PROGRAM OBRAZOVANJA I VASPITANJA ZA II, III I IV RAZRED GIMNAZIJE #
________________
#1) Kompletan plan i program obrazovanja za I razred gimnazije objavljen je u "Službenom glasniku SRS - Prosvetnom glasniku", broj 5 od 16. avgusta 1990. g.
gimnazija opšteg tipa
(4 časa nedeljno, 140 časova godišnje)
SADRŽAJI PROGRAMA
A. KNJIŽEVNOST (91)
I. PROSVETITELJSTVO (9)
Prosvetiteljstvo-reformatorski pokret u Evropi: kult razuma, progresa, prirodnog prava, osećajnosti; verska tolerancija. Geopolitički i duhovni okviri srpskog naroda (Velika seoba Srba). Između srednjovekovnih i modernih pojava u književnosti (barokne tendencije, G. St. Venclović, Z. Orfelin). Književnost epohe prosvetiteljstva (sentimentalizam, klasicizam).
Dositej Obradović: Pismo Haralampiju: Život i priključenija (I deo)
Jovan Sterija Popović: Tvrdica
II. ROMANTIZAM (45)
Romantizam u Evropi i kod nas (pojam, osobenosti, značaj, glavni predstavnici). Poetika romantizma, odnos prema tradiciji i prosvetiteljstvu, odlike stila, žanrova i motivsko-tematskih tendencija, razvoj lirike, drame - tragedije i mešovitih oblika.
Poetika romantizma (V. Igo - "Predgovor Kromvelu" - odlomak)
Džordž Gordon Bajron: Čajld Harold (odlomak)
Aleksandar Sergejevič Puškin: Cigani, Evgenije Onjegin (odlomci)
Šandor Petefi: Sloboda sveta
Henrih Hajne: Lorelaj
Vuk Stefanović Karadžić: reformator jezika i pravopisa (iz Predgovora Srpskom rječniku; Leksikograf (Srpski rječnik), sakupljač narodnih umotvorina (O podjeli i postanju narodnih pjesama); književni kritičar i polemičar (Kritika na roman "Ljubomir u Jelisiumu"), pisac - istoričar, biograf (Žitije Ajduk-Veljka Petrovića).
Petar Petrović Njegoš: Gorski vijenac
Branko Radičević: Kad mlidija’ umreti, Đački rastanak
Đura Jakšić: Orao, Veče, Ponoć, Jelisaveta kneginja crnogorska (odlomak)
Jovan Jovanović Zmaj: Đulići, Đulići uveoci, Jututunska narodna himna
Laza Kostić: Među javom i med snom. Santa Maria della Salute
Ivan Mažuranić: Smrt Smail-age Čengića
France Prešern: Sonetni venac
III. REALIZAM (27)
Realizam u Evropi i kod nas (pojam, osobenosti, značaj, glavni predstavnici). Poetika realizma: odnos prema stvarnosti, oslonac na pozitivističku sliku sveta, dominacija proze, obeležje književnog lika (motivisanost, tipičnost, individualnost) i realističkog stila. Realizam u Evropi - poetika realizma (Balzak: Predgovor Ljudskoj komediji - odlomak). Poetika realizma u srpskoj književnosti (Svetozar Marković: Pevanje i mišljenje - odlomak)
Onore de Balzak: Čiča Gorio
Nikolaj Vasiljevič Gogolj: Revizor
Gi de Mopasan: Dva prijatelja (novela)
Jakov Ignjatović: Večiti mladoženja
Milovan Glišić: Glava šećera
Laza Lazarević: Vetar
Radoje Domanović: Danga, Vođa
Stevan Sremac: Zona Zamfirova
Branislav Nušić: Narodni poslanik
Simo Matavulj: Povareta, Bakonja fra-Brne (odlomak, Izbor)
Vojislav Ilić: Sivo, sumorno nebo, Jutro na Hisaru, Zapušteni istočnik
Silvije Strahimir Kranjčević: Mojsije
Ivo Andrić Put Alije Đerzeleza
IV. LEKTIRA (10)
Lav Nikolajevič Tolstoj: Ana Karenjina ili Rat i mir
Ivo Andrić: Most na Žepi i druge pripovetke
Dragoslav Mihailović: Kad su cvetale tikve
Milutin Milanković: Kroz vasionu i vekove
V. KNJIŽEVNOTEORIJSKI POJMOVI
Na navedenim delima ponavljaju se, proširuju, usvajaju i sistematizuju osnovni književnoteorijski pojmovi.
Lirska poezija (osobenosti književnog roda); lirska pesma; kompoziciona struktura lirske pesme; pesnička slika; književnoumetnički (pesnički) jezik; slikovnost (konkretnost), emocionalnost, simboličnost, preobražaj značenja, ritmičnost i harmoničnost; versifikacija; sistemi versifikacije; trohej, jamb, daktil; stih; strofa; rima.
Realistička pripovetka i roman.
Romantično, realistično, humoristično, satirično, groteskno.
Sredstva umetničkog izražavanja (stilske figure): metafora, personifikacija, alegorija, ironija, sarkazam, asindet, polisindet, anafora, epifora, simploha, onomatopeja, aliteracija, asonanca, igra rečima.
Pismo, autobiografija, sonet, sonetni venac.
Lirsko-epska poezija (balada, romansa, poema).
B. JEZIK (30)
I. KNJIŽEVNI JEZIK
Početak standardizacije književnog jezika i pravopisa kod Srba i kod Hrvata (prva polovina XIX veka). Razvoj srpskog književnog jezika u drugoj polovini XIX veka i u XX veku (povezivanje sa nastavom književnosti). Osnovni principi srpske književne norme.
Ekavski i ijekavski izgovor. Ćirilica i latinica. Književno-jezičke varijante.
Funkcionalni stilovi srpskog književnog jezika.
Osnovni principi jezičke kulture. Priručnici za negovanje jezičke kulture (i način njihovog korišćenja).
Jezička situacija u Srbiji. Principi jezičke ravnopravnosti. Jezička tolerancija.
II. MORFOLOGIJA (U UŽEM SMISLU)
Vrste reči. Promenljive i nepromenljive reči. Morfološke i klasifikacione kategorije reči.
Imenice. Imeničke kategorije (padež i broj; rod). Vrste imenica. Osnovno o deklinaciji imenica.
Pridevi. Pridevske kategorije (rod, broj, padež, vid, stepen poređenja). Vrste prideva. Osnovne karakteristike deklinacije i komparacije prideva.
Zamenice. Imeničke zamenice: lične zamenice; nelične imeničke zamenice (zamenice ko, što itd.). Pridevske zamenice. Osnovno o promeni zamenica.
Brojevi: glavni i redni brojevi. Vrste glavnih brojeva: osnovni brojevi, zbirni brojevi, brojne imenice na -ica (dvojica, trojica itd.), brojni pridevi (jedni, -e, -a, dvoji, -e, -a, itd.).
Glagoli. Neprelazni, prelazni i povratni glagoli. Podela glagola po vidu. Morfološke glagolske kategorije: vreme i način; lice i broj (i rod - kod oblika koji razlikuju m., ž. i s. rod); stanje (aktiv i pasiv); potvrdnost/odričnost. Osnovno o konjugaciji (glagolske osnove, glagolske vrste, lični i nelični oblici, oblici pasiva).
Prilozi. Vrste priloga.
Pomoćne reči: predlozi, veznici i rečce. Uzvici.
III. PRAVOPIS
Sastavljeno i rastavljeno pisanje reči. Pravopisni znaci. Skraćenice. Rastavljanje reči na kraju retka.
V. KULTURA IZRAŽAVANJA (27)
I. USMENO IZRAŽAVANJE
Pričanje događaja i doživljaja (prikazivanje osećanja).
Opisivanje bića, predmeta, radnji, pojava (tačno, verno, sažeto).
Samostalno izlaganje u funkciji interpretacije književnog teksta. Uočavanje jezičkih postupaka i stilogenih mesta književnog teksta (čitanjem i obrazlaganjem). Dijalog u funkciji obrade teksta.
Izražajno kazivanje napamet naučenih lirskih pesama i kraćih monoloških tekstova. Dosledno usvajanje ortoepske norme i usvajanje veštine govorenja.
Stilske vežbe. Funkcionalni stilovi: naučni.
II. PISMENO IZRAŽAVANJE
Pravopisne vežbe: pisanje brojeva i odričnih oblika glagola. Pisanje skraćenica.
Pismeni sastavi: izrada plana pismenog sastava, usavršavanje teksta; pisanje poboljšane verzije pismenog sastava (unošenje novih podataka, otklanjanje beznačajnih pojedinosti).
Četiri školska pismena zadatka.
gimnazija opšteg tipa
(4 časa nedeljno, 144 časa godišnje)
SADRŽAJI PROGRAMA
A. KNJIŽEVNOST (90)
I. MODERNA (39)
Moderna u evropskoj i srpskoj književnosti i njeni glavni predstavnici. Poetika moderne (impresionizam i simbolizam).
Šarl Bodler: Veze, Albatros
Artur Rembo: Ofelija
Stefan Malarme: Labud
Pol Verlen: Mesečina
Anton Pavlovič Čehov: Ujka Vanja
Bogdan Popović: Antologija novije srpske lirike (Predgovor)
Aleksa Šantić: Moja otadžbina, Pretprazničko veče, Veče na školju
Jovan Dučić: Zalazak sunca, Suncokreti, Jablanovi
Milan Rakić: Jasika, Iskrena pesma, Dolap, Nasleđe
Sima Pandurović: Svetkovina, Rodna gruda
Antun Gustav Matoš: Jesenje veče, Notturno
Bora Stanković: Koštana, Nečista krv
Jovan Skerlić: O Koštani
Petar Kočić: Mračajski proto, Jazavac pred sudom
Ivan Cankar: Kralj Betajnove
II. MEĐURATNA I RATNA KNJIŽEVNOST (38)
Evropska književnost u prvim decenijama XX veka (pojam i osobenosti i značaj); manifesti futurizma, ekspresionizma n nadrealizma; književni pokreti i struje u srpskoj književnosti između dva rata (ekspresionizam, nadrealizam, socijalna književnost). Ratna književnost.
