6. Spoljnotrgovinska aktivnost
Stanje spoljnotrgovinske razmene se od početka perioda 2003-2009. godine iz godine u godinu pogoršavalo, što pokazuje rastući deficit spoljne trgovine. Rast ukupnog izvoza je u 2009. godini u odnosu na 2003. godinu bio 144,2%, uvoza 74,7% i deficita 33,8%. Ukupan deficit u periodu 2003-2009. godine iznosi 40,8 mlrd. EUR. Tokom perioda beleži se visoko učešće spoljnotrgovinskog deficita u bruto domaćem proizvodu (24,7% u 2008. godini). U 2008. godini je zabeležen rekordno visok deficit od 8,1 mlrd. EUR. Važno je napomenuti da je usled posledica svetske ekonomske krize u 2009. godini smanjen obim spoljnotrgovinske razmene, kao i deficit (značajnije smanjenje uvoza od izvoza).
Sektorska struktura izvoza srpske privrede je nepovoljna uz dominaciju proizvoda niže faze prerade (sirovina i poluproizvoda). U strukturi izvoza prema nameni proizvoda u posmatranom periodu, najzastupljeniji su proizvodi za reprodukciju, roba za široku potrošnju i oprema. Iako su u posmatranom periodu ostvarene visoke stope rasta izvoza, to nije bilo dovoljno za održivost kretanja u spoljnom sektoru privrede, kao ni za neophodan rast prerađivačke industrije.
Tabela 28: Kretanja u spoljnom sektoru privrede
| 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 |
Izvoz robe, mil. EUR | 2441,3 | 2831,6 | 3608,3 | 5102,4 | 6432,2 | 7428,3 | 5961,3 |
Uvoz robe, mil. EUR | 6585,5 | 8623,3 | 8439,2 | 10462,6 | 13506,8 | 15494,5 | 11504,7 |
Spoljnotrgovinski deficit, mil. EUR | -4144,2 | -5791,7 | -4830,9 | -5360,2 | -7074,5 | -8066,1 | -5543,4 |
Izvoz, % BDP u % | 14,1 | 14,9 | 17,8 | 21,9 | 22,6 | 22,7 | 20,6 |
Uvoz, % BDP | 38,1 | 45,3 | 41,6 | 44,9 | 47,4 | 47,4 | 39,8 |
Spoljnotrgovinski deficit, % BDP | 23,9 | 30,4 | 23,8 | 23 | 24,9 | 24,7 | 19,2 |
Pokrivenost uvoza izvozom, u % | 37,1 | 32,8 | 42,8 | 48,8 | 47,6 | 47,9 | 51,8 |
Izvor: RZS
Napomena: Od 2007. godine podaci su prikazani po opštem sistemu spoljne trgovine
Grafikon 7: Spoljnotrgovinska aktivnost prerađivačke industrije
Ukupan izvoz prerađivačke industrije porastao je u 2009. godini u odnosu na 2003. godinu za 136,2%, uvoz je porastao za 45,3%. Deficit je zabeležio smanjenje od 27,3% usled značajnijeg pada uvoza od pada izvoza u 2009. godini kao posledica svetske ekonomske krize. Ukupan deficit prerađivačke industrije u posmatranom periodu iznosi 22,7 mlrd. EUR.
Ukupan izvoz prerađivačke industrije 2003-2009. godine iznosio je 31,6 mlrd. EUR (94% ukupnog izvoza). Strukturu izvoza karakteriše visoko učešće podsektora: proizvodnja osnovnih metala (24,1%), proizvodnja prehrambenih proizvoda, pića i duvana (17,1%), proizvodnja hemikalija i hemijskih proizvoda (10,2%), proizvodnja proizvoda od gume i plastike (7,5%), proizvodnja ostalih mašina i uređaja (7,1%). Ovih pet podsektora čine 66,6% (2/3) izvoza prerađivačke industrije u posmatranom periodu.
Tabela 29: Spoljnotrgovinska aktivnost u prerađivačkoj industriji 2003-2009
Izvoz | Uvoz | Saldo | Izvoz | Uvoz | |
mil. EUR | prosečna stopa rasta | ||||
Ukupno | 33.806,4 | 76.044,9 | -42.238,5 | 16,04 | 9,74 |
Industrija | 32.188,4 | 65.650,7 | -33.462,3 | 15,82 | 6,81 |
Prerađivačka industrija | 31.573,2 | 54.257,1 | -22.683,9 | 15,40 | 6,42 |
Prehrambeni proizvodi, piće i duvan | 5.398,0 | 2.980,2 | 2.417,8 | 15,13 | 1,76 |
Tekstil i tekstilni proizvodi | 2.200,7 | 3.156,2 | -955,5 | 14,91 | 10,84 |
Koža i predmeti od kože | 874,5 | 1.199,2 | -324,7 | 10,33 | 7,20 |
Drvna industrija | 672,0 | 1.154,3 | -482,3 | 11,02 | 7,80 |
Papir i izdavačka delatnost | 992,4 | 2.514,0 | -1.521,6 | 21,22 | 4,97 |
Koks i derivati nafte | 623,8 | 2.947,1 | -2.323,3 | 19,28 | 21,41 |
Hemijski proizvodi | 3.221,0 | 9.169,9 | -5.949,0 | 12,48 | 7,71 |
Guma i plastika | 2.360,0 | 2.007,2 | 352,8 | 11,27 | 11,12 |
Ostali nemetalni minerali | 682,6 | 1.269,4 | -586,9 | 6,19 | 7,76 |
Osnovni metali i metalni proizvodi | 7.614,6 | 7.232,5 | 382,1 | 21,02 | 10,10 |
Ostale mašine i uređaji | 2.242,3 | 7.052,8 | -4.810,5 | 22,15 | 2,20 |
Električni i optički uređaji | 1.990,3 | 7.356,1 | -5.365,8 | 35,49 | 5,39 |
Saobraćajna sredstva | 1.453,5 | 5.046,2 | -3.592,7 | -2,71 | 1,12 |
Ostalo | 1.247,3 | 1.171,9 | 75,5 | 19,01 | 11,06 |
Izvor: RZS
Prehrambeni proizvodi, piće i duvan je podsektor prerađivačke industrije koji je u posmatranom periodu predstavljao značajnog nosioca izvoza. Učešće izvoza prehrambenih proizvoda, pića i duvana u ukupnom izvozu prerađivačke industrije u posmatranom periodu je 17,1%, dok je pokrivenost uvoza izvozom iznosila 181,2%. Najznačajnije izvozne grane ovog podsektora u 2009. godini su ostali prehrambeni proizvodi, povrće i voće kao i piće (čine oko 70% ukupnog izvoza prehrambene industrije).
Proizvodnja hemikalija i hemijskih proizvoda je u 2009. godini u odnosu na prethodne godine ostvarila pad izvoza. Učešće izvoza hemikalija i hemijskih proizvoda u ukupnom izvozu prerađivačke industrije u posmatranom periodu je 10,2%, a pokrivenost uvoza izvozom 35,1%. Evidentan je pad učešća izvoza osnovnih hemikalija u ukupnom izvozu hemikalija (sa 62,7% u 2007. na 38,5% u 2009. godini). Proizvodnja farmaceutskih proizvoda beleži porast učešća u ukupnom izvozu hemikalija (sa 17,2% u 2007. godini na 29,9% u 2009. godini).
Proizvodnja osnovnih metala i metalnih proizvoda, takođe, beleži smanjenje izvezene vrednosti u 2009. godini u odnosu na 2008. godinu. Učešće izvoza osnovnih metala i metalnih proizvoda u ukupnom izvozu prerađivačke industrije u posmatranom periodu je 24,1%, dok je pokrivenost uvoza izvozom iznosila 105,3%. Proizvodnja sirovog gvožđa i čelika je u 2009. godini u odnosu na 2008. godinu smanjila svoje učešće u ukupnom izvozu podsektora (sa 36,5% na 28,2%). Ostale grane po značaju učešća u ukupnom izvozu podsektora u 2009. godini su plemeniti i obojeni metali (31,6%) kao i ostala primarna proizvodnja gvožđa i čelika (13,8%).
Proizvodnja ostalih mašina i uređaja, nakon dvogodišnjeg rasta vrednosti izvoza, u 2009. godini je ostvarila pad. Učešće izvoza ostalih mašina i uređaja u ukupnom izvozu prerađivačke industrije je u datom periodu 7,1%, pokrivenost uvoza izvozom je bila 31,8%. Najznačajnije grane u izvozu u 2009. godini su proizvodnja oružja i municije (23,7%), kućnih aparata (23,6%) i drugih mašina za specijalne namene (19,9%).
