizovanost, ne poklapa u potpunosti sa standardima EU. Analize pokazuju da veliki deo mladih koji završavaju školu, nisu pripremljeni niti direktno osposobljeni za svet rada, što utiče na debalans u ponudi i tražnji na tržištu rada.

21) Brojni ekološki problemi. Ekološka slika Republike Srbije iscrtana je brojnim crnim i sivim tonovima: kvalitet površinskih i podzemnih (u Bačkoj i Banatu) voda je nezadovoljavajući, zagađenje vazduha usled sagorevanja uglja lošeg kvaliteta u termoelektranama (iznad granična imisija SO2 u Beogradu, Boru i Užicu), organizovanim sakupljanjem i odnošenjem komunalnog otpada nije obuhvaćeno više od 50% površine opština, veliki gubici obradivog zemljišta u AP Vojvodini usled erozije, ekološke crne tačke: Bor, Pančevo, Obrenovac, Šabac, Kragujevac, posledice NATO bombardovanja, ugroženost poplavama i dr.

22) Nepostojanje funkcionalnog prostornog strateškog dokumenta na državnom nivou. Prostorni plan Republike Srbije, donesen pre 10 godina, predstavlja jedini važeći strateški dokument u oblasti prostornog planiranja na nivou Republike Srbije. S obzirom da je u brojnim segmentima prevaziđen, zastareo i nefunkcionalan, neophodno je pristupiti njegovoj značajnoj reviziji.

23) Regionalna nestabilnost i dugoročne tenzije zbog statusa AP Kosova i Metohije. Srpske zajednice na AP Kosovu i Metohiji se nalaze u teškoj ekonomskoj, socijalnoj i bezbednosnoj situaciji. Bezbednosna nesigurnost uz visoku nezaposlenost i siromaštvo predstavljaju uzrok dugoročnih tenzija u celom regionu.

24) Nepostojanje institucionalne infrastrukture za regionalni razvoj. Osnovni nedostatak dosadašnje regionalne politike odnosi se na neizgrađenu mrežu institucija za regionalni razvoj koja bi kadrovski, programski i tehnički predstavljala oslonac stvaranju i usmeravanju sistemskih i drugih mera za ravnomerni regionalni razvoj.

25) Slabi programski i projektni kapaciteti za apliciranje na međunarodnim tenderima. Nedovoljan kadrovski potencijal osnovni je uzrok što najnerazvijenija područja nemaju dovoljno kvalitetnih programa za konkurisanje na međunarodnim tenderima.

26) Problem implementacije reformskih zakona. Položaj jedinica lokalne samouprave znatno je poboljšan donošenjem Zakona o lokalnoj samoupravi i Zakona o finansiranju lokalne samouprave. Međutim, reforma lokalne samouprave nije izvedena do kraja, nedostaju institucionalni instrumenti za sprovođenje zakona. Drugi razlog slabijih rezultata decentralizacije odnosi se na nedovoljnu kadrovsku i tehničku osposobljenost lokalne administracije da sprovede reformske mere.

27) Odsustvo koordiniranog usmeravanja sredstava državne pomoći u cilju smanjenja regionalnih razlika. U procesu planiranja i usmeravanja sredstava državne pomoći nema adekvatne koordinacije brojnih institucija i subjekata koji su uključeni u različite aspekte regionalnog razvoja kao što su privredni razvoj, ruralni razvoj, razvoj infrastrukture, socijalni razvoj, lokalni razvoj, zaštita životne sredine. Razlog je u nepostojanju zakonske regulative i odgovarajuće institucionalne mreže.

Sledeći