Vladimir Majakovski: Oblak u pantalonama
Federiko Garsija Lorka: Romansa mesečarka
Rabindrant Tagora: Gradinar
Milutin Bojić: Plava grobnica
Dušan Vasiljev: Čovek peva posle rata
Miloš Crnjanski: Sumatra, Seobe I deo
Momčilo Nastasijević: Tuga u kamenu
Ivo Andrić: Ex ponto
Tin Ujević: Svakidašnja jadikovka, Kolajne (izbor)
Isak Samokovlija: Rafina avlija
Veljko Petrović: Salašar
Rastko Petrović: Ljudi govore
Isidora Sekulić: Gospa Nola
Miroslav Krleža: Gospoda Glembajevi
Dobrica Cesarić: Oblak, Povratak
Oskar Davičo: Hana (izbor) (precizirano: prva pesma)
Ivan Goran Kovačić: Jama
III. LEKTIRA (13)
Izbor iz lirike evropske moderne: (Rilke, A. Blok, Apoliner).
Izbor iz međuratne poezije (D. Maksimović, R. Petrović, M. Dedinac, R. Drainac, S. Vinaver).
Franc Kafka: Proces
Ernest Hemingvej: Starac i more
Ivo Andrić: Na Drini ćuprija
Mihail A. Šolohov: Tihi Don (izbor)
IV. KNJIŽEVNOTEORIJSKI POJMOVI
Na navedenim delima ponavljaju se, proširuju, usvajaju i sistematizuju osnovni književnoteorijski pojmovi.
Lirika. Moderna lirska pesma (struktura). Pesma u prozi.
Stih: jedanaesterac, dvanaesterac, slobodan stih. Sredstva književnoumetničkog izražavanja (stilske figure), metonimija, sinegdoha, paradoks, aluzija, apostrofa, retorsko pitanje, inverzija, elipsa, refren.
Epika. Oblici umetničkog izražavanja: pričanje (naracija), opisivanje (deskripcija), dijalog, monolog, unutrašnji monolog, doživljeni govor, piščev komentar; kazivanje u prvom, drugom i trećem licu.
Drama: Drama u užem smislu (osobine): moderna drama (psihološka, simbolistička, impresionistička); dramska situacija; scenski jezik (vizuelni i akustični scenski znakovi); publika, glumac, gluma, režija, lektor, scenograf.
B. JEZIK (34)
I. TVORBA REČI
Osnovni pojmovi o izvođenju (derivaciji) reči. Važniji modeli za izvođenje imenica, prideva i glagola.
Osnovni pojmovi o tvorbi složenica. Polusloženice.
Pravopisna rešenja.
II. LEKSIKOLOGIJA (SA ELEMENTIMA TERMINOLOGIJE I FRAZEOLOGIJE)
Značenjski (semantički) i formalni odnosi među leksemama: sinonimija; antonimija; polisemija i homonimija; metaforična i metonimijska značenja.
Stilska vrednost leksema: leksika i funkcionalni stilovi; poetska leksika, varijantska leksika, dijalektizmi i regionalizmi; arhaizmi i istorizmi; neologizmi; žargonizmi; vulgarizmi (povezati sa upotrebom rečnika).
Reči iz stranih jezika i kalkovi (doslovne prevedenice) i odnos prema njima. Rečnici stranih reči. Razumevanja najvažnijih prefiksa (i prefiksoida) i sufiksa (i sufiksoida) poreklom iz klasičnih jezika.
Osnovni pojmovi o terminologiji i terminima. Terminološki rečnici.
Osnovni pojmovi o frazeologiji i frazeološkim jedinicama. Stilska vrednost frazeoloških jedinica. Klišei i pomodni izrazi.
III. SINTAKSA
Rečenice u širem smislu (komunikativne rečenice) i rečenice u užem smislu (predikatske rečenice).
Reči (lekseme i morfosintaksičke reči). Identifikovanje morfosintaksičkih reči. Pune reči (imeničke, pridevske i priloške i glagoli) i pomoćne reči (predlozi, veznici i rečce).
Sintagma. Vrste sintagmi (imeničke, pridevske, priloške glagolske sintagme).
Osnovne konstrukcije (i njihovi modeli) predikatske rečenice: subjektivno-predikatska konstrukcija, rekcijske konstrukcije (s pravim i nepravim objektom), kopulativne konstrukcije (s imenskim i priloškim predikativom), konstrukcije sa semikopulativnim glagolima (dopunskim predikativima). Priloške odredbe.
Bezlične rečenice. Rečenice s logičkim (semantičkim) subjektom.
Rečenice s pasivnom konstrukcijom. Rečenice s bezličnom konstrukcijom.
Imeničke sintagme. Tipovi atributa. Apozitiv i apozicija.
IV. PRAVOPIS
Transkripcija reči iz stranih jezika (osnovni principi i primeri).
V. KULTURA IZRAŽAVANJA (20)
I. USMENO IZRAŽAVANJE
Kazivanje i recitovanje napamet naučenih književnoumetničkih tekstova.
Izveštavanje o društvenim i kulturnim zbivanjima. Komentarisanje (sportskih takmičenja, kulturnih manifestacija, društvenih zbivanja).
Stilistika. Funkcionalni stilovi: publicistički.
II. PISMENO IZRAŽAVANJE
Stilistika. Leksička sinonimija i višeznačnost reči, izbor reči (preciznost). Pojačavanje i ublažavanje iskaza; obično, ublaženo i uvećano značenje reči; prenesena značenja reči (figurativna upotreba imenica, glagola i prideva).
Pismene vežbe: novinarska vest, članak, izveštaj, intervju, komentar i dr. Prikaz književno-scenskog ili filmskog dela. Uvežbavanje tehnike izrade pismenih sastava.
Domaći pismeni zadaci (čitanje i analiza na času).
Četiri pismena zadatka.
gimnazija opšteg tipa
(4 časa nedeljno, 128 časova godišnje)
SADRŽAJI PROGRAMA
A. KNJIŽEVNOST (80)
I. PROUČAVANJE KNJIŽEVNOG DELA (26)
Slojevita struktura književnoumetničkog dela
Sloj zvučanja
Sloj značenja
Sloj sveta dela (predmetnosti)
Sloj ideja
Dinamičnost strukture.
Metodologija proučavanja književnosti
Metodi:
Pozitivistički
Psihološki
Fenomenološki
Strukturalistički
Teorija recepcije
Pluralizam metoda i njihov suodnos.
Smisao i zadaci proučavanja književnosti
Stvaranje književnoumetničkog dela i proučavanje književnosti (stvaralački, produktivni i teorijski odnosi prema književnoj umetnosti).
Čitalac, pisac i književno delo. Književna kultura.
Književna kultura
Dela za obradu
Desanka Maksimović: Tražim pomilovanje (izbor)
Vasko Popa: Kalenić (izbor), Kora
Branko Miljković: Vatra i ništa (izbor)
Branko Ćopić: Bašta sljezove boje
Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba
Samjuel Beket: Čekajući Godoa.
II. SAVREMENA KNJIŽEVNOST (34)
Bitna obeležja i najznačajniji predstavnici evropske i srpske književnosti
Alber Kami: Stranac
Luis Borhes: Čekanje (kratka priča)
Stevan Raičković: Septembar, Kamena uspavanka (izbor)
Miodrag Pavlović: Rekvijem
Vesna Parun: Ti koja imaš nevinije ruke
Blažo Koneski: Vezilja
Ivo Andrić: Prokleta avlija
Meša Selimović: Derviš i smrt
Mihajlo Lalić: Lelejska gora
Dobrica Ćosić: Koreni, Vreme smrti
Antonije Isaković: Kroz granje nebo
Aleksandar Tišma: Upotreba čoveka
Ranko Marinković: Ruke (novela)
Danilo Kiš: Enciklopedija mrtvih
Dušan Kovačević: Balkanski špijun
III. LEKTIRA (20)
Viljem Šekspir: Hamlet
Volfgang Gete: Faust
Fjodor M. Dostojevski: Zločin i kazna ili Braća Karamazovi
Mihail Bulgakov: Majstor i Margarita
Milorad Pavić: Hazarski rečnik
Izbor iz svetske lirike XX veka (Odn, Sezar, Prever, Pasternak, Ahmatova, Cvetajeva, Brodski, Sengor, Sajfers).
Izbor iz savremene srpske književnosti (B. Pekić, M. Bećković i dr.).
Izbor književnih kritika i eseja (I. Sekulić, B. Mihajlović, P. Džadžić, M. Pavlović, N. Milošević, S. Lukić).
IV. KNJIŽEVNOTEORIJSKI POJMOVI
Na navedenim delima ponavljaju se, proširuju, usvajaju i sistematizuju osnovni književnoteorijski pojmovi.
Lirika. Lirsko izražavanje: stvaralačke mogućnosti posredovanja jezika između svesti i zbilje; asocijativno povezivanje raznorodnih pojmova; sugerisanje, podsticanje i upućivanje; čitaočeva recepcija; jedinstvo zvukova, ritmova, značenja i smisla.
Epika: Strukturni činioci proznog književnoumetničkog dela: objektivno i subjektivno pripovedanje; fiktivni pripovedač; pomeranje pripovedačevog gledišta; sveznajući pripovedač; tok svesti; umetničko vreme; umetnički prostor; načelo integracije.
