ZAKLJUČAK O USVAJANJU NACIONALNOG PROGRAMA RURALNOG RAZVOJA OD 2011. DO 2013. GODINE ("Sl. glasnik RS", br. 15/2011)

1. Usvaja se Nacionalni program ruralnog razvoja od 2011. do 2013. godine, koji je sastavni deo ovog zaključka.

2. Ovaj zaključak objaviti u "Službenom glasniku Republike Srbije".

NACIONALNI PROGRAM RURALNOG RAZVOJA OD 2011. DO 2013. GODINE

 

I UVOD

Prema Zakonu o poljoprivredi i ruralnom razvoju ("Službeni glasnik RS", broj 41/09) Nacionalni program ruralnog razvoja sadrži mere i druge aktivnosti, kao i očekivane rezultate, oblike, vrste namene i obim pojedinih mera podsticaja (član 6. stav 1). Ovo je prvi Nacionalni program ruralnog razvoja koji se odnosi na period od 2011. do 2013. godine i obuhvata mere koje će Vlada sprovoditi u narednom trogodišnjem periodu.

Sredstva za realizaciju Nacionalnog programa ruralnog razvoja od 2011. do 2013. godine (u daljem tekstu: Nacionalni program ruralnog razvoja) obezbediće se u okviru opredeljenih sredstava Ministarstvu poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, Zakonom o budžetu Republike Srbije za 2011. godinu, ("Službeni glasnik RS", broj 101/09), odnosno u okviru sredstava opredeljenih Memorandumom o budžetu i ekonomskoj i fiskalnoj politici za 2011. godinu, sa projekcijama za 2012. i 2013. godinu ("Službeni glasnik RS", broj 102/10).

Skraćenice

Skraćenice koje se koriste u tekstu Nacionalnog programa ruralnog razvoja imaju sledeće značenje:

APV - Autonomna pokrajina Vojvodina;

ARS - Anketa o radnoj snazi;

AŽS - Anketa o životnom standardu;

CEFTA - Central European Free Trade Agreement (Centralnoevropski sporazum o slobodnoj trgovini);

EC - European Commission (Evropska komisija);

EU - European Union (Evropska unija);

KiM - Kosovo i Metohija;

LSMS - Living Standard Measurement Survey (Anketa o životnom standardu);

MPŠV - Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede;

NUTS - The Nomenclature of Territorial Units for Statistics (Nomenklatura teritorijalnih jedinica za potrebe statistike);

NPRR - Nacionalni program ruralnog razvoja od 2011. do 2013. godine;

UG - Udruženje građana;

OECD - Organisation for Economic Cooperation and Development (Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj);

RZS - Republički zavod za statistiku;

SWOT - strenghts (prednosti), weaknesses (slabosti), opportunities (prilike), threats (pretnje);

SSP - Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju;

STO - World Trade Organization (Svetska trgovinska organizacija);

ZPP - Zajednička poljoprivredna politika.

II POSTOJEĆE STANJE

1. Makroekonomsko okruženje

Nakon perioda ekonomske stagnacije i izolacije zemlje, privredni i ekonomski oporavak Republike Srbije počeo je sa političkim promenama 2000. godine. Period od 2001. do 2007. godine karakterisalo je sprovođenje brojnih reformi i uspostavljanje makroekonomske stabilnosti i održivog i stabilnog privrednog razvoja. U tom razdoblju izvršena je (ili započeta) privatizacija i restrukturiranje velikih sistema i intenzivirana aktivnost na planu uključivanja u međunarodne organizacije (pre svega na pridruživanju EU i STO). Osim toga, izvršene su reforme poreskog sistema, tržišta rada i socijalnog sektora. Kurs RSD je stabilizovan, a devizne rezerve zemlje su do 2008. godine permanentno rasle. U velikoj meri su izvršene deregulacija i liberalizacija cena i spoljnotrgovinskog poslovanja i uspostavljeni odnosi sa međunarodnim finansijskim institucijama. Ostvaren je znatan napredak u sprovođenju strukturnih reformi, sprovedene su organizacione i vlasničke promene preduzeća. Spoljni dug Republike Srbije je od 2001. do 2008. godine dostigao vrednost od oko 21.800,50 miliona evra (samo u toku 2007. i 2008. godine uvećan je za oko 7 milijardi evra1). Spoljni dug Republike Srbije 2009. godine iznosio je 22,8 milijardi evra (očekivani u 2010. godini 23,9 milijardi evra).

U isto vreme, osim kredita, u zemlju su ušla i sredstva po osnovu stranih direktnih i portfolio investicija. U periodu od 2001. do 2009. godine strane direktne investicije (SDI) iznosile su neto 12,3 milijardi evra2. Posmatrano po granama delatnosti, SDI su uglavnom bile u sektoru finansijskog posredovanja, poslova sa nekretninama i trgovini. Mali deo investicija činile su produktivne (greenfield) investicije u izvozno orijentisane sektore i nove tehnologije, koje su pretpostavka privrednog razvoja.

______________
1 NBS, "Spoljni dug Republike Srbije u periodu od 2000. do 2008. godine".
2 NBS, "Strana direktna ulaganja u novcu - neto - po godinama i zemljama, 2000-2008".

Promene makroekonomskog ambijenta paralelno je pratio rast nezaposlenosti i opadanje broja zaposlenih. Razlog tome je činjenica da je u periodu od 2001. do 2007. godine restrukturirano oko 100 velikih privrednih sistema koji su sukcesivno sprovodili svoje socijalne programe i rasterećivali se tehnoloških i strukturnih viškova radne snage.

Makroekonomski indikatori Republike Srbije dati su u sledećoj tabeli:

	Jed. Mere	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007	2008	2009
Teritorija (sa AP Kosovo i Metohija)	km2	88.361	88.361	88.361	88.361	88.361	88.361	88.361	88.361	88.361	88.361
Teritorija (bez AP Kosovo i Metohija)	km2	77.474	77.474	77.474	77.474	77.474	77.474	77.474	77.474	77.474	77.474
Stanovništvo	000	7.516	7.503	7.500	7.481	7.463	7.441	7.412	7.382	7.350	7.321
BDP (u tekućim cenama)	mil.€	25538,6	12820,9	16033,7	17416,4	19075,0	20358,0	23520,6	29542,7	33417,9	29967,0
Struktura novostvorene vrednosti:		100	100	100	100	100	100	100	100	100	100
Poljoprivreda, šumarstvo, lov i ribolov	%	13.6	15.5	14.9	13.6	15.0	13.5	12.6	10.8	10.5	12.6
Industrija	%	25.9	24.5	23.7	22.4	22.1	21.2	20.8	20.2	27.7	18.7
Građevinarstvo	%	3.6	3.7	3.4	3.7	3.6	3.4	3.5	3.5		3.2
Usluge	%	50.8	56.3	58.1	60.2	59.3	61.9	63.1	65.5	61.8	65.5
BDP/capita	€	3397.7	1708.7	2137.8	2314.4	2549.4	2729.0	3144.4	3899.5	4546.5	4093.4
Ekonomski rast (promene BDP)	%	5.3	5.6	3.9	2.4	8.3	5.6	5.2	6.9	5.5	-3.1
Stopa nezaposlenosti	%	12,09	12,23	13,28	14,63	18,5	20,8	20,9	18,10	14,0	16,6
Inflacija (godišnji prosek)	%	70	91.8	19.5	11.7	10.1	16.5	12.7	6.8	10.9	10.1
Učešće troškova ishrane, pića i duvana u porodičnim budžetima	%	54.0	58.4	48.7	47.7	45.0	41.7	43.4	45.1	45.8	45.7
Prosečan godišnji kurs	din/€	15,04	59,45	60,68	65,06	72,57	82,91	84,19	79,98	81,47	93,94

Izvor: Zavod za statistiku Republike Srbije - različite publikacije, Narodna banka Srbije.

Generalno, ostvarivanje visoke stope privrednog rasta, inflacija ispod projektovanog nivoa, rast izvoza, povećanje stranih direktnih investicija i budžetski suficit, bili su najznačajniji makroekonomski rezultati do 2009. godine. Krajem 2008. godine uvećana je unutrašnja i spoljna neravnoteža (porast inflacije i rast deficita trgovinskog bilansa), zabeležen je brži realni rast neto zarada od produktivnosti rada i povećanje javne potrošnje, koji su u velikoj meri posledice velike svetske ekonomske krize.

Glavne pretpostavke makroekonomskog okruženja za održiv i stabilan privredni razvoj Republike Srbije u narednim godinama su sledeće: vođenje čvrste fiskalne i monetarne politike, ubrzanje strukturnih reformi (posebno završetak privatizacije), jačanje privatnog sektora i unapređenje poslovne klime i uspostavljanje konkurentskog ambijenta.

2. Značaj poljoprivrede i prehrambene industrije u nacionalnoj ekonomiji

a) Poljoprivreda

Sistemsko i strukturno reformisanje agrarnog sektora Republike Srbije počelo je nakon političkih promena 2000. godine. Pravci reformisanja, dinamika i ukupni efekti do danas, pokazuju visoku kompatibilnost sa drugim evropskim zemljama koje su u te procese stupile deceniju ranije. Generalno, najznačajniji elementi reformskih procesa u agrarnom sektoru Republike Srbije od 2000. godine do danas svakako su bili: liberalizacija tržišta, organizacione i vlasničke promene u preduzećima, privatizacija prerađivačke industrije, aktiviranje agrarnog finansijskog tržišta, kao i formiranje novih institucionalnih formi na svim nivoima.

Značaj poljoprivrede za privrednu strukturu Republike Srbije, mereno udelom sektora u BDP i ukupnoj zaposlenosti, veoma je velik. Početkom dvehiljaditih godina, mada se permanentno smanjivao udeo primarne poljoprivredne proizvodnje u ostvarenom BDP-u, učešće je i dalje relativno visoko i u 2009. godini iznosilo je 10,62%. Učešće prehrambene industrije, proizvodnje pića i duvana u ostvarenom BDP u periodu od 2001. do 2008. godine iznosilo je prosečno 5,5% i takođe beleži trend permanentnog smanjenja. Međutim, i pored relativnog smanjenja udela poljoprivrede i prehrambene industrije u BDP, taj sektor znatno doprinosi ostalim industrijskim sektorima koji zavise od sirovina iz poljoprivrede, industriji inputa za poljoprivredu i pratećim uslužnim delatnostima.

Makroekonomski indikatori poljoprivrede Republike Srbije dati su u sledećoj tabeli:

	Jed.	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007	2008
Učešće poljoprivrede, šumarstva i ribarstva
u BDP	%	18,7	18,0	13,3	11,4	11,9	10,3	9,6	8,7
u zaposlenosti (ARS)	%				23,9	23,2	20,5	20,8	21,4
Učešće prehrambene industrije, pića i duvana u BDP		6,2	5,7	5,3	4,9	4,7	4,4	4,7	4,4
Ukupno		87	119	97	93	120	95	100	92	108
Biljna proizvodnja		73	150	96	83	144	94	97	82	123
Stočarstvo		95	99	102	98	100	101	97	100	97
Učešće hrane, pića i duvana u troškovima porodičnog budžeta	%	54,0	58,4	49,0	47,7	45,0	41,7	43,4	45,1	45,8
Trgovina poljoprivredno-prehrambenim proizvodima	mil. €	631,0	854,1	1.133,3	1.086,2	1.316,2	1.353,7	1.713,1	2.035,5	2.327,1
Izvoz	mil. €	319,7	347,4	554,9	509,4	628,7	731,7	991,9	1.217,9	1.327,3
Uvoz	mil. €	311,3	506,8	578,3	576,7	687,5	622,0	721,1	817,6	999,8
Spoljnotrgovinski bilans	mil. €	8,3	-159,4	-23,4	-67,3	-58,8	109,7	270,8	400,2	327,5
Učešće poljoprivredno-prehr. proizvoda u:
ukupnom izvozu	%	19,0	18,3	25,3	20,9	22,2	20,3	19,4	18,9	31,3
ukupnom uvozu	%	8,6	10,7	9,8	8,8	8,0	7,4	6,9	6,1	6,4

Izvor: Zavod za statistiku Republike Srbije - različite publikacije.

Učešće poljoprivrede u ukupnoj zaposlenosti u Republici Srbiji i dalje je relativno visoko, čak i u poređenju sa drugim evropskim tranzicionim zemljama. Prema zvaničnim podacima (Anketa o radnoj snazi, oktobar 2008), čak 21,4% zaposlenih radi u poljoprivredi, što čini oko 18% aktivnog stanovništva. Osnovni razlozi visoke zavisnosti od poljoprivrede svakako su smanjene mogućnosti zapošljavanja i niska investiciona aktivnost, pogotovo u ruralnim područjima.

Troškovi hrane, pića i duvana, i pored permanentnog smanjenja, i dalje su visoko zastupljeni u ukupnim izdacima porodičnih budžeta u Republici Srbiji. Razlog ovako visokog udela tih troškova je nedovoljno liberalizovano tržište i monopolski položaj trgovaca i prerađivača.

Od 2001. godine, kada je u razmeni zabeležen deficit od 136,4 miliona US dolara, po prvi put se beleži suficit u 2005. godini od oko 150 miliona US dolara. Uz rastući trend, u 2009. ostvaren je suficit od oko 638 miliona US dolara, uz pokrivenost uvoza izvozom od oko 148%. Zastupljenost izvoza poljoprivrednog sektora u ukupnom izvozu‚ kreće se prosečno oko 20%, što je znatno više u odnosu na druge tranzicione zemlje (oko 10%). Dinamičnom rastu izvoza značajno je doprinelo otvaranje tržišta EU za poljoprivredno-prehrambene proizvode iz Republike Srbije po preferencijalnom statusu (Autonomous Trade Preferences iz 2000. godine), kao i mreža bilateralnih trgovinskih sporazuma sa zemljama regiona, danas objedinjena u jedinstven sporazum CEFTA, sa visokim stepenom liberalizacije trgovine.

b) Prehrambena industrija

Razvoj prehrambene industrije uslovljen je rastom primarne poljoprivredne proizvodnje. Rast primarne poljoprivredne proizvodnje u dužem periodu omogućio je da se poveća udeo prehrambene industrije u ukupnoj industrijskoj proizvodnji sa 10% osamdesetih godina prošlog veka, na 35% od 2000. godine. Pad primarne proizvodnje poslednjih godina direktno se odražava na korišćenje kapaciteta prehrambene industrije. Može se konstatovati da izgrađenost i stepen tehničko-tehnološke opremljenosti prehrambene industrije Republike Srbije uglavnom nije limitirajući faktor rasta poljoprivredne proizvodnje i njenog prestrukturiranja jer se povećala proizvodnja industrijskog bilja, povrća, voća, mesa, mlečnih proizvoda itd.

Izgrađenost i stepen tehničko-tehnološke opremljenosti prehrambene industrije veoma je različit. Poslednjih godina najviše je investirano u industriju ulja, piva, mleka, konditorskih proizvoda i u industriju za preradu vode. Manja ulaganja i tehnološki zaostatak postoje u industriji za preradu šećera, mesa, mleka, voća i povrća.

Na osnovu raspoloživih podataka, ukazuje se na to da permanentno postoji relativno nizak stepen korišćenja kapaciteta prehrambene industrije, koji se kreće od 30% do 50%. Najviše se koriste kapaciteti za proizvodnju mineralne vode, uljare, mlinovi, kapaciteti za preradu voća i povrća, za proizvodnju konditorskih proizvoda, pivare, mlekare i šećerane, a najmanje kapaciteti za preradu stočne hrane i klanice. Ostvaren dinamičan rast u tom periodu svakako je rezultat značajnih investicija u prehrambenu industriju.

Višak kapaciteta u prerađivačkoj industriji postoji, jer su ti kapaciteti rađeni za potrebe tržišta od 25 miliona stanovnika, na kome je Republika Srbija učestvovala sa više od 60%, a kod nekih grana i čitavih 80%. Potpisivanjem CEFTA sporazuma, kao i bilateralnih sporazuma o slobodnoj trgovini sa Ruskom Federacijom, Belorusijom i Turskom, pruža se šansa na tržištu višestruko većem od domaćeg, da se savlada ovaj problem i korišćenje kapaciteta poveća na više od 80%. Istovremeno će to biti test naše konkurentnosti sa proizvođačima hrane u EU.

Nizak stepen korišćenja kapaciteta prehrambene industrije pojedinih proizvoda ima za posledicu neefikasnost u poslovanju i slabu konkurentnost u izvozu. Određen broj preduzeća nalazi se na samom vrhu tehničko-tehnološke opremljenosti i raspolaže visokoobrazovnim kadrovima, dok druga sve više zaostaju za savremenim tehnološkim i marketinškim zahtevima.

Grane prehrambene industrije koje dominiraju i obezbeđuju raznovrsnu snabdevenost tržišta hranom u Republici Srbiji su proizvodnja:

1) brašna i proizvoda od brašna;

2) jestivog ulja i proizvoda od ulja;

3) šećera;

4) i prerada povrća i voća;

5) mleka i proizvoda od mleka;

6) mesa i proizvoda od mesa;

7) konditorskih proizvoda;

8) bezalkoholnih i alkoholnih pića.

Osnovni ograničavajući faktori za efikasno uključivanje u međunarodno tržište jesu:

1) nedovoljan asortiman prehrambenih proizvoda u odnosu na savremenu ponudu u razvijenom svetu;

2) nedovoljno istraživanje tržišta/proizvoda za potpunije korišćenje postojećih kapaciteta putem uvođenja linija i proizvoda, tj. širenje asortimana prehrambenih proizvoda na bazi postojećih osnovnih, uzgrednih i sekundarnih poljoprivrednih sirovina;

3) kolebanje kvaliteta tržišnih proizvoda, bilo zbog nedostatka standarda, bilo zbog nepoštovanja i slabe kontrole važećih standarda;

4) sporo prilagođavanje tržišnim kriterijumima poslovanja, odnosno uvođenje savremenog menadžmenta i marketinga;

5) nepostojanje dugoročnih čvrstih ugovornih odnosa između prehrambene industrije i proizvođača sirovina (gazdinstva, zadruge, poljoprivredna preduzeća);

6) nepostojanje ekonomsko-tržišne povezanosti primarne poljoprivredne proizvodnje i industrije koja koristi poljoprivredne proizvode.

Mogućnosti prehrambene industrije su u proizvodnji zdravstveno bezbedne hrane visokog kvaliteta, za koju postoje potencijali u zemlji, a za koje je inostrano tržište veoma zainteresovano. To uključuje uvođenje standarda (ISO 9000 i ISO 14000), kao i uvođenje HACCP sistema kvaliteta i GLOBAL GAP.

Dakle, prehrambena industrija mora ostati u centru pažnje razvojne politike zemlje, stranih i domaćih investitora. Razvojna politika se mora uklapati u globalne svetske trendove, kao što su koncentracija kapaciteta i visokosofisticirana tehnologija, s ciljem povećanja produktivnosti, ekonomičnosti proizvodnje i konkurentnosti. Šanse domaće prehrambene industrije objektivno su velike i može se očekivati da će ona, već privatizovana i u fazi restrukturiranja, biti lider u ovom delu jugoistočne Evrope.

3. Ruralna područja Republike Srbije - stanje i trendovi

Republika Srbija nema zvaničnu definiciju ruralnih područja. Kriterijumi koje primenjuje RZS ne uključuju standardne indikatore ruralnosti koji se sreću u međunarodnoj praksi (gustinu naseljenosti, broj stanovnika, učešće poljoprivrednog stanovništva i dr.) već se ruralnim područjima smatraju delovi zemlje koji ne spadaju u urbane. Naime, podela na gradska/urbana i ostala područja u osnovi je zasnovana na opštinskim odlukama kojima se status grada (urbanog) dodeljuje naselju koje ima urađen generalni urbanistički plan. Takav pristup u definisanju ruralnih područja otežava statističke analize i interpretacije indikatora ruralnih područja. NPRR predviđena je izmenjena RZS kategorizacija. Izmenjenom RZS kategorizacijom, ruralne oblasti su sve teritorije naseljenih mesta osim gradova, koji su taj status dobili prema Zakonu o teritorijalnoj organizaciji Republike Srbije ("Službeni glasnik RS", broj 129/07) i imaju više od 100.000 stanovnika. S obzirom na to da u Beogradu i Nišu postoje opštine u kojima je izražena poljoprivredna proizvodnja, u ta dva grada je primenjena OECD klasifikacija ruralnosti3. Po toj klasifikaciji, opštine Barajevo, Sopot i Surčin u Beogradu, kao i opština Niška Banja u Nišu podvedene su pod ruralne oblasti.

________________
3 OECD definicija ruralnosti: ruralna naselja su ona sa gustinom naseljenosti ispod 150 stanovnika/km2.

Teritorija Republike Srbije prostire se na površini od 88.361 km2. Na teritoriji Republike Srbije, bez KiM4 nalazi se 4.715 naseljenih mesta. Prosečna gustina naseljenosti u Republici Srbiji iznosi 97 stanovnika/km2, i znatno je niža u ruralnim (63 stanovnika/km2) u odnosu na urbana područja (289 stanovnika/km2).

________________
4 KiM nisu uključeni u analizu usled nedostatka pouzdanih podataka.

Marginalnim područjima se smatraju teritorije onih opština koje su definisane na osnovu Pravilnika o određivanju područja sa otežanim uslovima rada u poljoprivredi ("Službeni glasnik RS", br. 3/10, 6/10 i 13/10).

a) Demografski trendovi

Period od 1950-ih do početka devedesetih godina u Republici Srbiji, kao i u drugim socijalističkim zemljama, karakterisao je snažan trend agrarnog egzodusa i dinamične migracije na relaciji selo-grad. Tokom devedesetih godina migracije su delimično usporene u odnosu na prethodni period, što se može objasniti smanjenim mogućnostima zapošljavanja u gradovima usled privredne recesije. I pored toga, demografsko pražnjenje sela ostalo je izraženo u brdsko-planinskim oblastima i područjima manje pogodnim za intenzivnu poljoprivrednu proizvodnju. Takođe, slično kao u susednim tranzicionim zemljama (Rumuniji i Bugarskoj), zabeležene su i reverzibilne migracije, odnosno povratak u ruralne oblasti. Ti procesi u Republici Srbiji bili su posledica ekonomske krize i zatvaranja velikih industrijskih kompleksa, a takođe i činjenice da je značajan broj izbeglih i raseljenih lica sa prostora bivše Jugoslavije naseljen tokom devedesetih upravo u ruralnim područjima. Porast ruralne populacije u periodu od 1991. do 2002. godine zabeležen je u suburbanim i ruralnim područjima u okolini većih privrednih centara. Eksterne migracije u Republici Srbiji bile su karakteristične za visokoobrazovanu i najviše obrazovanu radnu snagu i u manjoj meri su pogodile ruralna područja.

Geografski i demografski indikatori ruralnih područja Republike Srbije ne uključujući KiM, dati su u sledećoj tabeli:

	REPUBLIKA SRBIJA	RURALNA PODRUČJA
Geografski indikatori
Površina, km2 (2004)	77.508	65.952
Broj naselja (2004)	4.715	3.904
Gustina naseljenosti	96,74	63,10
Stanovništvo i ljudski kapital
Stanovništvo - Popis 1991	7.576.837	4.319.463
Stanovništvo - Popis 2002	7.498.001	4.161.660
Promena broja stanovnika 1991-2002 (u %)	99,0	96,3
Stopa in- out migracija	1,48	-0,14
Učešće stanovništva mlađeg od 15 godina (%)	15,69	16,17
Učešće stanovništva starijeg od 65 godina (%)	16,54	17,49
Stopa starenja	1,05	1,08
Obrazovna struktura stanovništva starijeg od 15 godina
% bez formalnog obrazovanja	21,84	28,19
% sa osnovnom školom	23,88	26,69
% sa srednjom školom	41,07	36,09
% visoko i više obrazovanje	11,03	6,95
% nepoznato	2,18	2,07

Izvor: RZS - različite publikacije.

Prema podacima RZS, u periodu od 1991. do 2002. godine populacija u ruralnim područjima Republike Srbije smanjena je za 3,6% u poređenju sa ukupnim padom od 1% na državnom nivou. Ovi faktori su doveli do toga da je starosna stopa ruralne populacije u Republici Srbiji (1,08) viša od nacionalnog proseka (1,05). Poseban problem je i to što je visoka starosna stopa populacije u jugoistočnom delu dostigla vrednost od 1,28. Negativne stope rasta ruralne populacije uslovljene su i nižom zastupljenošću žena u reproduktivnom dobu, malom ponudom kvalitetnih radnih mesta i nepovoljnim uslovima za život. Depopulacija seoskih područja dovodi do starenja seoske populacije. Indeks starenja5 (odnos populacije stare 60 i više godina prema populaciji dece 0-19 godina) je znatno viši u ruralnoj nego urbanoj populaciji i iznosi 124,7% prema 97,4%. Pored toga, opšti trend depopulacije sela poprima i rodni karakter, što se vidi iz podatka da je učešće žena u ukupnom stanovništvu Republike Srbije 51,4%, u urbanim naseljima 52,3%, a u naseljima klasifikovanim kao "ostalo" 50%. Najupadljivija odstupanja od nacionalnog proseka su u urbanim delovima Beograda, gde je učešće žena 53,5% i u ruralnim naseljima Centralne Srbije gde je ovo učešće svega 49,9%. Što je još bitnije, ovo je pojava koja dobija na intenzitetu, jer se ova usmerenost ženske populacije ka gradskoj sredini povećava što je populacija mlađa. U starosnoj kohorti 71 do 75 godina učešće ženskog stanovništva je 57,7% u urbanim delovima Beograda i 56,1% u ruralnim naseljima Centralne Srbije. U starosnoj kohorti 26 do 30 godina ta razlika je znatno upadljivija - 52,3% u prvopomenutom i 47,0% u drugopomenutom tipu naselja. Očigledno je, dakle, da bolji kvalitet života, veće šanse na tržištu rada i razvijenije socijalne usluge podstiču migraciona kretanja ženskog stanovništva od sela ka gradu.

_______________
5 RZS, Procena stanovništva, dostupno na adresi: http://webrzs.stat.gov.rs/axd/stanovnistvo/izbor.htm

Nepovoljni demografski trendovi imaju za posledicu nepovoljnu obrazovnu stukturu ruralne radne snage, koja po svojim performansama ne može da ispuni zahteve tržišta rada. Skromna znanja i nepostojanje dodatnih veština ruralne populacije generalno, potvrđuju i podaci AŽS, prema kojima se 97% ruralne populacije izjasnilo da nije pohađalo dodatne obrazovne kurseve, a 54% da nema posebna znanja i veštine.

Znanja i veštine ruralne radne snage izvesno nisu primerene zahtevima savremene tehnologije i nepovoljno deluju na ukupan kapacitet radne snage u ruralnim područjima. Kvalitet radne snage jedan je od ograničavajućih faktora ekonomskog razvoja ruralnih područja, jer investitori "zaobilaze" mesta u kojima nemaju na raspolaganju kvalitetnu i obučenu radnu snagu. S druge strane, obrazovanija populacija se teško zadržava u ruralnim područjima bez atraktivnog ekonomskog okruženja i radnih mesta primerenih njihovim specifičnim znanjima i preferencijama.

b) Ruralna ekonomija

Privredna struktura ruralnih područja Republike Srbije veoma zavisi od primarnog sektora, posebno od poljoprivrede i još je zasnovana na iscrpljivanju prirodnih resursa. Visok udeo poljoprivrede, prehrambene industrije, rudarstva i energetike i nizak udeo tercijarnog sektora u ostvarenom BDP, osnovne su karakteristike ekonomske strukture ruralnih područja Republike Srbije. Dostignuti nivo diversifikacije po performansama sličan je zemljama u okruženju i limitiran gotovo identičnim faktorima: nepovoljnim položajem agrarnog sektora i ruralnih područja u razvojnim politikama i opredeljenjima, nepovoljnim tržištem kapitala i nesigurnim investicionim ambijentom, ograničenim tržištem za plasman proizvoda i usluga, nedovoljno edukovanim ljudskim potencijalom i niskim nivoom privatnog preduzetništva i dr.

U ruralnim područjima Republike Srbije, ostvareni BDP po stanovniku je za ¼ niži od nacionalnog proseka i ukazuje na znatno zaostajanje u razvoju. Razlike u produktivnosti rada i privrednoj strukturi jednako su očigledne između ruralnih i urbanih područja, kao i među pojedinim regionima, odnosno tipovima ruralnih područja.

Učešće poljoprivrede u BDP ruralnih područja iznosi oko 30%, što je znatno više u odnosu na druge tranzicione zemlje. Delimično objašnjenje može se naći u bogatim resursima za poljoprivrednu proizvodnju kakve ima Republika Srbija, s druge strane, produktivnost i intenzivnost poljoprivrede Republike Srbije znatno su ispod evropskog proseka i razlog su nepovoljnog životnog standarda poljoprivrednika.

Privredna struktura ruralnih područja Republike Srbije ne uključujući KiM, data je u sledećoj tabeli:

	REPUBLIKA SRBIJA	RURALNA PODRUČJA6
Privredna struktura
DP/capita	137	375
DP/capita (Srbija = 100%)	100	273,04
Struktura DP
% primarni sektor	19,33	32,48
% sekundarni sektor	39,48	41,12
% tercijarni sektor	40,79	26,06
% javni sektor	0,40	0,34
% Poljoprivreda, lovstvo, šumarstvo i vodoprivreda	16,33	29,81
Produktivnost u primarnom sektoru (Srbija = 100%)	100	87,38
Produktivnost u sekundarnom sektoru (Srbija = 100%)	100	74,93
Produktivnost u tercijarnom sektoru (Srbija = 100%)	100	62,48
Zaposlenost
Sektorska struktura zaposlenosti
% primarni sektor	23,36	32,98
% sekundarni sektor	30,08	30,69
% tercijarni sektor	24,82	18,60
% javni sektor	18,94	14,84
% nepoznato	2,80	2,89
Stopa aktivnosti	53,76	53,61
Stopa zaposlenosti	41,81	42,18
Stopa nezaposlenosti	22,22	21,32
Stopa nezaposlenosti žena	24,22	23,44

Izvor: RZS - različite publikacije.

_______________
6 Po metodologiji RZS.

Na osnovu podataka ARS 2008, učešće poljoprivrede u ukupnoj zaposlenosti u Republici Srbiji i dalje je izuzetno visoko i iznosi preko 20%. Među novim zemljama članicama ovako visoke stope zaposlenosti u poljoprivredi imaju Rumunija, Poljska, Litvanija, Bugarska i dr., čija je poljoprivreda sporo reformisana, a agrarna struktura slična je onoj koju ima Republika Srbija. Ovaj indikator u Republici Srbiji ima tendenciju smanjenja, ali ne tako dinamičnog kako je bilo u drugim tranzicionim zemljama. Razlog tome je sporo reformisanje privredne strukture i otuda proistekla nedovoljna tražnja za radnom snagom, odnosno male mogućnosti zapošljavanja. Ovako visok udeo ruralnog stanovništva zaposlenog u poljoprivredi svrstava Republiku Srbiju u red "najagrarnijih" evropskih zemalja.