Proizvodnja proizvoda od gume i plastike je u 2009. godini ostvarila pad vrednosti izvoza u odnosu na prethodne dve godine. Učešće izvoza proizvoda od gume i plastike u ukupnom izvozu prerađivačke industrije u posmatranom periodu je 11,3%, pokrivenost uvoza izvozom je 117,6%. Učešće izvoza proizvoda od plastične mase u ukupnom izvozu podsektora u 2009. godini je 55,0% a proizvoda od gume 45,0%.
Prema geografskoj strukturi srpski izvoz je skoncentrisan najvećim delom na članice EU (više od polovine ukupne razmene). Najznačajniji spoljnotrgovinski partneri u izvozu su: Bosna i Hercegovina, Nemačka, Crna Gora, Italija, i Rumunija. Glavni spoljnotrgovinski partneri na strani uvoza su: Ruska Federacija, Nemačka, Italija, Kina i Francuska. Struktura izvoza nije dobro geografski diversifikovana - čak 90% suficita Republika Srbija ostvaruje sa samo tri zemlje: Makedonija, Crna Gora i Bosna i Hercegovina. Najveći deficit u razmeni potiče iz Ruske Federacije, usled visoke uvozne zavisnosti srpske privrede (uvoz nafte i gasa - oko 20% ukupnog deficita).
Grafikon 8: Učešće najvećih partnera spoljnotrgovinske razmene, januar-septembar 2010.
![](http://s1.paragraflex.rs/documents/Old/t/t2011_07/"t07_0356_s010.gif")
Najveći izvoz prehrambenih proizvoda i pića (u okviru prerađivačke industrije) u 2009. godini je bio u Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori, Nemačkoj, Makedoniji i Francuskoj. Najveća vrednost izvoza hemikalija i hemijskih proizvoda je bila u Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori, Rumuniji, Ruskoj Federaciji i Makedoniji. Izvoz osnovnih metala je bio najveći u Italiji, Nemačkoj, Austriji, Bosni i Hercegovini i Sloveniji. Najveće zemlje izvoznice ostalih mašina i uređaja su Irak, Bosna i Hercegovina, Nemačka, SAD i Slovenija.
Najveći suficit u razmeni u 2009. godini je ostvaren sa Crnom Gorom (475,7 mil. EUR), Bosnom i Hercegovinom (411,9 mil. EUR) i Makedonijom (139,6 mil. EUR). Deficit u razmeni je ostvaren sa Ruskom Federacijom (1,2 mlrd. EUR), Nemačkom (768,4 mil. EUR) i Italijom (513,4 mil. EUR).
Do nastanka svetske ekonomske krize tj. do naglog i značajnog smanjenja spoljnotrgovinske razmene sa svetom uočen je brži rast izvoza u bivše jugoslovenske republike nego u ostatak sveta. U 2008. godini učešće izvoza u BJR u ukupnom izvozu iznosilo je 37%.
U periodu pada robne razmene, tokom 2009. godine, pad trgovine je bio dublji sa BJR u odnosu na ostatak sveta, dok je u periodu oporavka, tokom 2010. godine, rast trgovine sa BJR sporiji od rasta trgovine sa ostatkom sveta.
Tabela 30: Vrednost robne razmene sa bivšim jugoslovenskim republikama, u mil. EUR
Izvoz | Uvoz | |||||||||||
| Ukupan izvoz | BiH | Hrvatska | Crna Gora | Slovenija | Makedonija | Ukupan uvoz | BiH | Hrvatska | Crna Gora | Slovenija | Makedonija |
2004 | 2.867 | 461,6 | 107,1 | 0 | 100,8 | 184,4 | 8.660 | 163,1 | 138,9 | 0 | 233 | 112,7 |
2005 | 3.614 | 600,7 | 157,9 | 0 | 151,9 | 209,5 | 8.447 | 235,6 | 208 | 0 | 230,5 | 135,9 |
2006 | 5.102 | 593,9 | 199,3 | 491,7 | 201 | 238 | 10.463 | 275,4 | 290,3 | 120,9 | 378 | 160,1 |
2007 | 6.429 | 759,4 | 240,9 | 691,8 | 298,3 | 318,1 | 13.507 | 376,2 | 386,2 | 97 | 510,7 | 225,2 |
2008 | 7.428 | 907,3 | 294,5 | 865,6 | 338,7 | 334 | 15.506 | 437,3 | 376,1 | 137,3 | 425,7 | 256,5 |
2009 | 5.959 | 724,7 | 199,3 | 598,7 | 245,1 | 306,4 | 11.293 | 312,8 | 281,9 | 123 | 327,3 | 166,8 |
2010* | 5.277 | 601,5 | 157,4 | 459,7 | 231,8 | 256,8 | 9192 | 322,2 | 218,6 | 93,9 | 275,9 | 142,5 |
U % ukupnog izvoza | U % ukupnog uvoza | |||||||||||
| Ukupno. | BiH | Hrvatska | Crna Gora | Slovenija | Makedonija | Ukupno | BiH | Hrvatska | Crna Gora | Slovenija | Makedonija |
2004 | 29,8 | 16,1 | 3,7 | 0 | 3,5 | 6,4 | 22,6 | 5,7 | 4,8 | 0 | 8,1 | 3,9 |
2005 | 31 | 16,6 | 4,4 | 0 | 4,2 | 5,8 | 22,4 | 6,5 | 5,8 | 0 | 6,4 | 3,8 |
2006 | 33,8 | 11,6 | 3,9 | 9,6 | 3,9 | 4,7 | 24 | 5,4 | 5,7 | 2,4 | 7,4 | 3,1 |
2007 | 35,9 | 11,8 | 3,7 | 10,8 | 4,6 | 4,9 | 24,8 | 5,9 | 6 | 1,5 | 7,9 | 3,5 |
2008 | 36,9 | 12,2 | 4 | 11,7 | 4,6 | 4,5 | 22 | 5,9 | 5,1 | 1,8 | 5,7 | 3,5 |
2009 | 34,8 | 12,2 | 3,3 | 10 | 4,1 | 5,1 | 20,3 | 5,2 | 4,7 | 2,1 | 5,5 | 2,8 |
2010* | 32,4 | 11,4 | 3 | 8,7 | 4,4 | 4,9 | 11,5 | 3,5 | 2,4 | 1,0 | 3,0 | 1,6 |
Izvor: RZS; * podaci se odnose na period januar-septembar 2010.
Visoka stopa rasta izvoza u periodu januar-septembar 2010. godine je ostvarena zahvaljujući rastu izvoza proizvoda crne i obojene metalurgije kao i izvoza poljoprivrednih proizvoda. U narednom periodu se na osnovu dosadašnjih kretanja izvoznih tokova može očekivati kontinuitet rasta izvoza.
Međunarodno poređenje. Posmatrajući zemlje u okruženju odnos izvoza prerađivačke industrije u ukupnom robnom izvozu, dostiže oko 90%. Sve posmatrane zemlje, osim Bugarske i Hrvatske u 2009. godine imaju značajno učešće izvoza motornih vozila i opreme u izvozu prerađivačke industrije (Češka, Slovačka, Mađarska, i Rumunija).
U strukturi izvoza prerađivačke industrije Bugarske, značajno je učešće izvoza osnovnih metala, koksa i derivata nafte, odevnih predmeta i krzna kao i prehrambenih proizvoda. Bugarska je najveći neto izvoznik obojenih metala u regionu (neto izvoz u 2009. godini iznosio je 1,1 mlrd. EUR). Takođe ima značajno učešće izvoza osnovnih metala u izvozu prerađivačke industrije (20%). Strukturu izvoza Češke karakteriše značajno učešće izvoza motornih vozila i ostalih mašina i uređaja (30% u 2009. godini). Veliki je neto izvoznik motornih vozila (7,5 mlrd. EUR u 2009. godini). Mađarska u strukturi izvoza prerađivačke industrije ima značajno učešće radio, TV i komunikacione opreme (24,9%) i izvoza motornih vozila (16,9%). Izvoz motornih vozila, telekomunikacionih aparata i uređaja čini 40% izvoza prerađivačke industrije Slovačke. Takođe, Slovačka je jedina zemlja u regionu pored Srbije koja je u 2009. godini ostvarila neto izvoz gvožđa i čelika. Nosioci izvoza prerađivačke industrije Rumunije su motorna vozila i telekomunikacioni aparati i uređaji koji čine četvrtinu izvoza. Hrvatsku strukturu izvoza prerađivačke industrije karakteriše učešće transportne opreme, prehrambenih proizvoda, koksa i derivata nafte, električne opreme kao i osnovnih metala. Strukturu izvoza prerađivačke industrije EU-27 odlikuje učešće hemije i hemijskih proizvoda, ostalih mašina i uređaja kao i motornih vozila i prikolica.