Tipovi romana: roman lika, prostora, stepenasti, prstenasti, paralelni; roman toka svesti; roman-esej; defabuliziran roman.
Drama: Struktura i kompozicija drame; antidrama; antijunak.
Drama i pozorište, radio, televizija, film.
Putopis. Esej. Književna kritika.
B. JEZIK (30)
I. SINTAKSA
Padežni sistem. - Pojam padežnog sistema i predloško-padeških konstrukcija. Osnove imeničke, pridevske i priloške vrednosti padežnih odnosno predloško-padežnih konstrukcija. Padežna sinonimija. Polivalentnost padeža. Predloški izrazi.
Kongruencija: definicija i osnovni pojmovi; gramatička i semantička kongruencija.
Sistem zavisnih rečenica. Obeležja zavisnih rečenica. Tri osnovna tipa vrednosti zavisnih rečenica (imeničke, pridevske i priloške zavisne rečenice). Glavne vrste zavisnih rečenica: izrične (sa upravnim i neupravnim govorom), odnosne, mesne, vremenske, uzročne, uslovne, dopusne, namerne, poredbene i posledične. Veznički izrazi.
Sistem nezavisnih rečenica. Opšti pojmovi o vrstama nezavisnih rečenica, njihovim obeležjima i funkcijama. Obaveštajne, upitne, zapovedne, željne i uzvične rečenice.
Osnovni pojmovi o negaciji.
Glagolski vid. Glavna vidska značenja i način njihovog obeležavanja.
Glagolska vremena i glagolski načini - osnovni pojmovi. Vremenska i modalna značenja ličnih glagolskih oblika: prezenta, perfekta, krnjeg perfekta, aorista, imperfekta, pluskvamperfekta, futura, futura drugog, kondicionala (potencijala) i imperativa.
Naporedne konstrukcije (koordinacija). Pojam naporednog odnosa. Obeležavanje naporednog odnosa. Glavni tipovi naporednih konstrukcija: sastavne, rastavne, suprotne, isključne, zaključne i gradacione.
Raspoređivanje sintaksičkih jedinica (osnovni pojmovi).
Informativna aktualizacija rečenice i načini njenog obeležavanja (osnovni pojmovi).
Komunikativna kohezija. Načini uspostavljanja veza među delovima teksta.
Specijalni tipovi nezavisnih rečenica. (Evo autobusa! Požar! Strašnog li vremena! i dr.).
Pragmatika. Govorni činovi. Struktura razgovora i teksta.
II. OPŠTI POJMOVI O JEZIKU
Evolucija jezika: Razvoj jezika u ljudskoj vrsti, u društvu i kod pojedinca. Nastanak i razvoj pisma.
Jezik, kultura i društvo: Jezik i druge društvene kategorije. Višejezičnost. Stavovi prema jeziku.
Tipovi jezika: Jezici u svetu. Jezička srodnost. Jezički tipovi i jezičke univerzalije.
III. PRAVOPIS
Interpunkcija
V. KULTURA IZRAŽAVANJA (18)
I. USMENO IZRAŽAVANJE
Retorika (pojam i vrste); istorijat i podela; razgovor, govor. Odnos između govornika i auditorija. Vežbe javnog govorenja pred auditorijom (upotreba podsetnika, improvizovano izlaganje; korišćenje mikrofona).
II. PISMENO IZRAŽAVANJE
Stilistika: funkcionalni stilovi: administrativno-poslovni (molba, žalba, poslovno pismo).
Oblici pismenog izražavanja: prikaz, osvrt, rasprava, književne paralele, esej (vežbanja).
Pravopis: interpunkcija (vežbanja).
Domaći pismeni zadaci složenijih zahteva (čitanje i analiza na času).
Četiri pismena zadatka godišnje.
gimnazija društveno-jezičkog smera
(4 časa nedeljno, 140 časova godišnje)
SADRŽAJI PROGRAMA
A. KNJIŽEVN0ST (91)
I. PROSVETITELJSTVO (9)
Prosvetiteljstvo - reformatorski pokret u Evropi: kult razuma, progresa, prirodnog prava, osećajnosti; verska tolerancija. Geopolitički i duhovni okviri srpskog naroda (Velika seoba Srba). Između srednjovekovnih i modernih pojava u književnosti (barokne tendencije, G. St. Venclović, Z. Orfelin). Književnost epohe prosvetiteljstva (sentimentalizam, klasicizam).
Dositej Obradović: Pismo Haralampiju; Život i priključenija (I deo)
Jovan Sterija Popović: Tvrdica
II. ROMANTIZAM (45)
Romantizam u Evropi i kod nas (pojam, osobenosti, značaj, glavni predstavnici). Poetika romantizma: odnos prema tradiciji i prosvetiteljstvu, odlike stila, žanrova i motivsko-tematskih tendencija, razvoj lirike, drame - tragedije i mešovitih oblika.
Poetika romantizma (V. Igo - "Predgovor Kromvelu" - odlomak)
Džordž Gordon Bajron: Čajld Harold (odlomak)
Aleksandar Sergejevič Puškin: Cigani, Evgenije Onjegin (odlomci)
Šandor Petefi: Sloboda sveta
Henrih Hajne: Lorelaj
Vuk Stefanović Karadžić: reformator jezika i pravopisa (iz Predgovora Srpskom rječniku); leksikograf (Srpski rječnik), sakupljač narodnih umotvorina (O podjeli i postanju narodnih pjesama); književni kritičar i polemičar (Kritika na roman "Ljubomir u Jelisiumu"); pisac - istoričar, biograf (Žitije Ajduk-Veljka Petrovića).
Petar Petrović Njegoš: Gorski vijenac
Branko Radičević: Kad mlidija’ umreti, Đački rastanak
Đura Jakšić: Orao, Veče, Ponoć, Jelisaveta kneginja crnogorska (odlomak)
Jovan Jovanović Zmaj: Đulići, Đulići uveoci, Jututunska narodna himna
Laza Kostić: Među javom i med snom, Santa Maria della Salute
Ivan Mažuranić: Smrt Smail-age Čengića
France Prešern: Sonetni venac
III. REALIZAM (27)
Realizam u Evropi i kod nas (pojam, osobenosti, značaj, glavni predstavnici). Poetika realizma: odnos prema stvarnosti, oslonac na pozitivističku sliku sveta, dominacija proze, obeležje književnog lika (motivisanost, tipičnost, individualnost) i realističkog stila. Realizam u Evropi - poetika realizma (Balzak: Predgovor Ljudskoj komediji - odlomak). Poetika realizma u srpskoj književnosti (Svetozar Marković: Pevanje i mišljenje - odlomak)
Onore de Balzak: Čiča Gorio
Nikolaj Vasiljevič Gogolj: Revizor
Gi de Mopasan: Dva prijatelja (novela)
Jakov Ignjatović: Večiti mladoženja
Milovan Glišić: Glava šećera
Laza Lazarević: Vetar
Radoje Domanović: Danga, Vođa
Stevan Sremac: Zona Zamfirova
Branislav Nušić: Narodni poslanik
Simo Matavulj: Povareta, Bakonja fra-Brne (odlomak, Izbor)
Vojislav Ilić: Sivo, sumorno nebo, Jutro na Hisaru, Zapušteni istočnik
Silvije Strahimir Kranjčević: Mojsije
IV. LEKTIRA (10)
Lav Nikolajevič Tolstoj: Ana Karenjina ili Rat i mir
Ivo Andrić: Most na Žepi i druge pripovetke
Dragoslav Mihailović: Kad su cvetale tikve
Milutin Milanković: Kroz vasionu i vekove
V. KNJIŽEVNOTEORIJSKI POJMOVI
Na navedenim delima ponavljaju se, proširuju, usvajaju i sistematizuju osnovni književnoteorijski pojmovi.
Lirska poezija (osobenosti književnog roda); lirska pesma; kompoziciona struktura lirske pesme; pesnička slika; književnoumetnički (pesnički) jezik: slikovnost (konkretnost), emocionalnost, simboličnost, preobražaj značenja, ritmičnost i harmoničnost; versifikacija; sistemi versifikacije; trohej, jamb, daktil; stih; strofa; rima.
Realistička pripovetka i roman.
Romantično, realistično, humoristično, satirično, groteskno.
Sredstva umetničkog izražavanja (stilske figure): metafora, personifikacija, alegorija, ironija, sarkazam, asindet, polisindet, anafora, epifora, simploha, onomatopeja, aliteracija, asonanca, igra rečima.
Pismo, autobiografija, sonet, sonetni venac.
Lirsko-epska poezija (balada, romansa, poema).
B. JEZIK (30)
I. KNJIŽEVNI JEZIK
Početak standardizacije književnog jezika i pravopisa kod Srba i kod Hrvata (prva polovina XIX veka). Razvoj srpskog književnog jezika u drugoj polovini XIX veka i u XX veku (povezivanje sa nastavom književnosti). Osnovni principi srpske književne norme.
Ekavski i ijekavski izgovor. Ćirilica i latinica. Književno-jezičke varijante.
Funkcionalni stilovi srpskog književnog jezika.
Osnovni principi jezičke kulture. Priručnici za negovanje jezičke kulture (i način njihovog korišćenja).
Jezička situacija u Srbiji. Principi jezičke ravnopravnosti. Jezička tolerancija.
II. MORFOLOGIJA (U UŽEM SMISLU)
Vrste reči. Promenljive i nepromenljive reči. Morfološke i klasifikacione kategorije reči.
Imenice. Imeničke kategorije (padež i broj; rod). Vrste imenica. Osnovno o deklinaciji imenica.