Međutim, i pored nominalno visokog učešća poljoprivrede u ukupnoj zaposlenosti, očekuje se da će postojeća proizvodna struktura, posebno u nekim delovima Republike Srbije, u budućnosti biti ugrožena zbog nedostatka radne snage. U prilog tome govori podatak da oko 50% zaposlenog ruralnog stanovništva ima neformalno radno angažovanje, što ukazuje da je reč o značajnom kontigentu radne snage koji se samo formalno ubraja u poljoprivrednu radnu snagu i da će svakoj prilici za rad van tog sektora dati prednost. Deficit radne snage u poljoprivredno najrazvijenijim regionima kompenzovan je proteklih godina izbegličkom populacijom ili radnicima koji su ostajali bez posla u industriji. Oba ova "izvora" radne snage u međuvremenu su "presušila", a da to paralelno nije bilo praćeno mehanizovanjem radnih procesa i tehničko-tehnološkim napretkom. Ovi razlozi uslovili su deficit radne snage u pojedinim delovima zemlje, i promenu proizvodne strukture poljoprivrede u pravcu veće zastupljenosti proizvoda za koje je manje potrebna ljudska radna snaga.

Učešće žena u radnoj snazi čija je proizvodnja orijentisana na tržište ekstremno je niska (26,1%), a ta pojava zapažena je i u drugim zemljama u tranziciji. Preostalih 5% zaposlenih obavlja manuelne poslove.

Aktivno poljoprivredno stanovništvo, prema tipu angažovanja, dato je u sledećoj tabeli:

	Radnici u poljoprivredi - proizvođači za tržište	Poljoprivredni proizvođači za sopstvene potrebe	Radnici u poljoprivredi, na poslovima koji zahtevaju fizičku snagu
Muškarci	79.377	208.475	17.738
	73,9%	53,1%	72,2%
Žene	28.030	188.803	6.813
	26,1%	46,9%	27,8%
Ukupno	107.407	397.278	24.551
	100%	100%	100%

Izvor: Popis stanovništva, domaćinstava i stanova, 2002.

Osim ARS 2008, i drugi statistički izvori (AŽS 2007) beleže da je čak 45% do 50% ruralnog stanovništva Republike Srbije zaposleno u poljoprivredi, što je jasan dokaz nisko diversifikovane aktivnosti (pa samim tim i prihoda) ruralnog stanovništva. Niska diversifikacija aktivnosti ruralnog stanovništva upućuje na nerazvijeno ruralno tržište rada, nedovoljnu ponudu radnih mesta i kvalitetnih (dugoročnih, stabilnih, dobro plaćenih) poslova. Osim u poljoprivredi, zaposlena ruralna radna snaga više je angažovana u prerađivačkoj industriji (16,3%), trgovini na veliko i malo (9,5%), građevinarstvu (6%). Nedovoljna razvijenost javnih servisa i sektora usluga u ruralnim područjima razlog je malog broja radnih mesta u tim delatnostima, pa je njihova niska zastupljenost u ukupnoj zaposlenosti očekivana.

Nezaposlenost je još jedan značajan strukturni problem srpske poljoprivrede i ruralne ekonomije. Stopa nezaposlenosti u ruralnim područjima je visoka (21%) i odražava problem nedostatka prilika za zapošljavanje. Posebno delikatnu poziciju na tržištu rada u ruralnim područjima imaju mladi. Stopa nezaposlenosti mladih znatno je viša u poređenju sa ukupnom ruralnom radnom snagom - stopa nezaposlenosti mladih do 25 godina trostruko je veća u poređenju sa prosekom.

Najznačajnije manifestacije promena na ruralnom tržištu rada u Republici Srbiji su visoka stopa nezaposlenosti, posebno mlađe populacije, i visoke stope trajnih migracija mlađe ženske populacije. Ove promene se odražavaju na izmenu proizvodne strukture poljoprivrede, smanjuju vitalne stope ruralne populacije i negativno deluju na ekonomsku atraktivnost tih sredina. Sve navedeno govori u prilog tome da u Republici Srbiji postoje "distress push" faktori ("nemaštinom pritisnuti" faktori) diversifikacije ruralne ekonomije, koji su karakteristični za nerazvijena ruralna područja i podrazumevaju da su siromašni slojevi ruralne zajednice primorani da traže zaposlenje van gazdinstva kao strategiju svog opstanka.

v) Posedovna struktura i tržište zemljišta

Tokom tranzicionog perioda, vlasnička struktura poljoprivrednog zemljišta u Republici Srbiji postala je vrlo složena: od mikrofarmi u vlasništvu siromašnih seljaka ili naslednika vraćenog zemljišta, preko malih porodičnih poljoprivrednih i mešovitih farmi, do velikih poseda, porodičnih ili u vlasništvu pripadnika tranzicione elite. Popis iz 2002. godine potvrđuje da najveći broj gazdinstava proizvodi za sopstvene potrebe (75%), dok je samo 20% orijentisano na proizvodnju za tržište. Od ukupnog poljoprivrednog zemljišta u Republici Srbiji (5,1 miliona ha), i pre procesa svojinske transformacije, privatna svojina je bila dominantan oblik. Od ukupnog obradivog poljoprivrednog zemljišta (4,2 miliona ha) privatna gazdinstva su koristila 3,6 miliona ha (ili 86%)7.

________________
7 Izvor: RZS

Pre procesa svojinske transformacije u Republici Srbiji postojala su četiri oblika svojine nad poljoprivrednim zemljištem, i to: privatna, zadružna, društvena i državna. Oko 86% poljoprivrednog zemljišta bilo je u privatnom vlasništvu, a preostalih 12% u zadružnoj, društvenoj ili državnoj svojini. U posedovnoj strukturi dominiraju mala gazdinstva.

Dualna struktura farmi postoji u severnom delu zemlje (APV, Posavini i Podunavlju), gde je i tržište zemljištem, posebno tržište zakupa, mnogo aktivnije.

Osnovna karakteristika promena u agrarnoj strukturi Republike Srbije tokom tranzicije jeste da su se one odvijale na relaciji pretvaranja državne/društvene svojine u privatnu, dok promet zemljišta između privatnih vlasnika nije bio izražen. Naime, investitori nisu otkupljivali privatne posede, sitna seljačka gazdinstva, već velika imanja sa pratećom infrastrukturom, mehanizacijom i objektima. Privatni posed nije bio predmet značajnijih transakcija u kojima bi učestvovao veliki, eksterni kapital akumulisan van poljoprivrede. Analiza promene posedovne strukture tokom tranzicionog perioda onemogućena je usled logički nepouzdanih rezultata Popisa poljoprivrede 2002. godine. Pouzdaniji indikator su rezultati AŽS 2002. i 2007. godine, koji su navedeni u tabeli Regionalne karakteristike ruralnih područja Republike Srbije. Iako ovim podacima nije obuhvaćen period u kome je došlo do najintenzivnijih promena u posedovnoj strukturi nakon povraćaja oduzete zemlje i privatizacije društvenih/državnih imanja, oni su dovoljno indikativni da ukažu na osnovni trend promena - jačanje dualne strukture farmi. Promene u strukturnim karakteristikama poljoprivrednih gazdinstava u proteklih pet godina su sledeće:

1) broj poljoprivrednih gazdinstava se smanjuje, što je paralelno praćeno njihovom polarizacijom po veličini poseda;

2) struktura gazdinstava prema veličini poseda u Republici Srbiji ukazuje na dominaciju malih gazdinstava sa malo korišćenog zemljišta. Rezultati AŽS (2007) ukazuju da gazdinstva sa posedom manjim od 5 ha čine 73% ukupnog broja poljoprivrednih gazdinstava. To učešće je niže u odnosu na AŽS 2002 (80%) i Popis 2002 (78%), što ukazuje da je takođe argument polarizacije posedovne strukture;

3) prosečna veličina poljoprivrednog zemljišta u posedu gazdinstva smanjena je na 4,34 ha, tj. za 6% u odnosu na Popis 2002, ali je korišćeno zemljište po gazdinstvu povećano na blizu 5 ha, što govori o aktiviranju tržišta zemljištem.

Indikatori tržišta zemljišta u Republici Srbiji dati su u sledećoj tabeli:

	2002.	2007.	Indeks 2007/2002.
Gazdinstva koja daju zemljište u zakup (%)	9,2	6	65
Gazdinstva koja uzimaju zemljište u zakup (%)	6,7	11,7	175
Prosečna površina obradivog zemljišta po gazdinstvu (ari)	301	336	112
Površina koja se daje u zakup (ari)	220	299	136
Zakupljena površina (ari)	377	513	136
Korišćeno poljoprivredno zemljište (ari)	329	493	150

Izvor: Anketa o životnom standardu (2007).

Tendencija pretvaranja porodičnih farmi u velika, komercijalna gazdinstva i preduzeća, ispoljava se kod gazdinstava na području APV, posebno u slabo naseljenim oblastima u kojima postoji izražena tendencija starenja stanovništva. Međutim, značajan deo površina koje ova gazdinstva koriste čini zemljište uzeto u zakup. Ulaganja gazdinstava u druge inpute nisu proporcionalno veća u slučaju kada zemljište uzimaju u zakup. To se može objasniti nepovoljnim ekonomskim položajem poljoprivrede i nedovoljno strukturiranim tržištem.

S druge strane, područja Republike Srbije u kojima preovlađuje ekstenzivna poljoprivreda i u kojima su pretežno zastupljeni specifični tipovi gazdinstava, ispoljavaju dvojake tendencije u pogledu posedovne strukture. Naime, po prosečnoj veličini poseda ova područja se značajnije ne razlikuju od nacionalnog proseka, ali je isto tako poznato da se oko trećine zemljišta ne koristi zbog lošeg kvaliteta, nepristupačnosti, visokih troškova obrade i drugo, dok na drugoj strani cene zakupa za kvalitetnije i bolje pozicionirano zemljište dostižu visoke vrednosti. Ova područja imaju veću agrarnu naseljenost i karakteriše ih izraženiji "pritisak" na zemljište. Takođe, veća je zastupljenost mešovitih gazdinstava i potreba za proširenjem poseda je osnovni i najznačajniji oblik njihovog restrukturiranja.

g) Vertikalna integrisanost i prehrambeni lanac

Modernu poljoprivredu karakteriše čvrsta povezanost i visoka zavisnost svih segmenata agrokompleksa. Jugoslovenski model transformacije poljoprivrede bio je zasnovan na kooperaciji kao sponi između individualnih gazdinstava i krupnih državnih/društvenih preduzeća. Vertikalni integracioni sistem bio je strukturisan najčešće na lokalno/regionalnom nivou i obuhvatao je tržište inputa, primarnu poljoprivrednu proizvodnju, preradu, doradu, plasman i usluge. Veliki agroindustrijski sistemi imali su snažan uticaj na lokalnu ekonomiju, monopolsku poziciju na lokalnom tržištu i bili su podržavani republičkim i državnim fondovima. Paralelno sa velikim agroindustrijskim sistemima egzistirala je i mreža drugih učesnika u prometu (nakupaca, prekupaca) čije je poslovanje bilo na granici sive ekonomije.

Tokom devedesetih godina, posle raspada velikih agroindustrijskih kombinata, nastao je desetogodišnji vakum u institucionalnom i organizacionom uređenju tržišta poljoprivrednih inputa i otkupu poljoprivrednih proizvoda. Preduslov za revitalizaciju tržišta poljoprivrednih proizvoda stvoren je pre svega privatizacijom prerađivačkih kapaciteta, a potom i jačanjem prehrambenih trgovinskih lanaca. Siva ekonomija je i dalje postojala, a u nekim sektorima (npr. proizvodnja i prerada šećerne repe) regionalna konkurencija počinje da deluje i ugrožava do tada komfornu poziciju domaće prehrambene industrije.

Taj segment strukturnih promena bio je praktično prepušten tržišnim zakonitostima, što je u uslovima ozbiljno devastiranog privrednog ambijenta doslovno značilo stihiju. Početkom devedesetih, tokom prvih tranzicionih godina, delikatniji problem bilo je tržište prodaje, posebno roba ili sektora čiji su delovi sistema bili snažno integrisani sa drugim jugoslovenskim republikama. Za dezintegraciju tog sistema bila su potrebna alternativna rešenja koja je bilo teško iznaći u uslovima ekonomske blokade zemlje. Veoma izražena siva ekonomija u svim segmentima sistema proizvodnje hrane i nepostojanje institucionalne uređenosti i kontrole, nepovoljno su delovali na strukturiranje novih formi poslovnog povezivanja.

Proizvodni lanac i finansijski aspekt u proizvodnji hrane u Republici Srbiji relativno je dobro zaokružen samo u delovima sistema koji su prvi privatizovani i u kojima postoji stabilno domaće tržište i mogućnost izvoza (industrijsko bilje, prerada voća i povrća, mleka i dr.). Domaće tržište žitarica i mesa još nije dostiglo stabilnost.

d) Interesno udruživanje poljoprivrednika

Zvanični podaci o broju registrovanih zadruga razlikuju se u zavisnosti da li je zadruga registrovana kao isključivo poljoprivredna, dok su ostale registrovane i za druge industrijske delatnosti. Od ukupno 3.435 definisanih pravnih lica (sva lica registrovana u formi zadruga i zadružnih saveza, ali i druga pravna lica koja u svom nazivu imaju reči poput "zadruga" ili "kooperativa", odnosno skraćenice: "koop", "kop" ili "coop"), 3.067 ili 89,3% su zadruge, 25 ili 0,7% su zadružni savezi, a preostalih 343 ili 10,0% su druga pravna lica koja samo koriste neke od navedenih termina u nazivu svoje firme. Mnoge od ovih zadruga su fiktivne (organizovane su kao zemljoradničke zadruge, a realno su vlasništvo jedne ili nekoliko osoba) i osnovane su samo zbog sticanja profita pojedinaca, pa sa stanovišta zadrugarstva praktično i ne postoje.

Zemljoradničke zadruge u Republici Srbiji, prema osnovnim karakteristikama, mogu se podeliti na sledeće grupacije:

1) "Stare" zemljoradničke zadruge. Uglavnom posluju duži niz godina, poseduju znatnu imovinu, infrastrukturu i zemljište i osnovni izvori prihoda su prihodi sa sopstvenih parcela i marže zbog posredovanja između poljoprivrednika i velikih prerađivačkih kapaciteta. Njima uglavnom upravljaju zaposleni (menadžment). Karakteriše ih vrlo veliki broj zadrugara koji nisu uključeni u procese odlučivanja u zadruzi. Neke su vrlo uspešni privredni subjekti, ali većina se zbog velikog broja zaposlenih i neadekvatnog menadžmenta nalazi u vrlo lošoj finansijskoj situaciji;

2) "Direktorske ili privatne" zadruge. Brojni pojedinci iskoristili su nedefinisanost Zakona o zadrugama ("Službeni list SRJ", br. 41/96 i 12/98 i "Službeni glasnik RS", br. 101/05 i 34/06) i svoj cilj za akumulacijom profita ostvarili kroz formiranje zemljoradničkih zadruga. Karakteriše ih vrlo mali broj članova (često samo zakonski minimum od 10 osnivača), a često su zatvorene za prijem novih članova. Članstvo uglavnom čine članovi uže i šire porodice, a definitivno se ne može govoriti o sprovođenju međunarodnih zadružnih principa. Sama organizaciona struktura zadruge na taj način je poslužila pojedincima za akumuliranje profita i lično bogaćenje, pri tom narušavajući već poljuljani ugled i renome zadruge kao oblika organizovanja poljoprivrednika;

3) "Donatorske" zadruge. Počev od 2000. godine, brojne međunarodne organizacije počele su da rade na teritoriji Republike Srbije. U fokusu onih kojima je poljoprivreda i ruralni razvoj jedna od osnovnih delatnosti, često je bio rad na edukaciji poljoprivrednika o potrebi i značaju udruživanja. Kao produkt rada tih organizacija osnovano je mnoštvo zemljoradničkih zadruga, ali bez stvarne svesti poljoprivrednih proizvođača o pravima i obavezama koje iz tog akta proističu. Razlog za osnivanje tih zadruga bile su zapravo donacije, uglavnom u vidu opreme i mehanizacije za proizvodnju. Ove zadruge su, najčešće, nakon završetka donatorskih projekata bile napuštene i svaki dalji rad na podizanju kapaciteta zadruge bivao je prekinut. Vrlo je mali broj onih koje danas povećavaju broj članova i uspešno posluju, uglavnom su ostale na nivou osnivača, sa vrlo malim ili nikakvim prometom preko računa i za većinu njih bi se sa sigurnošću moglo reći da su samo fiktivno funkcionalne;

4) "Prave" zadruge. Nastale su na inicijativu poljoprivrednika koji su istinski pronašli zajednički interes u udruživanju i zajedničkom nastupu na tržištu. Broj članova i promet su im u porastu i mnoge od njih danas vrlo uspešno posluju. Osnovne odluke donose zadrugari, a direktori i zaposleni rukovode poslovanjem u skladu sa strateškim ciljevima koje su osnivači definisali. Ove zadruge su "zdravo tkivo" koje može biti zamajac daljeg razvoja zadrugarstva u Republici Srbiji.

Globalni problemi sa kojima se suočavaju zemljoradničke zadruge u Republici Srbiji jesu:

1) neadekvatna zakonska regulativa. Zakon o zadrugama na vrlo zastareo način uređuje ovu oblast. Zakonski regulisana jednakost u ulozima zadrugara često je prepreka za započinjanje većih investicija. Zadrugama je onemogućeno da u skladu sa interesima zadrugara kao osnivači formiraju druga privredna društva, a zarad daljeg udruživanja i ostvarivanja ciljeva zadrugara kroz uvećanje aktivnosti i proširenje poslovanja. Monopol nad vršenjem zadružne revizije imaju zadružni savezi;

2) nepostojanje mera fiskalne politike i drugih vidova podrške zadrugama kao specifičnom obliku poslovanja. Zbog nesagledavanja brojnih prednosti koje imaju zadruge kao poslovni oblik kojemu osnovni cilj nije profit već ostvarivanje interesa udruženih poljoprivrednika i povećanje profita pojedinačnih poljoprivrednika, ne postoje mere poreskih olakšica i drugih vidova "favorizovanja" zadruga u odnosu na druga privredna društva. Ovakvi vidovi podrške redovna su pojava u agrarno razvijenim evropskim zemljama. Države su prepoznale i brojne socio-ekonomske aspekte udruživanja i kao takve uvele su brojne olakšice u poslovanju zemljoradničkih zadruga;

3) mali obrtni kapital i nemogućnost apliciranja za kreditna sredstva. Mlade zadruge često imaju vrlo mali obrtni kapital i zbog toga potpadaju u "vazalni" odnos sa velikim dobavljačima ili prerađivačima, uslovi trgovanja su često nepovoljni i samim tim poljoprivrednici gube dalji interes za poslovanje preko zadruga. Zbog vrlo male imovine (nemogućnost polaganja hipoteke kao instrumenta osiguranja vraćanja kredita) i nemogućnosti dobijanja bankarskih garancija (nelikvidnost i mali promet preko računa), zadruge ostaju uskraćene za mogućnost uzimanja kredita za obrtni kapital ili za investirinje u unapređenje infrastrukture za zajednički nastup na tržištu;

4) nepoznavanje osnovnih zadružnih načela. Vrlo često poljoprivrednici nisu upoznati sa osnovnim načelima ustrojstva zadruge kao instrumenta za ostvarivanje zajedničkih interesa. Loša istorijska konotacija samog pojma zadruga i zadrugarstvo doprinose tome da kod poljoprivrednika postoji nepoverenje i animozitet ka organizovanju i udruživanju u zadruge;

5) loši kapaciteti upravljanja u zadrugama. Zadruge često imaju mali broj članova, nizak nivo prometa i nisu u mogućnosti da angažuju profesionalne menadžere koji bi značajno unapredili poslovanje zadruga. Upravljanje zadrugom često preuzimaju sami zadrugari koji nisu obrazovani u domenu savremenih finansijskih i ekonomskih tokova i ne mogu na adekvatan način, pravovremeno, da odgovore na sve izazove koje zadrugama nameće tržište. Zbog stagnacije poslovanja zadruga, mesto na tržištu osvajaju privatna preduzeća koja agresivnom investicionom politikom, savremenim marketingom i velikim kapitalom, predstavljaju veliku i nelojalnu konkurenciju zemljoradničkim zadrugama.

Veliki broj gazdinstava sa malim posedom i sa velikim brojem usitnjenih i geografski odvojenih parcela predstavlja jednu od osnovnih prepreka za razvoj savremene i konkurentne poljoprivrede. Mesto i opstanak malih i srednjih gazdinstava na tržištu već sada se dovodi u pitanje. Udruživanje poljoprivrednika u zadruge upravo je jedan od ključnih načina da se prevaziđu ovi problemi. Sa stanovišta ruralnog razvoja, udruživanje je jedan od osnovnih, ako ne i najvažniji preduslov za opstanak malih i srednjih gazdinstava u tržišnim uslovima poslovanja.

Rad i mere podrške zemljoradničkim zadrugama koje je činilo MPŠV do sada, uglavnom su se svodili na ad hoc mere podrške. Revitalizacija zadruga, kao najpodesniji model za prevazilaženje razvojnih ograničenja malih gazdinstava koja dominiraju u srpskoj poljoprivredi, model je koji bi doprineo uspostavljanju stabilnog tržišta i smanjenju poslovnog rizika za proizvođače.

đ) Ruralno siromaštvo

Ruralno siromaštvo jedna je od osnovnih karakteristika siromaštva u Republici Srbiji. Rezultati AŽS iz 2007. godine potvrđuju da je ruralno siromaštvo jedna od bitnih osobenosti siromaštva u Republici Srbiji: procenat siromašnih koji žive u ruralnim područjima porastao je na preko 61% u 2007. godini; siromaštvo je i dalje dvostruko više rasprostranjeno u poređenju sa urbanim područjima (9,8% : 4,3%), a jaz u siromaštvu ruralnih i urbanih područja narastao je sa 1,6% na 2,3%, kao posledica manjeg smanjenja ruralnog u odnosu na urbano siromaštvo.

Indikatori siromaštva po tipovima naselja, prema RZS metodologiji, dati su u sledećoj tabeli:

	Struktura stanovništva		Procenat siromašnih		Struktura siromašnih
	2002.	2007.	2002.	2007.	2002.	2007.
Urbano	56,4	58,5	11,2	4,3	45	38,6
Ruralno	43,6	41,5	17,7	9,8	55	61,4
Indeks Ruralno/urbano			1,6	2,3

Sa aspekta siromaštva, posebno su osetljive sledeće kategorije ruralnog stanovništva: poljoprivrednici koji prihode ostvaruju isključivo od poljoprivrede, starija lica i penzioneri, žene i mladi, kao i raseljena lica. Podaci AŽS iz 2007. godine ukazuju na porast ruralnog siromaštva i u poljoprivredno najrazvijenijim područjima (delovima APV), čime ono prestaje da bude fenomen vezan isključivo za brdsko-planinska područja.

Posledica ekonomskog zaostajanja ruralnih područja u Republici Srbiji je i porast siromaštva. Kako pokazuje poslednje istraživanje životnog standarda u Republici Srbiji, siromaštvo je i dalje značajnije rasprostranjeno u ruralnim nego u urbanim sredinama (9,8% prema 4,3%). Štaviše, razlike u siromaštvu između grada i sela su produbljene u periodu između dve ankete o životnom standardu (2002. do 2007) na šta ukazuje porast odnosa ruralnog siromaštva prema urbanom sa 1,6 na 2,3. Novije istraživanje siromaštva i socijalne isključenosti na selu (Cvejić et al, 2010)8 je pokazalo da se čak 4,8% domaćinstava u ruralnim oblastima Republike Srbije suočava sa sve tri dimenzije siromaštva (i sa finansijskim siromaštvom i sa materijalnom deprivacijom i sa uslovima deprivacije u naselju). Većem riziku od siromaštva i socijalne isključenosti su izložena poljoprivredna domaćinstva i samačka domaćinstva9.

_______________
8 U ovom istraživanju finansijsko siromaštvo je mereno drugačijom metodologijom nego u AŽS. Linija siromaštva je definisana kao 60% medijane ukupnih prihoda po ekvivalentnom odraslom, a prihodi od naturalne proizvodnje nisu uračunati.
9 Pristup žena i dece socijalnim uslugama u ruralnim oblastima Srbije", SeConS, 2010.

Siromaštvo ruralnih područja Republike Srbije usko je povezano sa velikom zavisnošću ruralne ekonomije od poljoprivrede. Podaci pokazuju da zaposleni u poljoprivredi čine blizu polovine (47%) zaposlenih ispod linije siromaštva, kao i da je mali procenat (8,5%) poljoprivrednika među najbogatijima. Osnovni uzroci siromaštva poljoprivrednih domaćinstava mogu se grupisati u dve grupe faktora:

1) nepovoljne performanse agrarne strukture - nepovoljna posedovna struktura, nerazvijeno tržište kapitala i skroman ljudski potencijal osnovni su uzroci siromaštva poljoprivrednih domaćinstava;

2) nedovoljna diversifikacija dohotka i aktivnosti članova poljoprivrednih domaćinstava.

Sa aspekta siromaštva, posebno je osetljiva kategorija gazdinstava srednje veličine (1 do 5 ha), koja su najbrojnija i čija je distribucija po kvantilima10 potrošnje izuzetno neujednačena. Naime, zastupljenost tih gazdinstava među siromašnijim kategorijama domaćinstava se povećava. Ove promene su posledica jačanja dualne strukture poljoprivrede, ali i nepovoljnog položaja gazdinstava srednje veličine koja ne uspevaju da dostignu konkurentan nivo produktivnosti. Gazdinstva srednje veličine imaju performanse polunaturalne poljoprivredne proizvodnje: rentiraju malo zemljišta, imaju mehanizaciju koju moraju da održavaju, mnogo manje od drugih koriste najamnu radnu snagu, tržišni viškovi im nisu mnogo veći od gazdinstava sa malim posedom. Deo gazdinstava ove veličine, posebno ona sa mlađom radnom snagom, uspeo je da se transformiše u komercijalna gazdinstva orijentacijom na radno i kapitalno intenzivnije proizvodne linije.

_______________
10 Kvantil je način kako se izražava siromaštvo i porede grupe stanovništva po potrošnji - petina od ukupnog kontingenta određene kategorije.

Regionalno posmatrano, ruralno siromaštvo izraženije je u istočnim i jugoistočnim delovima zemlje, koji se izdvajaju po nepovoljnim demografskim indikatorima, pa se zato može zaključiti da je ruralno siromaštvo usko povezano sa nerazvijenim tržištem rada.

Strategija za smanjenje siromaštva je usvojena 2003. godine i predstavlja plan Vlade za borbu protiv siromaštva, naročito u periodu tranzicije tokom perioda pristupa EU. Glavni strateški pravci pomenutog plana, koji treba da omoguće smanjenje broja siromašnih za polovinu do 2010. godine: dinamičan privredni rast i razvoj sa posebnim osvrtom na mogućnost zapošljavanja u privatnom sektoru, borba protiv novonastalog siromaštva koje je posledica ekonomskog restrukturiranja, racionalizacije državnih organa, efikasne primene sadašnjih i definisanja novih programa, mera i aktivnosti usmerenih ka siromašnim i socijalno ugroženim grupama (izvor: tim potpredsednika Vlade za implementaciju Strategije za smanjenje siromaštva).

e) Fizička (komunalna) infrastruktura

Fizička infrastruktura u ruralnim područjima Republike Srbije je zapuštena i nerazvijena, i kao takva ne doprinosi rastu njihove konkurentnosti i investicione atraktivnosti.

Fizička infrastruktura u ruralnim područjima Republike Srbije data je u sledećoj tabeli:

	REPUBLIKA SRBIJA	RURALNA PODRUČJA
Infrastruktura
Broj lekara	20.303,28	8.129,44
Broj telefonskih priključaka	2.485.232	1.180.690
Broj telefonskih priključaka na 1.000 stanovnika	331	284
Broj stanovnika/lekar	369,30	511,92

Izvor: RZS - različite publikacije.

Trenutna pokrivenost sela osnovnom infrastrukturom je takva da 80% sela ima pristup osnovnim uslugama kao što su: putna mreža, struja, telefonska mreža (fiksna i mobilna). Sistem vodosnabdevanja, gasovod, kanalizacija i deponije smeća mnogo manje su zastupljeni u selima u Republici Srbiji. Komunalna infrastruktura ruralnih područja u Republici Srbiji je nerazvijena, zapuštena i ne zadovoljava potrebe ruralne populacije ni u pogledu kvaliteta ni uslužnosti. Prema rezultatima ovog istraživanja, ruralna populacija navodi da su problemi vezani za komunalnu infrastrukturu za njih prioritetni, i više rangirani i od ekonomskih problema. Ovde se prvenstveno misli na sistem vodosnabdevanja, kanalizaciju, strujnu mrežu i mrežu puteva. Prema istom istraživanju, od početka 2000-ih investicije u komunalnu infrastrukturu više su bile usmerene na izgradnju novih i proširenje postojećih sistema nego na saniranje stanja. Investiranje u izgradnju novog sistema ili proširenje mreže, najčešće se odvijalo u sistemima elektronske komunikacije, a najmanja ulaganja bila su u gasifikaciju i rešenja za organizovano odlaganje otpada. Novi komunalni sistemi građeni su u planinskom području, a u ravničarskom regionu mahom sanirani i obnavljani.

I pored velikih investicija u oblasti elektronskih komunikacija, indeks raspoloživosti mreža elektronskih komunikacija, kao i model za izračunavanje relativnog razvoja i upotrebe informaciono-komunikacionih tehnologija u zemljama koji se izračunava na godišnjem nivou, za Republiku Srbiju iznosi 3.51, što nas svrstava među zemlje sa nerazvijenom infrastrukturom elektronskih komunikacija, kako u regionu tako i u Evropi.

Prema AŽS (2007), problemi u vodosnabdevanju u ruralnim područjima variraju zavisno od terena, lokacije sela, kao i dostupnih alternativa za rešavanje problema u vodosnabdevanju. Sela koja su bliža urbanim delovima postepeno se priključuju na njihovu centralnu vodovodnu mrežu, pod uslovom da se organizuju i da plate za priključak. Podaci pokazuju da se sela koja nemaju pristup centralnom vodovodu oslanjaju na bunare kao primarni izvor vode.

ž) Socijalni kapital

Socijalni kapital seoske populacije je nizak, bez obzira o kojem regionu ili etničkoj (kulturnoj) grupi se radi. Tradicionalni oblici vezivanja, preko seoskih okupljanja i ispomaganja kod obimnijih poljoprivrednih radova gube na značaju, a novi oblici vezivanja su izuzetno slabo razvijeni. Obrazovaniji ispitanici koji rade izvan poljoprivrede grade socijalni kapital u pristupu tržištu rada, dok se manje obrazovani ispitanici koji rade u poljoprivredi oslanjaju na svoj socijalni kapital kada im je potrebna ispomoć.

Socijalni kapital se može podsticati postepenim uvođenjem lokalnih strategija ruralnog razvoja (LEADER pristup), da bi se stimulisalo interesovanje lokalnog stanovništva i njihovo aktivno učešće, stvaranjem javno-privatnog partnerstva u obliku lokalnih akcionih grupa (LAG).