Osnovne karakteristike izvoza srpske privrede su:
- nizak stepen proizvodne koncentracije, uprkos relativno maloj vrednosti ukupnog izvoza,
- u Srbiji je najviše zastupljen resursno-intenzivan izvoz, dok je kod ostalih zemalja Istočne Evrope najveći udeo srednje tehnološki intenzivnih proizvoda,
- izvozne aktivnosti nekoliko preduzeća određuje ukupnu dinamiku izvoza (US Steel, valjaonice bakra i aluminijuma, Gorenje, Tigar…) usled male vrednosti izvoza,
- proizvodnja i izvoz prehrambene industrije u velikoj meri su pod uticajem meteoroloških uslova (rod ratarstva),
Prisutna je i značajna korelacija između izvoza i uvoza, pa su tako najveći izvoznici ujedno i najveći uvoznici. Ovakvim relacijama teško je smanjiti spoljnotrgovinski deficit, pa je kao jedna od solucija i supstitucija uvoza razvojem mreže dobavljača sa domaćeg tržišta. Neophodno je preduzeti mere po kojima bi naša privreda bila prepoznatljiva u svetu. Misli se na proizvodni potencijal, kapacitete izvoza kao i specifičnosti geografskog porekla proizvoda itd.
7. Cene proizvođača industrijskih proizvoda
U tranzicionom periodu 2001-2009. godine ostvarene su ciklične fluktuacije u kretanju cena proizvođača industrijskih proizvoda8. Ukupan međugodišnji rast proizvođačkih cena u industriji bio je dvocifren u 2001. godini (29,1%), 2004. godini (12,0%) i 2005. godini (15,4%), dok je 2003. godine zabeležen njihov najniži međugodišnji nivo (od 4,6%). Međugodišnja stopa rasta proizvođačkih cena u industriji smanjena je sa 29,1% u 2001. na 7,4% u 2009. godini. Prosečna godišnja stopa rasta proizvođačkih cena u industriji smanjena je sa 87,7% u 2001. na 5,6% u 2009. godini. Najniži prosečan godišnji rast proizvođačkih cena u industriji zabeležen je 2003. godine (4,6%).
U periodu 2001-2009. godine cene proizvođača industrijskih proizvoda povećane su oko 3,8 puta, odnosno po prosečnoj godišnjoj stopi od 16,0%. U posmatranom periodu najviši prosečan godišnji nivo proizvođačkih cena zabeležen je 2001. godine (87,7%) zbog visokog rasta cena energenata usled otklanjanja dispariteta cena, kao i rasta cena hemijskih, tekstilnih i metalnih proizvoda. Sektorska analiza proizvođačkih cena u industriji pokazuje da je najintenzivniji rast ostvaren u sektoru proizvodnje električne, energije, gasa i vode (povećane su oko 10 puta), vađenju uglja (povećane su 5,6 puta), a u sektoru prerađivačke industrije (povećane su oko 3,2 puta, odnosno po prosečnoj godišnjoj stopi od 13,7%): visok rast ostvaren je u oblastima: proizvodnje koksa i derivata nafte (oko 4,3 puta), proizvodnje hemijskih proizvoda i vlakana (preko 4 puta), proizvodnje ostalih minerala (2,9 puta), proizvodnje metala i metalnih proizvoda (2,8 puta), proizvodnje tekstilnih proizvoda (oko 2,8 puta).
___________
8 Indeks cena proizvođača industrijskih proizvoda meri inflaciju na najranijem stadijumu proizvodnog procesa. Pod cenom proizvođača industrijskih proizvoda podrazumeva se cena po kojoj industrijska preduzeća prodaju svoje proizvode na domaćem tržištu u mestu proizvođača. Cene proizvođača industrijskih proizvoda prate se za oko 850 proizvoda, svrstanih u 26 oblasti Klasifikacije delatnosti, iz izabranih industrijskih preduzeća. Klasifikacija delatnosti koja je sastavni deo zakona o Klasifikaciji delatnosti i o Registru jedinica razvrstavanja ("Službeni list SRJ" br. 31/96, 12/98, 59/98 i 74/99), za osnov ima Klasifikaciju delatnosti Evropske unije i primenjuje se u našem statističkom sistemu od 1. januara 2001. godine (do 2001. godine bila je u primeni JKD). Od 2004. godine grupisanje industrijske proizvodnje i proizvođačkih cena u industriji prema ekonomskoj nameni usklađeno je sa metodologijom EUROSTAT-a (MIG klasifikacija), tako da ekonomska namena nije više određena na nivou proizvoda, već na nivou oblasti i grana KD.
Grafikon 9: Cene proizvođača industrijskih proizvoda
Tabela 31: Cene proizvođača industrijskih proizvoda
prosečne stope rasta | 2001-2009 |
INDUSTRIJA - ukupno | 16,0 |
Prerađivačka industrija | 13,7 |
Prehrambeni proizvodi, piće i duvan | 8,9 |
Tekstil i tekstilni proizvodi | 12,1 |
Koža i predmeti od kože | 6,4 |
Drvna industrija | 6,7 |
Papir i izdavačka delatnost | 8,4 |
Koks i derivati nafte | 17,6 |
Hemijski proizvodi | 16,8 |
Guma i plastika | 4,9 |
Ostali nematalni minerali | 12,4 |
Osnovni metali i metalni proizvodi | 12,2 |
Ostale mašine i uređaji | 8,5 |
Električni i optički uređaji | 7,5 |
Saobraćajna sredstva | 9,9 |
Ostalo | 9,4 |
Izvor: RZS
Međunarodna poređenja. Međunarodna poređenja u 2009. godini i u proteklih devet meseci 2010. godine pokazuju da su cene proizvođača industrijskih proizvoda u Srbiji (7,4% i 14,0%, respektivno) na visokom nivou u poređenju sa zemljama EU (-1,7% i 4,5%, respektivno) i od zemalja u okruženju.
Tabela 32: Cene proizvođača ind. proizvoda stope rasta
| XII 2009. | IX 2010. | IX 2010. |
XII 2008. | IX 2009. | VIII 2010. | |
EU-27 | -1,7 | 4,5 | 0,2 |
Mađarska | 0,7 | 9,6 | -0,8 |
Rumunija | 3,6 | 7,2 | 1,2 |
Bugarska | -0,7 | 9,6 | 0,8 |
Hrvatska | 1,6 | 4,4 | 0,4 |
Češka Republika | -0,8 | 2,4 | 0,3 |
Slovačka | -5,1 | -0,8 | -0,4 |
Srbija | 7,4 | 14,0 | 1,4 |
Izvor: Eurostat, Zavod za statistiku Hrvatske i RZS
8. Finansijski rezultati privrede
Nezavršene strukturne reforme, pre svega Prerađivačke industrije, su osnovna ograničenja efikasnijeg poslovanja privrede Srbije. U periodu 2003-2009. godine rast dobiti Prerađivačke industrije uglavnom je rezultat pozitivnih efekata privatizacije i restrukturiranja, dok rast gubitka ukazuje na nezavršene strukturne reforme ovog sektora, pre svega, nezavršen proces restrukturiranja velikih preduzeća. U 2009. godini Prerađivačka industrija je ostvarila 32,5% dobiti i 34,7% gubitka privrede Srbije, a od ostalih sektora slede Trgovina na veliko i malo (26,7% dobiti; 17,3% gubitka), Poslovi s nekretninama (13,7%; 9,7%) i Saobraćaj, skladištenje i veze (12,5%; 8,6%).
Grafikon 10: Dobit i gubitak privrede Srbije po sektorima u 2003. i 2009. godini (u mil. dinara)
U poređenju sa 2003. godinom dobit privrede je u 2009. godini povećana 107,8%, a gubitak 51,3%.