Pridevi. Pridevske kategorije (rod, broj, padež, vid, stepen poređenja). Vrste prideva. Osnovne karakteristike deklinacije i komparacije prideva.
Zamenice. Imeničke zamenice: lične zamenice; nelične imeničke zamenice (zamenice ko, što itd.). Pridevske zamenice. Osnovno o promeni zamenica.
Brojevi: glavni i redni brojevi. Vrste glavnih brojeva: osnovni brojevi, zbirni brojevi, brojne imenice pa -ica (dvojica, trojica itd.), brojni pridevi (jedni, -e, -a, dvoji, -e, -a, itd.).
Glagoli. Neprelazni, prelazni i povratni glagoli. Podela glagola po vidu. Morfološke glagolske kategorije: vreme i način; lice i broj (i rod - kod oblika koji razlikuju m., ž. i s. rod); stanje (aktiv i pasiv); potvrdnost/odričnost. Osnovno o konjugaciji (glagolske osnove, glagolske vrste, lični i nelični oblici, oblici pasiva).
Prilozi. Vrste priloga.
Pomoćne reči: predlozi, veznici i rečce. Uzvici.
III. PRAVOPIS
Sastavljeno i rastavljeno pisanje reči. Pravopisni znaci. Skraćenice. Rastavljanje reči na kraju retka.
V. KULTURA IZRAŽAVANJA (27)
I. USMENO IZRAŽAVANJE
Pričanje događaja i doživljaja (prikazivanje osećanja).
Opisivanje bića, predmeta, radnji, pojava (tačno, verno, sažeto).
Samostalno izlaganje u funkciji interpretacije književnog teksta. Uočavanje jezičkih postupaka i stilogenih mesta književnog teksta (čitanjem i obrazlaganjem). Dijalog u funkciji obrade teksta.
Izražajno kazivanje napamet naučenih lirskih pesama i kraćih monoloških tekstova. Dosledno usvajanje ortoepske norme i usvajanje veštine govorenja.
Stilske vežbe. Funkcionalni stilovi: naučni.
II. PISMENO IZRAŽAVANJE
Pravopisne vežbe: pisanje brojeva i odričnih oblika glagola. Pisanje skraćenica.
Pismeni sastavi: Izrada plana pismenog sastava, usavršavanje teksta; pisanje poboljšane verzije pismenog sastava (unošenja novih podataka, otklanjanje beznačajnih pojedinosti).
Četiri školska pismena zadatka.
gimnazija društveno-jezičkog smera
(5 časova nedeljno, 180 časova godišnje)
SADRŽAJI PROGRAMA
A. KNJIŽEVNOST (110)
I. MODERNA (45)
Moderna u evropskoj i srpskoj književnosti.
Poetika moderne (impresionizam i simbolizam).
Šarl Bodler: Veze, Albatros
Artur Rembo: Ofelija
Stefan Malarme: Labud
Pol Verlen: Mesečina
Anton Pavlovič Čehov: Ujka Vanja
Bogdan Popović: Antologija novije srpske lirike (Predgovor)
Aleksa Šantić: Moja otadžbina, Pretprazničko veče, Veče na školju
Jovan Dučić: Zalazak sunca, Suncokreti, Jablanovi
Milan Rakić: Jasika, Iskrena pesma, Dolap, Nasleđe
Vladislav Petković Dis: Tamnica, Možda spava, Nirvana
Sima Pandurović: Svetkovina, Rodna gruda
Antun Gustav Matoš: Jesenje veče, Notturno
Borisav Stanković: U noći, Koštana, Nečista krv
Jovan Skerlić: O Koštani
Petar Kočić: Mračajski proto, Jazavac pred sudom
Ivan Cankar: Kralj Betajnove
II. MEĐURATNA I RATNA KNJIŽEVNOST (45)
Evropska književnost u prvim decenijama XX veka (pojam osobenosti i značaj); manifesti futurizma, ekspresionizma i nadrealizma; književni pokreti i struje u srpskoj književnosti izmeću dva rata (ekspresionizam, nadrealizam, socijalna književnost). Ratna književnost.
Vladimir Majakovski: Oblak u pantalonama
Federiko Garsija Lorka: Romansa mesečarka
Rabindrant Tagora: Gradinar
Milutin Bojić: Plava grobnica
Dušan Vasiljev: Čovek peva posle rata
Miloš Crnjanski: Sumatra, Stražilovo, Seobe I deo
Ivo Andrić: Ex ponto
Momčilo Nastasijević: Tuga u kamenu
Tin Ujević: Svakidašnja jadikovka, Kolajna (izbor)
Isak Samokovlija: Rafina avlija
Veljko Petrović: Salašar
Rastko Petrović: Ljudi govore
Isidora Sekulić: Hronika palanačkog groblja (Gospa Nola)
Miroslav Krleža: Gospoda Glembajevi
Dobriša Cesarić: Oblak, Povratak
Oskar Davičo: Hana (izbor)
Ivan Goran Kovačić: Jama
III. LEKTIRA (20)
Izbor iz lirike evropske moderne: (Rilke, A. Blok, Apoliner).
Izbor iz međuratne poezije (D. Maksimović, R. Petrović, M. Dedinac, R. Drainac, S. Vinaver)
Franc Kafka: Proces
Ernest Hemingvej: Starac i more
Ivo Andrić: Na Drini ćuprija
Mihail A. Šolohov: Tihi Don (izbor)
IV. KNJIŽEVNOTEORIJSKI POJMOVI
Na navedenim delima ponavljaju se, proširuju, usvajaju i sistematizuju osnovni književnoteorijski pojmovi.
Lirika. Moderna lirska pesma (struktura). Pesma u prozi.
Stih: jedanaesterac, dvanaesterac, slobodan stih. Sredstva književnoumetničkog izražavanja (stilske figure), metonimija, sinegdoha, paradoks, aluzija, apostrofa, retorsko pitanje, inverzija, elipsa, refren.
Epika. Oblici umetničkog izražavanja: pričanje (naracija), opisivanje (deskripcija), dijalog, monolog, unutrašnji monolog, doživljeni govor, piščev komentar: kazivanje u prvom, drugom i trećem licu.
Drama: Drama u užem smislu (osobine): moderna drama (psihološka, simbolistička, impresionistička); dramska situacija; scenski jezik (vizuelni i akustični scenski znakovi); publika, glumac, gluma, režija, lektor, scenograf.
B. JEZIK (35)
I. TVORBA REČI
Osnovni pojmovi o izvođenju (derivaciji) reči. Važniji modeli za izvođenje imenica, prideva i glagola.
Osnovni pojmovi o tvorbi složenica. Polusloženice. Pravopisna rešenja.
II. LEKSIKOLOGIJA (SA ELEMENTIMA TERMINOLOGIJE I FRAZEOLOGIJE)
Značenjski (semantički) i formalni odnosi među leksemama: sinonimija; antonimija; polisemija i homonimija; metaforična i metonimijska značenja.
Stilska vrednost leksema: leksika i funkcionalni stilovi; poetska leksika, varijantska leksika, dijalektizmi i regionalizmi; arhaizmi i istorizmi; neologizmi; žargonizmi; vulgarizmi (povezati sa upotrebom rečnika).
Reči iz stranih jezika i kalkovi (doslovne prevedenice) i odnos prema njima. Rečnici stranih reči. Razumevanje najvažnijih prefiksa (i prefiksoida) i sufiksa (i sufiksoida) poreklom iz klasičnih jezika.
Osnovni pojmovi o terminologiji i terminima. Terminološki rečnici.
Osnovni pojmovi o frazeologiji i frazeološkim jedinicama. Stilska vrednost frazeoloških jedinica. Klišei i pomodni izrazi.
III. SINTAKSA
Rečenice u širem smislu (komunikativne rečenice) i rečenice u užem smislu (predikatske rečenice).
Reči (lekseme i morfosintaksičke reči). Identifikovanje morfosintaksičkih reči. Pune reči (imeničke, pridevske i priloške reči i glagoli) i pomoćne reči (predlozi, veznici i rečce).
Sintagma. Vrste sintagmi (imeničke, pridevske, priloške glagolske sintagme).
Osnovne konstrukcije (i njihovi modeli) predikatske rečenice: subjekatsko-predikatska konstrukcija, rekcijske konstrukcije (s pravim i nepravim objektom), kopulativne konstrukcije (s imenskim i priloškim predikativom), konstrukcije sa semikopulativnim glagolima (dopunskim predikativima). Priloške odredbe.
Bezlične rečenice. Rečenice s logičkim (semantičkim) subjektom.
Rečenice s pasivnom konstrukcijom. Rečenice s bezličnom konstrukcijom.
Imeničke sintagme. Tipovi atributa. Apozitiv i apozicija.
IV. PRAVOPIS
Transkripcija reči iz stranih jezika (osnovni principi i primeri).
V. KULTURA IZRAŽAVANJA (35)
I. USMENO IZRAŽAVANJE
Kazivanje i recitovanje napamet naučenih književno-umetničkih tekstova.
Izveštavanje o društvenim i kulturnim zbivanjima. Komentarisanje (sportskih takmičenja, kulturnih manifestacija, društvenih zbivanja).
Stilistika. Funkcionalni stilovi: publicistički.
II. PISMENO IZRAŽAVANJE
Stilistika. Leksička sinonimija i višeznačnost reči, izbor reči (preciznost). Pojačavanje i ublažavanje iskaza; obično, ublaženo i uvećano značenje reči; prenesena značenja reči (figurativna upotreba imenica, glagola i prideva).
Pismene vežbe: novinarska vest, članak, izveštaj, intervju, komentar i dr. Prikaz književno-scenskog ili filmskog dela. Uvežbavanje tehnike izrade pismenih sastava.