Da bi se raspoloživa sredstva za jačanje ruralnog socijalnog kapitala racionalno koristila, potrebno je intenzivirati saradnju svih potencijalnih činilaca ruralnog razvoja i izgraditi kapacitete koji su za to potrebni na nacionalnom, regionalnom i lokalnom nivou. Posebno je važna dobra saradnja se lokalnom samoupravom i osposobljavanje predstavnika lokalne samouprave koji su stalno zaposleni na pitanjima razvoja sela i poljoprivrede. Takođe, potrebno je insistirati na značaju aktivne participacije nevladinog sektora i prilikom zajedničke implementacije različitih aktivnosti. Dosadašnji integrativni pristupi u lokalnom razvoju pokazali su se veoma korisnim i uticali su na izgradnju lokalnih kapaciteta, a takođe su pomogli Vladinim agencijama i MPŠV u kreiranju adekvatnijih mera podrške, kao i bolju evaluaciju efekata mera. Naravno, radi se samo o inicijalnim akcijama, a ne o sistemski sinhronizovanoj aktivnosti i zbog toga bi u narednom periodu trebalo uraditi na lokalnom nivou:

1) valorizaciju lokalnih ljudskih resursa, posebno onih do sada neuključenih pojedinaca u planirane akcije (referenti za poljoprivredu svake opštine, udruženja građana koje nisu trenutno članovi mreže za ruralni razvoj);

2) procenu kapaciteta lokalnih institucija i pojedinaca koji se bave nekim od pitanja koje je vezano za ruralni razvoj;

3) identifikaciju potreba za jačanjem kapaciteta do sada neuključenih pojedinaca kroz inovativne treninge;

4) mere direktne i indirektne podrške u radu odabranih pojedinaca;

5) podsticanje učešća predstavnika mreže za podršku ruralnom razvoju u jačanju veza između svih identifikovanih pojedinaca i implementaciju zajedničkih aktivnosti.

z) Rodna ravnopravnost

Polna ravnopravnost i puna uključenost svih društvenih grupa u razvojne aktivnosti na lokalnom nivou izuzetno su značajni za integrisani pristup ruralnom razvoju Republike Srbije. Na osnovu analiza o polnoj strukturi članova domaćinstava u ruralnim oblastima, 48% čine žene, a 52% čine muškarci. Takođe, procenjeno je da od ukupnog broja žena koje žive u ruralnim područjima na teritoriji Republike Srbije, 13% vodi domaćinstvo, od čega je najveći procenat u APV (24%). Kada je u pitanju poljoprivredna proizvodnja namenjena za tržište, 73,9% radne snage čine muškarci, a žene čine 26,1%. Osim toga, 46,9% žena i 53,1% muškaraca proizvodi poljoprivredne proizvode za svoje potrebe. Od ukupnog broja aktivne ruralne populacije 44% čine žene.

Struktura populacije po polu data je u sledećoj tabeli:

	Žene (%)	Muškarci (%)
Aktivna populacija	44	56
Zaposleni	41,7	58,3
Nezaposleni	54,4	45,6
Neaktivna populacija	61,8	38,2
Na socijalnoj pomoći	52,3	47,7
Domaćice	98,1	1,9
Studenti	54,8	45,2
Invalidi	67,7	32,3
Ostali	51,0	49,0
Lica mlađa od 15 godina	48,4	51,6

Izvor: Montelatici, 2008.

Ekonomski položaj žena je nepovoljan, a pristup uslugama od značaja za jačanje ekonomske participacije izuzetno ograničen. U poređenju sa seoskim muškarcima, među seoskim ženama veće je učešće neaktivnih i nezaposlenih (55% prema 39% muškaraca), nešto manje učešće zaposlenih u poljoprivredi i značajno niže učešće zaposlenih u nepoljoprivrednim sektorima (20% prema 34% muškaraca). Među zaposlenim ženama čak 56,6% je zaposleno u poljoprivredi. Pored toga, zaposlenost u poljoprivredi gotovo u potpunosti se odvija u okviru domaćinstva (tek 2% angažovanih u poljoprivredi ne obavlja taj rad u sopstvenom domaćinstvu), gde veliki broj žena ima status pomažućeg člana domaćinstva, sa izuzetno retkim učešćem u vlasništvu nad gazdinstvom i neravnopravnim učešćem u odlučivanju o proizvodnji i raspodeli prihoda (Cvejić et al, 2010).

i) Biodiverzitet i životna sredina

Ruralne oblasti Republike Srbije poseduju značajne prirodne resurse (vodni resursi, velike površine obradivog zemljišta i površine pod šumama) sa bogatim biodiverzitetom. Na celokupnoj teritoriji Republike Srbije (bez KiM), 66,03% čini poljoprivredno zemljište. Pored 40% obradivih površina zemljišta, 21% je pokriveno višegodišnjim kulturama, a 28% preostalog zemljišta je pod šumama.

Važni preduslovi za visoku biološku raznovrsnost u Republici Srbiji su njen geografski položaj, otvorenost njene teritorije za okolne regione i uslovi razvoja biljnog i životinjskog sveta kroz istoriju. Teritorija Republike Srbije obuhvata pet biogeografskih oblasti: mediteransku, srednjoevropsku, pontsku, cirkumborealnu, srednje-južnoevropsko planinsku. Procenjuje se da u Republici Srbiji postoji oko 1.000 biljnih zajednica. Stepen raznolikosti životinjskog sveta takođe je visok. Procenjuje se da ukupan broj vrsta koje postoje na teritoriji Republike Srbije iznosi 43% od ukupnih vrsta u Evropi. Od životinjskih vrsta 500 predstavlja ugrožene vrste, a 600 biljnih vrsta se takođe smatra kao ugroženo.

U celokupnom panevropskom regionu, pa i u Republici Srbiji, veoma raznovrsna staništa različitih vrsta takođe su se formirala viševekovnim tradicionalnim sistemima bavljenja poljoprivredom. Mnoga od tih staništa imaju poseban značaj, mada je izražena tendencija smanjenja biodiverziteta kao posledica gubljenja tradicionalnih ekstenzivnih sistema bavljenja poljoprivredom, ali i kao rezultat intenzifikacije proizvodnje ili pak potpunog napuštanja farmskih praksi u nekim marginalnim područjima, odnosno, oblastima sa specifičnim nepovoljnostima: velika nadmorska visina, loš kvalitet zemljišta, loši klimatski uslovi ili oblasti u kojima je ekstenzivan vid bavljenja poljoprivredom neophodan radi odgovarajućeg upravljanja zemljištem itd. Visoka biološka raznovrsnost je u direktnoj vezi sa niskim inputima u poljoprivrednoj proizvodnji u smislu manjeg korišćenja veštačkih đubriva, pesticida, i agrotehnike.

Bez obzira na to, opšti utisak je da je poljoprivreda u Republici Srbiji tokom poslednjih nekoliko godina značajno smanjila negativan uticaj na prirodnu sredinu. Tako se, recimo, potrošnja đubriva smanjila sa 115 kg/ha u 1991. godini, na 36 kg/ha u 2002. godini, a zbog opšteg stanja u poljoprivredi takav trend se nastavlja. Shodno tome, učešće poljoprivredne proizvodnje u zagađenju životne sredine u istoj meri se smanjilo.

Trenutno, glavni problemi zbog negativnog uticaja poljoprivrede na stanje životne sredine odnose se na:

1) zagađenje zemljišta zbog neadekvatnog i nekontrolisanog korišćenja pesticida i veštačkih đubriva i upotrebe zagađene vode za navodnjavanje;

2) probleme hemijskog (uglavnom od nitrata) i bakteriološkog zagađenja voda (eutrofikacija) koji su povezani sa nekontrolisanim odlivom tečnog stajnjaka sa stočarskih farmi i tačkastim i raspršenim izvorima zagađivanja voda od poljoprivrede;

3) procese erozije zemljišta (obuhvaćeno je 80% poljoprivrednog zemljišta). U centralnim i brdsko-planinskim regionima preovlađuje vodna erozija, dok je u APV dominantna eolska erozija;

4) nizak nivo svesti poljoprivrednih proizvođača o neophodnosti zaštite životne sredine i korišćenju takozvanih "dobrih poljoprivrednih praksi", odnosno održive poljoprivrede koja ne ugrožava životnu sredinu - "High Nature Value farming" (MPŠV, 2009).

j) Dobrobit životinja

Dobrobit životinja je faktor koji znatno utiče na ruralni razvoj. Može se pospešiti razvojem konkurentne stočarske proizvodnje, unapređivanjem bezbednosti proizvoda životinjskog porekla i zaštitom životne sredine.

Sporo prilagođavanje standardima dobrobiti životinja, kao posledica niskog stepena svesti o njegovom značaju i mehanizmima njenog ostvarivanja i nedostatka adekvatnih podsticaja od strane države, negativno se odražava na doprinose koje dobrobit životinja ima po bezbednost hrane životinjskog porekla, razvoj konkurentnosti tih proizvoda na domaćem i evropskom tržištu i smetnja je prilagođavanju naše stočarske proizvodnje evropskim standardima. Ovakvo stanje može biti problem pri usvajanju GLOBAL GAP standarda koji u okviru stočarske proizvodnje postavljaju vrlo visoke standarde u pogledu dobrobiti životinja, a čije će nezadovoljavanje usporiti proces izvoza proizvoda životinjskog porekla u zemlje Evropske unije. Osim toga, dostizanje visokih standarda u oblasti dobrobiti životinja pozitivno utiče na jačanje konkurentnosti proizvoda životinjskog porekla na domaćem i evropskom tržištu, a samim tim i na održiv ruralni razvoj.

Usvajanjem Zakona o dobrobiti životinja ("Službeni glasnik RS", broj 41/09) započet je rad na izgradnji sistema zaštite dobrobiti životinja u Republici Srbiji, kao važan cilj održivog razvoja u oblasti poljoprivrede, utvrđen Nacionalnom strategijom održivog razvoja ("Službeni glasnik RS", broj 57/08).

4. Ruralni regioni Republike Srbije

Ruralna područja Republike Srbije karakteriše visok stepen izdiferenciranosti u pogledu veličine i morfologije naselja, prirodnih uslova i infrastrukturne opremljenosti. Razlike postoje i u pogledu uslova za poljoprivrednu proizvodnju i razvoja drugih privrednih aktivnosti, tržišne povezanosti i uslova za plasman proizvoda. Ova izdiferenciranost odražava se i na planu socijalnog razvoja, demografskih trendova, privredne razvijenosti, kvaliteta života, ekoloških i drugih osobenosti.

Pri definisanju NPRR, u okviru projekta "Podrška programiranju ruralnog razvoja i sistemu za plaćanja u Republici Srbiji i Crnoj Gori" primenom klaster analize na preko četrdeset indikatora, utvrđeni su homogeni ruralni regioni Republike Srbije, koji u zadovoljavajućoj meri reflektuju heterogenost srpskog ruralnog prostora.

Regionalne karakteristike ruralnih područja Republike Srbije, date su u sledećoj tabeli:

Indikatori	Ruralna područja	Region
		Visokointenzivne poljoprivredne proizvodnje i integrisane ekonomije	Malih urbanih ekonomija sa intenzivnom poljoprivredom	Ekonomije orijentisane ka prirodnim bogatstvima većinom u planinskim delovima	Visoki turistički kapaciteti i siromašne polj. strukture
Geografski indikatori
Površina, km2, 2004.	65.952	20.229	12.642	22.278	10.803
Broj naselja, 2004.	3.904	471	993	1.569	871
Gustina naseljenosti (stan. po km2)	63,10	76,83	85,93	43,40	51,32
Stanovništvo i ljudski kapital
Stanovništvo - Popis 1991.	4.319.463	1.554.188	1.115.987	1.065.978	583.310
Stanovništvo - Popis 2002.	4.161.660	1.554.209	1.086.278	966.770	554.403
Promena broja stanovnika 1991-2002 (u %)	96,3	100,0	97,3	90,7	95,0
Stopa In - out migracija	-0,14	5,81	0,43	-5,43	-7,43
Učešće stanovništva mlađeg od 15 godina (%)	16,17	15,91	15,70	15,91	18,30
Učešće stanovništva starijeg od 65 godina (%)	17,49	16,29	18,33	20,33	14,28
Stopa starenja	1,08	1,02	1,17	1,28	0,78
Obrazovna struktura stanovništva starijeg od 15 godina
% bez formalnog obrazovanja	28,19	24,16	28,67	34,74	27,14
% sa osnovnom školom	26,69	26,41	25,42	27,51	28,62
% sa srednjom školom	36,09	41,10	36,69	27,35	36,11
% visoko i više obrazovanje	6,95	7,53	7,29	5,87	6,55
% nepoznato	2,07	0,80	1,94	4,53	1,59
Privredna struktura
DP/capita	375	133	97	71	75
DP/capita (Srbija = 100%)	273,04	96,72	70,32	51,43	54,57
Struktura DP
% primarni sektor	32,48	33,24	30,25	38,63	24,24
% sekundarni sektor	41,12	42,36	39,71	38,16	43,36
% tercijarni sektor	26,06	24,14	29,67	22,64	32,08
% javni sektor	0,34	0,27	0,36	0,57	0,32
% Poljoprivreda, lovstvo, šumarstvo i vodoprivreda	29,81	29,93	28,19	36,48	22,35
Produktivnost u primarnom sektoru (Srbija = 100%)	87,38	128,42	74,00	69,00	47,00
Produktivnost u sekundarnom sektoru (Srbija = 100%)	74,93	102,00	65,00	53,00	57,00
Produktivnost u tercijarnom sektoru (Srbija = 100%)	62,48	71,00	61,00	48,00	60,00
Zaposlenost
Sektorska struktura zaposlenosti
% primarni sektor	32,98	30,75	32,68	36,30	34,20
% sekundarni sektor	30,69	31,20	30,79	29,11	31,72
% tercijarni sektor	18,60	20,28	19,41	15,35	17,80
% javni sektor	14,84	15,57	14,09	15,08	13,94
% nepoznato	2,89	2,20	3,03	4,17	2,34
Stopa aktivnosti	53,61	53,14	55,43	50,78	56,35
Stopa zaposlenosti	42,18	41,23	44,51	40,46	43,26
Stopa nezaposlenosti	21,32	22,40	19,69	20,33	23,22
Stopa nezaposlenosti žena	23,44	24,46	22,27	21,68	25,86
Poljoprivreda
% Poljoprivrednog zemljišta u ukupnoj teritoriji	65,30	83,29	64,34	55,03	53,95
% šumskog zemljišta	25,83	5,09	27,09	36,74	40,67
Struktura poljopriv. zemljišta
% Oranice	62,78	87,79	60,48	47,52	25,79
% Voćnjaci i vinogradi	5,59	1,77	11,05	6,51	7,10
% Livade i pašnjaci	30,88	8,64	28,34	45,93	67,11
% Bare, trstici i ribnjaci	0,74	1,81	0,13	0,04	0,00
Stočarstvo
Goveda/100 ha obradivog zemljišta	25	15	37	24	47
Svinje/100 ha oraničnog zemljišta	91	80	131	84	96
Ovce/100 ha poljopriv. zemljišta	32	13	58	26	62
Prosečna veličina gazdinstva	3,94	3,53	3,72	4,25	4,76
Socio-ekonomska struktura gazdinstava
% Poljoprivredna gazdinstva	19,50	21,57	19,59	15,42	23,04
% Nepoljoprivredna gazdinstva	59,60	62,51	56,33	62,15	53,79
% Mešovita gazdinstva	17,20	13,03	19,99	18,33	19,23
% Bez prihoda	3,68	2,85	4,10	4,10	3,94
Produktivnost zemljišta Srbije = 100%	88,62	111,48	110,52	61,77	48,44
Produktivnost poljoprivrede Srbija = 100%	93,58	131,22	80,13	79,34	49,46
Infrastruktura
Broj lekara	8.129	2.744	2.376	2.059	950
Broj telefonskih priključaka	1.180.690	453.065	317.522	265.271	144.832
Broj telefonskih priključaka na 1.000 stanovnika	284	292	292	274	261
Broj stanovnika/lekar	512	566	457	470	584

Izvor: RZS, Bogdanov (2007).

Na osnovu ovih indikatora, teritorija Republike Srbije je podeljena na regione, i to: region visokointenzivne poljoprivredne proizvodnje i integrisane ekonomije, region malih urbanih ekonomija sa intenzivnom poljoprivredom; planinski region, sa ekonomijom baziranom na prirodnim bogatstvima, region visokog turističkog potencijala sa siromašnom poljoprivrednom strukturom. Navedeni regioni mogu biti iskorišćeni kao polazna tačka za kreiranje lokalnih strategija.

Ruralni regioni Republike Srbije dati su u Prilogu I. - Ruralni regioni Republike Srbije, koji je odštampan uz ovaj program i čini njegov sastavni deo.

5. Utvrđivanje i sprovođenje politike u oblasti poljoprivrede i ruralnog razvoja Republike Srbije

a) Subjekti koji imaju uticaja na politiku ruralnog razvoja

Uspostavljanje održivih institucija, pravila i politika koji garantuju ravnopravan pristup kapitalu (pre svega zemljištu, vodi, šumama), tehnologijama, tržištu roba, finansijskom tržištu i drugim servisima i koji dopuštaju ruralnom stanovništvu participaciju u odlučivanju, preduslov su efikasnog i održivog transformisanja ruralnih područja. Moderne koncepcije rukovođenja lokalnim i ruralnim razvojem zahtevaju promene tradicionalnih organizaciono-upravljačkih struktura i veza, gde država svoje nadležnosti deli sa velikim brojem partnera. Radi uspostavljanja takvog ambijenta potrebno je obezbediti:

1) legalni okvir za adekvatnu interakciju među svim partnerima. Javna participacija zahteva adekvatan zakonski okvir. Država ima pravo da kreira zakone i programe/aktivnosti kojima bi uspostavila takve odnose;

2) jednak pristup resursima i informacijama za sve ključne učesnike. Ovaj kriterijum mora se poštovati na nivou centralne vlasti (ministarstava) i vertikalno podređenih institucija i drugih potencijalnih partnera;

3) poverenje među partnerima (i u državu i njene institucije) i kreiranje demokratske atmosfere za interakciju različitih učesnika transparentnim sistemom odlučivanja i kontrole. Država mora preuzeti ulogu medijatora pri uspostavljanju interakcije između novih aktera-partnera, kako bi se postigao fer ambijent u procesu odlučivanja i jednaka korist svih grupa od aktivnosti ruralnog razvoja. Isključenost pojedinih grupa i kategorija najčešće je posledica neravnopravne raspodele moći pri odlučivanju;

4) horizontalno i vertikalno prosleđivanje odgovornosti drugim agencijama, partnerima i donosiocima odluka. Pri tome se mora imati u vidu njihova osposobljenost da u tom procesu učestvuju - država se ne može sasvim povući iz tog procesa a da im prethodno ne pomogne da se osposobe da preuzmu odgovornost u svim onim aspektima kojima je prethodno ona rukovodila.

Subjekti koji imaju uticaja na politiku ruralnog razvoja dati su u sledećoj tabeli:

Naziv institucije	Tip uticaja na državnu politiku	Participacija u strateškom odlučivanju
Ministarstva
MPŠV, Sektor za ruralni razvoj	Donosilac odluka	Visoka
MERR, Sektor za regionalni razvoj	Donosilac odluka	Srednja
MERR, sektor za turizam	Donosilac odluka i implementator	Visoka
MF, Sektor za donaciju i razvojnu pomoć	Donosilac odluka	Niska
Ministarstvo za rad i socijalnu politiku	Donosilac odluka	Niska
MDUi LS, Sektor za lokalnu samoupravu	Donosilac odluka	Visoka
Nacionalne agencije i institucije
Agencija za MSP	Implementator	Srednja
Agencija za razvoj infrastrukture	Implementator	Niska
Fond za razvoj RS	Implementator	Niska
Nacionalni investicioni program	Finansiranje	Niska
Tim za implementaciju strategije za SS	Implementator	Visoka
Naučne institucije
Institut za agroekonomiju Poljoprivredni fakultet Univerziteta u Beogradu	Socijalni partner, pojedinačna participacija eksperata	Visoka
Departman za AE i ruralnu sociologiju, Poljoprivredni fakultet Univerziteta u Novom Sadu	Socijalni partner, pojedinačna participacija eksperata	Srednja
Institut za primenu nauke u poljoprivredi	Socijalni partner	Niska
Institut za ekonomiku poljoprivrede, Beograd	Socijalni partner	Niska
Ostali (nacionalni nivo)
Privredna komora	Socijalni partner sa velikim uticajem na državnu politiku	Niska
Zadružni savez Srbije	Socijalni partner	Niska
Turistička organizacija Srbije	Socijalni partner, implementator	Srednja

Izvor: Bogdanov N. (2007): "Mala ruralna domaćinstva u Srbiji i ruralna nepoljoprivredna ekonomija", UNDP, Beograd

Razvijenost institucionalnog okvira direktno utiče na pristup ruralnog stanovništva fizičkom kapitalu, finansijskim i drugim servisima, tehnologijama i tržištu, čime opredeljuje benefit od proizvodnje koja je nastala korišćenjem tog kapitala i usluga. Na taj način javne institucije i njihova "pravila igre" praktično opredeljuju alokaciju resursa, definišu regulatorni okvir i implementacione mehanizme, delujući na dinamiku i intenzitet prilagođavanja ruralnog stanovništva tržišnoj ekonomiji i održivom razvoju.

U pogledu promena u institucionalnom uređenju agrarnog sektora u Republici Srbiji u periodu od 2000. do 2008. godine, može se reći da su se one odvijale sporo, bez kontinuiteta u započetim procesima, i da nisu bile praćene dovoljnim naporima na podizanju ljudskog potencijala koji bi trebalo da sprovede složene reformske zahteve. Višegodišnje mešanje nadležnosti republičkih i saveznih institucija umnogome je usporavalo institucionalne promene u sektoru, naime, prenošenje nadležnosti u oblasti poljoprivrede sa saveznog na republički nivo potpuno je okončano tek 2004. godine. Do formiranja državne zajednice SCG (2003. godine) paralelno su funkcionisala Ministarstva poljoprivrede SRJ i RS. Uspostavljanjem državne zajednice SCG, Ministarstvo poljoprivrede na saveznom nivou je ugašeno, a deo nadležnosti koje je ono imalo (sanitarna kontrola, izvozni podsticaji i dr.) preraspodeljen je između Saveznog Ministarstva privrede i unutrašnje trgovine (koje je nastavilo da funkcioniše) i Ministarstva poljoprivrede RS. Razdvajanjem Republike Srbije i Crne Gore sve ingerencije u sektoru preuzelo je MPŠV. Drugi razlog spore institucionalne transformacije može se tražiti u čestim promenama vladajućih struktura u MPŠV. Strateška i programska opredeljenja reformskih vlada samo delimično su se menjala usled objektivnih promena makroekonomskog ambijenta. Osim toga, neizvesnost u pogledu pristupanja EU i STO, nepovoljno je uticala na dinamiku prilagođavanja zahtevanim standardima i procedurama.

b) Mreža za podršku ruralnom razvoju

MPŠV formiralo je mrežu za podršku ruralnom razvoju, koju čine petnaest regionalnih centara na području Republike Srbije. Preko ovih kancelarija građani koji žive u ruralnim sredinama mogu da budu informisani i upoznati sa izmenama zakona i uredbama u oblasti poljoprivrede i ruralnog razvoja koje sprovodi MPŠV, jer je krajnji cilj postojanja ovih kancelarija razvoj i unapređenje poljoprivrede, stvaranje boljih uslova života i rada u ruralnim sredinama i iskorenjivanje siromaštva u tim sredinama. Mreža za podršku ruralnom razvoju podržava razvoj ruralnih područja, odnosno sela i stanovništva u njima putem projektnih i specifičnih ciljeva.

Projektni ciljevi jesu:

1) jačanje postojećih i razvijanje novih potencijala za ruralni razvoj;

2) organizovanje efikasnog i pravovremenog prikupljanja informacija od ključne važnosti za programiranje mera ruralnog razvoja i praćenje efekata mera;

3) poboljšanje vertikalnog i horizontalnog protoka informacija;

4) identifikacija lokalnih aktera i podrška lokalnim/regionalnim inicijativama za ruralni razvoj;

5) unapređivanje uslova za razvoj ruralnih područja Republike Srbije, povećanje kvaliteta života u njima, kao i stvaranje preduslova za otvaranje novih radnih mesta.

Specifični ciljevi jesu:

1) obezbeđivanje pristupa informacijama od značaja za ruralne sredine o politici razvoja poljoprivrede i sela, kao i o drugim državnim i evropskim politikama od značaja za ruralno stanovništvo;

2) identifikovanje i promovisanje primera dobre prakse i uspešnih inicijativa širom Republike Srbije i šire u Evropi i svetu generalno, radi sticanja znanja i podsticanja kreativnosti i novih ideja za iskorišćavanje i razvoj postojećih potencijala za ruralni razvoj na lokalnom nivou;

3) obezbeđivanje pune ravnopravnosti svim ruralnim oblastima u državi u pogledu korišćenja raspoloživih sredstava iz državnog budžeta;

4) obezbeđivanje stalnog usavršavanja članova mreže i unapređenje sistema njenog funkcionisanja kroz raznovrsne edukacije u oblasti metodologije rada i sprovođenje pojedinih projekata od nacionalnog i regionalnog značaja.

v) Poljoprivredne stručne službe

Poljoprivredna stručna služba ima važnu ulogu u unapređenju opšteg znanja i primeni odgovarajuće tehnologije gajenja biljaka i životinja, menadžmentu proizvodnje, standarda i regulativa EU na odabranim i drugim poljoprivrednim gazdinstvima, u edukaciji poljoprivrednih proizvođača davanjem preporuka i stručnih saveta, organizovanjem seminara, radionica i izdavanjem stručnih publikacija, kao i nizom drugih aktivnosti kojima se omogućava unapređenje poljoprivredne proizvodnje.

Savetodavne usluge u poljoprivredi u Republici Srbiji tradicionalno su pružale poljoprivredne službe Republike Srbije (organizovane u formi instituta, zavoda i stanica), koje su do 2009. godine funkcionisale su u društvenom sektoru, uz koordinaciju Instituta za primenu nauke u poljoprivredi (IPN) i eksperata iz poljoprivrednih zadruga i prehrambeno-prerađivačke industrije.

Oko 225 savetodavaca je zaposleno u 35 poljoprivrednih službi koje je za poslove savetodavstva finansiralo MPŠV i Pokrajinski sekretarijat za poljoprivredu, vodoprivredu i šumarstvo.

Poljoprivredne stručne službe su 2009. godine promenile pravni status i iz forme društvenih preduzeća prešle u društva sa ograničenom odgovornošću, čiji je osnivač Vlada.

Takođe, savetodavne usluge pružaju privatna lica, međutim taj vid pružanja savetodavnih usluga može da priušti samo ograničen broj poljoprivrednih proizvođača, s obzirom na to da privatni savetodavni sektor svoje usluge naplaćuje, za razliku od državnog gde su savetodavne usluge besplatne za sve korisnike. Način dugoročnog finansiranja savetodavnih usluga u poljoprivredi još nije jasno definisan. U budućnosti, mreža privatnih poljoprivrednih savetodavaca mogla bi da ima značajnu ulogu na konkurentnom tržištu pružanja savetodavnih usluga poljoprivrednim proizvođačima. Većina poljoprivrednika u ovom trenutku nema dovoljno finansijskih sredstava da plati savetodavne usluge.

Osnovni postulati poljoprivredne stručne službe, odnosno njenog savetodavnog dela, definisani su kroz ciljeve i aktivnosti. Opšti ciljevi rada su podizanje opšteg nivoa znanja i informisanosti poljoprivrednih proizvođača radi:

1) povećanja prihoda na gazdinstvima;

2) osposobljavanja poljoprivrednika za uspešnije upravljanje gazdinstvom;

3) pomoći pri rešavanju problema u vezi sa proizvodnjom, ekonomskim i organizacionim pitanjima u vezi sa razvojem gazdinstva;

4) usmeravanja ruralnog razvoja lokalne zajednice;

5) očuvanja prirodnih resursa i životne sredine (održivi razvoj);

6) usmeravanja i usklađivanja proizvodnje sa zahtevima tržišta, kao i razvoja preduzetništva u poljoprivredi i na selu;

7) podsticanja u stvaranju organizacija poljoprivrednih proizvođača. Konsolidacija savetodavstva očekuje se primenom Zakona o obavljanju savetodavnih i stručnih poslova u oblasti poljoprivrede ("Službeni glasnik RS", broj 30/10), kao i donošenjem podzakonskih akata koji se odnose na uslove i način obavljanja savetodavnih poslova u poljoprivredi.

g) Ministarstva, agencije Vlade i regionalne institucije, agencije i fondovi

Prema Zakonu o ministarstvima ("Službeni glasnik RS", br. 65/08, 36/09 i 73/10), Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede (MPŠV) nadležno je za ruralni razvoj. Sektor za ruralni razvoj u okviru MPŠV bavi se politikom ruralnog razvoja u okviru razvoja strategija i programa poljoprivrede i ruralnog razvoja sa ciljem da se pristupi EU, ali takođe brine i o socijalnim aspektima i aspektima životne sredine u ruralnim oblastima.

EU je uspostavila Instrument za pretpristupnu pomoć (IPA) putem Uredbe Saveta (EZ) 1085/2005. Prema Uredbi o sprovođenju IPA (EZ) 718/2007, zemlja korisnik treba da obezbedi sistem upravljanja, praćenja i kontrole višegodišnjeg programa, uz jasnu podelu dužnosti i treba da uspostavi organe i tela koji će biti zaduženi za efikasno i efektivno sprovođenje.

Sprovođenje NPRR, ukoliko bi Republika Srbija stekla status zemlje kandidata, zahtevalo bi uspostavljanje operativne strukture za sprovođenje Nacionalnog programa za ruralni razvoj (IPARD program koji bi se finansirao iz IPA i nacionalnih fondova) koja bi se sadržala iz dva dela: Upravljačko telo (Managing authority) i Platna agencija (Paying agency).

Sektor za ruralni razvoj se priprema da postane telo koje će upravljati IPARD fondovima (Managing Authority) na osnovu Zakona o poljoprivredi i ruralnom razvoju ("Službeni glasnik RS", broj 41/09). Osim toga, pravila EU o upravljanju IPARD fondovima nalažu i uspostavljanje Agencije za plaćanja i Odbora za monitoring (Monitoring Committee). Autorizacija sistema treba da bude završena u što kraćem roku jer se očekuje da će Republika Srbija dobiti status kandidata, a samim tim će dobiti pristup pretpristupnim fondovima EU. Sistem za implementaciju IPARD fondova zahteva i stvaranje decentralizovanih struktura za rad sa lokalnim ruralnim zajednicama.

U okviru MPŠV, Sektor za ruralni razvoj je odgovoran za sprovođenje postojeće politike ruralnog razvoja. U okviru tog sektora, Odsek za planiranje i praćenje ruralnog razvoja sprovodi glavne funkcije koje se tiču programiranja za politiku ruralnog razvoja.