Tabela 33: Dobit privrede Srbije po sektorima 2003-2009. (stalne cene 2009.)
| 2003 | 2008 | 2009 | Stope rasta u % | ||||
mil. din. | % privrede | Vrednost | % privrede | Vrednost | % privrede | 2003-2009 | 2008-2009 | |
Ukupno privreda | 133.800 | 100 | 330.126 | 100 | 278.062 | 100 | 107,8 | -15,8 |
Poljoprivreda | 2.548 | 1,9 | 11.399 | 3,5 | 8.583 | 3,1 | 236,9 | -24,7 |
Ribarstvo | 45 | 0,03 | 84 | 0,03 | 85 | 0,03 | 87,7 | 1,9 |
Vađenje ruda i kamena | 13.295 | 9,9 | 1.396 | 0,4 | 811 | 0,3 | -93,9 | -41,9 |
Prerađivačka industrija | 48.033 | 35,9 | 114.989 | 34,8 | 90.330 | 32,5 | 88,1 | -21,4 |
Električna energije, gas i voda | 336 | 0,3 | 702 | 0,2 | 1.606 | 0,6 | 377,8 | 128,7 |
Građevinarstvo | 8.647 | 6,5 | 30.506 | 9,2 | 22.740 | 8,2 | 163,0 | -25,5 |
Trgovina na veliko i malo | 25.504 | 19,1 | 93.519 | 28,3 | 74.147 | 26,7 | 190,7 | -20,7 |
Hoteli i restorani | 6.418 | 4,8 | 1.950 | 0,6 | 2.306 | 0,8 | -64,1 | 18,3 |
Saobraćaj, skladištenje i veze | 21.728 | 16,2 | 27.838 | 8,4 | 34.696 | 12,5 | 59,7 | 24,6 |
Finansijsko posredovanje | 40 | 0,0 | 2.023 | 0,6 | 1.421 | 0,5 | 3435,7 | -29,8 |
Poslovi s nekretninama | 6.195 | 4,6 | 42.005 | 12,7 | 38.057 | 13,7 | 514,3 | -9,4 |
Državna uprava i soc. osig. | 01 | 0,0 | 01 | 0,0 | 01 | 0,0 | 30,2 | 28,8 |
Obrazovanje | 351 | 0,3 | 414 | 0,1 | 346 | 0,1 | -1,5 | -16,5 |
Zdravstveni i socijalni rad | 145 | 0,1 | 378 | 0,1 | 242 | 0,1 | 66,4 | -36,0 |
Druge kom. dr. i lične usluge | 513 | 0,4 | 2.922 | 0,9 | 2.692 | 1,0 | 424,3 | -7,9 |
Izvor: RZR na osnovu podataka APR.
Tabela 34: Gubitak privrede Srbije po sektorima 2003-2009. (stalne cene 2009.)
| 2003 | 2008 | 2009 | Stope rasta u % | ||||
mil. din. | % privrede | Vrednost | % privrede | Vrednost | % privrede | 2003-2009 | 2008-2009 | |
Ukupno privreda | 245.238 | 100 | 373.569 | 100 | 371.133 | 100 | 51,3 | -0,7 |
Poljoprivreda | 19.904 | 8,1 | 19.531 | 5,2 | 22.012 | 5,9 | 10,6 | 12,7 |
Ribarstvo | 433 | 0,2 | 479 | 0,1 | 335 | 0,1 | -22,7 | -30,1 |
Vađenje ruda i kamena | 2.844 | 1,2 | 17.593 | 4,7 | 44.938 | 12,1 | 1479,9 | 155,4 |
Prerađivačka industrija | 114.336 | 46,6 | 113.322 | 30,3 | 128.769 | 34,7 | 12,6 | 13,6 |
Električna energije, gas i voda | 14.650 | 6,0 | 37.845 | 10,1 | 12.940 | 3,5 | -11,7 | -65,8 |
Građevinarstvo | 7.426 | 3,0 | 14.009 | 3,8 | 16.123 | 4,3 | 117,1 | 15,1 |
Trgovina na veliko i malo | 29.145 | 11,9 | 68.283 | 18,3 | 64.260 | 17,3 | 120,5 | -5,9 |
Hoteli i restorani | 3.317 | 1,4 | 5.969 | 1,6 | 6.055 | 1,6 | 82,6 | 1,4 |
Saobraćaj, skladištenje i veze | 30.952 | 12,6 | 49.502 | 13,3 | 31.835 | 8,6 | 2,9 | -35,7 |
Finansijsko posredovanje | 16 | 0,0 | 202 | 0,1 | 904 | 0,2 | 5536,1 | 348,2 |
Poslovi s nekretninama | 18.998 | 7,7 | 39.706 | 10,6 | 36.089 | 9,7 | 90,0 | -9,1 |
Državna uprava i soc. osig. | 0 | 0,0 | 25 | 0,0 | 21 | 0,0 | - | -15,7 |
Obrazovanje | 228 | 0,1 | 189 | 0,1 | 272 | 0,1 | 19,2 | 44,1 |
Zdravstveni i socijalni rad | 693 | 0,3 | 538 | 0,1 | 732 | 0,2 | 5,7 | 36,2 |
Druge kom. dr. i lične usluge | 2.297 | 0,9 | 6.376 | 1,7 | 5.844 | 1,6 | 154,5 | -8,4 |
Izvor: RZR na osnovu podataka APR
Ispod prosečne stope rasta dobiti i gubitka Prerađivačke industrije (88,1% prema 12,6% respektivno) odrazile su se na smanjenje učešća ovog sektora u ukupnoj dobiti privrede 3,4 strukturna poena, a u gubitku 11,9 strukturnih poena. Povećanje doprinosa sektora Trgovina i Poslovi s nekretninama u stvaranju dobiti i gubitka (16,7 odnosno 7,4 strukturna poena) nije ugrozilo vodeću poziciju Prerađivačke industrije koja u celokupnom periodu 2003-2009. godine stvara više od 1/3 kako pozitivnih, tako i negativnih poslovnih rezultata.
Grafikon 11: Neto finansijski rezultat 2003-2009. po sektorima
U 2009. godini privreda Srbije je neto gubitaš (-93,1 mlrd. dinara). Visina gubitka u većini sektora prevazilazi iskazanu dobit. Najveći neto gubitaši u 2009. godini su Prerađivačka industrija (-38,4 mlrd. dinara; 41,3% neto gubitka privrede) i sektor Vađenje ruda i kamena (-44,1 mlrd. dinara; 47,7% privrede), dok su najveću neto dobit iskazali sektori: Trgovina (9,8 mlrd. dinara), Građevinarstvo (6,6 mlrd. dinara) i Saobraćaj (2,8 mlrd. dinara). U poređenju sa 2003. godinom, neto gubitak privrede Srbije je smanjen 16,5%, a neto gubitak Prerađivačke industrije 42,0%.
U periodu 2003-2009. godine privreda Srbije nije uspela da se transformiše iz neto gubitaša u neto dobitaša. Trend negativnih neto finansijskih rezultata nakratko je prekinut u 2006. i 2007. godini, kada je nakon više od jedne decenije u privredi Srbije ostvarena veća dobit od gubitka (neto finansijski rezultat +140,9 mlrd. dinara u 2006. godini i +65,3 mlrd. dinara u 2007. godini). Prerađivačka industrija je pozitivno poslovala od 2006. do 2008. godine međutim, pod uticajem globalne krize prekinuto je njeno rentabilno poslovanje, a negativan neto finansijski rezultat dostiže -38,4 mlrd. dinara u 2009. godini (-66,3 mlrd. dinara u 2003.).
Grafikon 12: Finansijski rezultati privrede Srbije 2003-2009. | Grafikon 13: Finansijski rezultati Prerađivačke industrije Srbije 2003-2009. |
|
Ekonomsko-finansijska analiza strukture privrede po veličini preduzeća ukazuje na dominantnost velikih preduzeća sa više od 250 zaposlenih, a prema strukturi vlasništva domaćih privatnih kompanija. Pozitivan neto finansijski rezultat u 2009. godini ostvarila su jedino mala preduzeća, dok su svi oblici vlasništva neto gubitaši.
Tabela 35: Finansijski rezultati privrede i Prerađivačke industrije u 2009. godini po veličini
| Privreda | Prerađivačka industrija | ||||||||
Dobit mil. din | % | Gubitak mil. din | % | Neto rezultat mil. din | Dobit mil. din | % | Gubitak mil. din | % | Neto rezultat mil. din | |
Mikro | 56.618 | 20,4 | 87.247 | 23,5 | -30.629 | 8.359 | 9,3 | 19.089 | 14,8 | -10.730 |
Mala | 70.867 | 25,5 | 41.870 | 11,3 | 28.997 | 16.162 | 17,9 | 10.946 | 8,5 | 5.217 |
Srednja | 56.048 | 20,2 | 68.414 | 18,4 | -12.366 | 21.591 | 23,9 | 31.765 | 24,7 | -10.174 |
Velika | 94.530 | 34,0 | 173.598 | 46,8 | -79.069 | 44.217 | 49,0 | 66.969 | 52,0 | -22.752 |
Ukupno | 278.062 | 100,0 | 371.129 | 100,0 | -93.067 | 90.330 | 100,0 | 128.769 | 100,0 | -38.439 |
Izvor: RZR na osnovu podataka APR.