Domaći pismeni zadaci (čitanje i analiza na času).
Četiri pismena zadatka.
gimnazija društveno-jezičkog smera
(5 časova nedeljno, 160 časova godišnje)
SADRŽAJI PROGRAMA
A. KNJIŽEVNOST (95)
I. PROUČAVANJE KNJIŽEVNOG DELA (35)
Slojevita struktura književnoumetničkog dela
Sloj zvučanja
Sloj značenja
Sloj sveta dela (prikazanih predmeta)
Sloj ideja
Dinamičnost strukture.
Metodologija proučavanja književnosti
Metodi:
Pozitivistički
Psihološki
Fenomenološki
Strukturalistički
Teorija recepcije
Pluralizam metoda i njihov suodnos.
Smisao i zadaci proučavanja književnosti
Stvaranje književnoumetničkog dela i proučavanje književnosti (stvaralački, produktivni i teorijski odnosi prema književnosti).
Čitalac, pisac i književno delo. Književna kultura.
Dela za obradu
Desanka Maksimović: Tražim pomilovanje (izbor)
Vasko Popa: Kalenić, Manasija, Kora (izbor)
Branko Miljković: Vatra i ništa (izbor)
Branko Ćopić: Bašta sljezove boje (izbor)
Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba
Vilijam Fokner: Buka i bes
Samjuel Beket: Čekajući Godoa
II. SAVREMENA KNJIŽEVNOST (40)
Bitna obeležja i najznačajniji predstavnici evropske i srpske književnosti
Alber Kami: Stranac
Luis Borhes: Čekanje (kratka priča)
Stevan Raičković: Septembar, Kamena uspavanka (izbor)
Miodrag Pavlović: Naučite pjesan, Rekvijem
Vesna Parun: Ti koja imaš nevinije ruke
Blaže Koneski: Vezilja
Ivo Andrić: Prokleta avlija
Meša Selimović: Derviš i smrt
Mihajlo Lalić: Lelejska gora
Dobrica Ćosić: Koreni, Vreme smrti
Aleksandar Tišma: Upotreba čoveka
Antonije Isaković: Kroz granje nebo
Danilo Kiš: Enciklopedija mrtvih
Ranko Marinković: Ruke (novela)
Dušan Kovačević: Balkanski špijun
III. LEKTIRA (20)
Viljem Šekspir: Hamlet
Volfgang Gete: Faust
Fjodor M. Dostojevski: Zločin i kazna ili Braća Karamazovi
Milorad Pavić: Hazarski rečnik
Izbor iz svetske lirike XX veka (Odn, Sezar, Prever, Pasternak, Ahmatova, Cvetajeva, Brodski, Sengor, Sajfers).
Izbor iz savremene srpske književnosti (B. Pekić, M. Bećković i dr.).
Izbor književnih kritika i eseja (I. Sekulić, B. Mihajlović, P Džadžić, M. Pavlović, N. Milošević, S. Lukić).
IV. KNJIŽEVNOTEORIJSKI POJMOVI
Na navedenim delima ponavljaju se, proširuju, usvajaju i sistematizuju osnovni književnoteorijski pojmovi.
Lirika. Lirsko izražavanje: stvaralačke mogućnosti posredovanja jezika između svesti i zbilje; asocijativno povezivanje raznorodnih pojmova; sugerisanje; podsticanje i upućivanje; čitaočeva recepcija; jedinstvo zvukova, ritmova, značenja i smisla.
Epika: Strukturni činioci proznog književnoumetničkog dela; objektivno i subjektivno pripovedanje; fiktivni pripovedač; pomeranje pripovedačevog gledišta; sveznajući pripovedač; tok svesti; umetničko vreme; umetnički prostor; načelo integracije.
Tipovi romana: roman lika, prostora, stepenasti, prstenasti, paralelni; roman toka svesti; roman - esej; defabuliziran roman.
Drama: Struktura i kompozicija drame; antidrama; antijunak.
Drama i pozorište, radio, televizija, film.
Putopis. Esej. Književna kritika.
B. JEZIK (35)
I. SINTAKSA
Padežni sistem. - Pojam padežnog sistema i predloško-padežnih konstrukcija. Osnovne imeničke, pridevske i priloške vrednosti padežnih odnosno predloško-padežnih konstrukcija. Padežna sinonimija. Polivalentnost padeža. Predloški izrazi.
Kongruencija: definicija i osnovni pojmovi; gramatička i semantička kongruencija.
Sistem zavisnih rečenica. Obeležja zavisnih rečenica. Tri osnovna tipa vrednosti zavisnih rečenica (imeničke, pridevske i priloške zavisne rečenice). Glavne vrste zavisnih rečenica: izrične (sa upravnim i neupravnim govorom), odnosne, mesne, vremenske, uzročne, uslovne, dopusne, namerne, poredbene i posledične. Veznički izrazi.
Sistem nezavisnih rečenica. Opšti pojmovi o vrstama nezavisnih rečenica, njihovim obeležjima i funkcijama. Obaveštajne, upitne, zapovedne, željne i uzvične rečenice.
Osnovni pojmovi o negaciji.
Glagolski vid. Glavna vidska značenja i način njihovog obeležavanja.
Glagolska vremena i glagolski načini - osnovni pojmovi. Vremenska i modalna značenja ličnih glagolskih oblika prezenta, perfekta, krnjeg perfekta, aorista, imperfekta, pluskvamperfekta, futura, futura drugog, kondicionala (potencijala) i imperativa.
Naporedne konstrukcije (koordinacija). Pojam naporednog odnosa. Obeležavanje naporednog odnosa. Glavni tipovi naporednih konstrukcija: sastavne, rastavne, suprotne, isključne, zaključne i gradacione.
Raspoređivanje sintaksičkih jedinica (osnovni pojmovi).
Informativna aktualizacija rečenice i načini njenog obeležavanja (osnovni pojmovi).
Komunikativna kohezija. Načini uspostavljanja veza među delovima teksta.
Specijalni tipovi nezavisnih rečenica. (Evo autobusa! Požar! Strašnog li vremena! i dr.).
Pragmatika. Govorni činovi. Struktura razgovora i teksta.
II. OPŠTI POJMOVI O JEZIKU
Evolucija jezika: Razvoj jezika u ljudskoj vrsti, u društvu i kod pojedinca. Nastanak i razvoj pisma.
Jezik, kultura i društvo: Jezik i druge društvene kategorije. Višejezičnost. Stavovi prema jeziku.
Tipovi jezika: Jezici u svetu. Jezička srodnost. Jezički tipovi i jezičke univerzalije.
III. PRAVOPIS
Interpunkcija
V. KULTURA IZRAŽAVANJA (30)
I. USMENO IZRAŽAVANJE
Retorika (pojam i vrste); istorijat i podela; razgovor, govor. Odnos između govornika i auditorija. Vežbe javnog govorenja pred auditorijom (upotreba podsetnika, improvizovano izlaganje; korišćenje mikrofona).
II. PISMENO IZRAŽAVANJE
Stilistika: funkcionalni stilovi: administrativno-poslovni (molba, žalba, poslovno pismo).
Oblici pismenog izražavanja: prikaz, osvrt, rasprava, književne paralele, esej (vežbanja).
Pravopis: interpunkcija (vežbanja).
Domaći pismeni zadaci složenijih zahteva (čitanje i analiza na času).
Četiri pismena zadatka godišnje.
gimnazija prirodno-matematičkog smera
(3 časa nedeljno, 105 časova godišnje)
SADRŽAJI PROGRAMA
A. KNJIŽEVNOST (75)
I. PROSVETITELJSTVO (9)
Prosvetiteljstvo - reformatorski pokret u Evropi: kult razuma, progresa, prirodnog prava, osećajnosti; verska tolerancija. Geopolitički i duhovni okviri srpskog naroda (Velika seoba Srba). Između srednjovekovnih i modernih pojava u književnosti (barokne tendencije, G. St. Venclović, Z. Orfelin). Književnost epohe prosvetiteljstva sentimentalizam, klasicizam).
Dositej Obradović: Pismo Haralampiju; Život i priključenija (I deo)
Jovan Sterija Popović: Tvrdica
II. ROMANTIZAM (35)
Romantizam u Evropi i kod nas (pojam, osobenosti, značaj, glavni predstavnici). Poetika romantizma: odnos prema tradiciji i prosvetiteljstvu, odlike stila, žanrova i motivsko-tematskih tendencija, razvoj lirike, drame tragedije i mešovitih oblika.
Poetika romantizma (V. Igo - "Predgovor Kromvelu" - odlomak)
Džordž Gordon Bajron: Čajld Harold (odlomak)
Aleksandar Sergejevič Puškin: Cigani, Evgenije Onjegin (odlomci)
Šandor Petefi: Sloboda sveta
Henrih Hajne: Lorelaj
Vuk Stefanović Karadžić: reformator jezika i pravopisa (iz Predgovora Srpskom rječniku); leksikograf (Srpski rječnik), sakupljač narodnih umotvorina (O podjeli i postanju narodnih pjesama); književni kritičar i polemičar (Kritika na roman "Ljubomir u Jelisiumu"); pisac - istoričar, biograf (Žitije Ajduk-Veljka Petrovića).