Ministarstvo ekonomije i regionalnog razvoja (MERR) ima programe regionalnog razvoja koji na osnovu kriterijuma ne/razvijenosti opština favorizuju slabije razvijene opštine koje bi se po pravilu mogle okarakterisati i kao pretežno ruralne. I pored mogućnosti da programi eksplicitno namenjeni regionalnom razvoju budu usklađeni sa programima ruralnog razvoja, postavlja se konceptualno pitanje razlike između programa regionalnog i ruralnog razvoja i pogleda na ta dva koncepta, iz uže gledano, nacionalnog konteksta, ili šire gledano, procesa pridruživanja EU u kojoj ovi koncepti ravnopravno koegzistiraju. Programi, ciljevi i aktivnosti sektora unutar ministarstva, posebno Sektora turizma, igraju značajnu ulogu i imaju veliki uticaj na ruralni razvoj i ruralnu populaciju.

Ministarstvo finansija je jedno od prvih ministarstava za koje je potrebno obezbediti adekvatno prepoznavanje multisektorske dimenzije koncepta ruralnog razvoja i neophodnosti koordinacije sredstava i institucija koje implementiraju programe ruralnog razvoja. Osim toga, ono je ključno za obezbeđivanje finansijske pomoći iz inostranstva. Sa aspekta ruralnog razvoja, posebno je važno da se u okviru ovog ministarstva procesuiraju EU fondovi podrške ruralnom razvoju i upravljanje programima prekogranične, transnacionalne i regionalne saradnje.

Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja. Sa aspekta ruralnog razvoja, posebno su značajni poslovi ovog ministarstva u odnosu na sistem zaštite i održivog razvoja prirodnih bogatstava, odnosno resursa (vazduha, voda, zemljišta, mineralnih sirovina, šuma, riba, divljih biljnih i životinjskih vrsta), i u vezi sa tim razvoj održivog turizma. Raspoložive informacije ukazuju na potrebu većeg angažovanja i uključivanja ovog Ministarstva u ruralni razvoj ubuduće.

Ministarstvo omladine i sporta je uočilo potrebu da se angažuje u ruralnim područjima, gde su nadležnosti ovog ministarstva značajne, pre svega zbog pomenutih demografskih karakteristika ruralnog područja, kao što su starenje stanovništva, migracija mladih, nezaposlenost, loša obrazovna struktura. Donošenjem Akcionog plana za sprovođenje Nacionalne strategije za mlade za period od 2009. do 2014. godine ("Službeni glasnik RS", broj 7/09), utvrđeni su ciljevi, mere, aktivnosti i indikatore koji su specifični za ruralne sredine, koji se realizuju u skladu sa utvrđenim nadležnostima. Ministarstvo omladine i sporta, u projektima koje sprovodi sa udruženjima i omladinskim organizacijama, a koji su usmereni na realizaciju ciljeva Nacionalne strategije za mlade, kao jedan od kriterijuma za odobravanje projekata, navodi da isti podstiču omladinski aktivizam u nedovoljno razvijenim sredinama.

Ministarstvo za telekomunikacije i informaciono društvo. U okviru mnogobrojnih nadležnosti ovog ministarstva osnovni pravci razvoja elektronskih komunikacija i u ruralnim oblastima, definisan i su Strategijom razvoja elektronskih komunikacija u Republici Srbiji od 2010. do 2020. godine ("Službeni glasnik RS", broj 68/10), koja ukazuje na potrebu uvođenja pilot projekata radi povećanja dostupnosti mreža elektronskih komunikacija. Ovi pilot projekti predstavljaju osnovu za obezbeđivanje širokopojasnog pristupa putem optičkih, bežičnih i satelitskih mreža do svih korisnika u Republici Srbiji. Dostupnost infrastrukture elektronskih komunikacija, omogućiće svim korisnicima pristup servisima elektronske uprave i drugim aplikacijama koje mogu značajno uticati na rast privrednog razvoja, tako da on bude konkurentan na nivou regiona i EU.

Pored navedenog u okviru delokruga rada ovog ministarstva, potrebno je napomenuti da razvoju ruralnih područja u Republici Srbiji značajno doprinosi obezbeđenje održivosti obavljanja poštanskih usluga iz domena univerzalne poštanske usluge. S tim u vezi, svi korisnici ostvaruju pravo na kvalitetnu univerzalnu poštansku uslugu koja se kontinuirano obavlja na celoj teritoriji, po pristupačnim cenama.

Ministarstvo rada i socijalne politike svojim politikama i strategijama delovanja usmereno je i na ruralna područja i ruralnu populaciju, pre svega u domenu populacione politike (starenje stanovništva, negativne stope priraštaja, visoka koncentracija izbegličkog i raseljenog stanovništva). Posebno treba imati u vidu delovanje Fonda za socijalne inovacije u kontekstu podrške procesu razvoja i reforme sistema socijalne zaštite, kao i primenu PROGRESS programa, koji je finansirala EU, a koji sadrži komponente socijalne inkluzije i zapošljavanja. U Strategiji razvoja socijalne zaštite ("Službeni glasnik RS", broj 108/05) se ne koristi termin: "ruralni razvoj" (niti srodni izrazi kao npr. seosko, poljoprivredno) kao jedan od prioriteta, niti se koristi termin koji bi upućivao da se strategija u bilo kom delu odnosi na ruralna područja. U navedenoj strategiji se koriste termini "lokalno", "regionalno" i sl. Istovremeno, s obzirom na svetsku ekonomsku krizu čije se posledice još više osećaju u nerazvijenim područjima Republike Srbije, ovo ministarstvo je pokrenulo akciju "Solidarnost" da bi identifikovalo građane kojima je ta pomoć najpotrebnija. Rezultati ove kampanje mogu u velikoj meri da doprinesu fokusiranju MPŠV u oblasti ruralnog razvoja.

U postojećim strateškim dokumentima Ministarstva prosvete, ne pominje se ruralna populacija kao jedan od prioriteta, niti se sagledava institucionalni značaj ovog ministarstva u kontekstu ruralnog razvoja ali je u postupku priprema Pravaca razvoja i strategije obrazovanja u kojima bi trebalo adekvatno obraditi i problematiku stalnog obrazovanja ruralne populacije i značaj srednjih poljoprivrednih škola kao dodatnu mogućnost za stručno obučavanje ruralne populacije, kao i značaj očuvanja osnovnih škola u ruralnim područjima kroz sagledavanje njihove multifunkcionalnosti. Ministarstvo prosvete, u okviru svojih nadležnosti vezanih za učenički i studentski standard, daje podršku obrazovanju učenika i studenata iz ruralnih područja.

Ministarstvo zdravlja je na osnovu Plana mreže zdravstvenih ustanova, normativa i standarda izvršilo organizaciju zdravstvene službe tako da ona bude dostupna svim građanima, ali se zdravstvena zaštita u ruralnim područjima ostvaruje u smanjenom obimu i sadržaju u odnosu na one koji se pružaju u gradskim sredinama.

Ministarstvo kulture nastoji da stvori novi kulturni ambijent i ponudu, i ostvari potreban okvir za postizanje uslova za razvoj umetničkog stvaralaštva i zaštitu svih oblika kulturnog nasleđa, a takođe i delovanje javnog, privatnog i nevladinog sektora. U okviru svojih nadležnosti, Ministarstvo kulture podržava najkvalitetnije projekte sa teritorije čitave Republike Srbije, u svim oblastima umetničkog i kulturnog stvaralaštva i kulturnog nasleđa, kao i projekte svih naroda i etničkih manjina koji tu žive. Isto tako, ovo ministarstvo nastoji da ostvari kvalitetnu međunarodnu saradnju, kako sa zemljama iz regiona i Evrope, tako i iz čitavog sveta. Sve te aktivnosti mogu u velikoj meri da doprinesu i ruralnom razvoju, podsticanjem umetničkog stvaralaštva i zaštitom i korišćenjem kulturnog nasleđa kroz održivi razvoj.

Ministarstvo za infrastrukturu obavlja poslove državne uprave u oblasti železničkog, drumskog, vodnog i vazdušnog saobraćaja. Imajući u vidu stanje infrastrukture u Republici Srbiji uopšte, a posebno tešku situaciju u ruralnim područjima, delovanje ovog ministarstva ima izuzetan značaj Ministarstvo za nauku i tehnološki razvoj. U kontekstu ruralnog razvoja, posebno su značajne investicije u kapitalnu opremu za naučna istraživanja kojima se jačaju kapaciteti za istraživanja u poljoprivredi, tehnološke inovacije, učešće u Sedmom okvirnom programu i drugi međunarodni programi i projekti.

Ministarstvo za državnu upravu i lokalnu samoupravu ključna je institucija za decentralizaciju nadležnosti i uspostavljanje autonomije lokalne samouprave. Uloga jedinica lokalne samouprave u ruralnom razvoju je veoma velika sa stanovišta stvaranja povoljnih uslova, na nivou lokalne samouprave, za razvoj i podizanje konkurentnosti poljoprivrednih gazdinstava, zaštitu životne sredine, diversifikaciju ekonomskih aktivnosti na selu kao za razvoj ruralne infrastrukture.

Ministarstvo za Nacionalni investicioni plan zamišljeno je kao pokretač privrednog razvoja Republike Srbije, snažna poluga za jačanje ekonomije, rast društvenog proizvoda, rast investicija i izvoza, smanjenje nezaposlenosti i poboljšanje životnog standarda. Ovi prioriteti Vlade mogu se postići samo većim investicijama u saobraćajnu i energetsku infrastrukturu, zdravstvo, obrazovanje, nauku i druge oblasti koje doprinose privrednom razvoju. Adekvatnim koordinisanjem politika i programa Ministarstvo za Nacionalni investicioni plan će omogućiti povećanje konkurentnosti privrede, ravnomerniji regionalni razvoj, smanjenje siromaštva i bolji standard svih građana. Iako ambiciozno zamišljen, Nacionalni investicioni plan (NIP) je pre svega finansijski mehanizam koji redistribuira sredstva. U jeku svetske ekonomske krize, sredstva planirana za Nacionalni investicioni plan (NIP) znatno su smanjena.

Nacionalna agencija za regionalni razvoj je pravni sledbenik Republičke agencije za razvoj malih i srednjih preduzeća i preduzetništva. Nacionalna agencija za regionalni razvoj osnovana je na osnovu Zakona o regionalnom razvoju ("Službeni glasnik RS", br. 51/09 i 30/10) i jedan je od nosilaca politike regionalnog razvoja. Cilj ove agencije je koordinacija rada regionalnih razvojnih agencija. Nacionalna agencija za regionalni razvoj učestvuje u sprovođenju politike regionalnog razvoja kroz pripremu, sprovođenje i nadgledanje razvojnih dokumenata i projekata. Pored Nacionalne agencije za regionalni razvoj, postoji i mreža od 15 regionalnih agencija koja pokriva 85% teritorije Republike Srbije.

Agencija za strana ulaganja i promociju izvoza (SIEPA) pomaže srpskim preduzećima da izvezu svoje proizvode i usluge i postanu konkurentnija na stranim tržištima. S druge strane, promovisanjem mogućnosti za ulaganja i pružanjem pomoći stranim investitorima da započnu poslovanje u Republici Srbiji, aktivno radi na otvaranju novih radnih mesta, pokretanju domaće privrede, transferu tehnologija i prenošenju novih znanja i veština. Agencija uspešno funkcioniše kao posebna organizacija Vlade i sve usluge koje pruža su besplatne. Radi povećanja izvoza organizuje nastup srpskih preduzeća na najprestižnijim međunarodnim sajmovima i pomaže pri uspostavljanju poslovnih kontakata i upoznavanju sa aktuelnim trendovima u različitim industrijama. Takođe, Agencija organizuje posete stranih preduzeća koja su zainteresovana da nađu poslovne partnere u Republici Srbiji i sa njima ostvare različite vidove saradnje. SIEPA aktivno pruža finansijsku pomoć domaćim preduzećima za realizovanje marketinških aktivnosti usmerenih ka stranim tržištima, uvođenje sistema kvaliteta i opšte unapređenje njihove konkurentnosti. Organizovanjem seminara, treninga i kurseva, Agencija pomaže domaćim izvoznim preduzećima da napreduju kako bi na najbolji način iskoristila poslovne šanse na stranim tržištima i ostvarila maksimalne rezultate.

Regionalne institucije, agencije i fondovi dati su u sledećoj tabeli:

Naziv institucije	Tip uticaja na državnu politiku	Participacija u strateškom odlučivanju
Regionalni nivo
Sekretarijat za poljoprivredu APV	partner centralne vlasti; donosilac odluka (za sopstvene programe)	Visoka
Pokrajinski sekretarijat za lokalnu samoupravu i međuopštinsku saradnju	partner centralne vlasti	Srednja
Pokrajinski sekretarijat za privredu	partner centralne vlasti; donosilac odluka (za sopstvene programe)	Visoka
Regionalne agencije i fondovi
Fond za razvoj Vojvodine	implementator	Niska
Regionalni zadružni savezi	socijalni partner	Niska
Regionalne razvojne agencije	Priprema i sprovođenje razvojnih dokumenata i lokalnih razvojnih planova	Srednja
Regionalne privredne komore	socijalni partner sa velikim uticajem na državnu politiku	Niska

d) Finansijske institucije

Finansijski kapital ruralnih područja u velikoj meri zavisi od razvijenosti finansijskog tržišta i njegove dostupnosti ruralnom stanovništvu. Uspostavljanje efikasnih finansijskih institucija i kreditnih mehanizama prilagođenih specifičnim potrebama ruralnog stanovništva i poljoprivredne proizvodnje, preduslov su za aktiviranje razvojnih potencijala ruralnih područja. Značajan pomak u razvoju ruralnog finansijskog tržišta u Republici Srbiji učinjen je 2005. godine uvođenjem poljoprivrednih kredita sa kamatnim stopama koje su beneficirane sredstvima agrarnog budžeta. Poslednjih godina, pojedine poslovne banke odobravaju specijalizovane kreditne linije namenjene poljoprivredi. Osim toga, programi razvojnih fondova usmereni su na podsticanje ulaganja u nerazvijena područja, MSP, agroindustriju i slične namene, čime su povećane mogućnosti aktiviranja ruralnih potencijala.

Finansiranje regionalnog/ruralnog razvoja je u nadležnosti:

1) Fonda za razvoj Republike Srbije;

2) specijalnih fondova iz državnog budžeta (Kancelarija za održivi razvoj nedovoljno razvijenih područja, uključujući i poljoprivredni budžet);

3) Fonda za razvoj APV;

4) Fonda za razvoj poljoprivrede APV;

5) Nacionalna agencija za regionalni razvoj;

6) Agencije za razvoj infrastrukture;

7) Nacionalnog investicionog plana;

8) lokalnih fondova (opštinski fondovi za razvoj poljoprivrede).

đ) Udruženja građana

Generalno, uloga UG u ruralnom razvoju značajno varira u pojedinim zemljama, a u nekim zemljama UG mreža efikasno izlazi u susret potrebama ruralnog stanovništva i artikuliše ih u različite forme svojih aktivnosti. U drugim zemljama njihov uticaj i prepoznatljivost u ruralnim zajednicama minorni su zbog malih kapaciteta i loše povezanosti. Sektor UG je u tranzicionim zemljama uglavnom aktivno uključen u proces ruralnog razvoja kao partner socijalno ugroženih kategorija stanovništva i u aktivnostima vezanim za zaštitu životne sredine.

Aktivnosti UG sektora vezane za ekonomski razvoj u Republici Srbiji počele su tokom devedesetih godina, kroz programe humanitarne pomoći izbeglicama. Njihovi projekti proširili su se potom na razvojnu pomoć i podršku siromašnijem lokalnom stanovništvu, čime je bila obuhvaćena i ruralna populacija. Iako većina UG i dalje zavisi isključivo od stranih donacija i fondova koji finansiraju njihove aktivnosti, one danas sarađuju i sa lokalnim vlastima i sa državnim institucijama. Državna administracija sve više ih tretira kao značajne partnere, pogotovo u realizaciji programa socijalne pomoći i smanjenja siromaštva.

U oblasti ruralnog razvoja UG su aktivna u oblasti zaštite životne sredine i promovisanja kulturno-istorijskog nasleđa, edukaciji i socijalnim problemima. Iako se mnoga UG deklarišu kao relevantne za ruralni razvoj, malo ih je sa konkretno implementiranim projektima u toj oblasti. Ruralno stanovništvo ih ne prepoznaje kao svoje relevantne partnere, jer nije dovoljno upoznato sa njihovim inicijativama i projektima.

6. Analize najvažnijih sektora u poljoprivredi

a) Sektorska analiza - mlekarstvo

Značaj i osnovni trendovi

Proizvodnja mleka u Republici Srbiji jedna je od najvažnijih poljoprivrednih grana bila u prošlosti, a sada i u budućnosti takođe bi trebalo da bude okosnica poljoprivrede i ruralnog razvoja Republike Srbije kao dela Zajedničke agrarne politike EU. Značaj ovog sektora ogleda se u tome što je proizvodnja mleka:

1) jedan od sektora sa najvećom vrednošću primarne proizvodnje od preko 500 miliona evra godišnje, koji se dodatno znano uvećava preradom;

2) sektor koji obuhvata preko 280 hiljada proizvođača i time značajno doprinosi ruralnom razvoju Republike Srbije;

3) sektor koji je usled količinski i nutritivno značajne potrošnje važan za prehrambenu sigurnost zemlje;

4) sektor koji je najzahtevniji po standardima koje treba ispuniti prilikom pristupanja EU i zato može biti jedna od najvećih prepreka priključenju poljoprivrede Republike Srbije ZPP;

5) sektor u kojem Republika Srbija ima znatne potencijale za dalji razvoj.

Tržišni lanac proizvodnje mleka

U sektoru proizvodnje, prerade i plasmana mleka i mlečnih prerađevina, i pored podsticaja tokom proteklih godina preko tržišnih i mera ruralnog razvoja, situacija je nezadovoljavajuća.

Novčano izdvajanje iz agrarnog budžeta za mere u mlekarstvu (u milionima RSD)
Mere/ godina	2004.	2005.	2006.	2007.	2008.	2009.
Tržišne mere	3.078.	3.194	2.348	1.406	1.294	402
Strukturalne mere	-	121	144.5	-	10,1	569

Tržišne mere - premije za mleko, izvozne subvencije
Mere ruralnog razvoja - podrška podizanju mlekarskih farmi, nabavka opreme (laktofriza i muzilica)

Obezbeđivanje inputa

Konkurentnost u proizvodnji mleka u velikoj meri zavisi od mogućnosti pristupa cenovno i kvalitetno konkurentnim inputima stočne hrane i kvalitetnih mlečnih grla i inputa vezanih za higijenu u proizvodnji i preradi.

Unapređenje ishrane mlečnih krava

Ishrana mlečnih krava u Republici Srbiji pretežno se zasniva na ishrani koncentrovanom hranom (4%), silažom i kabastom hranom (72%) i ispašom (24 %).

Nemogućnost značajnijeg korišćenja ispaše i proizvodnje zasnovane na kombinovanoj ili ishrani silažom i kabastom hranom karakteristična je za proizvodnju mleka u Republici Srbiji.

Iako postoji znanje o optimalnim rešenjima ishrane, koja su profitabilnija za proizvođača, ta znanja i mogućnosti često se ne koriste u dovoljnoj meri. Ponekad su razlozi nedostatak adekvatne mehanizacije i opreme, a ponekad nepostojanje transfera znanja.

Unapređenje proizvodnje koncentrovane stočne hrane

Proizvodnja koncentrovane stočne hrane u Republici Srbiji se karakteriše:

1) značajnim godišnjim oscilacijama u ceni i kvalitetu uzrokovanim:

(1) velikim međugodišnjim varijacijama u prinosima i površinama u ratarskoj proizvodnji,

(2) visokom carinskom zaštitom koja onemogućava snižavanje cene u godinama sa visokim cenama;

2) nekonkurentnim tržištem (proizvodnja, uvoz i prodaja) sojine sačme;

3) podizanjem kvaliteta prerade u poslednjih nekoliko godina, kroz značajne investicije od strane proizvođača koncentrovane stočne hrane;

4) velikim brojem malih proizvođača koji ne zadovoljavaju standarde i nemaju kontinuitet u kvalitetu.

Unapređenje rasnog sastava mlečnih grla

Očigledno je da je poslednjih godina unapređen rasni sastav mlečnih krava. To je posledica:

1) smanjenja broja grla, pri čemu se vrši odabir kvalitetnijih;

2) podsticaja proizvođača da gaje kvalitetna priplodna grla;

3) uvoza steonih junica tokom prethodnih nekoliko godina.

Trend unapređenja rasnog sastava dešava se kao reakcija na tržišne uslove privređivanja kada mali proizvođači smanjuju stada ostavljajući kvalitetnija grla (pretežno u centralnoj Republici Srbiji), a veliki proizvođači, koji imaju sredstva za ulaganje, da bi imali profitabilnu proizvodnju moraju da unaprede rasni sastav svog stada i to često čine uvozom (pretežno u APV).

Proizvodnja mleka

Glavni problemi u proizvodnji mleka jesu:

1) smanjenje broja mlečnih krava;

2) kvalitet mleka, naročito mikrobiološki parametri kvaliteta sirovog mleka (broj bakterija i somatskih ćelija), je ispod standarda EU;

3) neadekvatni uslovi na farmi po pitanju upravljanja proizvodnjom stočne hrane, zahteva u pogledu zdravlja i dobrobiti životinja i postupanja sa stajnjakom i odlaganje istog;

4) niska proizvodnja mleka po kravi, i slabo znanje i primena modernih tehnologija;

5) loša organizacija na farmama;

6) neadekvatan nivo prihoda i nizak nivo mogućnosti poljoprivredni proizvođača za investiranje.

Osnovni trendovi i karakteristike proizvodnje mleka u Republici Srbiji jesu:

1) proizvodnja mleka u Republici Srbiji u poslednjih šest godina nije se značajno menjala, tačnije količina proizvedenog mleka veća je za 0,5% u 2009. godini u odnosu na 2000. godinu;

2) pad proizvodnje je znatan u Centralnoj Srbiji dok u APV proizvodnja raste;

3) znatno je porastao otkup mleka u mlekarama (za 47% u odnosu na 2000. godinu);

4) stabilizacija otkupa i potrošnje mleka kroz mlekare na oko 825 miliona litara, izuzimajući 2006. godinu, kada su zbog prelaznih zaliha i nemogućnosti izvoza otkupljene manje količine;

5) znatno veće količine mleka otkupljuju se u ravničarskim nego u brdsko-planinskim predelima (87%/13%), a sličan indeks rasta otkupa postoji u mlekarama u oba predela;

6) pored smanjenja procentualnog učešća mleka koje se troši i prerađuje mimo mlekara, ovaj procenat je i dalje izuzetno visok i čini nešto ispod polovine ukupno proizvedenog mleka, što predstavlja znatnu otežavajuću okolnost prilikom kontrole bezbednosti i kvaliteta, ali i prilikom prilagođavanja;

7) ZAP;

8) broj proizvođača mleka koji predaju mleko mlekarama smanjen je za preko dva i po puta u odnosu na 2000. godinu iako se povećava otkup, što znači da se znatno povećava veličina farmi od kojih se mleko otkupljuje, što je posledica tržišnih uslova privređivanja, ali i politike određenih mlekara da ne otkupljuju mleko sa malih farmi;

Broj proizvođača mleka i prosečna proizvodnja po proizvođaču u periodu od 2000 do 2008. godine
Godina	2000.	2001.	2002.	2003.	2004.	2005.	2006.	2007.	2008.
Br. proizvođača	165.000	155.000	140.000	135.000	125.000	92.857	62.679	65.534	71.000
Prosečna proizvodnja mleka po farmeru koji predaje mleko mlekari	9,18	10,63	13,66	14,40	16,68	20,84	30,65	34,05	31,56

9) postoji znatna sezonalnost tokom godine u otkupu mleka izazvana prelaskom na zimski način ishrane (sušnog leta) i nedovoljne ishrane koncentrovanom hranom, što ima za posledicu neravnomeran otkup mleka u svim mesecima tokom cele godine, a koji se javlja usled nedostatka ugovorene proizvodnje i usitnjene proizvodnje (tada veliki broj farmera koji imaju mali broj grla ne predaje mleko mlekarama već ga prerađuje u domaćinstvu za sopstvene potrebe i potrebe pijaca, a pošto 80% proizvođača mleka poseduje od od jedan do tri grla, a pri tome prodaju mleko mlekari, dolazi do znatnog pada otkupa);

Uslovi proizvodnje mleka unapređeni su podizanjem modernih objekata za držanje stoke i proizvodnju mleka, ali je i dalje najveći deo proizvodnje koja se otkupljuje kroz mlekare, a naročito one van sistema kontrole neuslovno, ne samo po pitanju higijene, nego i profitabilnosti zbog značajnih gubitaka koji se javljaju usled neadekvatnih uslova držanja muznih grla.

Povećanje proizvodnje mleka

Povećanje proizvodnje može se ostvariti prvenstveno povećanjem cenovne i kvalitetne konkurentnosti mleka i mlečnih proizvoda koje će s jedne strane sniziti cenu, a s druge strane ispuniti kvalitetne norme za izvoz i time omogućiti povećanje tražnje i naročito izvoza.

Domaća potrošnja zavisi od kupovne moći građana i cene mleka i mlečnih proizvoda. Izvoz mleka proizvedenog u Republici Srbiji limitiran je na region u okviru CEFTA ugovora zbog:

1) neispunjavanja standarda kvaliteta i bezbednosti hrane za izvoz na druga tržišta;

2) nezainteresovanosti mlekara za izvoz jer ostvaruju bolju cenu na domaćem tržištu;

3) cenovne nekonkurentnosti proizvoda od mleka i pored cenovne konkurentnosti u otkupu mleka.

Unapređenje zdravstvene bezbednosti i kvaliteta mleka na farmama

Kvalitet proizvedenog mleka veoma zaostaje za kvalitetom u EU i trenutno samo oko 40% mleka se nalazi u ekstra ili I klasi koja je dozvoljena pravilima EU. Gubici zbog nepoboljšanja kvaliteta mleka posledica su:

1) mlekarska industrija nije u mogućnosti da razvija visokovredne proizvode;

2) ne postoji odbrana od konkurencije iz uvoza;

3) nemogućnost izvoza.

Prerada mleka

Glavni problemi u preradi mleka su:

1) većina mlekara je srednjeg prerađivačkog kapaciteta;

2) od ukupnog broja mlekara, oko 10% mlekara ima visok prerađivački kapacitet i one čine 90% ukupnog prerađivačkog kapaciteta;

3) neadekvatna primena standarda u mlekarama malog i srednjeg prerađivačkog kapaciteta;

4) nepostojanje sabirnih mesta koja ispunjavaju neophodne higijenske i sanitarne standarde.

U Republici Srbiji trenutno radi 201 mlekara iako je broj registrovanih mlekara mnogo veći. Najveći deo su srednje mlekare, dok na velike industrijske mlekare otpada nešto više od 10% ukupnog broja mlekara. Međutim, i pored tog velikog učešća u brojnom stanju malih zanatskih mlekara, one u stvari pokrivaju svega 4% instalisanih preradnih kapaciteta, dok srednje mlekare pokrivaju oko 6% instalisanih prerađivačkih kapaciteta prerade mleka. U isto vreme velike industrijske mlekare zahvataju 90% prerađivačkih kapaciteta.

Iskorišćenost kapaciteta iznosi oko 60%, ali se može očekivati da će doći do smanjenja broja mlekara, i opstajaće one koje su svojim obimom i/ili kvalitetom proizvoda u stanju da ostvare profit koji će im omogućiti da imaju dovoljno sredstava za prilagođavanje standardima EU i tako opstanu na tržištu.

U Republici Srbiji je registrovano samo 270 objekata za preradu mleka u domaćinstvu.

Udeo u tržištu pojedinih mlekara u Republici Srbiji
N	Mlekara	Udeo u tržištu otkupa mleka
1	Danube food groups (tri mlekare)	47,40%
	Imlek, Impaz i Zemun	31,20%
	Novosadska mlekara	8,20%
	Mlekara, Subotica	8,00%
2	Mlekara, Šabac	5,80%
3	Somboled	5,40%
4	Mlekoprodukt, Zrenjanin	3,90%
5	Ostale	35,7%

Cene

Analiza cena mleka u Republici Srbiji pokazuje neuspeh tržišta da obezbedi pravilnu distribuciju dohotka:

1) otkupne cene mleka u Republici Srbiji najniže su u celom regionu;

2) maloprodajne cene su najviše u regionu. Tako je maloprodajna cena sterilisanog mleka u Republici Srbiji za nekoliko desetina procenata veća od cena u regionu, čak je cena mleka proizvođača iz Republike Srbije niža u regionu nego u Republici Srbiji;

3) velika je razlika između najniže i najviše otkupne cene mleka;

4) trend povećanja maloprodajne cene mleka znatno je veći od trenda povećanja otkupne cene mleka;

5) postoji netržišna znatna razlika između cena u različitim regionima i među tipovima prodavnica i različitim proizvođačima.

Trgovina i marketing

Znatna količina mleka (oko 49%) koja se direktno koristi nalazi se van distribucije kroz trgovinske lance. Ovakvo mleko je jeftinije od mleka kupljenog u prodavnici, bogatije je mlečnim mastima, ali je po pravilu manje kvalitetno po pitanju higijene i njegovo korišćenje u nepasterizovanom stanju često izaziva bolesti. Neophodno je smanjiti direktno korišćenje nepasterizovanog mleka, što se može postići:

1) izgradnjom tržišta mleka koje će smanjiti cene prerade;

2) pojačanom kontrolom u sprovođenju zakona vezanih za bezbednost hrane;

3) edukacijom i podizanjem nivoa svesti o štetnosti korišćenja nekontrolisanog mleka.

Trgovina mlekom i mlečnim proizvodima je ograničena usled poteškoća u transportu, naročito svežeg mleka. Ta činjenica daje mogućnost lokalnim mlekarama da u prodaji mleka zauzmu deo tržišta prikupljajući mleko od lokalnih proizvođača, pasterizujući ga i prodajući u lokalnim prodavnicama, koje obično nemaju sve neophodne uslove za adekvatno čuvanje mleka. Iako je evidentno da će male mlekare sve teže da posluju, u ovom trenutku je značajno da one pokrivaju ovaj deo tržišta iz razloga što velike kuće nisu zainteresovane da organizuju prodaju na udaljenijim tržištima, naročito pasterizovanog mleka,.

Vrednosti uvoza i izvoza u stalnom su porastu, ali uvoz raste bržim tempom od izvoza. Potpisivanjem sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju, ovi trendovi će se verovatno još više ubrzati usled spuštanja carina na uvoz proizvoda poreklom iz EU. Pošto najveći deo uvoza dolazi upravo iz zemalja EU, očekivanja su da će potrošači dobiti jeftinije proizvode, ali i da će se trgovinski saldo pogoršati.

Potrošnja

Iako potrošnja konstantno raste od 2000. godine i dalje je veoma mala. Tako je ukupna proizvodnja i potrošnja mleka po stanovniku u 2008. godini iznosila 207 l. Ovo je izuzetno malo u odnosu na zemlje EU i okruženja. Tako, na primer, Danska troši 897 l /glavi stanovnika, a Bugarska 283 l.