Tabela 36: Finansijski rezultati privrede i Prerađivačke industrije prema strukturi vlasništva
| Dobit u % (ukupno=100) | Gubitak u % (ukupno=100) | Neto rezultat (mlrd. din) | ||||||
2007 | 2008 | 2009 | 2007 | 2008 | 2009 | 2007 | 2008 | 2009 | |
Privreda | 100,0 | 100,0 | 100,0 | 100,0 | 100,0 | 100,0 | 67.171 | -43.443 | -93.071 |
Javna preduzeća | 3,8 | 3,8 | 4,8 | 13,6 | 17,1 | 8,5 | -30.010 | -51.063 | -18.224 |
Domaće privatne kompanije | 72,4 | 72,8 | 70,0 | 75,0 | 58,2 | 63,9 | 39.981 | 23.009 | -42.598 |
Preduzeća sa stranom kontrolom | 23,8 | 23,4 | 25,3 | 11,4 | 24,8 | 27,6 | 57.200 | -15.388 | -32.245 |
Prerađivačka industrija | 100,0 | 100,0 | 100,0 | 100,0 | 100,0 | 100,0 | 31.998 | 1.666 | -38.439 |
Javna nefinansijska preduzeća | 0,5 | 1,0 | 0,7 | 11,0 | 3,9 | 6,1 | -10.003 | -3.308 | -7.164 |
Domaće privatne kompanije | 63,8 | 64,7 | 63,4 | 77,1 | 77,0 | 66,1 | 7.504 | -12.876 | -27.940 |
Preduzeća sa stranom kontrolom | 35,7 | 34,3 | 35,9 | 11,9 | 19,0 | 27,8 | 34.497 | 17.850 | -3.335 |
Izvor: RZR na osnovu podataka APR
U okviru Prerađivačke industrije najveću dobit u periodu 2003 - 2009. godine ostvarila su preduzeća iz oblasti Proizvodnja hrane, pića i duvana (13,5 mlrd. dinara ili 28,2% u 2003. godini i 26,3 mlrd. dinara ili 29,1% u 2009. godini), Proizvodnja hemikalija i hemijskih proizvoda (6,1 mlrd. ili 12,7% i 12,0 mlrd ili 13,4%) i Proizvodnja proizvoda od gume i plastike (3,4 mlrd ili 7,2% i 7,9 mlrd dinara ili 8,9%). Proizvodnja Prehrambenih proizvoda, pića i duvana je istovremeno i nosilac najvećih gubitaka. U 2009. godini u ovoj oblasti ostvareno je 22,1 mlrd. dinara gubitka, odnosno 17,2% Prerađivačke industrije (26,3 mlrd. dinara ili 17,6% u 2003. godini).
Slede Proizvodnja osnovnih metala (19,6 mlrd. dinara; 15,2%), Proizvodnja hemikalija i hemijskih proizvoda (17,4 mlrd. dinara; 13,6%) i Proizvodnja motornih vozila i prikolica (14,5 mlrd. dinara; 11,3%).
Grafikon 14: Struktura dobiti i gubitka Prerađivačke industrije u 2009. godini
U poređenju sa 2003. godinom najveći rast u strukturi dobiti Prerađivačke industrije (5,9 strukturnih poena) imala je Proizvodnja proizvoda od ostalih minerala, sa 2,7% u 2003. godini na 8,7% u 2009. godini. Dobit u ovoj oblasti povećana je 6 puta (stopa rasta 495%).
U proizvodnji motornih vozila i prikolica gubitak je povećan 4 puta, dok je dobit manja 78%, što se odrazilo na rast u strukturi gubitka Sektora za 8 strukturnih poena (sa 3,3% u 2003. godini na 11,3% u 2009. godini) i pad u strukturi dobiti za 9,6 strukturna poena, sa 10,9% u 2003. na svega 1,2% u 2009. godini.
Grafikon 15: Promene u strukturi dobiti i gubitka Prerađivačke industrije 2003-2009. | Grafikon 16: Stope rasta/pada dobiti i gubitka 2003-2009. (2003=100) |
Posmatrano po oblastima, u 2009. godini pozitivan neto rezultat iskazalo je deset oblasti Prerađivačke industrije u kojima je najvećim delom privatizacija uspešno okončana u početnim godinama tranzicije. Iz zone gubitaša u 2003. u zonu dobitaša prešli su: Proizvodnja prehrambenih proizvoda i pića, Proizvodnja celuloze, papira i prerada papira, Izdavanje, štampanje i reprodukcija i Proizvodnja metalnih proizvoda, osim mašina.
Najveći pozitivan neto finansijski rezultat ostvaren je u oblastima Proizvodnja proizvoda od gume i plastike (4,7 mlrd. dinara), Proizvodnja prehrambenih proizvoda i pića (4,1 mlrd. dinara) i Proizvodnja celuloze, papira i prerada papira (2,0 mlrd. dinara).
Najveći neto gubitak u 2009. godini iskazan je u oblasti Proizvodnja osnovnih metala (-18,7 mil. dinara) i Proizvodnja motornih vozila i prikolica (-13,4 mil. dinara).
Tabela 37: Dobit i gubitak Prerađivačke industrije 2003-2009. u mil. dinara (stalne cene 2009.)
šifra oblasti | Naziv oblasti | 2003 | 2009 | ||||
Dobit | Gubitak | Neto rezultat | Dobit | Gubitak | Neto rezultat | ||
| Prerađivačka industrija ukupno | 48.033 | 114.336 | -66.303 | 90.330 | 128.769 | -38.439 |
15 | Proizvodnja prehrambenih proizvoda i pića | 13.542 | 20.144 | -6.602 | 26.267 | 22.159 | 4.107 |
16 | Proizvodnja duvanskih proizvoda | 451 | 284 | 166 | 2.229 | 1.923 | 306 |
17 | Proizvodnja tekstilnih prediva i tkanina | 1.107 | 8.184 | -7.077 | 1.514 | 4.037 | -2.523 |
18 | Proizvodnja odevnih predmeta i krzna | 622 | 6.007 | -5.386 | 1.240 | 6.593 | -5.352 |
19 | Proizvodnja kože i predmeta od kože, obuće | 480 | 2.755 | -2.275 | 761 | 914 | -153 |
20 | Prerada i proizvodi od drveta i plute | 1.962 | 2.199 | -236 | 971 | 2.000 | -1.030 |
21 | Proizvodnja celuloze, papira i prerada papira | 1.564 | 3.796 | -2.232 | 3.418 | 1.354 | 2.064 |
22 | Izdavanje, štampanje i reprodukcija | 2.967 | 3.614 | -647 | 4.354 | 3.614 | 740 |
23 | Proizvodnja koksa i derivata nafte | 197 | 837 | -640 | 338 | 257 | 80 |
24 | Proizvodnja hemikalija i hemijskih proizvoda | 6.124 | 18.417 | -12.294 | 12.079 | 17.459 | -5.380 |
25 | Proizvodnja proizvoda od gume i plastike | 3.453 | 3.299 | 154 | 7.997 | 3.270 | 4.727 |
26 | Proizvodnja proizvoda od ostalih minerala | 1.314 | 8.226 | -6.912 | 7.819 | 8.011 | -192 |
27 | Proizvodnja osnovnih metala | 250 | 10.990 | -10.741 | 897 | 19.629 | -18.732 |
28 | Proizvodnja metalnih proizvoda, osim mašina | 2.234 | 4.582 | -2.348 | 6.050 | 4.561 | 1.489 |
29 | Proizvodnja ostalih mašina i uređaja | 2.284 | 7.180 | -4.896 | 3.930 | 7.531 | -3.601 |
30 | Proizvodnja kancelarijskih i računskih mašina | 1.099 | 171 | 928 | 2.077 | 270 | 1.807 |
31 | Proizvodnja drugih električnih mašina i aparata | 678 | 2.577 | -1.900 | 1.810 | 4.123 | -2.313 |
32 | Proizvodnja radio, TV i komunikacione opreme | 794 | 681 | 114 | 721 | 625 | 96 |
33 | Proizvodnja preciznih i optičkih instrumenata | 646 | 756 | -110 | 1.938 | 843 | 1.095 |
34 | Proizvodnja motornih vozila i prikolica | 5.217 | 3.745 | 1.473 | 1.124 | 14.540 | -13.416 |
35 | Proizvodnja ostalih saobraćajnih sredstava | 187 | 2.307 | -2.120 | 529 | 1.879 | -1.349 |
36 | Proizvodnja nameštaja i sličnih proizvoda | 731 | 2.938 | -2.207 | 1.612 | 2.511 | -899 |
37 | Reciklaža | 131 | 645 | -514 | 656 | 667 | -11 |
Izvor: RZR na osnovu podataka APR.