Petar Petrović Njegoš: Gorski vijenac
Branko Radičević: Kad mlidija’ umreti, Đački rastanak
Đura Jakšić: Orao, Veče, Ponoć
Jovan Jovanović Zmaj: Đulići, Đulići uveoci, Jututunska narodna himna
Laza Kostić: Među javom i med snom, Santa Maria della Salute
Ivan Mažuranić: Smrt Smail-age Čengića
France Prešern: Sonetni venac
III. REALIZAM (25)
Realizam u Evropi i kod nas (pojam, osobenosti, značaj, glavni predstavnici). Poetika realizma: odnos prema stvarnosti, oslonac na pozitivističku sliku sveta, dominacija proze, obeležje književnog lika (motivisanost, tipičnost, individualnost) i realističkog stila. Realizam u Evropi - poetika realizma (Balzak: Predgovor Ljudskoj komediji - odlomak). Poetika realizma u srpskoj književnosti (Svetozar Marković: Pevanje i mišljenje - odlomak)
Onore de Balzak: Čiča Gorio
Nikolaj Vasiljevič Gogolj: Revizor
Gi de Mopasan: Dva prijatelja (novela)
Jakov Ignjatović: Večiti mladoženja
Milovan Glišić: Glava šećera
Laza Lazarević: Vetar
Radoje Domanović: Danga
Stevan Sremac: Zona Zamfirova
Branislav Nušić: Narodni poslanik
Simo Matavulj: Povareta
Vojislav Ilić: Sivo, sumorno nebo, Tibulo
Silvije Strahimir Kranjčević: Mojsije
IV. LEKTIRA (6)
Lav Nikolajevič Tolstoj: Ana Karenjina ili Rat i mir
Ivo Andrić: Most na Žepi i druge pripovetke
Dragoslav Mihailović: Kad su cvetale tikve
Milutin Milanković: Kroz vasionu i vekove
V. KNJIŽEVNOTEORIJSKI POJMOVI
Na navedenim delima ponavljaju se, proširuju, usvajaju i sistematizuju osnovni književnoteorijski pojmovi.
Lirska poezija (osobenosti književnog roda); lirska pesma; kompoziciona struktura lirske pesme; pesnička slika; književnoumetnički (pesnički) jezik: slikovnost (konkretnost), emocionalnost, simboličnost, preobražaj značenja, ritmičnost i harmoničnost; versifikacija; sistemi versifikacije; trohej, jamb, daktil; stih; strofa; rima.
Realistička pripovetka i roman.
Romantično, realistično, humoristično, satirično, groteskno.
Sredstva umetničkog izražavanja (stilske figure): metafora, personifikacija, alegorija, ironija, sarkazam, asindet, polisindet, anafora, epifora, simploha, onomatopeja, aliteracija, asonanca, igra rečima.
Pismo, autobiografija, sonet, sonetni venac.
Lirsko-epska poezija (balada, romansa, poema).
B. JEZIK (24)
I. KNJIŽEVNI JEZIK
Standardizacija (postanak i razvoj) književnog jezika i pravopisa (XIX i XX vek).
Književno-jezičke varijante. Funkcionalni stilovi.
Osnovni principi jezičke kulture. Priručnici za negovanje jezičke kulture (i način njihovog korišćenja).
Jezička situacija u Srbiji. Principi jezičke ravnopravnosti. Jezička tolerancija.
II. MORFOLOGIJA (U UŽEM SMISLU)
Vrste reči. Promenljive i nepromenljive reči.
Imenice. Imeničke kategorije (padež i broj; rod). Vrste imenica. Osnovno o deklinaciji imenica.
Pridevi. Pridevske kategorije (rod, broj, padež, vid, stepen poređenja). Vrste prideva. Osnovne karakteristike deklinacije i komparacije prideva.
Zamenice. Imeničke zamenice: lične zamenice; nelične imeničke zamenice (zamenice ko, što itd.). Pridevske zamenice. Osnovno o promeni zamenica.
Brojevi: glavni i redni brojevi. Vrste glavnih brojeva: osnovni brojevi, zbirni brojevi, brojne imenice na -ica (dvojica, trojica itd.), brojni pridevi (jedni, -e, -a, dvoji, -e, -a, itd.).
Glagoli. Neprelazni, prelazni i povratni glagoli. Podela glagola po vidu. Morfološke glagolske kategorije: vreme i način; lice i broj (i rod - kod oblika koji razlikuju m., ž. i s. rod); stanje (aktiv i pasiv); potvrdnost/odričnost. Osnovno o konjugaciji (glagolske osnove, glagolske vrste, lični i nelični oblici, oblici pasiva).
Prilozi. Vrste priloga.
Pomoćne reči: predlozi, veznici i rečce. Uzvici.
III. PRAVOPIS
Sastavljeno i rastavljeno pisanje reči. Pravopisni znaci. Skraćenice. Rastavljanje reči na kraju retka.
V. KULTURA IZRAŽAVANJA (12)
I. USMENO IZRAŽAVANJE
Pričanje događaja i doživljaja (prikazivanje osećanja).
Opisivanje bića, predmeta, radnji, pojava (tačno, verno, sažeto).
Samostalno izlaganje u funkciji interpretacije književnog teksta. Uočavanje jezičkih postupaka i stilogenih mesta književnog teksta (čitanjem i obrazlaganjem). Dijalog u funkciji obrade teksta.
Izražajno kazivanje napamet naučenih lirskih pesama i kraćih monoloških tekstova. Dosledno usvajanje ortoepske norme i usvajanje veštine govorenja.
Stilske vežbe. Funkcionalni stilovi: naučni.
II. PISMENO IZRAŽAVANJE
Pravopisne vežbe: pisanje brojeva i odričnih oblika glagola. Pisanje skraćenica.
Pismeni sastavi: Izrada plana pismenog sastava, usavršavanje teksta; pisanje poboljšane verzije pismenog sastava (unošenja novih podataka, otklanjanje beznačajnih pojedinosti).
Četiri školska pismena zadatka.
gimnazija prirodno-matematičkog smera
(3 časa nedeljno, 108 časova godišnje)
SADRŽAJI PROGRAMA
A. KNJIŽEVNOST (69)
I. MODERNA (29)
Moderna u evropskoj i srpskoj književnosti.
Poetika moderne (impresionizam i simbolizam).
Šarl Bodler: Albatros
Anton Čehov: Ujka Vanja
Bogdan Popović: Antologija novije srpske lirike
Aleksa Šantić: Pretprazničko veče, Veče na školju
Jovan Dučić: Zalazak sunca, Jablanovi
Milan Rakić: Iskrena pesma, Dolap
Vladislav Petković Dis: Tamnica, Možda spava
Sima Pandurović: Svetkovina
Antun Gustav Matoš: Jesenje veče
Bora Stanković: Koštana, Nečista krv
Jovan Skerlić: O Koštani
Petar Kočić: Mračajski proto
Ivan Cankar: Kralj Betajnove
II. MEĐURATNA I RATNA KNJIŽEVNOST (30)
Evropska književnost u prvim decenijama XX veka (pojam osobenosti i značaj); manifesti futurizma, ekspresionizma i nadrealizma; književni pokreti i struje u srpskoj književnosti između dva rata (ekspresionizam, nadrealizam, socijalna književnost). Ratna književnost.
Vladimir Majakovski: Oblak u pantalonama
Federiko Garsija Lorka: Romansa mesečarka
Rabindranat Tagora: Gradinar
Milutin Bojić: Plava grobnica
Dušan Vasiljev: Čovek peva posle rata
Miloš Crnjanski: Sumatra, Seobe I deo
Ivo Andrić: Ex ponto
Momčilo Nastasijević: Tuga u kamenu
Tin Ujević: Svakidašnja jadikovka
Isak Samokovlija: Rafina avlija
Veljko Petrović: Salašar
Rastko Petrović: Ljudi govore
Isidora Sekulić: Gospa Nola
Miroslav Krleža: Gospoda Glembajevi
Dobriša Cesarić: Oblak
Oskar Davičo: Hana (I pesma)
Ivan Goran Kovačić: Jama
III. LEKTIRA (10)
Izbor iz lirike evropske moderne: (Rilke, A. Blok, Apoliner).
Izbor iz međuratne poezije (D. Maksimović, R. Petrović).
Ernest Hemingvej: Starac i more
Ivo Andrić: Na Drini ćuprija
Mihail A. Šolohov: Tihi Don (odlomci)
IV. KNJIŽEVNOTEORIJSKI POJMOVI
Na navedenim delima ponavljaju se, proširuju, usvajaju i sistematizuju osnovni književnoteorijski pojmovi.
Lirika. Moderna lirska pesma (struktura). Pesma u prozi.
Stih: jedanaesterac, dvanaesterac, slobodan stih. Sredstva književnoumetničkog izražavanja (stilske figure), metonimija, sinegdoha, paradoks, aluzija, apostrofa, retorsko pitanje, inverzija, elipsa, refren.
Epika. Oblici umetničkog izražavanja: pričanje (naracija), opisivanje (deskripcija), dijalog, monolog, unutrašnji monolog, doživljeni govor, piščev komentar; kazivanje u prvom, drugom i trećem licu.
Drama: Drama u užem smislu (osobine): moderna drama (psihološka, simbolistička, impresionistička); dramska situacija; scenski jezik (vizuelni i akustični scenski znakovi); publika, glumac, gluma, režija, lektor, scenograf.
B. JEZIK (25)
I. TVORBA REČI
Osnovni pojmovi o izvođenju (derivaciji) reči. Važniji modeli za izvođenje imenica, prideva i glagola.
Osnovni pojmovi o tvorbi složenica. Polusloženice. Pravopisna rešenja.
II. LEKSIKOLOGIJA (SA ELEMENTIMA TERMINOLOGIJE I FRAZEOLOGIJE)
Značenjski (semantički) i formalni odnosi među leksemama: sinonimija; antonimija; polisemija i homonimija; metaforična i metonimijska značenja.
Stilska vrednost leksema: leksika i funkcionalni stilovi; poetska leksika, varijantska leksika, dijalektizmi i regionalizmi; arhaizmi i istorizmi; neologizmi; žargonizmi; vulgarizmi (povezati sa upotrebom rečnika).