Osim male potrošnje, druga specifičnost potrošnje je izuzetno veliko učešće dugotrajnog mleka u ukupnoj potrošnji. U drugim zemljama pretežno se troši pasterizovano (kratkotrajno) mleko, a učešće dugotrajnog je samo nekoliko procenata. U Republici Srbiji, dugotrajno mleko čini 38% i konstantno raste. Tako je proizvodnja dugotrajnog mleka porasla za poslednjih 7 godina sa 53 miliona l na 105 miliona l, dok je kratkotrajnog potpuno ista. Razlog za ovakvu strukturu potrošnje je poslovna strategija kompanije koja ima 47% u otkupu mleka, a 85% u proizvodnji dugotrajnog mleka, jer je zainteresovana da proizvodi i promoviše dugotrajno mleko.

b) Sektorska analiza - žitarice

Značaj i osnovni trendovi

Najveća površina poljoprivrednog zemljišta u Republici Srbiji koristi se za proizvodnju žitarica. Ova proizvodnja (pšenica, ječam, raž, ovas, kukuruz, proso i sirak) obično zauzima oko 60% ukupno zasejanih površina. Kukuruz je najzastupljenija kultura sa preko 1,2 miliona zasejanih ha, dok je pšenica odmah iza njega sa oko pola miliona. Razlozi za ovolike zasejane površine su:

1) znatne domaće potrebe kako za hlebnim brašnom, tako i za kukuruzom kao inputom u proizvodnji mesa i mleka;

2) nizak nivo potrebnih ulaganja u proizvodnju, mehanizacija, radna snaga;

3) razvijenost tržišnih lanaca i obezbeđen otkup;

4) mala ulaganja za čuvanje na sopstvenim imanjima, koja omogućavaju veliku potrošnju kod malih poljoprivrednika koji proizvode hranu za sopstvene i lokalne potrebe;

5) povoljni klimatski uslovi za ovu proizvodnju;

6) žitarice su dobar predusev.

Zbog velikih zasejanih površina žitarice su među sektorima sa najvećom vrednošću primarne proizvodnje od oko milijardu evra godišnje, koja se dodatno uvećava daljom preradom.

Tržišni lanac u proizvodnji i prodaji žitarica

Tržišni lanac kod žitarica je kratak i najčešće se završava na sopstvenom imanju, obližnjem mlinu ili fabrici stočne hrane. Male količine, oko 17% pšenice i 10% kukuruza, od ukupno proizvedenih količina u proteklih pet godina je izvezeno. Malo je inovacija u proizvodnji i prodaji, a cena ima izražen sezonski trend, zavisno od bilansnih potreba, cenovne i kvalitativne konkurentnosti. Tržišni lanac je znatno opterećen barter razmenom, koja uvodi dodatnu neizvesnost u raspodeli profita usled netransparentnog izražavanja cene u barter ugovorima. Promet je izuzetno velik kroz neformalne kanale prodaje, čime se, pored toga što se pravi nepravda prema onima koji posluju u legalnim tokovima, uskraćuje i znatan budžetski prihod.

Obezbeđivanje inputa

Znatan deo niskih prinosa u Republici Srbiji uslovljen je neadekvatnim inputom (cena i kvalitet), ali i zbog proizvođača jer ne koriste u potpunosti potencijal koji im se na tržištu nudi.

Domaćim sortama pšenice zasejane su gotovo sve površine u Republici Srbiji i praktično se na tržištu ne mogu pronaći sorte drugih proizvođača. Tržište Republike Srbije za proizvodnju pšenice relativno je malo (oko 250.000 ha pšenice zasejane deklarisanim semenom). Drugi deo problema u vezi sa korišćenjem inputa treba tražiti u običaju proizvođača da koriste nedeklarisano seme prilikom setve pšenice. Ovakvo seme koriste mali proizvođači koji se po pravilu proizvodnjom pšenice bave na ekstenzivan način (niska ulaganja/nizak prinos). U Republici Srbiji se koristi 50% ili više nedeklarisanog semena za setvu. Razlozi su sledeći:

1) visoka cena semena pšenice;

2) nizak kvalitet dorade semena pšenice.

Dodatni problem je i nedovoljno korišćenje mineralnih i stajskih đubriva, a posledica toga je smanjenje prinosa. Razlozi za smanjenu upotrebu mineralnih đubriva su sledeći:

1) rast cena đubriva koje ne prate rast cene finalnog proizvoda;

2) slabljenje platežne moći poljoprivrednika;

3) sumnja u kvalitet proizvedenog i distribuiranog đubriva.

Proizvodnja

Republika Srbija je značajan proizvođač žitarica na nivou Evrope i najveći regionalni proizvođač. Po zasejanim površinama pod kukuruzom na šestom mestu je u Evropi, a po pšenici na 12. mestu. Trendovi koji prate proizvodnju žitarica generalno su stabilni ukoliko izuzmemo smanjenje površina pod pšenicom, kao posledicu značajnog rasta zasejanih površina profitabilnim industrijskim kulturama (soja, suncokret, šećerna repa), kao i smanjenje podrške koju su uzgajivači pšenice tradicionalno dobijali od države.

Kukuruz se u Republici Srbiji   gaji prosečno na površini od oko 1.200.000 ha, sa prosečnim prinosom u prethodnih osam godina od oko 4,4 t/ha. Po proizvodnji kukuruza Republika Srbija zauzima 15. mesto u svetu. Prosečni prinosi pšenice su na nivou od 3,5 t/ha.

Međutim, po prosečnim prinosima žitarica Republika Srbija je na samom začelju Evrope. Naročito zabrinjava što je trend prinosa pšenice u padu u poslednjih 20 godina, za razliku od većine ostalih evropskih zemalja koje beleže povećanje prinosa.

Razloge za neadekvatne prinose u postojećim klimatskim i zemljišnim uslovima koje Republika Srbija ima za proizvodnju žitarica, treba tražiti u sledećem:

1) nedovoljno korišćenje inputa (đubrivo i zaštitna sredstva);

2) upotreba neadekvatne i zastarele mehanizacije;

3) nedostatak znanja o proizvodnji;

4) usled neizgrađenog tržišta zemljišta i velikog broja gazdinstava sa malim posedom, mnogi se odlučuju na setvu žitarica koristeći princip "malih ulaganja";

5) primena nepotpune agrotehnike, kao što je loša predsetvena priprema zemljišta, kašnjenje sa skidanjem useva kukuruza ili vađenjem repe, setva pšenice se obavlja kasno, na brzinu (petogodišnji prosek pokazuje da Republika Srbija samo 47% površina pšenice zaseje u optimalnom agrotehničkom roku).

Proizvodnjom žitarica obično se bave porodična gazdinstva (85% po RPG ili 82% po RSZ). Pšenica se seje na približno istim površinama u Centralnoj Srbiji i APV, ali s obzirom na to da su prosečni prinosi u APV nešto viši, distribucija proizvodnje po količini je 45% u Centralnoj Srbiji, a 55% u APV. Veće zasejane površine i prosečni prinosi kukuruza su u APV, gde se kukuruz uzgaja na površini od oko 660.000 ha, što čini 56% ukupno zasejane površine. Na pomenutoj površini u 2007. godini ostvareno je 68% ukupne proizvodnje kukuruza, dok je u Centralnoj Srbiji na površini od oko 542.000 ha ostvareno 32% od ukupne proizvodnje u Republici Srbiji.

Skladištenje i prerada

Kapacitet skladišta za žitarice je oko 3,65 miliona t i svakako nije ograničavajući faktor prijema tržišnih viškova pšenice, kukuruza i soje. Može se zaključiti da se žitarice svakog novog roda mogu uskladištiti uz prosečne prelazne zalihe. Najveći broj skladišnih kapaciteta, oko 71% od ukupnih, nalazi se na teritoriji APV. U Centralnoj Srbiji tržišni lanac je izrazito kratak i najčešće se završava već na samom gazdinstvu za ljudsku ili stočnu ishranu ili u obližnjem mlinu malog kapaciteta.

Po tipovima skladišta, u Republici Srbiji su zastupljeni uglavnom silosi, dok su 10,5% podna skladišta.

Godišnje se uskladišti oko 1.300.000 t pšenice, oko 300.000 t soje, a ostatak popunjava kukuruz. Skladištenje kukuruza uglavnom se vrši na privatnim poljoprivrednim gazdinstvima u objektima u kojima se kukuruz prirodno suši. Iako se količina veštački sušenog i uskladištenog kukuruza povećava, te količine su i dalje zanemarljive u odnosu na ukupne i često su ekvivalentne količinama koje se izvoze ili ih kupuju veće fabrike koncentrovane stočne hrane.

Cena

Poređenjem domaćih cena žitarica i cena na berzi u Budimpešti primetna je međusobna zavisnost koja se ogleda u tome da naše cene žitarica u principu prate budimpeštanske berzanske cene sa određenom, nevelikom vremenskom distancom.

Tržište služi da prenese informaciju potrošača o njihovoj spremnosti da plate za različite vrste i kvalitete proizvoda. Cena je ključ te informacije. Ako, međutim, ne postoji razlika u ceni plaćenoj za različite nivoe kvaliteta na nivou gazdinstva, onda poljoprivredni proizvođači neće imati podsticaj da pruže traženi kvalitet. Zato je važno vršiti, pored osnovnih, i ostale analize kvaliteta, kao i da se cena prilagodi kvalitativnim grupama. Tada će i proizvođači imati interes da proizvode kvalitetniju pšenicu.

Povećanje cene žitarica koje se dogodilo 2007. godine prvo je posle 1973. godine. Ovo povećanje je podiglo očekivanja proizvođača da će se taj trend nastaviti ili makar da će cene ostati na istom nivou. Razloge zbog kojih su povećane cene hrane može se podeliti u privremene/kratkotrajne (loše vreme, male zalihe i panika) i dugotrajnije (proizvodnja biogoriva i slab dolar), pa su shodno tome i predviđanja FAO i OECD da će se cena i dalje smanjivati, jer su kratkotrajni uzroci eliminisani, a takođe i dugotrajni idu u pravcu smanjenja cena.

Prodaja i trgovina

Republika Srbija ima dugu tradiciju prodajnih lanaca za žitarice, ali bitno različitih po kulturama (pšenica i kukuruz) i geografski (APV i Centralna Srbija).

	APV	Centralna Srbija
Pšenica	Gotovo sva količina se preda u mlin po žetvi na čuvanje ili se odmah proda. Proizvođači ulaze u barter aranžmane preko zadruga i dobar deo proizvodnje vraćaju za inpute. Proizvođači uskladištenjem odlučuju kome će prodati pšenicu jer je sistem uskladištenja napravljen da pšenica samo ulazi, ali ne i izlazi.	Većina požnjevene pšenice se uskladišti na imanjima i postepeno prodaje mlinovima. Proizvođači sami finansiraju proizvodnju i nisu ugovorno vezani. Proizvođači imaju mogućnost da zbog toga što nisu ugovorno vezani, svoje male količine obično skladište u kućnim skladištima, odlučuju kada će i kome prodati pšenicu.
Kukuruz	Znatno povećanje količina koje se veštački suše i skladište po žetvi.	Gotovo sve količine se skladište na imanjima i retko se vrši veštačko sušenje i skladištenje.
	Ne postoji praksa barter aranžmana, kao ni ugovaranja proizvodnje pre žetve, nego proizvođači sami finansiraju proizvodnju. Određenim količinama (oko 5% od ukupno proizvedenih količina) koje se otkupljuju od strane izvoznika i proizvođača stočne hrane, trguje se preko Produktne berze u Novom Sadu.

Jedan od osnovnih problema u trgovini pšenicom je netransparentno određivanje cene kroz barter aranžmane. Pariteti koji se određuju su vrednosni (semenska pšenica i đubrivo za merkantilnu pšenicu), a ne novčani, koji bi u sebi sadržavali i cenu kapitala, ali i dali mogućnost određivanja cene posle žetve. U takvim aranžmanima kupac se obezbeđuje visokim paritetima, pa često skrivena kamata iznosi nekoliko desetina procenata.

Republika Srbija retko uvozi pšenicu, osim u godinama kada proizvodnja ozbiljno podbaci u dve vezane godine, pa ne postoje prelazne zalihe (npr. 2004. godina). Glavno izvozno tržište su članice CEFTA sporazuma, gde se po pravilu svake godine izveze minimalno oko 100.000 t pšenice. Izvoz na tržište zemalja EU ne zavisi samo od cenovne konkurentnosti domaće pšenice nego i od potreba, tj. proizvodnje u EU. Tako se tokom 2007. godine izvezlo skoro 250.000 t na tržište EU, jer su zemlje članice EU imale znatne manjkove, dok 2008. godine nije bilo izvoza.

Prosečno zasejane površine pšenicom i izvoz/uvoz članica CEFTA 2006/07. ekonomske godine

Zemlja	Površina km2	Stanovnici	Prosečno zasejane površine (ha)	Izvoz pšenice u t	Uvoz pšenice u t
Albanija	28.748	3.581.655	132.000		200.000
BiH	51.209	3.842.537	114.000		150.000
Makedonija	25.713	2.071.210	115.000		150.000
Moldavija	33.843	4.431.570	320.000
Hrvatska	56.542	4.494.749	240.000	50.000
Crna Gora	13.812	620.145	15.000		50.000
Srbija	78.449	8.158.398	614.000	250.000*
UNMIK, Kosovo	10.912	1.989.000	78.000		100.000

* Pored zrna uračunate su i sve prerađevine.

S obzirom da Republika Srbija zauzima značajno mesto u proizvodnji kukuruza u godinama kada proizvodnja značajno premašuje domaće potrebe, izvoz kukuruza u ukupnom izvozu poljoprivrenih proizvoda Republike Srbije zauzima po količini prvo, a po vrednosti drugo, odnosno treće mesto. Najviše se izvozi u članice CEFTA, kako semenski tako i merkantilni kukuruz. U EU izvozimo uglavnom merkantilni kukuruz.

SSP i pridruživanju predviđeno je da za robu koja se iz EU uvozi u Republiku Srbiju carina bude 0% za: semensku i običnu tvrdu pšenicu, semensku običnu pšenicu, semensku i običnu raž, semenski i obični ovas i semenski ječam.

Potrošnja

Potrošnja žitarica beleži rast u svetskim razmerama, koji je posledica povećane tražnje usled promena u načinu ishrane stanovništva i razvoja industrije proizvodnje goriva iz žitarica.

Ukupna potrošnja u Republici Srbiji iznosi 1.600.000 t pšenice ili 133.000 t mesečno. Da bi tržište pšenice normalno funkcionisalo, tj. da tražnja i ponuda budu u ravnoteži, neophodne su i rezerve pšenice u najmanjem iznosu tromesečne potrošnje, što čini 400.000 t. Iz prethodnih podataka nameće se zaključak da je Republici Srbiji neophodna proizvodnja od minimum 2.000.000 t pšenice.

Za razliku od proizvodnje koja oscilira iz godine u godinu, potrošnja pšenice je ustaljena i sastoji se od potrošnje za novu setvu, stočnu hranu i ishranu stanovništva.

Domaća potrošnja kukuruza se kreće između 4,5 i 5,3 miliona t i sva potražnja se namiruje iz sopstvenih potreba.

v) Sektorska analiza - uljarice

Značaj i osnovni trendovi

Proizvodnja uljanih kultura u svetu se povećava iz godine u godinu, što je uslovljeno njihovom upotrebom u proizvodnji bioobnovljivih goriva, ali i povećanom upotrebom biljnih ulja u ishrani na račun životinjskih masti. Time proizvodnja ulja, pored već postojećeg višestrukog značaja u ishrani, dobija i sve veći značaj kao sirovina za proizvodnju energije u funkciji zaštite životne sredine, naročito iz sledećih razloga:

1) jestivo ulje je nutritivno važan činilac ishrane i prehrambene sigurnosti zemlje;

2) sojina i suncokretova sačma i pogače od uljanih kultura, kao visokoproteinsko hranivo, važan su sastojak stočne hrane i osnova za razvoj stočarstva, proizvodnje mesa i mleka;

3) proizvodnja biodizela na bazi uljarica značajna je razvojna šansa poljoprivrede i prerađivačke industrije, ali sa aspekta korišćenja, i važan činilac u zaštiti životne sredine;

4) hladno ceđeno ulje uljarica, a posebno uljane tikve, sve više je u upotrebi kao pomoćno lekovito sredstvo zbog svog vitaminskog sastava, što predstavlja i izvoznu šansu ovog sektora, jer je potražnja na evropskom tržištu u usponu.

Tržišni lanac u proizvodnji uljarica

Republika Srbija je među najvećim proizvođačima uljarica u Evropi - soje među prvih pet, a suncokreta među prvih sedam najvećih proizvođača. Uticaj tržišta uljarica u regionu (Ruska Federacija, Ukrajina, Rumunija, Bugarska i Mađarska) primetan je i kod nas, u smislu donošenja odluke o proizvodnji i formiranju cena.

Prema Registru poljoprivrednih gazdinstava, proizvodnjom soje u Republici Srbiji bavi se oko 26.000 porodičnih gazdinstava i oko 220 pravnih lica, proizvodnjom suncokreta oko 22.000 porodičnih gazdinstava i oko 190 pravnih lica. Kada je u pitanju proizvodnja uljane repice, zainteresovanost je i dalje mala - njome se bavi oko 660 porodičnih gazdinstava i oko 70 pravnih lica. Proizvodnja uljane tikve je tek u začetku i po evidenciji Registra poljoprivrednih gazdinstava broj fizičkih lica je oko 600, a broj pravnih svega osam.

Obezbeđivanje inputa

Važnu ulogu u proizvodnji svih ratarskih kultura ima odabir odgovarajuće sorte, odnosno hibrida, korišćenje deklarisanog semena za setvu, mineralnog đubriva i pesticida u preporučenim količinama. Proizvođači uljarica poštuju ove preporuke, s obzirom na to da su prinosi i kvalitet na evropskom nivou.

U sortimentu uglavnom preovlađuju hibridi domaćih selekcionih kuća, a poslednjih godina sve su prisutnije i strane sorte i hibridi, čiju proizvodnju organizuju domaći dorađivači, naročito dorađivači suncokreta, ali i uljane repice. Liberalizacijom uvoza prema SSP, carina na uvoz semenskog suncokreta je snižena sa početnih 20%, na 16% u 2009. godini, odnosno na 14% u 2010. godini, a na kraju prelaznog perioda (2014. godine) carina se svodi na 0%, što će dovesti do jačanja konkurencije u ovom sektoru i podizanja nivoa kvaliteta semenske robe. U proizvodnji soje zastupljene su isključivo domaće sorte i to bez genetičke modifikacije, u skladu sa Zakonom o genetički modifikovanim organizmima ("Službeni glasnik RS", broj 41/09). Kao i u većini zemalja i u Republici Srbiji proizvođači ne kupuju semena samooplodnih biljaka svake godine, nego vrše odabir iz sopstvene merkantilne proizvodnje.

Kao i kod ostalih kultura, jedan od ograničavajućih faktora rasta proizvodnje je korišćena količina đubriva, vreme primene i njegov kvalitet. Zato je neophodno unapređivati kvalitet, a đubrivo i ostale inpute u proizvodnji učiniti dostupnim za proizvođače.

Proizvodnja uljanih kultura

Ukupno posmatrano, trend proizvodnje i zasejanih površina je pozitivan. Primat ima suncokret, ali najznačajniji rast beleži proizvodnja soje i uljane repice. Interesovanje za gajenje suncokreta blago opada usled nepovoljnih klimatskih uslova poslednjih godina i nepredvidljivosti cene i politike. Prinos soje varira zavisno od stepena suše u periodu vegetacije. Uljana repica je izuzetno zahtevna u pogledu stepena vlage zemljišta u toku osnovne obrade i predsetvene pripreme. Ipak, pojavom sorti i hibrida na našem tržištu, koji omogućavaju kasniju setvu, odnosno bolje prezimljavanje, povećava se interesovanje za tu proizvodnju.

Proizvodnja soje se u Republici Srbiji od sredine prethodne decenije stalno povećavala (od 300.000 do 400.000 t), tako da su se u periodu od 2001. do 2009. godine površine pod ovom industrijskom biljkom ustalile na 130.000 do 150.000 ha, sa ostvarenim prinosom od 1,20 do 2,80 t/ha i godišnjom proizvodnjom ulja od 29.000 do 75.000 t.

Od 2005. godine, zbog negativnih trendova cena na svetskom tržištu i rasta cena kukuruza, kretanja u proizvodnji suncokreta dobijaju negativan trend, ne samo kod nas već i u zemljama okruženja. Proizvodnja suncokreta sa depresiranom cenom jestivog ulja i jakom konkurencijom u domaćoj i inostranoj ponudi ulja, teško pronalazi put do rešenja za povećanje proizvodnje. Poslednjih godina kreće se u granicama od 370.000 do 470.000 t (izuzetak je 2007. godina, kada je proizvedeno samo 250.000 t).

Uljana repica iz godine u godinu zauzima sve veće setvene površine u Republici Srbiji. Razlozi su rast proizvodnje biogoriva usled rasta cene nafte na svetskom tržištu i ciljeva koji su postavljeni u EU o korišćenju biogoriva. Time je povećano interesovanje za izvoz semena i sirovog ulja uljane repice u zemlje EU. Proizvodnja se kretala uglavnom od 3.000 do 8.000 t, a u periodu od 2007. do 2009. godine od 30.000 do 45.000 t.

U proizvodnji uljarica može se uočiti nekoliko novih trendova:

1) stabilizacija i rast proizvodnje soje, za razliku od osamdesetih i devedesetih godina, kada su prinosi i površine veoma varirale po godinama;

2) rast zasejanih površina pod uljanom repicom, ali i dalje male površine u poređenju sa zemljama EU;

3) trend rasta prosečnih prinosa, naročito soje;

4) trend smanjenja broja proizvođača suncokreta i povećanja prosečnih zasejanih površina po gazdinstvu.

Uljane kulture, a naročito suncokret, među retkim kulturama su kod kojih se u Republici Srbiji postižu veći prosečni prinosi od zemalja EU, usled duge tradicije i dobrih prirodnih uslova za proizvodnju. Ta činjenica se ipak ne odražava na celokupan proizvodno-prodajni lanac, pa iako imamo dobre prinose uz relativno mala ulaganja, nismo cenovno konkurentni u proizvodnji ulja. Prednosti koje se steknu u proizvodnji suncokreta gube se u preradi.

Proizvodnja soje i suncokreta pretežno se obavlja na porodičnim gazdinstvima: tako su 72% površina pod sojom i 77% pod suncokretom zasejala porodična gazdinstva. Obrnut odnos je u proizvodnji uljane repice. Svega 2.970 ha su obrađivala fizička lica (25%), a 8.867 ha pravna lica (75%). Razlog tome leži u specifičnim zahtevima mehanizacije.

Najveće površine pod uljanim kulturama su u APV (94%), jer su tu povoljniji klimatski i zemljišni uslovi, tu su smešteni i preradni kapaciteti, ali i sveukupna mreža dobavljača i otkupljivača. Takođe, u APV se beleži brži trend ukrupnjavanja površina nego u Centralnoj Srbiji, što pogoduje ratarskoj proizvodnji.

Skladištenje i prerada

Preradom uljarskih kultura bavi se devet industrijskih kapaciteta, koji se bave i organizovanom primarnom proizvodnjom.

Malih pogona za proizvodnju hladno ceđenih ulja, koji su i organizatori proizvodnje, ima ukupno osam. Pored ovih pogona, postoji i veliki broj ekstrudera u sastavu zadruga i poljoprivrednih preduzeća, koji se koriste za proizvodnju stočne hrane od soje za sopstvene potrebe.

S obzirom na to da poslednjih godina raste interesovanje za proizvodnju soje, javljaju se i tržni viškovi, koji se u toku godine stavljaju u promet na "Produktnoj berzi", u Novom Sadu.

Veliki industrijski kapaciteti uglavnom su locirani u APV - šest uljara, dok se u Centralnoj Srbije nalaze tri.

Kapaciteti za preradu koriste se alternativno, odnosno sedam uljara imaju mogućnosti za preradu soje, suncokreta i uljane repice naizmenično u toku proizvodne godine, dok dve uljare prerađuju samo soju. Ukupni instalisani preradni kapaciteti u Republici Srbiji, na osnovu podataka "Poslovne zajednice industrijskog bilja" iznose 918.000 t suncokreta, odnosno 745.000 t soje, odnosno 588.000 t uljane repice.

Prosečna iskorišćenost instalisanih preradnih kapaciteta poslednjih godina se kreće između 28,2% i 68,75%. Pad je zabeležen u 2007. godini zbog suše, kao i znatno smanjenih površina pod suncokretom.

Rast proizvodnje soje bio je praćen i rastom kapaciteta prerade, naročito na malim gazdinstvima i zadrugama koje su kupovale ekstrudere i same pripremale stočnu hranu. Neiskorišćenost preradnih kapaciteta za uljanu repicu nameće se u situaciji nepostojanja regulative u proizvodnji i prometu biodizela, koja će biti regulisana Zakonom o energetici ("Službeni glasnik RS", broj 84/04). Do tada će kapaciteti uljare "Victoria oil", Šid biti u funkciji proizvodnje jestivog ulja.

Otkup sirovine po kompanijama odvija se u skladu sa kapacitetima. Tako je u 2008. godini dve trećine proizvedene soje otkupila kompanija "Sojaprotein", Bečej, dok su u otkupu suncokreta dominirale tri kompanije - "Invej" Beograd (u čijem su sastavu uljare u Vrbasu i Somboru), "Victoria oil", Šid i "Dijamant", Zrenjanin.

Iako postoji veliki potencijal za proizvodnju ulja u Republici Srbiji i mada je Republika Srbija vrlo konkurentna u proizvodnji suncokreta i soje u odnosu na zemlje EU, ne uspevamo da budemo konkurentni i u proizvodnji ulja. Razloge treba tražiti u predimenzioniranim kapacitetima fabrika i očiglednom nedostatku dugoročne vizije novih vlasnika fabrika o poslovanju u sektoru uljarstva, koja bi morala da dovede do smanjenja troškova proizvodnje.

Cene

Otkupne cene uljarica formiraju se u odnosu na cene u regionu. Poslednjih godina, pri ugovaranju proizvodnje između uljara, podugovarača i primarnih proizvođača nema direktno istaknute otkupne cene, već isključivo pariteta na obezbeđenu količinu inputa za proizvodnju.

Cene se formiraju uzimajući u obzir procenjeni trend cena na međunarodnom tržištu i u okruženju, a najčešće prema mađarskim fjučersima za suncokret i uljanu repicu i čikaškim fjučersima za soju, kao i na osnovu procene roda u crnomorskom regionu za soju i suncokret (Rusija, Ukrajina, Rumunija, Bugarska), a u EU za uljanu repicu.

U toku otkupa dolazi do korekcije otkupnih cena i u skladu sa domaćom ponudom i potražnjom. Domaća prerađivačka industrija, zbog neisplativosti svoje proizvodnje, nije u stanju da odgovori povećanjem otkupnih cena u trenutku male ponude, u onoj meri kako bi to odgovaralo primarnim proizvođačima. Veliki broj posrednika između proizvođača i potrošača jestivog ulja dovodi do povećanja troškova u prometu, pa i do nezadovoljstva cenom krajnjih potrošača.

Trgovina i marketing

Proizvodnja uljarica u Republici Srbiji uglavnom se ugovara početkom kalendarske godine. Uljare sklapaju ugovore sa proizvođačima o zajedničkoj proizvodnji, kojima se proizvođači obavezuju da isporuče sirovinu, a za uzvrat mogu od da uljara dobiju, po paritetima, semenski materijal, mineralno đubrivo, zaštitna sredstva, pa čak i mehanizaciju. Ugovori su tipski, a uslovi su slični za sve uljare. Ipak, poslednjih godina je na sceni borba za popunjavanje kapaciteta, odnosno kupovinu što veće količine sirovine, pa se dešava da neka uljara ponudi i druge pogodnosti.

Ugovorena površina zavisi od kapaciteta fabrike. Tako najveće površine ugovara "Sojaprotein", Bečej, kao najveća fabrika za preradu soje na Balkanu, najveće površine pod suncokretom ugovaraju kompanije "Invej", Beograd, sa svojim fabrikama u Vrbasu i Somboru, "Dijamant", Zrenjanin i "Victoria oil", Šid, a najveće površine pod uljanom repicom "Victoria oil", Šid, kao naš jedini proizvođač biodizela.

Na osnovu vrednosti izvoza, može se konstatovati da su najvažniji izvozni proizvodi od uljarica zapravo sojino i suncokretovo ulje.

U 2009. godini izvezeno je sojinog ulja u količini od 33.177 t, čija je vrednost iznosila 28.232.332 US dolara, što je iznosilo 1,45% ukupnog agroizvoza. U istom periodu izvezeno je 75.742 t suncokretovog ulja, od čega 32.445 t rafinisanog, u vrednosti od 72.715.113 US dolara, odnosno 38.321.938 US dolara za rafinisano. Udeo suncokretovog ulja u vrednosti ukupnog agroizvoza iznosio je 3,74%.

Najvažniji uvozni proizvod od uljarica je uobičajeno sojina sačma. Tako je u 2009. godini uvezeno 26.625 t, u vrednosti od 12.780.115 US dolara, što je činilo 0,98% ukupnog agrouvoza.

Poslednjih godina (2006. i 2007.) primetan je i uvoz suncokretovog ulja. Ovo se dešava zbog dva razloga: prvi je umanjen rod suncokreta, koji je doveo do manje uposlenosti preradnih kapaciteta (za sirovo ulje), odnosno bescarinskog uvoza rafinisanog ulja odlukom države, a drugi je izazvan promenom vlasništva u nekim fabrikama i slabim radom sirovinske službe, koja nije uspela da organizuje ugovorenu proizvodnju.

Visoke otkupne cene soje i suncokreta u 2008. godini u odnosu na okruženje, pa i na cene gotovih proizvoda na međunarodnom tržištu, dovele su do uvoza zrna soje u 2009. godini sa južnoameričkog kontinenta u neuobičajenoj količini od 48.119 t, koji je doveo do nivelisanja cena sirovine za preradu. Iz istih razloga je došlo do uvoza zrna suncokreta u količini od 33.677 t. Tako je došlo do značajnog smanjenja uvoza sojine sačme (na polovinu) u odnosu na 2008. godinu, kada je on iznosio 52.409 t. Izvoz suncokretove sačme istovremeno je povećan u odnosu na 2008. godinu čak 147,5%.

Spoljna trgovina proizvodima od uljane repice nema finansijski značaj. Ipak treba napomenuti da izvoz ulja od uljane repice opada sa najavama otvaranja pogona za proizvodnju biodizela u našoj zemlji, pa se očekuje nastavak tog trenda.

Sojino ulje je proizvod koji se najviše izvozi u zemlje EU, i to najviše u Bugarsku, Italiju i Sloveniju, dok se rafinisano suncokretovo ulje najviše izvozi u zemlje CEFTA, i to iz razloga što su to naša tradicionalna tržišta, pretežno zemlje bivše SFRJ. Osvajanje novih tržišta tek predstoji, jer je naša cena uglavnom nekonkurentna na tržištu EU.

Kada je u pitanju uvoz sojine sačme, najvećim delom se uvozi iz Brazila i Argentine.