Profitabilnost merena odnosom profita9 i bruto dodate vrednosti ukazuje da je profitabilnost Prerađivačke industrije na nivou EU, a ispod proseka za Bugarsku, Češku, Mađarsku Rumuniju i Slovačku. Na nivou EU-27 u 2008. godini sve oblasti Prerađivačke industrije poslovale su pozitivno, dok su Proizvodnja kancelarijskih i računskih mašina u Češkoj i Proizvodnja ostalih saobraćajnih sredstava u Slovačkoj iskazale neprofitabilnost. U Republici Srbiji Proizvodnja osnovnih metala i Proizvodnja motornih vozila i prikolica u 2009. godini iskazale su negativne stope profitabilnosti, odnosno iskazale su gubitak na supstanci (iz poslovnih prihoda ne mogu u celini reprodukovati utrošene vrednosti sredstava za proizvodnju niti mogu isplatiti zarade). U poređenju sa 2003. godinom broj neprofitabilnih oblasti smanjen je sa šest na dve oblasti, a stopa profitabilnosti Prerađivačke industrije beleži porast sa 31,1% na 35,0%.
___________
9 Profit - bruto dodata vrednost umanjena za troškove zarada
Grafikon 17: Stope profitabilnosti Prerađivačke industrije Srbije po oblastima | Grafikon 18: Stope profitabilnosti Prerađivačke industrije zemalja EU i Srbije |
http://s1.paragraflex.rs/documents/Old/t/t2011_07/ | |
Tabela 38: Stope profitabilnosti po oblastima Prerađivačke industrije
| EU 27 | Bugarska | Češka | Mađarska | Rumunija | Slovačka | Srbija 2003 | Srbija 2008 | Srbija 2009 |
Privreda ukupno | 31,5 | 47,6 | 32,6 | 24,2 | 63,4 | 40,4 | 40,7 | 40,2 | 40,4 |
Prerađivačka industrija | 35,0 | 47,2 | 45,0 | 52,0 | 42,9 | 49,0 | 31,1 | 34,8 | 35,0 |
Proizvodnja prehrambenih proizvoda i pića | 38,6 | 50,2 | 48,2 | 40,7 | 54,3 | 42,3 | 46,2 | 47,1 | 52,3 |
Proizvodnja duvanskih proizvoda | 59,5 | 34,4 | 89,6 | 44,1 | 46,4 | 25,6 | 60,7 | 67,2 | 49,3 |
Proizvodnja tekstilnih prediva i tkanina | 25,5 | 43,9 | 39,9 | 24,5 | 31,9 | 24,4 | -30,0 | 2,6 | 21,7 |
Proizvodnja odevnih predmeta i krzna | 24,6 | 22,8 | 8,3 | 14,3 | 21,8 | 5,3 | -20,2 | 19,9 | 19,9 |
Proizvodnja kože i predmeta od kože, obuće | 25,5 | 19,4 | 15,8 | 35,2 | 23,4 | 45,6 | -27,6 | 11,5 | 14,8 |
Prerada i proizvodi od drveta i plute | 30,6 | 49,2 | 27,8 | 26,4 | 46,9 | 41,6 | 18,1 | 28,4 | 26,0 |
Proiz. celuloze, papira i prerada papira | 35,8 | 46,2 | 52,6 | 34,5 | 40,1 | 64,4 | 37,3 | 57,7 | 65,1 |
Izdavanje, štampanje i reprodukcija | 34,0 | 49,2 | 26,1 | 28,6 | 54,8 | 42,5 | 37,8 | 33,9 | 34,9 |
Proizvodnja koksa i derivata nafte | 69,0 | 38,7 | 68,7 | 80,9 | 32,0 | 43,1 | -0,2 | 46,8 | 53,0 |
Proizvodnja hemikalija i hemijskih proizvoda | 49,4 | 56,2 | 59,2 | 64,8 | 48,7 | 52,8 | 31,8 | 25,5 | 30,8 |
Proizvodnja proizvoda od gume i plastike | 33,1 | 56,7 | 47,5 | 39,7 | 53,3 | 43,3 | 48,3 | 46,7 | 50,7 |
Proizvodnja proizvoda od ostalih minerala | 40,4 | 71,2 | 54,9 | 54,7 | 63,9 | 54,0 | 27,6 | 47,3 | 51,3 |
Proizvodnja osnovnih metala | 45,9 | 62,4 | 57,9 | 54,1 | 56,4 | 68,4 | -93,7 | 30,2 | -287,9 |
Proizvodnja metalnih proizvoda, osim mašina | 29,9 | 45,3 | 37,4 | 35,3 | 37,3 | 41,6 | 32,7 | 32,2 | 32,5 |
Proizvodnja ostalih mašina i uređaja | 27,9 | 31,6 | 30,9 | 37,2 | 20,1 | 31,0 | 11,6 | 3,9 | 6,5 |
Proizvodnja kancelarijskih i računskih mašina | 33,8 | 54,1 | -73,1 | 58,7 | 151,6 | 37,4 | 56,4 | 46,7 | 45,9 |
Proizvodnja drugih električnih mašina i aparata | 26,6 | 49,0 | 40,9 | 55,6 | 34,3 | 33,5 | 16,7 | 19,7 | 14,0 |
Proizvodnja radio, TV i komunikacione opreme | 38,7 | 47,7 | 51,2 | 60,6 | 40,3 | 73,6 | 45,0 | 32,5 | 29,0 |
Proizvodnja preciznih i optičkih instrumenata | 31,0 | 38,0 | 28,5 | 33,5 | 46,3 | 48,0 | 32,2 | 42,8 | 38,6 |
Proizvodnja motornih vozila i prikolica | 28,1 | 42,5 | 59,4 | 68,7 | 54,4 | 57,6 | -8,8 | 0,3 | -19,9 |
Proizvodnja ostalih saobraćajnih sredstava | 25,2 | 27,6 | 27,2 | 24,7 | 20,5 | -22,1 | 11,4 | -21,7 | 3,3 |
Proizvodnja nameštaja i sličnih proizvoda | 22,9 | 37,7 | 33,6 | 24,6 | 33,2 | 44,0 | 22,0 | 19,3 | 19,7 |
Reciklaža | 49,9 | 91,5 | 47,3 | 67,1 | 63,5 | 62,7 | 5,7 | 50,6 | 36,6 |
Izvor: RZR na osnovu podataka APR.
9. Regionalni razmeštaj industrije
Osnovni nalaz: Istraživanja i empirijske analize regionalnog razvoja Srbije ukazuju da su ključni činioci regionalne neravnoteže i polarizacije Srbije:
1) kontinuirano nepovoljni demografski trendovi,
2) visoka regionalna nezaposlenost,
3) permanentna devastacija industrijskog kompleksa,
4) infrastrukturna neizgrađenost i
5) nezaokruženi i nefunkcionalni institucionalni okvir.
Problemi regionalnog razvoja Srbije ogledaju se u regionalnim disproporcijama nivoa razvijenosti pojedinih područja, nerazvijenosti velikog broja opština, strukturnim neusklađenostima, institucionalnim problemima, nepovoljnim demografskim kretanjima i materijalnim ograničenjima. Osnovni motiv za angažovanje države u ovoj oblasti su ogromni unutarregionalni i međuregionalni neskladi koji sputavaju razvoj i iniciraju migracione tokove. Veliki i strateški važni prostori ostaju populaciono nepokriveni, a njihovi resursi neiskorišćeni. Istovremeno, u razvijenijim centrima dolazi do prekomerne koncentracije stanovništva i privrede, što proizvodi negativne posledice u ekonomskoj, socijalnoj, prostornoj i ekološkoj sferi.