Reči iz stranih jezika i kalkovi (doslovne prevedenice), odnos prema njima. Rečnici stranih reči. Razumevanje najvažnijih prefiksa (i prefiksoida) i sufiksa (i sufiksoida) poreklom iz klasičnih jezika.
Osnovni pojmovi o terminologiji i terminima. Terminološki rečnici.
Osnovni pojmovi o frazeologiji i frazeološkim jedinicama. Stilska vrednost frazeoloških jedinica. Klišei i pomodni izrazi.
III. SINTAKSA
Sintaksičke jedinice; rečenice u širem smislu (komunikativne rečenice) i rečenice u užem smislu (predikatske rečenice); reči (lekseme i morfosintaksičke reči); sintagme (imeničke, pridevske, priloške i glagolske).
Osnovne konstrukcije (i njihovi modeli) predikatske rečenice: subjektivno-predikatska konstrukcija, rekcijske konstrukcije (s pravim i nepravim objektom), kopulativne semikatulativne konstrukcije (s imenskim i dopunskim predikativom).
Priloške odredbe. Bezlične rečenice.
Imeničke sintagme. Tipovi atributa. Apozitiv i apozicija.
IV. PRAVOPIS
Transkripcija reči iz stranih jezika (osnovni principi i primeri).
V. KULTURA IZRAŽAVANJA (19)
I. USMENO IZRAŽAVANJE
Kazivanje i recitovanje napamet naučenih književnoumetničkih tekstova.
Stilistika. Funkcionalni stilovi: publicistički.
II. PISMENO IZRAŽAVANJE
Stilistika. Leksička sinonimija i višeznačnost reči, izbor reči (preciznost). Pojačavanje i ublažavanje iskaza; obično, ublaženo i uvećano značenje reči; prenesena značenja reči (figurativna upotreba imenica, glagola i prideva).
Pismene vežbe: novinarska vest, članak, izveštaj, intervju, komentar i dr. Prikaz književno-scenskog ili filmskog dela. Uvežbavanje tehnike izrade pismenih sastava. Domaći pismeni zadaci (čitanje i analiza na času).
Četiri pismena zadatka.
gimnazija prirodno-matematičkog smera
(4 časa nedeljno, 128 časova godišnje)
SADRŽAJI PROGRAMA
A. KNJIŽEVNOST (80)
I. PROUČAVANJE KNJIŽEVNOG DELA (26)
Slojevita struktura književnoumetničkog dela
Sloj zvučanja
Sloj značenja
Sloj sveta dela (predmetnosti)
Sloj ideja
Dinamičnost strukture.
Metodologija proučavanja književnosti
Metodi:
Pozitivistički
Psihološki
Fenomenološki
Strukturalistički
Teorija recepcije
Pluralizam metoda i njihov suodnos.
Smisao i zadaci proučavanja književnosti
Stvaranje književnoumetničkog dela i proučavanje književnosti (stvaralački, produktivni i teorijski odnosi prema književnoj umetnosti).
Čitalac, pisac i književno delo. Književna kultura.
Književna kultura
Dela za obradu
Desanka Maksimović: Tražim pomilovanje (izbor)
Vasko Popa: Kalenić, Kora (izbor)
Branko Miljković: Vatra i ništa (izbor)
Branko Ćopić: Bašta sljezove boje
Vladan Desnica: Proljeća Ivana Galeba
Samjuel Beket: Čekajući Godoa
II. SAVREMENA KNJIŽEVNOST (34)
Bitna obeležja i najznačajniji predstavnici evropske i srpske književnosti
Alber Kami: Stranac
Luis Borhes: Čekanje (kratka priča)
Stevan Raičković: Septembar, Kamena uspavanka (izbor)
Miodrag Pavlović: Rekvijem
Vesna Parun: Ti koja imaš nevinije ruke
Blažo Koneski: Vezilja
Ivo Andrić: Prokleta avlija
Meša Selimović: Derviš i smrt
Mihajlo Lalić: Lelejska gora
Dobrica Ćosić: Koreni, Vreme smrti
Antonije Isaković: Kroz granje nebo
Aleksandar Tišma: Upotreba čoveka
Ranko Marinković: Ruke (novela)
Danilo Kiš: Enciklopedija mrtvih
Dušan Kovačević: Balkanski špijun
III. LEKTIRA (20)
Viljem Šekspir: Hamlet
Volfgang Gete: Faust
Fjodor M. Dostojevski: Zločin i kazna ili Braća Karamazovi
Mihail Bulgakov: Majstor i Margarita
Milorad Pavić: Hazarski rečnik
Izbor iz svetske lirike XX veka (Odn, Sezar, Prever, Pasternak, Ahmatova, Cvetajeva, Brodski, Sengor, Sajfers).
Izbor iz savremene srpske književnosti (B. Pekić, M. Bećković i dr.).
Izbor književnih kritika i eseja (I. Sekulić, B. Mihajlović, P. Džadžić, M. Pavlović, N. Milošević, S. Lukić).
IV. KNJIŽEVNOTEORIJSKI POJMOVI
Na navedenim delima ponavljaju se, proširuju, usvajaju i sistematizuju osnovni književnoteorijski pojmovi.
Lirika. Lirsko izražavanje: stvaralačke mogućnosti posredovanja jezika između svesti i zbilje; asocijativno povezivanje raznorodnih pojmova; sugerisanje, podsticanje i upućivanje; čitaočeva recepcija; jedinstvo zvukova, ritmova, značenja i smisla.
Epika: Strukturni činioci proznog književnoumetničkog dela; objektivno i subjektivno pripovedanje; fiktivni pripovedač; pomeranje pripovedačevog gledišta; sveznajući pripovedač; tok svesti; umetničko vreme; umetnički prostor; načelo integracije.
Tipovi romana: roman lika, prostora, stepenasti, prstenasti, paralelni; roman toka svesti; roman - esej; defabuliziran roman.
Drama: Struktura i kompozicija drame; antidrama; antijunak.
Drama i pozorište, radio, televizija, film.
Putopis. Esej. Književna kritika.
B. JEZIK (30)
I. SINTAKSA
Padežni sistem. - Pojam padežnog sistema i predloško-padežnih konstrukcija. Osnovne imeničke, pridevske i priloške vrednosti padežnih odnosno predloško-padežnih konstrukcija. Padežna sinonimija. Polivalentnost padeža. Predloški izrazi.
Kongruencija: definicija i osnovni pojmovi; gramatička i semantička kongruencija.
Sistem zavisnih rečenica. Obeležja zavisnih rečenica. Tri osnovna tipa vrednosti zavisnih rečenica (imeničke, pridevske i priloške zavisne rečenice). Glavne vrste zavisnih rečenica: izrične (sa upravnim i neupravnim govorom), odnosne, mesne, vremenske, uzročne, uslovne, dopusne, namerne, poredbene i posledične. Veznički izrazi.
Sistem nezavisnih rečenica. Opšti pojmovi o vrstama nezavisnih rečenica, njihovim obeležjima i funkcijama. Obaveštajne, upitne, zapovedne, željne i uzvične rečenice.
Osnovni pojmovi o negaciji.
Glagolski vid. Glavna vidska značenja i način njihovog obeležavanja.
Glagolska vremena i glagolski načini - osnovni pojmovi. Vremenska i modalna značenja ličnih glagolskih oblika: prezenta, perfekta, krnjeg perfekta, aorista, imperfekta, pluskvamperfekta, futura, futura drugog, kondicionala (potencijala) i imperativa.
Naporedne konstrukcije (koordinacija). Pojam naporednog odnosa. Obeležavanje naporednog odnosa. Glavni tipovi naporednih konstrukcija: sastavne, rastavne, suprotne, isključne, zaključne i gradacione.
Raspoređivanje sintaksičkih jedinica (osnovni pojmovi).
Informativna aktualizacija rečenice i načini njenog obeležavanja (osnovni pojmovi).
Komunikativna kohezija. Načini uspostavljanja veza među delovima teksta.
Specijalni tipovi nezavisnih rečenica. (Evo autobusa! Požar! Strašnog li vremena! i dr.).
Pragmatika. Govorni činovi. Struktura razgovora i teksta.
II. OPŠTI POJMOVI O JEZIKU
Evolucija jezika: Razvoj jezika u ljudskoj vrsti, u društvu i kod pojedinca. Nastanak i razvoj pisma.
Jezik, kultura i društvo: Jezik i druge društvene kategorije. Višejezičnost. Stavovi prema jeziku.
Tipovi jezika: Jezici u svetu. Jezička srodnost. Jezički tipovi i jezičke univerzalije.
III. PRAVOPIS
Interpunkcija
V. KULTURA IZRAŽAVANJA (18)
I. USMENO IZRAŽAVANJE
Retorika (pojam i vrste); istorijat i podela; razgovor, govor. Odnos između govornika i auditorija. Vežbe javnog govorenja pred auditorijom (upotreba podsetnika, improvizovano izlaganje; korišćenje mikrofona).
II. PISMENO IZRAŽAVANJE
Stilistika: funkcionalni stilovi: administrativno-poslovni (molba, žalba, poslovno pismo).
Oblici pismenog izražavanja: prikaz, osvrt, rasprava, književne paralele, esej (vežbanja).
Pravopis: interpunkcija (vežbanja).
Domaći pismeni zadaci složenijih zahteva (čitanje i analiza na času).
Četiri pismena zadatka godišnje.
UVODNA OBJAŠNJENJA
Program srpskog jezika i književnosti namenjen je četvorogodišnjem obrazovanju i vaspitanju u gimnazijama oba tipa: gimnaziji opšteg tipa i gimnaziji sa dva smera: društveno-jezički i prirodno-matematički.