Potrošnja

Suncokretovo ulje je jedan od strateških proizvoda u pogledu prehrambene sigurnosti stanovništva. Posle konstantnog rasta potrošnje suncokretovog ulja došlo je do pada potrošnje u 2005. godini, kao posledica skoka cena jestivog ulja. Sa postepenim poboljšanjem standarda potrošnja se povećavala sve do pojave svetske ekonomske krize (2008), čije posledice trpi i naša ekonomija, pa i standard stanovništva.

Kada je u pitanju potrošnja proizvoda od soje, treba reći da je njen značaj upravo u širokoj upotrebi proizvoda njene prerade, od čega je najvažnija sojina sačma, koja predstavlja izuzetno važan izvor proteina u sastavu stočne hrane. Osim sačme, dobija se i sojino ulje, koje ima primenu u drugim vidovima prehrambene industrije - uljarska u proizvodnji margarina, konditorska, industrija gotove hrane, ali i u drugim granama industrije (hemijska). U navedenim vidovima prehrambene industrije nalaze primenu i sojin griz i brašno, dok se teksturati soje upotrebljavaju pretežno u mesnoj industriji.

Korišćenje ulja dobijenog od uljane repice nije rasprostranjena kod nas u prehrambene svrhe, osim kao dodatak u maloj meri u nekim prehrambenim proizvodima, uglavnom kao alternativa suncokretovom.

U porastu je primena repičinog ulja kao sirovine za proizvodnju biodizela, i to pre svega u EU, jer su tu i najpovoljniji klimatski uslovi za njeno gajenje, pa su i standardi za biodizel pravljeni na bazi uljane repice.

g) Sektorska analiza - proizvodnja mesa

Značaj i osnovni trendovi

Proizvodnja mesa u Republici Srbiji ima dugu tradiciju i neki od najvećih uspeha poljoprivrede Republike Srbije vezuju se upravo za proizvodnju mesa. Međutim, od velikog izvoza svinja pre Drugog svetskog rata ili izvoza govedine za vreme SFRJ mnogo toga se promenilo u strukturi i načinima proizvodnje, kao i funkcionisanju tržišta u Republici Srbiji. Promenila se i mapa proizvođača i potrošača u svetu.

Danas je proizvodnja mesa u Republici Srbiji prepuna strukturalnih problema i beleži konstantno negativne trendove već nekoliko decenija. Velikim delom nekonkurentna trenutna proizvodnja će se naći pred dodatnim izazovima usled predstojećih procesa liberalizacije u okviru SSP i STO.

Tržišni lanci u proizvodnji i prodaji mesa

Republika Srbija je najveći proizvođač, izvoznik i potrošač svih vrsta mesa u okviru CEFTA zemalja. Međutim, ta proizvodnja je mala u odnosu na proizvodnju u EU, pa je tako proizvodnja svinjskog mesa skoro sedam puta manja od proizvodnje u Danskoj, a govedarska proizvodnja je manja za skoro pet puta od proizvodnje u Holandiji. U pogledu zastupljenosti i produktivnosti, stočarstvo Republike Srbije se duže vremena odlikuje znatnim zaostajanjem u odnosu na većinu evropskih zemalja, koje se manifestuje malim učešćem broja uslovnih grla/ha poljoprivredne površine. Tako, na primer na 100 ha poljoprivredne površine ukupan broj uslovnih grla u Republici Srbiji u 2009. godini iznosi 30 grla, dok je u Italiji bio 78, Austriji 78, Švajcarskoj 96, Danskoj 172, Belgiji 275 i Holandiji 335.

Iako je proizvodnja svinjskog mesa količinski najveća, govedarstvo ima najveći udeo u ukupnoj stočarskoj proizvodnji u Republici Srbiji, zbog veće cene mesa i vrednosti grla, kao i zbog činjenice da mnoga grla služe za proizvodnju mleka.

Tržišni lanac u proizvodnji mesa u velikoj meri je neorganizovan i kratak, jer veliki deo proizvodnje završava na domaćinstvu ili na lokalnim tržištima - zvaničnim ili nezvaničnim. Najveći deo se ipak otkupljuje preko klanica, direktno ili preko posrednika, čime se lanac produžava i ostvaruje dodatna vrednost proizvoda. Male količine, bilo u formi polutki ili prerađevina izvoze se u CEFTA zemlje (pretežno Bosna i Hercegovina, Makedonija i Crna Gora). Osnovni razlog kratkog tržišnog lanca je što se značajan deo proizvodnje nalazi u rukama malih proizvođača, sa pretežno ekstenzivnom, ali cenovno konkurentnom proizvodnjom (praktično ne postoji cena koštanja živine koja šeta dvorištem ili svinje koja se hrani ostacima sa gazdinstva), gde na njih odlazi i značajan deo potrošnje, čime oduzimaju tržište robnim proizvođačima. Najveći deo proizvodnje mesa se ostvaruje kod porodičnih gazdinstava koji su robni proizvođači sa desetak junadi, stotinak svinja i ovaca ili hiljadu pilića u tovu. Takođe postoje i jako dobro organizovani veliki proizvođači koji gaje tovna grla na sopstvenim farmama i/ili u organizovanom tovu kod kooperanata. Generalno možemo razlikovati tri grupe proizvođača mesa, pa samim tim i različite proizvodno-prodajne tržišne lance, kao i različite prioritete politike:

Mali proizvođači za sopstvene potrebe	Robni proizvođači	Velike kompanijske farme
Ne učestvuju u zvaničnim kanalima prodaje mesa, već ga koriste za sopstvene potrebe ili male količine živih životinja ili mesa prodaju "od kuće". Važni za prehrambenu sigurnost, izuzetno opasni po pitanju bezbednosti hrane i širenja bolesti. Sa sve zahtevnijim standardima i kontrolama ova grupa će morati da donese odluku o zadržavanju proizvodnje i ulasku u zvanične kanale koji garantuju zdravstvenu bezbednost ili o napuštanju sektora.	Grupa proizvođača kod kojih se nalazi najveći deo proizvodnje, koji svoje proizvode najčešće prodaju registrovanim klanicama, bilo direktno ili preko posrednika. Uglavnom sami pripremaju hranu i bave se i ratarstvom i stočarstvom. Oni su najvažnija grupa i samim tim treba da budu prioritet agrarne politike i da im se omogući dalji rast.	Kompanije koje se bave proizvodnjom stočne hrane, preradom ili prodajom mesa teže da uspostave vertikalno povezivanje da bi umanjili tržišne i cenovne oscilacije karakteristične za proizvodnju mesa. Pored njih određene kompanije su u proizvodnji mesa videle svoju šansu za profit i pretežno kroz proces privatizacije došle do proizvodnih resursa.

Srednji robni proizvođači iako po tehnologiji i veličini farme zastaju za velikim kompanijama, a po ukupnom broju za malim proizvođačima, najznačajniji su iz ugla agrarne politike, jer se kod njih obavlja najveća proizvodnja u svim oblastima proizvodnje mesa - goveđeg, svinjskog, živinskog i jagnjećeg.

Obezbeđivanje inputa

Konkurentnost u proizvodnji mesa u velikoj meri uslovljena je mogućnostima pristupa kvalitetnoj stočnoj hrani i genetskom materijalu kao i inputima vezanim za higijenu i energiju, koji su u tesnoj vezi sa kvalitetom objekta u kom se obavlja proizvodnja.

Rasni sastav

Veliki deo problema u proizvodnji mesa upravo je u neadekvatnom rasnom sastavu osnovnog stada i matičnih jata kao rezultatu:

1) zatvorenosti tržišta za uvoz (prvo, usled sankcija, a zatim i vancarinskih barijera koje su rezultat pojava zoonoza u zemljama izvoznicama);

2) neadekvatnog selekcijskog rada, naročito u porodičnim gazdinstvima;

3) strukture proizvođača i teškoća koje su vezane za selekcijski rad na malom gazdinstvu;

4) nedostatka spoljne konkurencije usled visokih carina koje bi vršile pritisak na proizvođače za cenovno i kvalitetno konkurentnijom proizvodnjom.

Proizvodnja goveđeg mesa je bazirana najvećim delom na domaćem šarenom govečetu u tipu simentalca (56,6%) i simentalcu (25,3%), i manjim delom na govedima holštajn-frizijske rase (6,5%) i ostalih rasa i meleza (17,8%). Iako kvalitet domaćeg govečeta u tipu simentalca predstavlja snagu, a ne slabost naše proizvodnje mesa, uvozom u poslednje vreme pretežno simentalske rase došlo je do unapređenja rasnog sastava za obe proizvodne svrhe, međutim to unapređenje je pretežno ostalo na farmama uvoznicama i još se nije raširilo u ostatku populacije.

Rasni sastav svinja za priplod prvenstveno je (58%) zastupljen sa melezima F1 i F2 generacije plemenitih rasa. Pored meleza zastupljen je švedski landras (30 do 34%), veliki jorkšir (3 do 5%), hempšir, durok, domaća mesnata svinja i ostali landrasi (3%). Znači, preovlađuju plemenite rase i melezi svinja za proizvodnju mesa i masti, dok je udeo izrazito mesnatih rasa (hempšira, duroka i pijetrena) svega 3% i one se koriste kao terminalne rase za ukrštanje sa melezima F1 i F2 generacije radi dobijanja materijala za proizvodnju mesa. Karakteristično je da postoji veliki broj meleza iz neplanskih ukrštanja, kao i raznovrsnost genetskog materijala, ali u proseku je nizak nivo kada je u pitanju kvalitet tih grla. O stanju u planskoj selekciji na malim farmama govori podatak da je procenat veštačkog osemenjavanja ispod 15%.

Živinarska proizvodnja je visoko zavisna od uvoza genetskog materijala. Danas nemamo centar za živinarstvo koji bi bio nosilac tog sektora. Genetski potencijal roditeljskih jata u našoj zemlji koristi se neracionalno, iskorišćenost genetskog potencijala roditeljska jata lakog tipa je manje od 70%, a teškog tipa još manje. U komercijalne svrhe genetski potencijal hibrida koristi se na nivou od 80% za kokoške nosilje konzumnih jaja, a u proizvodnji brojlera 63%.

Postojeći rasni sastav ovaca u Republici Srbiji predstavlja ozbiljnu prepreku daljem unapređenju ovčarske proizvodnje. Najveći deo populacije naših ovaca činila je pramenka (80%), a ostatak cigaja i melezi pramenke sa produktivnijim inostranim rasama, u prvom redu sa virtemberškom rasom i il de fransom.

Koze se u većini slučajeva gaje ekstenzivno i to u brdsko-planinskim područjima, mada ima tendencija ka intenziviranju proizvodnje. U rasnom sastavu najviše je zastupljena koza balkanskog tipa (50%), razni tipovi meleza (oko 30%), domaća bela koza (15%), dok ostatak pripada sanskoj i alpino rasi. U našoj zemlji ne postoji jedinstven program genetskog unapređenja ovčarstva i kozarstva u smislu oplemenjivanja autohtone populacije i stvaranja preduslova za povećanje proizvodnje u prvom redu mesa, a u manjem stepenu u pravcu mleko-vuna, kada su u pitanju ovce, i smera mleko-meso, kada su u pitanju koze.

Ishrana

Republika Srbija je u velikoj meri konkurentna u proizvodnji žitarica i uljarica koje su osnova za stočarsku proizvodnju i takođe ima kvalitetne prirodne pašnjake. Međutim, pašnjaci bi trebalo da budu dostupni kroz izgrađenu infrastrukturu i obogaćeni đubrenjem i podsejavanjem, a proizvodnja koncentrovane stočne hrane od žitarica i uljarica treba da bude izbalansirana i obogaćena kvalitetnim dopunskim smešama. Odgajivačima se ostavlja izbor najoptimalnijeg rešenja. Dodatno kao probleme pri izboru koncentrovanih hraniva, odgajivači vide i u:

1) deklarisanju proizvoda (informacija o sadržaju sirovina, o energetskom sadržaju);

2) nedovoljnoj i neefikasnoj kontroli hraniva;

3) nedostatku nepristrasnog savetovanja o planiranju ishrane;

4) problemima sa rukovanjem stočnom hranom (skladištenje, transport, precizna ishrana) i sl.

Neiskorišćena mogućnost značajnijeg korišćenja ispaše i proizvodnje kabaste hrane i silaže karakteristika je proizvodnje u Republici Srbiji, naročito u govedarskoj i ovčarskoj proizvodnji.

Pored intenzivne, u našoj zemlji je zastupljena i poluintenzivna, pa i ekstenzivna proizvodnja mesa. Najčešće je to proizvodnja živine, ali i svinja. U ovim uslovima životinja najveći deo hrane nalazi u dvorištu, a kao dodatak dobija zrnevlje i manje količine kompletnih smeša.

Objekti i oprema

Bolje korišćenje energije, manji zahtevi za radnom snagom, lakše održavanje higijene, bolja iskorišćenost hraniva, smanjen nivo bolesti, samo su neke od prednosti koje imaju savremeni objekti za proizvodnju. Međutim, iako svesni svih tih prednosti, mnogi odgajivači usled nedostatka investicionog kapitala odlučuju se za tov u objektima koji ne zadovoljavaju osnovne standarde, čime povećavaju rizike, ali i minimiziraju troškove.

Brzina priključivanja EU i usvajanja standarda o dobrobiti životinja i zaštiti i očuvanju životne sredine, kao i zabrinutost lokalnih vlasti i građana za organizovanjem tova u naseljenim mestima, definisaće i brzinu izgradnje uslovnih objekata za tov. Država treba da bude katalizator ovih procesa tako što će u pravom momentu usvojiti zakonska rešenja koja se tiču standarda i podržati proizvođače u njihovoj nameri da izgrade objekte. Opštine treba da pomažu proizvođačima osnivanjem poljoprivrednih zona, izgradnjom infrastrukture, snižavanjem troškova za izdavanje naknada i dozvola, a ne da im budu kočničari u izgradnji odgovarajućih objekata.

Proizvodnja mesa

Cikličnost proizvodnje, cenovna nekonkurentnost u odnosu na proizvođače u EU (u gotovo svim vrstama proizvodnje mesa i kod većine proizvođača) i nemogućnost izvoza na tržište EU (makar kada su pikovi cena na nižim nivoima) osnovni su problemi proizvodnje mesa u Republici Srbiji u poslednje dve decenije.

Jedna od osnovnih karakteristika je velika cenovna i proizvodna cikličnost u proizvodnji mesa koja se javlja kao posledica neizgrađenih tržišnih lanaca zasnovanih na dugoročnim ugovorima.

* Izvor: RZS

Prerada mesa

Republika Srbija raspolaže sa velikim prerađivačkim kapacitetima u stočarskoj proizvodnji. Međutim, stepen iskorišćenosti se kreće daleko ispod projektovanih kapaciteta i većina ne ispunjava standarde koji se postavljaju za izvoz mesa, a mnoge od njih ni postojeće domaće standarde. Mali broj objekata je registrovan za izvoz, kako na tržište zemalja EU, tako i na tržište trećih zemalja.

Broj odobrenih objekata za klanje, rasecanje i preradu mesa
Vrsta objekta	Objekti (domaće tržište)	Objekti - izvoz (EU)	Objekti - izvoz (treće zemlje)
Klanice (crveno meso) - papkari	277	2	9
Klanice (živina)	31	-	-
Kombinovani objekti (klanje, rasecanje, prerada - crveno meso)	415	3	32
Kombinovani objekti (klanje, rasecanje, prerada - živina)	19	1	9
Prerada mesa i proizvodi od mesa	455	-	-
Prerada mesa - živina / proizvodi od mesa - živina	3	-	2
Prerada mesa divljači	8	-	1

Ovaj broj klanica sigurno nije daleko iznad potreba i nema sumnje da će se sa doslednijom primenom domaćih standarda i usvajanjem standarda EU njihov broj smanjiti.

Uvođenje standarda u objekte koji se bave hranom animalnog porekla je zakonska obaveza. Sistem koji se bazira na principima sistema HACCP (Hazard Analysis Critical Control Point) u skladu sa Zakonom o veterinarstvu ("Službeni glasnik RS", br. 91/04 i 30/10), pravno lice/preduzetnik, koji obavlja delatnost u objektima, koji se bavi hranom animalnog porekla, bio je u obavezi da uvede od 1. januara 2009. godine. Svako nesprovođenje ove i drugih zakonskih regulativa u ovoj oblasti s jedne strane stvara nepravdu prema onima koji je dosledno sprovode i stavlja ih u neravnopravan položaj, a s druge strane povećava rizik i trošak. Zato treba stalno ohrabrivati prerađivače na unapređenje tehnologije i proizvodnog procesa uspostavljanjem neophodnih standarda, kako s ciljem povećanja izvoza stočarskih proizvoda, tako i s ciljem zaštite potrošača na domaćem tržištu.

Veliki problem koji opterećuje klaničnu industriju i predstavlja usko grlo proizvodnje jeste uklanjanje klaničnog otpada i rešenje problema otpadnih voda. Klanični otpad razvrstan u tri SRM kategorije prihvataju svega tri postrojenja, pri čemu drugu kategoriju (sadržaj digestivnog trakta) ne uništava nijedno postrojenje, a takođe nijedno od postrojenja ne odvozi krv. Uzevši u obzir broj klanica u Republici Srbiji, rešavanje problema klaničnog otpada trebalo bi da bude među prioritetima pre svega zbog ugrožavanja zdravlja stanovništva i prirodnih resursa.

Trend stalnog porasta klanja i prerade u zvaničnim kanalima je pozitivan i treba učiniti sve da se nastavi i dodatno ubrza, jer se i dalje veliki deo prometa vrši nezvaničnim kanalima, što predstavlja znatno otežavajuću okolnost prilikom kontrole bezbednosti i kvaliteta i unosi nestabilnost i neekonomičnost u ukupnoj proizvodnji i preradi mesa, ali i pri prilagođavanju Zajedničkoj agrarnoj politici EU.

Osnovni problemi prerađivača stočarskih proizvoda ogledaju se pre svega u:

1) vrlo često izuzetno visokoj ceni, a generalno višoj ceni sirovina na domaćem tržištu u odnosu na EU;

2) tehnološkom zaostajanju i neispunjavanju međunarodnih standarda u proizvodnji (HACCP, ISO i drugih standarda);

3) nelegalnoj konkurenciji pri nabavci sirovina i prodaji mesa i prerađevina od mesa, usled:

(1) ilegalne trgovine od strane otkupljivača iz Crne Gore i Bosne i Hercegovine,

(2) uvoza mesa preko područja KiM i Bosne i Hercegovine, koje je proizvedeno u Latinskoj Americi (izvor: PKS),

(3) prodaje od kuće bez plaćanja dažbina, troškova kontrole i uvođenja standarda,

(4) sporo prilagođavanje uslovima tržišnog poslovanja i slab kapacitet upravljanja,

(5) neispunjavanje uslova za izvoz, što značajno smanjuje tržište.

Cene

Cena žive mere i mesa odslikava ponudu i tražnju na ovim tržištima, kao i sveukupan nivo razvoja i konkurencije na tim tržištima, strukturalne probleme na tržištu i kupovnu moć stanovništva.

Proizvodnja, cene svinja i svinjskog mesa u Srbiji u periodu od 2003. do 2009. godine u 000 t
Godina	Proizvodnja	Potrošnja	Maloprodajna cena din/kg	Cena tovnih svinja na pijaci din/kg	Učešće sirovine u maloprodajnoj ceni
2003	258.000	255.266	190,00	68,31	36%
2004	242.000	233.685	280,00	90,43	32%
2005	253.343	258.004	320,00	146,00	46%
2006	254.870	255.903	299,00	89,58	30%
2007	289.373	290.669	282,00	81,88	29%
2008	265.655	270.325	384,00	128,89	34%
2009	252.188	257.148	420,00	140,83	34%

Zato su osnovne karakteristike cena živih životinja i mesa:

1) velika cikličnost, naročito žive mere koja je kod nekih vrsta više izražena (žive svinje), a kod nekih manje (živina);

2) relativno mala cikličnost maloprodajnih cena mesa, jer dolazi do povećanja cena kada je trend žive mere u porastu, ali retkog smanjenja kada je u opadanju;

3) konstantan trend rasta maloprodajnih cena mesa;

4) postojanje izraženijih pikova nižih, ali i viših cena;

5) prosečna visina cena je u velikoj meri slična ceni u CEFTA regionu koji se u velikoj meri snabdevaju živom stokom iz Republike Srbije.

Trgovina i marketing

Neispunjenje osnovnih standarda bezbednosti, neorganizovanost otkupa, neusklađenost standarda kvaliteta, u većini godina cenovno nekonkurentna proizvodnja, kvalitetno nekonkurentna proizvodnja (osim određenih specifičnih proizvoda), nepoznavanje stranih tržišta, neki su od razloga što potencijal za izvoz koji postoji u tom sektoru nije iskorišćen.

Mogućnost plasmana mesa na strana tržišta postoji, ali je ograničen na određen broj zemalja, pre svega zbog neusklađivanja veterinarsko-sanitarnih propisa sa propisima u okruženju, ali i nedovoljne motivisanosti primarne proizvodnje za ulazak u komercijalnu proizvodnju. Izvoz je zastupljen na tržištima Bosna i Hercegovina, Crne Gore i Makedonije, dok Hrvatska ima velike potrebe za uvozom mesa, ali ovo tržište nije dostupno zbog neusklađenosti regulative i njene primene iz oblasti veterinarsko-sanitarnog nadzora.

Za razliku od drugih vrsta mesa, Republika Srbija ima odobrenu godišnju kvotu za izvoz junećeg mesa na tržište zemalja EU u visini od 9.175 t sa preferencijalnom stopom 20% od ukupne MFN carine EU. Ta kvota je smanjena sa nekadašnjih 9.975 t, koliko je iznosila od 2000. godine, zbog neispunjenja odobrene kvote u prethodnom periodu, kao i činjenice da je kvota bila odobrena za Republiku Srbiju i Crnu Goru kao zajedničku državu, pa je tu kvotu bilo neophodno raspodeliti na države članice. Stoga je izvoz junećeg mesa u zemlje EU u prethodnih nekoliko godina realizovan na tržištima Italije i Grčke, koje su inače zemlje u kojima je cena junetine visoka i čija tržišta zahtevaju specifičan kvalitet mesa. Izvoz junećeg mesa u zemlje EU je u periodu od 2003. do 2007. godine znatno je uvećan (preko tri puta), dok je na tržište CEFTA zemalja uvećan za gotovo sedam puta u istom periodu. Međutim u 2008. i 2009. godini došlo je do njegovog smanjenja u odnosu na 2007. godinu i u isto vreme je došlo do povećanja izvoza živih životinja, pre svega na tržište CEFTA zemalja. Pored pomenutih zemalja u koje srpski prerađivači i klaničari vrše izvoz junećeg mesa, u manjem obimu javlja se izvoz u afričke zemlje i zemlje Bliskog istoka.

Pored izvoza junećeg mesa, na tržište okolnih zemalja izvoze se u sve većem broju i živa grla (junad i telad), što je svakako značajna činjenica koja utiče na visinu proizvodnje mesa u Republici Srbiji. Tako je prema podacima Republičkog zavoda za statistiku izvoz živih grla povećan sa 1.432 grla 2006. na 19.604 grla 2007. godine, 2008. na 72.492 grla, a 2009. godine izvoz je iznosio 65.232 grla.

Potrošnja

Potrošnja mesa je u poređenju sa zemljama EU mala. Trend potrošnje mesa je u direktnoj zavisnosti sa kupovnom moći i cenom mesa. Stanovnici Republike Srbije prosečno godišnje troše oko 36 kg mesa, što je upola manje nego u EU, gde je prosečna potrošnja mesa 86,7 kg po stanovniku i po potrošnji mesa samo je Albanija iza naše zemlje.

d) Sektorska analiza - povrtarstvo

Značaj i osnovni trendovi

Republika Srbija ima povoljne uslove za gajenje većine povrtarskih kultura. Najviše se gaji srednje rano i srednje kasno povrće, mada postoje dobri uslovi i za rano i kasno gajenje određenih vrsta povrća. Zavisno od uslova i načina proizvodnje razvile su se: baštenska, njivska, intenzivna industrijska proizvodnja i proizvodnja povrća u zaštićenom prostoru. U strukturi ukupno zasejanih površina u Republici Srbiji, povrće učestvuje sa 9%, u ukupnoj vrednosti poljoporivredene proizvodnje učestvuje sa 11,31%, dok je u ukupnom izvozu poljoprivrednih proizvoda učešće povrća 9%.

Trendovi rasta proizvodnje za najveći broj kultura ukazuju da je ova proizvodnja dovoljno profitabilna, pa se mnogi odlučuju ili da prošire proizvodnju, ili da u nju uđu. Sve ovo ukazuje da je proizvodnja povrća važna u Republici Srbiji, jer ima svoju tradiciju, značajnu sadašnju proizvodnju i perspektivu u budućnosti.

Republika Srbija je regionalno najveći proizvođač povrća. Proizvodnja povrća u Republici Srbiji približno je jednaka ukupnoj proizvodnji povrća u zemljama regiona (CEFTA zemlje).

Povrtarstvo je jedna od najrazvijenijih i ekonomski najisplativijih grana u poljoprivredi. Za povrtarstvo je karakteristična raznolikost vrsta i načina proizvodnje. Mada je proizvodnja povrća u odnosu na potrebe i mogućnosti i dalje nedovoljna, povrće zauzima značajno mesto u proizvodnji, potrošnji i izvozu poljoprivrednih proizvoda.

Značaj ovog sektora ogleda se u tome što:

1) proizvodnja povrća na otvorenom polju može da obezbedi pet do osam puta veću vrednost proizvodnje u odnosu na ratarske kulture, odnosno 200 do 250 puta veću vrednost proizvodnje ako se povrće proizvodi u zaštićenom prostoru;

2) sektor obuhvata veliki broj individualnih proizvođača i time značajno doprinosi ruralnom razvoju zemlje;

3) povrtarstvo omogućuje intenzivno korišćenje zemljišta i smenu dve do tri vrste povrća u toku godine, uz primenu sistema za navodnjavanje na njivi i u zaštićenom prostoru;

4) proizvodnja u zaštićenom prostoru omogućava gajenje povrća tokom cele godine, a naročito u toku zime i ranog proleća, kada vlada deficit svežeg povrća. Time se postiže kontinuitet u snabdevanju tržišta svežim povrćem, što pozitivno utiče na pravilnu ishranu stanovništva, kao i na povećanje vrednosti proizvodnje i profita;

5) sektor koji je tesno povezan sa tržištem i prerađivačkom industrijom. Najveći broj vrsta povrća zahteva brzu prodaju i potrošnju ili preradu;

6) sektor koji ima značajan potencijal za izvoz svežih i prerađenih proizvoda, ukoliko se ispoštuju stroga pravila kontrole kvaliteta.

Tržišni lanac proizvodnje povrća

Prilagođavanje proizvođača na tržišnu privredu i izgradnja tržišnih lanaca odvija se usporeno.

Proizvodnja i promet povrća su, u najvećem delu, u rukama malih proizvođača koji nisu tržišno orijentisani. Proizvodnja je uglavnom usmerena na zadovoljavanje potreba sopstvenog domaćinstva i domaćeg tržišta. Najveći deo proizvedenog povrća proda se na zelenim i kvantaškim pijacama i preradi u industriji. U prodaji i otkupu poljoprivrednih proizvoda pijace učestvuju sa oko 35%.

Potrošači traže veći izbor, bolji kvalitet i sveže proizvode tokom cele godine, pa maloprodajni lanci supermarketa postaju sve popularniji kada je u pitanju nabavka svežeg povrća.

U poslednjih deset godina, došlo je do promena u sektoru povrća koje su uslovljene privatizacijom kombinata i preradnih kapaciteta, ukrupnjavanjem parcela na privatnim gazdinstvima, gašenjem velikog broja zemljoradničkih zadruga i trgovinskih preduzeća u društvenoj svojini i otvaranjem lanaca supermarketa. Uspostavljeni su novi tržišni lanci koji su u najvećoj meri bazirani na proizvodima sa privatnih gazdinstava, tržišnom određivanju cena, značajnom variranju cena i nepostojanju sigurnosti otkupa.

Nesrazmera između broja proizvođača povrća i veličine tržišta, često uslovljava nestabilnost i cikličnost u proizvodnji i cenama, a samim tim i nesigurnost za investiranje u sektor. I to je jedan od razloga zašto se struktura farmi relativno sporo menja.

Radi sigurnijeg snabdevanja svojih maloprodajnih objekata kvalitetnom sirovinom sa relativno konstantnim cenama, veliki maloprodajni lanci i prerađivači se često odlučuju da sami proizvode povrće. Na taj način oni kontrolišu tržište i implementaciju standarda i pripremaju se za nove tržišne uslove koje donose EU integracije. To ima negativne posledice na male proizvođače, koji su na ovaj način izuzeti iz najvećih prodajnih lanaca i osnovnih trgovinskih tokova, što značajno usporava uvođenje standarda na malim gazdinstvima.

Tržišni lanac svežeg voća i povrća nije izvozno orijentisan. Izvoz svežeg povrća je mali, zbog nemogućnosti da se obezbedi ujednačen kvalitet i dovoljna količina povrća za kontinuiranu isporuku. Osim navedenih, postoji i problem nepoznavanja načina funkcionisanja tržišta voća i povrća u EU.

Obezbeđivanje inputa

Kvalitetno seme, primena organskih i mineralnih đubriva, redovna zaštita protiv korova, bolesti i štetočina čine osnovu savremene proizvodnje povrća. Konkurentnost proizvodnje u velikoj meri zavisi od inputa, tj. od cene i kvaliteta semena i veštačkog đubriva. U Republici Srbiji se u okviru instituta i u saradnji sa poljoprivrednim fakultetima, proizvodi semenski materijal, međutim to je nedovoljno da bi se zadovoljile potrebe tržišta, pa se zato znatne količine semenskog materijala povrća uvoze, prvenstveno iz Holandije, a u manjoj meri iz Italije, Nemačke, Mađarske, Izraela i SAD.

Proizvodnja semenskog krompira je mala i nedovoljna za potrebe domaćeg tržišta, ali i pored toga ona opada, jer su troškovi proizvodnje, pregleda i atesta visoki, propisi o proizvodnji i kvalitetu strogi, a tržište nestabilno. Proizvodnja je sa 1.500 ha svedena na oko 500 ha.

Glavni problemi povrtarske proizvodnje jesu:

1) mali procenat proizvodnje u zatvorenom prostoru koji može da omogući dve do tri žetve godišnje;

2) 95% proizvodnje je koncentrisano na malim gazdinstvima (ne mogu da obezbede zadovoljavajući novo količina, kvaliteta i kontinuiteta proizvodnje);

3) mali broj udruženja i zadruga proizvođača;

4) nizak tehnološki nivo proizvodnje (tradicionalna proizvodnja, stare sorte, nepostojanje sistema za navodnjavanje, neadekvatna zaštita bilja, stara mehanizacija i i oprema za zaštitu bilja i žetvu);

5) nedostatak hladnjača - distributivni centri za obezbeđivanje dovoljnih količina svežeg povrća za domaće i strana tržišta;

6) nedostatak modernog pakovanja/ambalaže i mašina za sortiranje radi unapređenja izvoznih mogućnosti;

7) nedostatak razumevanja i sprovođenja EU standarda (GLOBAL GAP, HACCP) kao glavnih preduslova za obezbeđivanje povrtarskih proizvoda za domaće i strana tržišta;

8) slabo korišćenje biomase za grejanje plastenika i malo korišćenje termalne energije.