Tabela 39: Regionalni bruto domaći proizvod (BDP) 2009.
region | BDP po stanovniku (indeks, RS=100) | Učešće (%) |
REPUBLIKA SRBIJA | 100,0 | 100,0 |
Beogradski region | 179,4 | 39,9 |
Region Vojvodine | 95,2 | 25,6 |
Region Šumadije i Zapadne Srbije | 71,4 | 20,0 |
Region Južne i Istočne Srbije | 63,3 | 14,4 |
Region Kosovo i Metohija | ... | ... |
Izvor: RZS |
|
|
Regionalni BDP Srbije za 2009. godinu ukazuju da je samo Beogradski region ostvario iznadprosečni indeks BDP po stanovniku, odnosno, ima 2,8 puta veću vrednost od regiona Južne i Istočne Srbije.
Više od polovine opština (82) svrstava se u grupu nedovoljno razvijenih opština10. Svi dosadašnji modeli privrednog rasta i razvoja bazirali su se na sektorskim prioritetima i politikama, na kratkoročnim i srednjoročnim ciljevima. Podsticajna politika nije uspevala da spreči dalje zaostajanje nerazvijenih područja, što je vodilo produbljavanju strukturnih problema i odrazilo se na ukupan nivo razvijenosti.
____________
10 Uredba o utvrđivanju jedinstvene liste razvijenosti regiona i jedinica lokalne samouprave za 2010. godinu ("Službeni glasnik RS", broj 51/10).
Tabela 40: Regionalna neravnomernost Srbije u 2009.
| neto zarade po stanovniku | stopa nezaposlenosti | demografsko pražnjenje | stepen obrazovanja | infrastrukturna opremljenost |
OBLASTI | 4 : 1 | 1:4 | (-29,5): (+35) | 4 : 1 | 3 : 1 |
OPŠTINE | 12:1 | 1:3 | (-13,5) : (+35) | 12 : 1 | 10:1 |
Izvor: RZR, RZS.
Jedan od prvih faktora regionalnog disbalansa je populaciona regresija koja je u Srbiji naročito izražena u poslednje dve decenije, a manifestuje se u vidu smanjenja ukupnog broja stanovnika, pada nataliteta, porasta nivoa mortaliteta, pražnjenja ruralnih područja i izrazitog starenja stanovništva. Prirodni priraštaj je konstantno negativan, najniži u okruženju, stanovništvo je među najstarijim u Evropi, očekivano trajanje života i stopa smrtnosti odojčadi su znatno ispod evropskog proseka.
Regionalni razvoj Srbije karakterišu dinamični migracioni tokovi. Prostorno-demografska asimetričnost je sve izraženija: skoro trećina populacije koncentrisana je na svega 20% teritorije, odnosno u užim urbanim regionima. Najveću koncentraciju stanovništva beleži područje grada Beograda, gde je prema demografskim procenama (2009. godina), koncentrisano 22,3% stanovništva, zatim Južnobačka (8,3%) i Nišavska oblast (5,1%), dok najmanje učešće u populaciji imaju Toplička i Pirotska oblast (po 1,3%).
Neskladi u regionalnoj konkurentnosti ogledaju se u koncentraciji privredne aktivnosti uspešnih preduzeća u Beogradskom regionu i Južnobačkoj oblasti, dok su ostali regioni suočeni sa niskom privrednom aktivnošću, nerazvijenošću i visokim troškovima rada. U periodu početne etape industrijalizacije u Srbiji, regionalna komponenta razvoja bila je zapostavljena u korist granskog aspekta i formiranja industrijske strukture. U takvim uslovima lokacione prednosti su bile na strani većih gradova i onih područja koja su imala već izgrađene infrastrukturne objekte ili su se nalazila pored ili u neposrednoj blizini prirodnih osovina razvoja.
Privreda Srbije je jednodimenzionalno koncentrisana na područje velikih centara, koji imaju izrazitu privlačnost u odnosu na ruralno područje kako za domaće, tako i za strane vlasnike kapitala. S druge strane, nerazvijenost obuhvata sve veći prostor Republike jer se broj nerazvijenih opština u periodu od 1995. do 2010. godine povećao na 46 (prema zakonskim rešenjima iz 2010. godine). Nerazvijena područja beleže konstantno izrazito visoke stope nezaposlenosti, praćene i ekstremno visokom stopom demografskog pražnjenja, usled čega njihova društvena i ekonomska moć opada zbog visokog stepena neiskorišćenosti postojećih privrednih kapaciteta.
Regionalnu privrednu strukturu Srbije karakteriše dominantna zastupljenost tradicionalne industrijske proizvodnje, tehničko-tehnološko i ekonomsko zaostajanje, značajan broj preduzeća gubitaša sa nezavršenim procesom restrukturiranja, nizak stepen konkurentnosti, disperzivan izvozni asortiman uz pretežno učešće sirovina i proizvoda nižeg stepena obrade, skroman neto devizni efekat. Tranziciona kretanja u Srbiji nisu značajnije uticala na promenu regionalne privredne strukture i pored porasta učešća sektora usluga, pre svega, velikog učešća trgovine.
Najviše zarade u Srbiji su imali zaposleni u sektorima gde je završen proces privatizacije i restrukturiranja, dok su najniže u nerestrukturiranim sektorima, gde nije sprovedena privatizacija, sa niskim konkurentskim potencijalom. Na nivou oblasti, najviši nivo prosečne zarade (kraj 2009. godine) ostvarili su zaposleni u gradu Beogradu (74% iznad republičkog proseka), dok su najniže zarade imali zaposleni u lokalnoj privredi Topličke oblasti (oko 60% ispod proseka).
Regionalne razlike u kretanju prosečnih zarada prerađivačke industrije su veoma izražene. Iznadprosečne zarade beleži osam oblasti, pri čemu prednjači Južnobanatska (40% iznad proseka Srbije), dok je na dnu lestvice Toplička oblast sa svega 43,6% republičkog proseka. Devastacija industrijskih gradova posledica je prepolovljene stope industrijskog rasta, pada zaposlenosti, visokih stopa nezaposlenosti i nedovoljne preduzetničke inicijative lokalnog stanovništva. Krajnje nepovoljni ekonomski uslovi otkrili su dodatne, do sada prikrivene, socijalne probleme i porast siromaštva u industrijskim centrima.
Grafikon 19: Kretanje broja zaposlenih u prerađivačkoj industriji po oblastima
Regionalna zaposlenost. Regionalne razlike u koncentraciji radnog potencijala, posredno se ogledaju i u distribuciji broja zaposlenih po oblastima. Naime, skoro polovina od ukupnog broja zaposlenih u Srbiji u 2009. godini radila je na području grada Beograda (32,5%) i Južnobačke oblasti (10,7%), dok je najmanje zaposlenih u Topličkoj (0,8%), Pirotskoj (1,3%) i Zaječarskoj oblasti (1,4%). Stope zaposlenosti po oblastima variraju u razmeri većoj od 1:2.
Regionalne stope zaposlenosti u prerađivačkoj industriji pokazuju izrazitu tendenciju opadanja, pri čemu su njihove vrednosti značajno niže od stopa rasta ukupne zaposlenosti, što je u skladu sa opštim tendencijama vezanim za pad industrijske aktivnosti. Najvišu stopu zaposlenosti u prerađivačkoj industriji (2009. godina), koja dvostruko prevazilazi prosek Republike, beleži Pirotska oblast (9,2%), nasuprot Braničevskoj sa najnižom stopom (2,2%).
Regionalna gustina industrije. Kroz neadekvatan regionalni razmeštaj i koncentraciju industrijskih kapaciteta na teritoriji razvijenih područja, manifestuje se prostorna i privredna neravnomernost. Od jedne petine ukupnog broja preduzeća registrovanih u privredi koja posluju u sektoru industrije, blizu 40% je registrovano u Beogradu i na području Vojvodine (prednjači Južnobačka oblast, sa učešćem od 10% ukupnog broja industrijskih centara i 11% ukupnog broja zaposlenih u sektoru industrije). Takođe, indeks relativne gustine industrije Gi11(2009), beleži najviše vrednosti na području Južnobačke oblasti (2,2) i grada Beograda (2,1), dok je na području Topličke oblasti svega 0,2 što znači da je ova oblast 80% manje ekonomski (industrijski) aktivna u odnosu na prirodne kapacitete i demografski potencijal. Istovremeno grad Beograd i Južnobačka oblast beleže i najveću gustinu industrijske zaposlenosti, dok za Borsku oblast industrija predstavlja najznačajniju delatnost (najveća vrednost koeficijenta značaja industrije).