Proizvodnja povrća

Povrće se uzgaja na oko 281.000 ha, što predstavlja 9% od ukupnih površina oranica. U proizvodnji povrća najzastupljeniji su krompir (41%), kupus i kelj (15%), dinje i lubenice (10%), paradajz (9%), paprika (8%) i luk (6%).

Najveći deo površina pod povrćem je u vlasništvu malih poljoprivrednih gazdinstava. Na tim gazdinstvima najviše se gaje: paradajz, paprika, pasulj, kupus, lubenice i dinje, crni i beli luk, grašak i ostalo povrće. Ova proizvodnja je namenjena potrošnji u svežem stanju, domaćinstvu i industrijskoj preradi. Velika gazdinstva gaje povrće na oko 10.000 ha. Na ovim gazdinstvima najviše je zastupljen grašak (30%), paprika (9%) i pasulj (7%). Proizvodnja je namenjena prvenstveno industrijskoj preradi.

Za većinu povrtarskih kultura karakteristično je smanjenje površina koje su njima zasejane, ali je pozitivno što se, uprkos tome, proizvodnja održava na sličnom ili višem nivou. U periodu od 2000. do 2009. godine zabeleženo je smanjenje površina zasejanih povrćem za oko 9%, međutim, ukupan prinos povrća ima tendenciju rasta. Proizvodnja povrća u plastenicima i staklenicima i dalje je malo zastupljena, iako je vrednost proizvodnje po jedinici površine velika. U njima se najviše gaji paradajz (do 70% proizvedenih količina), a nešto manje krastavci (15 do 20%), paprika (10 do 15%) i zelena salata.

Ukupan prinos povrća ima tendenciju rasta, sa najvećim prinosom u 2006. godini. U 2003. i 2007. godini, beleži se veći pad proizvodnje zbog suše, koja je prouzrokovala znatno niže prinose u odnosu na prethodne godine. U 2007. godini postojao je pad proizvodnje za 20%, što ukazuje na i dalje veliku zavisnost proizvodnje od vremenskih uslova.

Proizvodnja krompira u Republici Srbiji uglavnom ima stihijski karakter. Nizak nivo znanja u nekim fazama proizvodnje i nedostatak sistema za navodnjavanje, prepuštaju proizvodnju klimatskim činiocima. Zato ova proizvodnja iz godine u godinu veoma oscilira. Prosečna površina pod krompirom u Republici Srbiji iznosi 86.000 ha, sa tendencijom opadanja po prosečnoj stopi od 2% godišnje. Prosečan prinos krompira iznosi 10 t/ha, što je za 42% manje u odnosu na ostvareni evropski prosek od 16,6 t/ha. Krompir se u našoj zemlji najviše troši za ljudsku ishranu, a samo oko 8% se preradi. Godišnja potrošnja krompira po stanovniku u Republici Srbiji je oko 38 kg.

Prosečna površina pod pasuljem u periodu od 2000. do 2009. godine iznosila je 23.700 ha, sa tendencijom pada po prosečnoj stopi od 1,8% godišnje. U strukturi ukupnih povrtarskih površina učestvuje sa 9%. Prosečan prinos pasulja kod nas iznosi 1,3 t/ha, što je neznatno manje u odnosu na evropski prosek od 1,5 t/ha. U strukturi evropske proizvodnje Republika Srbija učestvuje sa 4%, i nalazi se na šestom mestu. Godišnja potrošnja pasulja po stanovniku u Republici Srbiji je oko 5 kg, što nas svrstava u sam evropski vrh.

Prema količini ponude i potražnje paradajz je jedan od najznačajnijih sezonskih proizvoda u Republici Srbiji. Prosečna površina pod paradajzom u periodu od 2000. do 2009. godine iznosila je 20.700 ha, sa tendencijom neznatnog opadanja po prosečnoj stopi od 0,4% godišnje. U strukturi ukupnih površina pod povrćem učestvuje sa 9%. Prosečan prinos paradajza po ha iznosi 8,5 t, što je za oko 75% manje u odnosu na ostvareni evropski prosek od 34 t. U odnosu na prosečne prinose u zemljama iz kojih uvozimo paradajz, ovo je veoma nizak prinos. U strukturi evropske proizvodnje Republika Srbija učestvuje sa 0,8% i nalazi se na 14 mestu. Odnos našeg prosečnog prinosa i prosečnih prinosa u navedenim zemljama govori nam o stanju u proizvodnji paradajza kod nas. Najveće količine paradajza u Republici Srbiji i dalje se proizvode na otvorenom polju, gde je prinos u najvećoj meri uslovljen vremenskim prilikama. Veoma je rasprostranjena proizvodnja paradajza u improvizovanim plastenicima, koji ne mogu značajno da pospeše prinos, već jedino u određenoj meri mogu da zaštite proizvodnju od spoljnih uticaja. U poslednjih nekoliko godina povećava se proizvodnja u zaštićenom prostoru, što će pozitivno uticati na porast prinosa i povećanje ponude na domaćem tržištu.

Prosečna površina pod paprikom, u periodu od 2000. do 2009. godine, iznosi 19.370 ha, sa tendencijom neznatnog opadanja po prosečnoj stopi od 0,3% godišnje. U strukturi ukupnih površina pod povrćem učestvuje sa 8%. Prosečan prinos paprike iznosila je 7,8 t/ha, što je tri puta manje u odnosu na evropski prosek. U strukturi evropske proizvodnje Republika Srbija učestvuje sa 4,4% i nalazi se na sedmom mestu. Najveći deo naše proizvodnje paprike realizuje se kroz prodaju na zelenim i kvantaškim pijacama u Republici Srbiji. Veoma mali procenat se izveze ili upotrebi u domaćoj prerađivačkoj industriji. Mali obim prerade paprike u industriji rezultat je tradicije spremanja domaćeg ajvara i turšije u domaćinstvima.

Prosečna površina pod graškom, u periodu od 2000. do 2009. godine iznosila je 13.200 ha, sa tendencijom blagog opadanja. U strukturi ukupnih površina pod povrćem učestvuje sa 6%. Prinos graška prosečno iznosi 2,5 t/ha, što je za oko 70% manje u odnosu na ostvareni evropski prosek od 8,7 t/ha. U strukturi evropske proizvodnje Republika Srbija učestvuje sa 1,9% i nalazi se na 12 mestu. Domaća proizvodnja u potpunosti zadovoljava potrebe potrošača u Republici Srbiji.

Prosečna površina pod crnim lukom u Republici Srbiji, u periodu od 2000. do 2009. godine iznosila je 19.900 ha, sa tendencijom opadanja po prosečnoj stopi od 2% godišnje. U strukturi ukupnih povrtarskih površina učestvuje sa 8%. Prosečan prinos crnog luka je 6,4 t/ha, što je tri puta manje u odnosu na ostvareni evropski prosek. U strukturi evropske proizvodnje Republika Srbija učestvuje sa 1,6%.

Prosečna površina pod kupusom u Republici Srbiji, u periodu od 2000. do 2009. godine, iznosila je 21.600 ha, sa tendencijom opadanja po prosečnoj stopi od 1,2% godišnje. U strukturi ukupnih povrtarskih površina učestvuje sa 9%. Prosečan prinos kupusa iznosi 12,9 t/ha, što je za oko 70% manje u odnosu na evropski prosek. U strukturi evropske proizvodnje Republika Srbija učestvuje sa 2,4% i nalazi se na sedmom mestu.

Lubenice i dinje botanički spadaju u povrće, ali se zbog visokog sadržaja šećera i načina konzumiranja smatraju voćem. Obe ove povrtarske kulture su veoma omiljene i tražene na našem tržištu. Prosečna površina pod lubenicama i dinjama u Republici Srbiji, u periodu od 2000. do 2009. godine iznosila je 17.000 ha, sa blagom tendencijom opadanja. U strukturi ukupnih povrtarskih površina učestvuje sa 7%. Prosečan prinos lubenica iznosi 15 t/ha. Iako je prosečan prinos po ha ovih kultura u Republici Srbiji samo 4% niži od evropskog prosečnog prinosa, u odnosu na prosečne prinose u evropskim državama još je veoma nizak. Zahvaljujući dobroj potražnji za lubenicom i dinjom, ulaganja u ove proizvodnje u Republici Srbiji su značajna.

U Republici Srbiji se u manjim količinama gaji i ostalo povrće, koje se istovremeno manje konzumira i uglavnom uvozi, kao što su: brokoli, artičoke, različite vrste zelene salate, rukola, koktel paradajz, itd. Naši klimatski uslovi su dobri za gajenje i tih vrsta povrća. S obzirom na to da njihova potrošnja u svetu raste, povećanom domaćom proizvodnjom i nižim cenama smanjio bi se uvoz, a istovremeno i povećao izvoz.

Poslednjih godina beleži se povećana upotreba svežeg povrća u ishrani, pa su i zahtevi po pitanju kvaliteta i bezbednosti povrća posebno izraženi. S obzirom na to da je povrtarstvo vrlo intenzivna grana biljne proizvodnje, u kojoj se koriste velike količine mineralnih đubriva i pesticida, nameće se potreba za uvođenjem standarda kvaliteta. Jedan od osnovnih je GLOBAL GAP standard koji pokriva celokupan proces proizvodnje od predsetvenih radnji do berbe.

Jedna od opštih karakteristika srpske poljoprivrede je usitnjenost gazdinstava. Preko 90% gazdinstava obrađuje manje od 10 ha. Nosioci proizvodnje u povrtarstvu su mali proizvođači (95%), koji uglavnom nisu tržišno orijentisani i tu nastaju najveći problemi, jer nisu u mogućnosti da obezbede dovoljne količine, kontinuiranu isporuku i ujednačen kvalitet povrća. Zbog toga je za razvoj povrtarstva potrebno udruživanje.

Mala zastupljenost velikih gazdinstava koja se bave proizvodnjom povrća, posledica je nedostatka modernih mašina i opreme za mehanizovanu proizvodnju, posebno za berbu plodova. Učešće ljudskog rada je i dalje veliko, što proizvodnju nekih kultura (paprike, paradajza, kornišona), čini skupom i nerentabilnom. Nesigurnost plasmana proizvoda i ograničeno tržište, takođe su razlog tome.

Proizvodnja povrća ima izražen regionalni karakter i uslovljena je agroekološkim uslovima, razvijenošću prerađivačke industrije i tržištem svežeg povrća.

Prerada i skladištenje

Uloga prerađivačke industrije je da povrće koje nije moguće čuvati u skladištima preradi na način da se može čuvati i transportovati, čime se produžuje mogućnost njegovog korišćenja. Generalno, to se može uraditi smrzavanjem, sušenjem i toplom preradom (sterilizacija i pasterizacija).

Industrija prerade povrća u prethodnom periodu nije zabeležila značajne promene i u najvećem broju slučajeva njihova tehničko-tehnološka opremljenost je ispod traženih standarda za izvoz, pogotovo na tržište Evropske unije.

Kvalitet povrća i proizvoda od povrća je neujednačen, a asortiman proizvoda je skroman. Klasiranje i pakovanje svežeg povrća je još uvek slabo zastupljeno, pogotovo kad je reč o malim pakovanjima. Svežeg povrća, seckanog i pripremljenog za salatu skoro i da nema na tržištu, dok se u svetu tako pripremljeno povrće sve više traži.

Podaci o broju preduzeća koja se bave poljoprivrednom proizvodnjom i preradom, razlikuju se zavisno od izvora. Usvajanjem Zakona o bezbednosti hrane ("Službeni glasnik RS", broj 41/09) propisana je obaveza da svi subjekti u poslovanju hranom, tj. objekti za proizvodnju i promet hrane, moraju biti upisani u Centralni registar objekata koji se vodi u MPŠV, tako da će u narednom periodu od godinu dana biti formirana baza podataka.

Po podacima iz 2008. godine, u Republici Srbiji je registrovana 181 hladnjača za zamrzavanje i čuvanje voća i povrća, sa ukupnim kapacitetom od 608.000 t i 81 fabrika za toplu preradu i sušenje voća i povrća sa instalisanim kapacitetom od 565.000 t. Povrće se zamrzava, prerađuje i skladišti u 41 hladnjači i 61 fabrici za toplu preradu. Iskorišćenost kapaciteta je oko 50%. U periodu od 2005. do 2009. godine, koristeći podsticajna sredstva MPŠV, 116 hladnjača i fabrika za toplu preradu voća i povrća uvelo je HACCP i ISO 9001.

Kapacitete hladnjača i fabrika za preradu voća i povrća možemo podeliti u nekoliko grupa:

1) stare fabrike za preradu sa značajnim kapacitetima, ali i sa zastarelom tehnologijom;

2) privatizovane fabrike sa značajnim kapacitetima, koje je novi menadžment doveo u stanje da posluju profitabilno;

3) novoizgrađeni kapaciteti sa savremenom tehnologijom;

4) mali preradni kapaciteti u okviru gazdinstva (porodični posao).

Iako najveći rast proizvodnje imaju novootvoreni skladišni i preradni kapaciteti, ipak najveći deo tržišta otpada na drugu grupu, pa se ona može smatrati najznačajnijom.

Najznačajnije vrste povrća koje se prerađuju u industriji su: krompir, od koga se proizvodi zamrznuti pomfrit, čips i pire, paradajz (koncentrat, pire, sok i kečap), grašak (zamrznut, konzervisan) i paprika (pasterizovana, zamrznuta sušena, mlevena i ajvar). Drugi značajni proizvodi u prerađivačkoj industriji su pasterizovane i sušene pečurke, kiseli krastavci i zamrznuto povrće.

Značajniji rast vrednosti proizvodnje povrća teško će se ostvariti bez investicija u prerađivačku industriju.

Cene

Cene povrća se slobodno formiraju na tržištu, kao rezultat dogovora između otkupljivača i proizvođača. Usled velikog uticaja klimatskih faktora na poljoprivrednu proizvodnju, proizvedene količine povrća mogu znatno da variraju iz godine u godinu, što direktno utiče na otkupnu cenu povrća.

Za većinu povrtarskih kultura karakteristična je cikličnost ponude, jer je navika naših proizvođača da se pri planiranju proizvodnje opredeljuju jedino na osnovu postignute cene tokom prethodne sezone prodaje.

Cene variraju i u zavisnosti od mesta prodaje. U Republici Srbiji postoji tradicija kupovine na pijacama, međutim i između pojedinih pijaca postoje velike varijacije u ceni, što ukazuje na nedovoljnu razvijenost tržišnih informacija. U supermarketima postoje određene zavisnosti. Dobavljačka cena obično prati cenu na kvantaškoj pijaci, dok je prodajna cena u supermarketu približna ceni na zelenoj pijaci.

Na cene u sektoru voća i povrća u velikoj meri utiče i nedostatak uslovnih skladišnih i preradnih kapaciteta, koji bi mogli da povuku znatan deo proizvoda koje je moguće čuvati za kasniju prodaju ili preradu i time da utiču na ujednačavanje cene u toku godine.

Usled nedostatka skladišnih i preradnih kapaciteta i velike carinske zaštite, postoje izraženi pikovi kako niske, tako i visoke cene u toku godine, ali i po godinama.

Trgovina i marketing

Ukupan promet povrća ima trend rasta, s tim da je u periodu od 2006. do 2007. godine vrednost prodaje iz sopstvene proizvodnje preduzeća opadala, dok se vrednost otkupa konstantno povećavala. Ukupna vrednost prodaje povrća iz sopstvene proizvodnje preduzeća i zadruga i otkupa od individualnih gazdinstava u 2008. godini beležila je rast od 219% u odnosu na 2004. godinu. Vrednost prodaje povrća na pijacama 2008. u odnosu na 2007. godinu, u tekućim cenama, bila je veća je za 8,3%.

Svetsko tržište svežeg voća i povrća je izuzetno zahtevno i dobro organizovano, sa velikom konkurencijom, ali i velikom isplativošću. Zajedničko tržište EU voća i povrća formirano je Uredbom Saveta EU 1996. godine, kada su i doneti standardi za 35 proizvoda koji se konzumiraju u svežem stanju, kao i pravila kontrole kvaliteta svežeg voća i povrća. Da bi se izvozilo sveže povrće na ovo tržište, neophodno je krenuti od integralne proizvodnje, sa unapred pripremljenim planom, od zdravog i kvalitetnog semenskog materijala, kontrole upotrebe mineralnih đubriva i pesticida i dobro organizovane logistike i marketinga.

Republika Srbija ima šansu u izvozu povrća, što pokazuju dosadašnji izvozni rezultati, koji imaju trend porasta. EU je najveći kupac svežeg, zamrznutog, konzervisanog i sušenog povrća. U susedne zemlje se izvozi oko 30% povrća. Pored krompira, izvozi se dosta paprike i pečuraka. Republika Srbija ostvaruje pozitivan bilans spoljnotrgovinske razmene. Udeo izvoza povrća u ukupnom izvozu poljoprivrede je oko 9%. Udeo uvoza povrća u ukupnom uvozu poljoprivrede je oko 6%.

Najveći uvoz povrća je iz zemalja članica CEFTE, 43%, gde dominira uvoz iz Makedonije. Iz EU se uveze 31% ukupnog uvoza povrća. Vodeći uvoznici u Evropi su Holandija (zbog brojnih luka) i Nemačka (zbog veličine tržišta). Glavna izvozna tržišta povrća su EU 59%, zemlje CEFTE 30% i Ruska Federacija.

Kada je reč o smrznutom, sušenom i konzervisanom povrću, Republika Srbija ostvaruje pozitivan bilans spoljnotrgovinske razmene. Sveže povrće se više uvozi nego što se izvozi, što je pokazatelj da se koristi kao sirovina u prerađivačkoj industriji.

U izvozu konkurentni po kvalitetu su: konzervisan grašak, paprika smrznuta ili blanširana, pasulj konzervisan, ostalo povrće smrznuto ili blanširano, mešavine smrznutog povrća, crni luk, mlevena paprika, sušeno povrće i mešavine. Takođe, u izvozu konkurentni po ceni su: grašak, smrznut i konzervisan, ostalo smrznuto povrće, krompir za jelo, mešavine povrća, sokovi od povrća, mešavine sokova od voća i povrća, paprika drobljena ili mlevena i mešavine sušenog povrća.

Preduslovi za veći izvoz svežeg povrća su osnivanje udruženja proizvođača i otvaranje distributivnih centara, gde bi se povrće prikupljalo i pripremalo za tržište. Takvi centri bi trebalo da budu opremljeni opremom za pranje, kalibriranje, pakovanje i hlađenje, da primenjuju evropske standarde za ambalažu i transportna sredstva i da ostvare kontinuitet isporuke ugovorene količine propisanog kvaliteta, što zahteva savremenu tehnologiju proizvodnje (uravnoteženu raznolikost sorti, kombinaciju otvorenih i zatvorenih prostora).

Potrošnja

Bogatstvo hranljivih i zaštitnih materija čini povrće značajnim u ishrani ljudi. Posebna vrednost povrća je u visokom sadržaju biološki značajnih materija (vitamina, mineralnih materija i fitoncida).

Činjenice o nutritivnom, agronomskom i ekonomskom značaju povrća diktiraju razvoj ove proizvodnje u dva osnovna pravca:

1) gajenje povrća za svežu potrošnju;

2) gajenje povrća za preradu.

To će osigurati neophodnu dnevnu potrebu čoveka od 400 gr povrća, ali i znatne količine svežeg i prerađenog povrća za izvoz.

Prema podacima RZS, u 2009. godini povrće se najviše trošilo u svežem stanju, 135 kg po članu domaćinstva (od čega je 36,2 kg krompir), dok je potrošnja zamrznutog i prerađenog povrća znatno manja.

đ) Sektorska analiza - voćarstvo

Značaj i osnovni trendovi

Voćarstvo je jedna od najproduktivnijih poljoprivrednih grana. Zahvaljujući velikom broju voćnih vrsta, omogućeno je korišćenje brojnih lokacija i područja sa veoma različitim zemljišnim i klimatskim uslovima za voćarsku proizvodnju, pa samim tim i zemljišta slabijih fizičkih, hemijskih i drugih osobina, kao i zemljišta na položajima sa većim nagibom.

Proizvodnja voća i prerađevina od voća može da bude veoma profitabilna i značajna izvozna grana. Međutim, da bi se to ostvarilo, potrebno je da se preduzmu mere u pravcu intenziviranja voćarske proizvodnje, kao i osavremenjavanja i specijalizacije prerađivačkih kapaciteta. Tržišno orjentisano voćarstvo može biti visokoprofitabilno samo ukoliko je tehnologija gajenja usklađena sa zahtevima tržišta.

Danas se u svetu, a sve više i kod nas, razvijaju:

1) proizvodnja voća kontrolisanog kvaliteta (od kontrole zemljišta do primene svih agrotehničkih mera);

2) integralna proizvodnja, gde se jasno propisuju pravila primene agrotehničkih mera za određeni region i voćnu vrstu;

3) organska proizvodnja voća.

Osnov svake proizvodnje voća jeste ostvarenje visokog prinosa i kvalitetnog proizvoda koji je bezbedan po zdravlje čoveka.

Glavna proizvodnja sadnog materijala u Republici Srbiji odvija se u Rasinskom okrugu. Najviše se proizvode sadnice vinove loze, jabuke, šljive, kruške, breskve i višnje, dok se sadnice ostalih voćnih vrsta proizvode u veoma malim količinama.

U Republici Srbiji se uglavnom proizvodi standardni, a u manjoj meri testirani i bezvirusni sertifikovani sadni materijal. Struktura zastupljenosti sorti proizvedenih voćnih sadnica trenutno je neodgovarajuća i to prvenstveno zbog otežane mogućnosti nabavke savremenih sorti (koje su uglavnom zaštićene - patentirane). Pored toga, veliki problem u proteklom periodu bio je i zdravstveno neispravan sadni materijal, što je negativno uticalo na veće intenziviranje voćarske proizvodnje, jer je loše stanje sadnog materijala uticalo na širenje različitih virusnih i bakterijskih oboljenja, kao što su šarka kod koštičavog voća (naročito šljive) i bakteriozna plamenjača kod jabučastog voća.

Glavni problemi u sektoru proizvodnje voća jesu:

1) proizvodnja je koncentrisana na malim gazdinstvima;

2) nizak tehnološki nivo proizvodnje (stari i tradicionalni voćnjaci i vinogradi, stare vrste, nepostojanje sistema za navodnjavanje, neadekvatna zaštita bilja, neadekvatna zaštita od grada, zastarela mehanizacija i oprema za zaštitu bilja i berbu);

3) proizvođači ne mogu da dostignu zadovoljavajući nivo kvantiteta i kvaliteta kako bi odgovorili tražnji velikih subjekata na tržištu;

4) neorganizovani farmeri tj. mali broj udruženja proizvođača i zadruga (radi zajedničkog plasmana proizvoda);

5) neadekvatan menadžment nakon berbe (mali broj hladnjača za smeštaj voća i ULO kapaciteta kao i zastareli produmi i oprema za proizvodnju vina).

Proizvodnja voća

Ukupna proizvodnja voća u Republici Srbiji u 2009. godini iznosila je 1.418.000 t. U 2007. godini, Republika Srbija je sa svojom ukupnom proizvodnjom voća od 1.356.000 t učestvovala sa 1,11% u svetskoj proizvodnji voća, odnosno sa 6,57% u odnosu na proizvodnju voća u EU. Najveći udeo u proizvodnji imaju maline koje učestvuju sa 15,2% u svetskoj proizvodnji, odnosno sa 65% u odnosu na proizvodnju u EU.

Površine pod voćnjacima u 2009. godini obuhvatale su 240.285 ha, što čini 4,71% ukupnih poljoprivrednih površina, odnosno 5,69% od obradivih površina u Republici Srbiji. Najveći procenat od ove površine pod kojom se nalaze voćni zasadi, tradicionalno je pod šljivama - 50%, zatim jabukama - 18% i višnjama - 7 % od ukupnog broja stabala11 svih voćnih vrsta u Republici Srbiji.

__________
11 Površine u Srbiji se statistički vode po broju stabala, što je suprotno logici, ali i standardima za praćenje proizvodnje u EU.

Voćarska proizvodnja se odvija uglavnom na malim parcelama koje su u individualnim sektoru i to čini oko 95% proizvodnje, dok je svega 5% proizvodnje ostalo u sastavu velikih kompleksa.

Karakteristično je i to da su u Republici Srbiji nekada postojali veliki poljoprivredni kombinati koji su se bavili proizvodnjom voća i povrća, kao što su PKB, PIK Bečej, Voćarske plantaže Boleč i drugi, ali su mnogi privatizovani.

Proizvodnja ima izražen regionalni karakter i uslovljena je agroekološkim uslovima, razvijenošću prerađivačke industrije i tržištem svežeg voća. Najveće površine pod voćnjacima nalaze se u Centralnoj Srbiji i čine 6,65% poljoprivrednog zemljišta, dok je u APV to svega 1%. Ipak, izdvojena su neka područja u Republici Srbiji, pa se zna da je najveća proizvodnja malina u zapadnom delu Republike Srbije, višanja u južnom delu Republike Srbije, dok se jabuke i šljive gaje na teritoriji cele Srbije.

Jabuka

Republika Srbija je značajan proizvođač jabuka. U strukturi ukupne proizvodnje pod voćem, jabuke učestvuju sa 20%, a po ukupnoj vrednosti proizvodnje voća u Republici Srbiji ova voćna vrsta se nalazi na četvrtom mestu, po statističkim podacima za 2009. godinu. Prosečna godišnja stopa rasta površina je 1%. Prosečan prinos jabuke u poslednjih pet godina iznosi 16 kg po stablu. Struktura zasada relativno je nepovoljna jer veliki deo čine stari i amortizovani zasadi, sa malom gustinom sadnje i prinosom od 11 kg po stablu, odnosno 6,6 t/ha, što je za 74% niže u odnosu na evropski prosek. Mali je broj novih, intenzivnih zasada jabuke, čija je gustina sadnje od 2.000 do 2.500 sadnica po ha, koji ostvare prinos od 32 do 40.000 t/ha. Najveći prosečan prinos jabuke u Evropi ima Slovenija - 49 t/ha. Iako ove podatke treba uzeti sa rezervom, činjenica je da je i dalje veliki deo površina u starim sistemima proizvodnje, koji nisu u stanju da daju velike prinose, kao i to da su zasadi (naročito u tradicionalnim proizvodnim regionima) podignuti u poslednjih petnaestak godina zasađeni na moderan način. U zasadima jabuke u Republici Srbiji vodeća sorta je ajdared sa 44%, zatim slede zlatni delišes sa 14%, crveni delišes sa 7,6%, greni smit sa 7,2%, dok su ostale sorte zastupljene u manjoj meri. U poslednjih nekoliko godina dolazi do izmena u sortimentu, tako da ajdared polako gubi primat i biva zamenjen nekim novim sortama i klonovima koji pripadaju grupi jesenjih sorti sa ranijim periodom sazrevanja, čime je proširen period berbe jabuke. U narednom periodu neophodno je menjati sortiment jabuke u korist letnjih sorata, koje ranije sazrevaju i na taj način ostvariti veći profit na tržištu. S obzirom na to da se radi o voćnoj vrsti koja ima dugu sezonu potrošnje, može se dobro čuvati, ima relativno pristupačnu cenu, postoje navike u potrošnji, očekuje se da će se proizvodnja u narednom periodu povećati.

Šljiva

U Republici Srbiji proizvodnja šljiva, kao i zasađene površine pod šljivama, zauzimaju prvo mesto u voćarskoj proizvodnji. Ukupan broj rodnih stabala u 2009. godini u Republici Srbiji iznosi 41,6 miliona (94% u Centralnoj Srbiji) sa tendencijom neznatnog opadanja po prosečnoj stopi od 0,2% godišnje. Prosečan prinos šljive u poslednjih pet godina iznosio je 14 kg po stablu. U poslednjih nekoliko godina sve je više modernih intenzivnih zasada šljive sa gustinom sadnje od 800 do 1.200 sadnica po ha, odnosno 14 t/ha. Međutim, veliki je broj starih, tradicionalno podignutih zasada, sa gustinom sadnje od oko 400 sadnica/ha i zastarelim sortimentom čiji je prinos oko 8 kg po sadnici, odnosno 3,3 t/ha, što je za 5,9 t niže u odnosu na ostvareni evropski prosek (najveći prosečan prinos u Evropi ima Slovenija sa preko 20 t/ha dok je prosek u EU 9,2 t/ha). U proizvodnji je veliki broj starih (oronulih) stabala, kao i šljivika koji su podignuti na neadekvatnom zemljištu usled čega su neredovne rodnosti i slabe produktivnosti. Sadašnja proizvodnja bi se uz savremenu agrotehniku i bolji sortiment mogla postići sa manjih površina nego što je to trenutno, čime bi se oslobodile površine za druge kulture. Iako u Republici Srbiji nema adekvatnih podataka o sortimentu, može se reći da se gaji veliki broj sorti, od autohtonih, čiji je tipičan predstavnik požegača, pa do onih najplemenitijih. Generalno gledano, struktura sortimenta prilično je nepovoljna jer se procenjuje da autohtone rakijske sorte učestvuju sa jednom polovinom, a one su izrazito oscilirajuće rodnosti i vrlo različitog, pa čak i lošeg kvaliteta ploda. U strukturi prerade šljive dominantno učešće ima proizvodnja rakije, jer se u rakiju preradi 75% ukupne proizvodnje šljiva. Prosečna proizvodnja rakije iznosi 44,8 miliona l sa tendencijom porasta po stopi od 2,9% godišnje. U suvu šljivu preradi se 3,4% ukupne proizvodnje, što je limitirano tržišnim potencijalima, odnosno tražnjom, kako na domaćem, tako i na međunarodnom tržištu. Prosečna proizvodnja suve šljive iznosi 4.300 t sa tendencijom povećanja po stopi od 2,3% godišnje. Ostali deo proizvedene šljive se preradi u pekmez, kao i druge proizvode od šljiva - džem, marmeladu, slatko i dr.

Višnja

Višnja je značajno i perspektivno voće, pre svega sa stanovišta izvoza na međunarodno tržište. Ova voćna vrsta nalazi se na trećem mestu po površinama pod voćem u Republici Srbiji, kao i po ukupnoj vrednosti proizvodnje voća. Prosečan broj rodnih stabala pod višnjom u Republici Srbiji iznosi 8,6 miliona, sa tendencijom blagog rasta po prosečnoj stopi od 1,6% godišnje. Prinos višnje po stablu u poslednjih pet godina u Republici Srbiji iznosi 10 kg po stablu, odnosno 8 do 10 t/ha (najveći prosečan prinos u Evropi ima Grčka sa 12 t/ha). U poslednjih pet godina prosečna proizvodnja višnje je na nivou od 88.000 t. U strukturi proizvodnje voća, višnja učestvuje sa 13,8%. Sortiment višnje je uglavnom prilagođen sortama koje se koriste za industrijsku preradu, a od sorti uglavnom dominira oblačinska višnja. Višnja predstavlja dobru sirovinu za našu prerađivačku industriju. Najveći deo se prerađuje kao zamrznuta višnja sa i bez koštice, konzervisana, kao i sok od višnje.