____________
11 Indeks relativne gustine industrije Gi pokazuje stepen koncentracije industrije u okviru pojedinih regija (oblasti). Gi=1 ukazuje da je dostignuta potpuna ravnomernost u pogledu odnosa veličine teritorije i razvijenosti industrije.
Tabela 41: Indikatori regionalne razvijenosti industrijske proizvodnje u Srbiji 2009.
Region/oblast | Gustina zaposlenosti u industriji12 | Koeficijent značaja industrije13 | Koeficijent industrijalizacije14 | Indeks relativne gustine industrije15 | Indeks relativne gustine prerađivačke industrije16 |
Republika Srbija | 5,0 | 41,8 | 6,0 | 1,0 | 1,0 |
Grad Beograd | 33,8 | 24,7 | 6,7 | 2,1 | 2,1 |
Severnobačka | 7,0 | 43,8 | 6,5 | 1,3 | 1,6 |
Srednjebanatska | 3,1 | 51,6 | 5,2 | 0,7 | 0,8 |
Severnobanatska | 4,5 | 58,4 | 6,7 | 0,9 | 1,2 |
Južnobanatska | 3,4 | 50,8 | 4,7 | 0,8 | 1,0 |
Zapadnobačka | 3,7 | 48,1 | 4,5 | 0,8 | 1,1 |
Južnobačka | 11,9 | 41,5 | 7,9 | 2,2 | 1,6 |
Sremska | 3,8 | 46,4 | 4,1 | 0,8 | 0,9 |
Mačvanska | 3,1 | 43,4 | 3,2 | 0,5 | 0,6 |
Kolubarska | 4,6 | 63,1 | 6,2 | 0,8 | 0,9 |
Šumadijska | 9,0 | 64,8 | 7,4 | 1,3 | 1,3 |
Pomoravska | 6,2 | 67,4 | 7,4 | 0,9 | 0,9 |
Zlatiborska | 2,8 | 60,7 | 5,8 | 0,6 | 0,7 |
Moravička | 5,7 | 59,4 | 8,0 | 1,1 | 1,3 |
Raška | 3,6 | 52,8 | 4,7 | 0,7 | 0,5 |
Rasinska | 6,2 | 66,9 | 6,7 | 0,9 | 1,1 |
Podunavska | 10,2 | 61,8 | 6,3 | 1,5 | 1,9 |
Braničevska | 1,8 | 47,1 | 3,7 | 0,4 | 0,2 |
Borska | 2,9 | 69,9 | 7,7 | 0,7 | 0,5 |
Zaječarska | 1,3 | 58,1 | 3,8 | 0,3 | 0,3 |
Nišavska | 7,1 | 49,3 | 5,2 | 1,0 | 1,0 |
Toplička | 1,2 | 64,0 | 2,9 | 0,2 | 0,3 |
Pirotska | 2,6 | 67,3 | 7,6 | 0,6 | 0,7 |
Jablanička | 2,1 | 51,0 | 2,6 | 0,3 | 0,4 |
Pčinjska | 4,1 | 69,4 | 6,3 | 0,7 | 0,8 |
Izvor: RZS, obrada RZR
___________
12 Odnos broja zaposlenih u sektoru industrije na određenoj teritoriji.
13 Odnos broja zaposlenih u sektoru industrije u odnosu na ukupan broj zaposlenih u privredi.
14 Odnos broja zaposlenih u sektoru industrije i broja stanovnika.
15 Zbir učešća broja zaposlenih i prihoda u ukupnoj industriji prema zbiru učešća u površini i broju stanovnika.
16 Zbir učešća broja zaposlenih i prihoda u prerađivačkoj industriji) prema zbiru učešća u površini i broju stanovnika.
Karta 1: Indeks relativne gustine industrije 2009.
Broj zaposlenih se smanjio u svim regionima (najteže je pogođen region Južne i Istočne Srbije, gde je broj zaposlenih prepolovljen). Od ukupnog broja registrovanih mikro preduzeća iz sektora industrije, na teritoriji tri regiona (Beogradskog, regiona Vojvodine i regiona Šumadije i Zapadne Srbije) poslovalo je čak 84% preduzeća, zapošljavajući 82% od ukupnog broja zaposlenih i generišući blizu 60% BDV-a. Ipak, prostornu neravnomernost industrijskih kapaciteta najbolje ilustruju podaci da npr. u regionu Beograda posluje 6.033 industrijskih preduzeća mikro veličine, sa 108.980 zaposlenih, dok je na prostoru regiona Južne i Istočne Srbije svega 3.014 preduzeća sa 84.286 zaposlenih. Ovakva industrijska koncentracija uticala je na vrednosti indeksa relativne gustine, koji za Beograd iznosi 2,1, a za region Južne i Istočne Srbije 0,6, što znači da je ovaj region 40% manje ekonomski (industrijski) aktivan u odnosu na prirodne kapacitete i demografski potencijal.
Karta 2: Zaposlenost u prerađivačkoj industriji 2009.
Prema broju zaposlenih, izvršena je kategorizacija na male prerađivačke industrijske centre (koji zapošljavaju od 1.000 do 5.000 zaposlenih, 49 opština); b) srednje prerađivačke industrijske centre (koji zapošljavaju od 5.000 do 10.000 zaposlenih, 13 gradova/opština); i v) velike prerađivačke industrijske centre (sa više od 10.000 zaposlenih, 4 grada). Na industrijskoj mapi Srbije posebno se izdvajaju gradovi Beograd, sa 85 hiljada zaposlenih u prerađivačkoj industriji i Novi Sad, sa preko 16 hiljada zaposlenih.
Investicije u nova osnovna sredstva. Iako su ostvarene investicije u Srbiji u nova osnovna sredstva17, regionalni aspekt investicija pokazuje da je čak 9 oblasti investiralo samo do 20% u nove kapacitete prerađivačke industrije, a da je najmanje investirano u Zaječarskoj (1%) i Podunavskoj oblasti (7,6%). S druge strane, najveći procenat ulaganja u nove kapacitete prerađivačke industrije ostvarena su u Mačvanskoj (73,3%), Severnobačkoj (64,6%) i Braničevskoj (63,4%) oblasti, dok je u Južnobačkoj, Kolubarskoj i Pirotskoj oblasti ova vrsta ulaganja iznosila preko 50%. Struktura investicija po nameni je u obrnutoj korelaciji sa stepenom razvijenosti područja, odnosno, što je nivo razvijenosti područja niži, veće je učešće investicija u rekonstrukciju i održavanje.
____________
17 Republički zavod za statistiku (RZS), Opštine u Srbiji, 2009.
Grafikon 20: Investicije po nameni u prerađivačku industriju 2008.
Grafikon 21: Izvoz prerađivačke industrije 2009.
Regionalna izvozna aktivnost. Regionalne privrede nisu dovoljno restruktuirane za visoke zahteve konkurentnih inotržišta. Polovina izvoza Srbije koncentrisana je u tri oblasti - grad Beograd, Podunavska i Južnobačka oblast - dok oblasti sa nerazvijenim opštinama skoro simbolično utiču na izvoznu aktivnost srpske prerađivačke industrije.
Područja sa posebnim razvojnim problemima. Težina regionalnih disproporcija diferencira tri grupe područja sa posebnim problemima. Nerazvijeno područje (u daljem tekstu: NRP). Tradicionalno nerazvijeno područje obuhvata 40 opština koje karakteriše izuzetno oskudni infrastrukturni, materijalni, privredni i kadrovski resursi.
Industrijski devastirano područje. Kao posledica ekonomske distorzije 1990-ih, procesa transformacije privrede i tranzicionog prilagođavanja formirano je novo devastirano područje. Radi se o nekadašnjim industrijskim centrima u 20 gradova, koji su bili nosioci regionalnog privrednog razvoja. Oni su u odnosu na 1990-te izgubili više od 40% poslovnog prihoda i više od 50% zaposlenih iz prerađivačke industrije.
Srpske zajednice na Kosovu i Metohiji. Ovo područje obuhvata oko 250 naseljenih mesta u kojima živi oko 130.000 stanovnika. Ekonomski osiromašeno stanovništvo, bez zaposlenja, dodatno je suočeno sa čestim etničkim konfliktima, visokom stopom nezaposlenosti, lošim socijalnim statusom, niskim kvalitetom obrazovanja, neodrživim infrastrukturnim i komunalnim uslovima i nedostatkom ekonomskog prosperiteta.