Malina

Republika Srbija je jedan od najvećih svetskih proizvođača maline, a najveće površine pod ovim voćem su u Zapadnoj Srbiji (Arilje, Požega, Užice, Ljubovija) gde se proizvodi oko 55% od ukupne proizvodnje, Severozapadna Srbija (Valjevo, Šabac, Osečina) sa 35% proizvodnje i Jugozapadna Srbija (Brus, Aleksandrovac i Kuršumlija). Iako su ulaganja pri podizanju zasada relativno visoka, uložena sredstva se brzo vraćaju, jer malina brzo stupa u rod, obilno i redovno rađa, a plodovi postižu visoku cenu na domaćem i inostranom tržištu. Jedna trećina svetske proizvodnje maline vrhunskog kvaliteta, proizvede se u Republici Srbiji. Ukupna površina pod malinom u 2009. godini u Republici Srbiji iznosila je 15.000 ha i u strukturi površina pod voćem učestvuje sa 6,2%. Prosečan prinos maline u poslednjih pet godina iznosio je 5,3 t/ha što je za 6% više u odnosu na ostvareni evropski prosek. Prosečna evropska proizvodnja maline iznosi 357.000 t.

Sortiment maline je uglavnom prilagođen sortama koje se koriste za industrijsku preradu, od sorti uglavnom dominiraju Vilamet i Miker. U našoj zemlji malina predstavlja najprofitabilniji izvozni artikal. Od ukupno proizvedene količine malina u Republici Srbiji, veoma mali deo odlazi na domaće tržište kao sveža malina, dok se najveći deo prerađuje u zamrznutu malinu (rolend, griz, blok, bruh, original) i kao takav izvozi. Sveža malina se veoma malo izvozi. Malina se najviše izvozi u zemlje EU (Nemačka, Francuska, Holandija, Austrija, Italija), a od zemalja u okruženju najveći izvoz je u Bosnu i Hercegovinu i Hrvatsku. Republika Srbija izvozi oko 90% svoje proizvodnje.

Pored problema koji opterećuju voćarsku proizvodnju, trendovi rasta površina, prinosa i proizvodnje su generalno pozitivni. Eliminisanjem ili smanjenjem problema kao što su: nizak nivo primenjene tehnologije, tradicionalizam u proizvodnji koji sprečava primenu novih tehnologija, nedovoljne površine pod zalivnim sistemima za navodnjavanje, mali udeo integralne i organske proizvodnje, zastarela mehanizacija, mali procenat osiguranih useva, male površine pod sistemima za protivgradnu zaštitu, loša organizovanost proizvođača u asocijacije i zadruge, zastareo sortiment - trendovi bi bili još pozitivniji i time doprineli bogatstvu proizvođača i prerađivača.

Prerada i skladištenje

Prerada voća predstavlja veliki industrijski potencijal. Po podacima iz 2008. godine, voće se zamrzava i skladišti u 118 hladnjača, a zajedno sa povrćem, u još 20 hladnjača. Ukupan instalisani kapacitet hladne prerade je 303.315 t, od čega se koristi 218.368 t. Trenutno, 49 hladnjača imaju ili su u procesu uvođenja standarda ISO 9001 i HACCP.

Fabrika za toplu preradu voća i mešovitih koje prerađuju i voće i povrće ima 39, čija je iskorišćenost kapaciteta oko 50%.

Osim pomenutih, radi i 20 fabrika za proizvodnju sokova i koncentrata.

Znatan broj prerađivača ne funkcioniše ili poseduje opremu slabijeg kvaliteta, dok samo mali broj kompanija imaju visoku tehnologiju prerade.

Produžetak sezone svežeg voća ograničen je i mogućnostima skladištenja. Problem je što su postojeći kapaciteti neodgovarajući, sa zastarelim načinom čuvanja i bez klimatizacije, pa se javljaju veliki gubici. Od 118 hladnjača koliko ih je u Republici Srbiji, samo nekoliko ima moderne uslove skladištenja sa ULO (ultra low oxygen) tehnologijom. Ovakvih hladnjača ima samo desetak u Republici Srbiji, a potreban broj je znatno veći. Takođe, jedan deo preradnih kapaciteta još nema implementirane sisteme kvaliteta. Klasiranje i pakovanje svežeg voća je još slabo zastupljeno, pogotovo kad je reč o malim pakovanjima. Treba uvesti obavezu vođenja registra prerađivača i skladištara.

Cene

Cene voća se slobodno formiraju na tržištu kao rezultat dogovora između otkupljivača i proizvođača. Međutim, da bi se unapredili odnosi duž tržišnog lanaca, neophodno je doneti Pravilnik o otkupu i otkupnim mestima.

Usled velikog uticaja klimatskih faktora na poljoprivrednu proizvodnju, proizvedene količine voća mogu značajno da variraju iz godine u godinu, što direktno utiče na otkupnu cenu voća. Cene voća u Republici Srbiji beleže konstantan rast kao rezultat povećanog izvoza, visoke zaštite i sličnih trendova na međunarodnom tržištu.

Osnovne karakteristike tržišta voća u Republici Srbiji jesu:

1) najveći deo proizvedenog voća prodaje se na kvantašima i zelenim pijacama ili se daje u otkup;

2) relativno je malo ugovorene proizvodnje za poznatog kupca;

3) proizvodnja je uglavnom usmerena ka izvozu, a ne ka potrebama domaćeg tržišta;

4) nedovoljno se vodi računa o zahtevima i potrebama kupaca. Naime, i dalje je nedovoljno prilagođena zahtevima kupaca;

5) loša je organizovanost proizvođača, kako u sveri proizvodnje, tako i u marketingu;

6) ne postoji spremnost da se usvoje nove ideje i tehnologije. Dominira tradicionalni način proizvodnje, a mlađi i školovani proizvođači lakše usvajaju nove ideje i tehnologije;

7) nije definisano šta možemo ponuditi tržištu. Kakav bi trebalo da bude kvalitet plodova i koje standarde je potrebno ispuniti. Još nismo harmonizovali i uskladili propise vezane za standard i kvalitet proizvoda, kao i odgovarajuće procedure za njihovo usvajanje;

8) proizvodi na tržištu nisu sortirani po obliku i veličini niti su pakovani na odgovarajući način;

9) nepostojanje veletrgovina i distributivnih centara i drugih mesta prodaje koji su opremljeni adekvatnim skladišnim kapacitetima.

Republika Srbija je neto izvoznik voća. Udeo izvoza voća i prerađevina u ukupnoj vrednosti izvoza poljoprivredno - prehrambenih proizvoda učestvuje sa oko 15,6%.

Na osnovu statističkih podataka ukupne proizvodnje voća i izvoza ukupne količine voća po podacima dobijenih sa carine (pivot tabele), u poslednjih pet godina se u proseku izveze 17,31% od proizvedenog voća (sveže, zamrznuto i sušeno), a ostalo se najvećim delom preradi u prerađevine od voća (sokove, džemove, marmelade, kompote i sl), proda na domaćem tržištu ili potroši u domaćinstvima.

U ukupnoj vrednosti izvoza voća po frakcijama, najveći udeo zauzima zamrznuto voće sa 80%, dok izvoz svežeg voća iznosi 16,6%. Samo 3,4% se odnosi na sušeno voće i prerađevine od voća. Najveći udeo u izvozu ima malina koja u ukupnom izvozu poljoprivrede učestvuje sa 16,34%.

U poslednjih nekoliko godina primećen je sve veći trend rasta izvoza svežeg voća. Najveći porast u izvozu svežeg voća zabeležen je kod jabuke.

Najveći izvoz našeg voća je na tržište EU gde se pre svega izvozi zamrznuto voće, a u prvom redu zamrznute maline, višnje i kupine. Naravno, tu su i CEFTA partneri, Bosna i Hercegovina, Makedonija, Hrvatska i Crna Gora, kao i Ruska Federacija koja se sve više otvara za ove proizvode iz naše zemlje (najveći prodor na ovo tržište je postignut sa svežim jabukama).

Sveže, zamrznuto i sušeno voće najviše se izvozi u Rusku Federaciju - 38%, Austriju - 16%, Bosna i Hercegovina - 14%, Nemačku - 6%, Holandiju - 4% i Rumuniju - 3% od ukupne vrednosti izvoza svežeg voća, dok za ostale zemlje ona iznosi 14% od vrednosti izvoza.

Po podacima iz 2009. godine, izvoz svežeg voća po voćnim vrstama i po zemljama je sledeći:

1) jabuka - Rusija 80,02%, Bosna i Hercegovina 7,32%, Crna Gora 6,24%, Nemačka 4,52% i dr;

2) kruška - Rusija 75,58%, Crna Gora 10,03%, Hrvatska 7,07% i dr;

3) breskva - Rusija 45,28%, Crna Gora 20,12%, Bosna i Hercegovina 15,34%, Rumunija 0,34%, Turska 2,56% i dr;

4) kajsija - Rusija 39,81%, Hrvatska 17,62%, Bosna i Hercegovina 9,23%, Crna Gora 8,46%, Rumunija 6,34% i dr;

5) trešnja - Rusija 92,12%, Crna Gora 6,94% i dr;

6) šljiva - Rusija 57,20%, Bosna i Hercegovina 15,35%, Bugarska 8,39%, Crna Gora 6,41%, Švajcarska 4,86% i dr;

7) jagoda - Rusija 86,68%, Crna Gora 7,18%, Rumunija 5,94% i dr.

I pored toga što je Republika Srbija veliki proizvođač voća, ono se i uvozi, naročito u zimskom periodu, i to uglavnom tropsko i suptropsko voće (banane, agrumi), ali i kontinentalno (jabuke, lešnik, badem, kajsije, kruške). Voće u ukupnom uvozu svih poljoprivrednih proizvoda učestvuje sa oko 15%. Najveći uvoz voća je iz zemalja CEFTA.

Potrošnja

Prosečna godišnja potrošnja voća po stanovniku je mala u poređenju sa evropskim zemljama. Ohrabrujući je trend porasta potrošnje svežeg voća kako po stanovniku, tako i po domaćinstvu. Prema podacima RZS, potrošnja voća po domaćinstvu u 2008. godini iznosila je 167,9 kg voća, od čega 33,9 kg jabuka, 24,3 kg banana, 22,2 kg agruma, 7,6 kg stonog grožđa i 79,9 kg ostalog voća. Ipak, u poređenju sa zemljama u okruženju ona je i dalje mala, a preporuka Svetske zdravstvene organizacije je da se dnevno unosi oko 400 gr, što na godišnjem nivou iznosi oko 146 kg.

Republika Srbija je veliki potrošač jabuka i prema podacima RZS ta voćna vrsta se nalazi na prvom mestu po potrošnji u domaćinstvu, u 2008. godini iznosila je 33,9 kg. Od koštičavog voća najveću potrošnju beleže breskve, nektarine i višnje, dok se ostalo voće troši u znatno manjoj meri. Potrošnja određenih voćnih vrsta je sezonskog karaktera, pa se jabuke i kruške tako najviše troše u zimskim mesecima, dok je potrošnja koštičavog voća vezana za letnji period (trešnje - maj, breskve - jun, kajsije i nektarine - jun, jul, avgust).

Najveći deo proizvedenog voća se preradi - hladna prerada ili zamrznuto voće je znatno zastupljenije od tople prerade, odnosno konzervisanog voća. Najviše se prerađuje koštičavo voće, znatno manje jabučasto i jagodasto, dok se jezgrasto prerađuje neznatno, odnosno koristi se kao zreli plodovi u neprerađenom stanju. Poslednjih godina primetan je veliki trend rasta potrošnje za industrijsku preradu od preko deset puta kod jabuka ili nekoliko puta u slučaju šljive. Jabuka se najčešće prerađuje u sok, dok više od 85% proizvedene šljive odlazi u rakiju, a ostalo se prerađuje u suvu šljivu, pekmez, kao i druge proizvode - džem, marmelada, slatko i dr. Pored ovih navedenih vrsta odličnu bazu za našu prerađivačku industriju predstavljaju i višnja koja se zamrzava ili prerađuje u sok, kao i malina koja se uglavnom zamrzava, ali je poslednjih godina primećen porast proizvodnje finalnih proizvoda od nje kao što je sok.

e) Sektorska analiza - vinogradarstvo i vinarstvo

Značaj i osnovni trendovi

Vinogradarsko-vinarski sektor u Republici Srbiji ima dugu tradiciju i trenutno neiskorišćen potencijal koji se ogleda u uspešnom gajenju vinove loze na siromašnim zemljištima u brdsko-planinskim područjima, a samim tim mogućnošću intenzivnijeg ruralnog razvoja tih oblasti. S druge strane, vino nije samo poljoprivredno-prehrambeni proizvod visoke nutritivne i lekovite vrednosti, već predstavlja i parametar kulturnog razvoja jedne zemlje.

Proizvodnja grožđa se pretežno obavlja na privatnim porodičnim posedima u okviru poljoprivrednih gazdinstava, sa izuzetkom desetak velikih vinarija (bivše društvene vinarije) koje imaju sopstvene vinograde.

Na teritoriji Republike Srbije je na osnovu statističkih podataka 1955. godine bilo oko 135.000 ha vinograda, da bi 2009. godine površine bile smanjene na oko 58.000 ha. Procenjuje se da su trenutne realne površine pod vinogradima znatno manje.

Do ove dugogodišnje tendencije opadanja proizvodnje grožđa i vina došlo je usled:

1) loših tržišnih uslova;

2) propadanja velikih vinarija koje su otkupljivale grožđe od malih proizvođača;

3) lošeg sortimenta vinove loze i dugogodišnje proizvodnje vina lošijeg kvaliteta;

4) nepostojanja jasne zakonske regulative u prethodnom periodu;

5) nepostojanja jasne kategorizacije kvaliteta vina i nedovoljno jasnog obeležavanja takvih vina u prethodnom periodu;

6) nepostojanja nedovoljno modernih preradnih kapaciteta;

7) lošeg imidža srpskih vina i nedovoljne medijske promocije;

8) povećanog uvoza jeftinog vina i grožđa iz Makedonije;

9) gubitka poverenja kupaca po pitanju kvaliteta i kontrole domaćih vina.

Potrošnja vina je takođe dugo bila u opadanju, ali je novim državnim merama i pojavom privatnih porodičnih vinarija manjeg kapaciteta koje proizvode visokokvalitetna vina, stanje delimično popravljeno i zapaža se postepeno povećanje proizvodnje vina sa geografskim poreklom, kao i potrošnja visokokvalitetnih vina.

Tržišni lanac proizvodnje grožđa i vina

Vinogradarstvo i vinarstvo u poslednjih nekoliko decenija beleže značajan pad, okarakterisan krčenjem vinograda i propadanjem velikih bivših društvenih vinarija. S druge strane postoji permanentno povećanje uvoza vina u rinfuzu iz Makedonije koje se puni i pakuje u Republici Srbiji. Pomoć ovom sektoru kroz tržišne i strukturalne mere je u prethodnom periodu bila zanemarljiva u odnosu na neophodnu podršku za pokretanje razvoja i obnovu vinogradarstva i vinarstva.

Obezbeđivanje inputa

Problemi u vinogradarskoj proizvodnji i eksploataciji vinograda često su posledica neodgovarajućeg kvaliteta sadnog materijala, neadekvatne primene đubriva, pripreme zemljišta, neadekvatnog navodnjavanja vinograda sa stonim sortama, nepostojanja klonova domaćih i autohtonih sorti i ostalo, što se negativno odražava na uspešnost ove proizvodnje.

Unapređenje podizanja proizvodnih vinograda

U periodu od 2005. do 2009. godine najviše vinograda sa naslonom podignuto je u sremskom, a zatim u zapadnomoravskom rejonu. Iako je nišavsko-južnomoravski rejon velike površine i potencijala, u prethodnom periodu je podignuto izuzetno malo vinograda. Slična situacija je u timočkom rejonu, gde postoji ogroman potencijal za proizvodnju crvenih vina. S obzirom na to da Republika Srbija uvozi prilične količine crvenog vina, pre svega iz Makedonije i Crne Gore, posebnu pažnju treba u agrarnoj politici posvetiti tim rejonima.

Proizvodnja grožđa

Proizvodnju grožđa u Republici Srbiji karakterišu:

1) neadekvatan sortiment i zapušteni vinogradi;

2) visoki troškovi proizvodnje;

3) usitnjenost parcela pod vinogradima i nemogućnost većeg obima podizanja vinograda usled usitnjenosti parcela;

4) visoka cenovna konkurentnost grožđa iz Makedonije;

5) nedostatak radne snage, pre svega za rezidbu i berbu, kao i nepovoljna starosna struktura proizvođača grožđa.

Iako podaci RZS iz 2009. godine pokazuju da u Republici Srbiji ima oko 58.000 ha pod vinovom lozom i oko 300.000.000 čokota, realne površine pod ovom kulturom znatno su manje i procenjuju se na oko 20.000 ha.

Distribucija grožđa se oslanja pre svega na velike vinarije kao što su A.D. "Vino Župa", A.D. "Rubin" i A.D. "Vršački vinogradi", koje otkupljuju grožđe različitog kvaliteta. Ostale vinarije otkupljuju manje količine grožđa uglavnom boljeg kvaliteta i proizvodnju vina zasnivaju uglavnom na sopstvenoj proizvodnji grožđa.

Vinogradarska proizvodnja je u velikoj meri uslovljena godišnjim klimatskim uslovima i varira od godine do godine oko prosečne vrednosti od 380.000 t grožđa (statistički podaci od 2001. do 2009. godine). S obzirom na to da je proizvodnja grožđa u Makedoniji mnogo jeftinija zbog boljih klimatskih i drugih uslova proizvodnje i manjeg obima zaštite, što utiče na nižu cenu grožđa, neke vinarije uvoze grožđe za dalju preradu, što negativno utiče na domaće proizvođače grožđa i doprinosi napuštanju vinogradarske proizvodnje u Republici Srbiji.

Prerada grožđa i proizvodnja vina

Proizvodnja vina u Republici Srbiji uslovljena je pre svega godišnjim klimatsko-meteorološkim uslovima, i na osnovu statističkih podataka (prosek od 2001. do 2009. godina) iznosi 172.253.556 l. S obzirom na to da je uobičajeni randman pri preradi grožđa 65 %, godišnje se preradi oko 265.000 t grožđa. Na osnovu evidentiranja proizvođača vina, procenjuje se da su podaci o preradi grožđa i proizvodnji vina manji u odnosu na statističke podatke.

Svetska proizvodnja i proizvodnja u regionu

Najveći proizvođač grožđa i vina u svetu je EU koja ima izvesne probleme sa viškom vina, usled čega je 2008. godine i pokrenuta korenita reforma regulacije tog sektora.

U poslednje dve decenije zapaža se izuzetna ekspanzija proizvodnje grožđa i vina u tzv. zemljama "Novog sveta", kao što su Argentina, Čile, SAD (Kalifornija), Australija, Južnoafrička Republika, Novi Zeland itd.

Nakon uspostavljanja slobodne trgovine, pomenute zemlje ostvaruju permanentan porast izvoza vina u EU, gde je i potrošnja vanevropskih vina u porastu. Iz tog razloga EU novom reformom podstiče krčenje vinograda iz kojih se na kraju dobija nekonkurentno vino, a raspodelu finansijskih sredstava vrši pojedinačno prema zemljama članicama.

Za Republiku Srbiju, najveći konkurent po pitanju proizvodnje vina u regionu je Makedonija, koja ima komparativne prednosti u proizvodnji grožđa i vina u odnosu na Republiku Srbiju u smislu povoljnijih agroklimatskih uslova, jeftinije radne snage, konkurentnije cene grožđa i vina i dr.

Iako Crna Gora ima relativno male površine pod vinovom lozom, vina iz ove zemlje su veoma konkurentna na srpskom tržištu.

Tipovi vinarija

Usled velike raznolikosti u obimu i stepenu specijalizacije proizvodnje, svi proizvođači su podeljeni u nekoliko grupa, počevši od proizvođača grožđa koji nemaju mogućnost njegove prerade, pa do velikih sistema, odnosno najvećih proizvođača vina, a MPŠV će sprovoditi mere pomoći za svaku od ovih grupa ponaosob.

Broj velikih vinarija u Republici Srbiji je relativno mali, mada po količini proizvedenog vina zauzimaju veliki udeo u ukupnoj proizvodnji. Srednje vinarije u Republici Srbiji predstavljaju trenutno najaktivniju grupu proizvođača, s obzirom na to da je sve veći broj vinarija, naročito porodičnih, koje poslednjih godina povećavaju obim proizvodnje i proširuju svoje prerađivačke kapacitete, prelazeći time iz grupe malih u grupu srednjih vinarija. Male vinarije čine najveću grupu proizvođača vina u Republici Srbiji, mada proizvodnja vina u ovim vinarijama nije srazmerna njihovom broju. Merama MPŠV treba unapređivati svaku grupu proizvođača, odnosno omogućiti prelazak proizvođača vina iz niže u višu, napredniju grupu.

Proizvodnja vina sa geografskim poreklom

Raste proizvodnja vina sa geografskim poreklom, pa se broj proizvođača koji su u proceduri kontrole proizvodnje grožđa i vina sa sedam u 2008/2009. godini povećao na 40 u 2009/2010. godini, odnosno 49 u 2010/2011. godini.

Kapaciteti prerade i glavni problemi

Nakon propadanja izvesnog broja bivših društvenih vinarija, određen broj prerađivačkih kapaciteta nije u upotrebi. Dužim nekorišćenjem ovih kapaciteta odnosno opreme, te vinarije su postale neupotrebljive.

Opšti problemi u proizvodnji vina su:

1) zastarela tehnologija i oprema;

2) nepostojanje tehnologije za kontrolisanu fermentaciju i hladnu stabilizaciju vina;

3) nedovoljna obučenost pojedinih proizvođača.

Najlošija situacija po pitanju opreme je kod proizvođača koji još koriste tradicionalnu opremu za proizvodnju vina, a koja uzrokuje neodgovarajući kvalitet vina. Čest problem predstavljaju i sanitarno-higijenski uslovi u kojima se obavlja proizvodnja vina.

Cene

Razlikuju se cene stonog i vinskog grožđa. Zbog sezonskog karaktera, cena domaćeg stonog grožđa najviša je u julu, kada stižu rane sorte kao što su Kardinal, Karmen, Prima, Ora i dr. Na višu cenu grožđa utiče i uvoz grožđa van sezone pre svega iz Grčke, Italije i Makedonije. S tim u vezi, trebalo bi stimulisati podizanje zasada stonih sorti vinove loze veoma ranog vremena sazrevanja.

Cena grožđa sorti za proizvodnju vina varira zavisno od boje i namene, ali se uglavnom u proseku kreće oko jedan RSD po procentu šećera u širi, s tim što je cena grožđa crnih vinskih sorti viša od belih. Zbog nedovoljne količine grožđa za visokokvalitetna vina, cena grožđa sorti koje su deficitarne na našem tržištu (Cabernet sauvignon, Merlot, Sauvignon blanc, Chardonnay) kreće se i do dva RSD po procentu šećera u širi.

U skladu sa novim tendencijama proizvodnje vina od autohtonih sorti grožđa, primećen je porast potražnje grožđa od ovih sorti (Prokupac, Tamjanika, Skadarka), pa je i cena grožđa ovih sorti nešto viša od uobičajene. Zbog povećane potražnje, očekuje se nastavak rasta cene grožđa autohtonih sorti.

Maloprodajna cena flaširanog vina najviše je bila uslovljena vrstom vina, pri čemu su crvena vina u periodu od 2003. do 2009. godine postizala veću cenu (u proseku 135 RSD) od belih vina (u proseku 97,6 RSD). Ova cena se odnosi pre svega na vina lošijeg kvaliteta koja su dominantna na tržištu.

Cena visokokvalitetnog vina malih proizvođača kreće se u proseku od 400 do 2.000 RSD. Ova vina su deficitarna na tržištu i mogu se u maloprodaji naći uglavnom u specijalizovanim prodavnicama i restoranima.

Najniža cena, ali i najmanja zarada, ostvaruje se u primarnoj proizvodnji grožđa, nešto viša cena i veća zarada se ostvaruje sekundarnom delatnošću, tj. preradom grožđa i proizvodnjom vina, dok tercijarna delatnost ostvaruje najvišu cenu i najveći profit od prodaje vina krajnjem potrošaču. Rast cene i profita nije srazmeran zbog individualnog nastupa i relativno slabe organizacije proizvođača grožđa i vina u odnosu na sektor trgovine i ugostiteljstva.

Kretanje cena duž tržišnog lanca ima određene specifičnosti kada je reč o vinu, a naročito visokokvalitetnom srpskom vinu koje proizvode proizvođači srednje veličine. Naime, s obzirom na to da je srpsko vino deficitaran proizvod, ovakva vina postižu visoku krajnju cenu, naročito u restoranima, koja često prevazilazi cene svetskih i regionalnih vina približno istog kvaliteta.

Ipak, usled višestrukih marži koje trgovci i ugostitelji zaračunavaju za prodaju ovog deficitarnog proizvoda, može se zaključiti da najveći profit od prodaje vina dobije poslednja karika, tj. krajnji prodavac, odnosno ugostitelj.

Trgovina i marketing

Po pitanju izvoza vina u prethodnom periodu ostvaren je najveći izvoz mirnog vina u originalnom pakovanju, a zatim nešto manji izvoz penušavog i polupenušavog vina, vina u rinfuzu, šire i drugih specijalnih vina (vermut, šeri i sl.), kako po količini tako i po vrednosti izvezenog vina.

Kada je o uvozu reč, u Republiku Srbiju su u prethodnom periodu uvezene najveće količine vina u rinfuzu i mirnog vina, a zatim penušavog i polupenušavog vina, šire i drugih specijalnih vina (vermut, šeri i sl.). Iako je u prethodne dve godine uvoz vina u rinfuzu činio znatan deo uvezenog vina, u 2008. i 2009. godini primećen je trend smanjenja uvoza takvog vina.

U periodu od 2004. do 2009. godine, primećuje se da vrednost ukupnog izvoza beleži blag i konstantan rast (od 8,5 miliona US dolara u 2004. do 14 miliona US dolara u 2009. godini). Istovremeno, vrednost ukupnog uvoza vina beleži rast u prethodnom periodu, ali mnogo veći u odnosu na rast izvoza (od 11 miliona US dolara u 2004. godini do 39 miliona US dolara u 2008. godini). Uvoz u 2009. godini se zadržao na nivou iz prethodne godine i iznosi 39 miliona US dolara. Generalno gledano, Republika Srbija ostvaruje veliki negativan bilans u spoljnotrgovinskom prometu vina kako za vrednost, tako i za količinu.

Najveći obim trgovine vinom Republika Srbija je proteklih godina imala u okviru regiona jugoistočne Evrope, odnosno zapadnog Balkana (tzv. tržište multilateralnog ugovora o slobodnoj trgovini ili CEFTA tržište).

U prethodnom periodu, preko 50 % vina koje je izvezeno iz Republike Srbije, izvezeno je na CEFTA tržište, a uočljiv je i trend rasta izvoza na to tržište. Tako je 2004. godine 53 % ukupno izvezenog vina plasirano na CEFTA tržište, dok je 2009. godine taj udeo iznosio 71%. U istom periodu, što se tiče uvoza vina, u Republiku Srbiju je 88 % vina uvezeno sa CEFTA tržišta.

Značajno tržište vina za Republiku Srbiju je tržište EU, na koje se 2004. godine izvezlo 42 % od ukupno izvezene količine vina. Poslednjih godina je primećen trend opadanja izvoza vina na to tržište uporedo sa porastom izvoza vina na CEFTA tržište i tržište Ruske Federacije, pa je 2009. godine izvoz na tržište Evropske unije iznosio 4,5 % od ukupno izvezenog vina. U navedenom periodu od 2004. do 2009. godine ukupan uvoz vina sa tržišta EU kretao se u rasponu od tri do 11 % od ukupno uvezene količine vina uglavnom visokog kvaliteta.

Deo trgovine vinom odvija se sa ostalim zemljama, pri čemu se izvoz vina na to tržište kreće od 4 % od ukupno izvezene količine vina u 2004. godini, do 25 % od ukupno izvezene količine vina u 2009. godini. Uvoz u Republiku Srbiju sa tog tržišta je oko 1% od ukupno uvezene količine, pretežno kvalitetnog vina.

Izvoz vina u 2009. godini bio je usmeren najviše u Bosnu i Hercegovinu, Rusku Federaciju, Crnu Goru, a zatim u Nemačku, Austriju, i druge zemlje.

Najveći uvoz vina (2009) ostvaren je iz Makedonije, Crne Gore, a zatim iz Bosne i Hercegovine, Italije, Francuske, Slovenije, Španije i drugih zemalja.

Potrošnja grožđa i vina

Potrošnja svežeg (konzumnog) grožđa i vina u Republici Srbiji je niska u poređenju sa drugim zemljama i iznosi svega 2,27 kg po glavi stanovnika (2000. do 2008) svežeg grožđa, odnosno 3,17 l vina po glavi stanovnika (2000. do 2008). Prema istraživanju FAO, potrošnja vina po glavi stanovnika je između 8,8 i 10,9 l.

Distribucija vina do krajnjeg potrošača odvija se posredstvom veleprodajnih i maloprodajnih trgovinskih lanaca robe široke potrošnje, specijalizovanih prodavnica (vinoteke) i ugostiteljskih objekata (restorani, 0,00 hoteli, moteli, objekti seoskog turizma i dr). Osim ovih, konvencionalnih distributivnih kanala, potrošnja vina se odvija i direktno u domaćinstvima, odnosno gazdinstvima koja se bave amaterskom ili poluprofesionalnom proizvodnjom vina za sopstvenu potrošnju.

S tim u vezi, u trgovinskim objektima robe široke potrošnje mogu se naći uglavnom uvozna vina različitog kvaliteta i domaća vina lošijeg ili srednjeg kvaliteta, dok se visokokvalitetna vina srpskih proizvođača distribuiraju do potrošača uglavnom kroz specijalizovane prodavnice ili ugostiteljske objekte.

Na slabu potrošnju grožđa i vina utiču pre svega:

1) slab asortiman svežeg (konzumnog) grožđa, tj. mali broj stonih sorti vinove loze u proizvodnji koje dominiraju na domaćem tržištu, što ima za posledicu kratku sezonu potrošnje grožđa;

2) nepostojanje odgovarajućih kapaciteta za čuvanje svežeg (konzumnog) grožđa, usled čega se van sezone u Republici Srbiji pojavljuje skupo sveže (konzumno) grožđe iz uvoza (Italija, Makedonija, Grčka);

3) agresivna kampanja pivara i tradicija konzumiranja rakije;

4) slaba kupovna moć stanovništva;

5) nedovoljna proizvodnja grožđa, kako stonih, tako i vinskih sorti vinove loze, usled krčenja vinograda i napuštanja vinogradarstva u prethodnom periodu;

6) slaba ponuda domaćih vina u maloprodajnim objektima robe široke potrošnje, već uglavnom u specijalizovanim prodavnicama i restoranima;

7) nizak nivo svesti domaćih potrošača o nutritivnim i zdravstvenim svojstvima i kvalitetu vina, kao i česta navika korišćenja vina u kombinaciji sa drugim pićima ("špricer", "bambus");

8) nedovoljna promocija vina.

Sledeći