Obavezni godišnji fond časova ovog predmeta utvrđen je planom obrazovno-vaspitnog rada za obe gimnazije: gimnazija opšteg tipa: I - 148 godišnje; II - 140 godišnje; III - 144 godišnje; IV - 128 godišnje; gimnazija sa dva smera: društveno-jezički: 1 - 148 godišnje; II - 140 godišnje; III - 180 godišnje; IV - 160 godišnje, prirodno-matematički: I - 148 godišnje; II - 105 godišnje; III - 108 godišnje; IV - 128 godišnje.
Program sadrži: cilj i zadatke, sadržaj (po razredima) u okviru triju programsko-tematskih područja (književnost, jezik i kultura izražavanja).
Zavisno od razreda i sadržaja, godišnji fond časova nastave ovog predmeta raspoređen je tako da je za područje književnost predviđeno oko 60 odsto, a za druga dva, jezik i kultura izražavanja, oko 40 odsto časova. Za svako područje iskazan je ukupan broj časova. U okviru tog fonda planirani sadržaji se obrađuju na 70 odsto časova a ostalih 30 odsto časova predviđeno je za ponavljanje, utvrđivanje, vežbanje i sistematizovanje sadržaja programa.
Svi sadržaji raspoređeni su po razredima, područjima, oblastima i temama uz primenu načela postupnosti, korelacije, integracije i primerenosti uzrastu.
Sadržaji književnosti konkretizovani su po razredima, segmentima, a obuhvataju književnoteorijsko i književnoistorijsko proučavanje književnoumetničkih dela prikazanih u žanrovskom redosledu.
Područje jezik obuhvata izučavanje jezika kao sistema a ugrađeni su i elementi opšte lingvistike i pravopisa.
Područje kultura izražavanja obuhvata oblike, vrste i zahteve u oblasti usmenog i pismenog izražavanja (po razredima). U ovoj oblasti planirane su govorne i pismene vežbe, domaći zadaci i pismeni zadaci (godišnje), koje treba raditi, naizmenično, ćirilicom i latinicom.
Radi što uspešnije realizacije mnogih sadržaja i ispunjenja zahteva neophodna je i stalna saradnja nastavnika srpskog jezika i književnosti s nastavnicima drugih predmeta, stručnim saradnicima (školskim bibliotekarom - medijatekarom, pedagogom, psihologom) i organima (stručnim većima), roditeljima učenika, lokalnom zajednicom i prosvetnopedagoškim službama i drugim stručnim institucijama; takođe je korisna saradnja nastavnika sa određenim institucijama (narodnom bibliotekom, domom kulture, bioskopom, medijima).
Kvalitet i trajnost znanja, umenja, veština i stavova učenika umnogome zavise od principa, oblika, metoda i sredstava koji se koriste u obrazovno-vaspitnom procesu. Zbog toga savremena nastava srpskog jezika i književnosti pretpostavlja ostvarivanje bitnih zadataka i sadržaja programa uz pojačanu misaonu aktivnost učenika (subjekata u nastavi), poštovanja i uvažavanja didaktičkih principa (posebno: svesne aktivnosti učenika, naučnosti, primerenosti, postupnosti, sistematičnosti i očiglednosti), kao i adekvatnu primenu onih nastavnih oblika, metoda, postupaka i sredstava čiju su vrednost utvrdile i potvrdile savremena praksa i metodika nastave srpskog jezika i književnosti (pre svega: razni vidovi organizacije rada i korišćenje komunikativnih, logičkih i stručnih (specijalnih) metoda primerenih sadržajima obrade i mogućnostima učenika). Izbor određenih nastavnih oblika, metoda, postupaka i sredstava uslovljen je, pre svega, nastavnim sadržajima i ciljevima (obrazovnim, vaspitnim i funkcionalnim), koje treba ostvariti na jednom času srpskog jezika i književnosti.
Redovna nastava srpskog jezika i književnosti izvodi se u specijalizovanim učionicama i kabinetima za ovaj predmet, koji treba da budu opremljeni u skladu sa normativima za gimnazije. Delimično, ona se organizuje i u drugim školskim prostorijama (biblioteci - medijateci, čitaonici, audiovizuelnoj sali i sl.).
U nastavi srpskog jezika i književnosti koriste se udžbenici i priručnici (koje je odobrio Nacionalni prosvetni savet Republike Srbije) i bibliotečko-informacijska i informatička građa, značajna za ostvarivanje zadataka i sadržaja programa ovog predmeta, odnosno za sistematsko osposobljavanje učenika za samostalno korišćenje raznih izvora saznanja u nastavi i van nje.
A. KNJIŽEVNOST
Ovo programsko-tematsko područje obuhvata najznačajnija dela iz srpske i svetske književnosti, koja su raspoređena u književnoistorijskom kontinuitetu od starog veka do danas. Od istorijskog kontinuiteta odstupa se samo u poglavlju uvod u proučavanje književnog dela u I razredu i proučavanje književnog dela u IV razredu.
Program I razreda počinje uvodom u proučavanje književnog dela (književnoteorijski pristup) kako bi se izbeglo naglo prelaženje sa tematskog proučavanja, karakterističnog za nastavu ovog predmeta u osnovnoj školi, na proučavanje istorije književnosti, tj. izučavanje književnoumetničkih dela u istorijskom kontekstu, kako je koncipirano u ovom programu za gimnaziju. Pored toga, preimućstvo ovakvog pristupa je i to što će nastavnik steći uvid u književnoteorijska znanja koja su učenici poneli iz osnovne škole. Ta znanja će se sistematizovati, proširiti i produbiti, čime će se ostvariti bolji put za složeniji i studiozniji pristup književnim delima kakav zahteva program književnosti za gimnaziju.
Nastavnik srpskog jezika i književnosti u gimnaziji treba da pođe od pretpostavke da je učenik u osnovnoj školi stekao osnovna znanja iz:
- teorije književnosti: tema, motiv, fabula, lik, karakter; struktura proznog književnog dela; književni rodovi i vrste, osnovna jezičkostilska izražajna sredstva; usmena i pisana književnost; struktura lirske pesme: stih, strofa, rima, ritam; struktura dramskog dela: dijalog, monolog, dramska vrsta, drama i pozorište, film, radio-drama, televizijska drama;
- osnova scenske i filmske kulture: slika, reč, zvuk, filmska muzika, situacija, radnja, junaci filma, elementi filmskog izraza, filmske vrste, od sinopsisa do scenarija; film, televizija, književnost (sličnost i razlike).
Ova znanja omogućavaju učeniku da program predviđen za gimnazije proširuju i produbljuju i da aktivno učestvuje u proučavanju književnog dela.
Proučavanju književnog dela dato je, takođe, posebno mesto u IV razredu gimnazije, kada su učenici zreliji i sposobniji za upoznavanje sa metodologijom nauke o književnosti.
Interpretativno-analitički metodički sistem je dominantan vid nastave književnosti u gimnaziji i njega treba dosledno primenjivati prilikom upoznavanja učenika sa izabranim književnim delima koja su predviđena programom. Ne bi trebalo očekivati da se sva programom predviđena dela obrađuju na nivou interpretacije kao najpotpunijeg analitičko-sintetičkog pristupa književnom delu. Nastavnik treba da proceni na kojim će delima primeniti interpretaciju, a na kojim osvrt, odnosno prikaz.
Ovakav program književnosti povremeno zahteva i primenu eksplikativnog metodičkog sistema kada se mora čuti nastavnikova reč, i to, najčešće, izlaganje sadržaja o epohama, kao i u svim drugim situacijama u kojima nastavnik ne može računati na učenikova predznanja (na primer: osnovne informacije o počecima pismenosti i književnosti). Nastavnik književnosti ne sme zaboraviti da je njegov govor model pravilnog, čistog i bogatog jezika kakvom treba da teže njegovi učenici.
B. JEZIK
Program nastave jezika u gimnaziji koncipiran je tako da omogući učenicima sticanje znanja o jeziku kao društvenoj pojavi i jeziku kao sistemu znakova. Cilj je da učenici, pored znanja o svom maternjem jeziku, steknu i opštelingvistička, odnosno sociolingvistička znanja neophodna obrazovanom čoveku. Ova opšta znanja iz lingvistike su funkcionalno povezana sa nastavom maternjeg jezika. Glavni deo tih sadržaja obrađuje se u segmentu opšti pojmovi o jeziku (na početku programa za prvi i na kraju programa za četvrti razred), kao u uvodnom delu segmenta književni (standardni) jezik (u prvom razredu) i segmentu jezički sistem i nauke koje se njime bave. Insistiranje na jednom teorijski i metodološki višem nivou izučavanja jezičkih pojava daje novi kvalitet nastavi koja obuhvata i znanja s kojima su se učenici sretali u osnovnoj školi. Ova opšta znanja, pored svoje opšteobrazovne vrednosti i značaja za olakšavanje i poboljšavanje nastave srpskog jezika, treba da posluže i lakšem savlađivanju gradiva iz stranih jezika.
Deo programa književni jezik (prvi i drugi razred) višestruko je značajan. Njegovom realizacijom učenici treba da dobiju znanja i izgrade odgovarajuće stavove o srpskom književnom jeziku, jezičkoj politici i toleranciji u Srbiji i o značaju književnojezičke norme i jezičke kulture. Ovaj deo programa uključuje i sadržaje o razvoju književnih jezika na srpskom jezičkom području i posebno o postanku i razvoju modernog srpskog književnog jezika, što je značajno i za nastavu književnosti.
U segmentu programa o organizaciji i funkcionisanju jezičkog sistema ne obrađuju se samo čisto gramatički aspekti jezičkog sistema već se obuhvataju i funkcionalni aspekti. Zato su, između ostalog, u sintaksu uneti i elementi lingvistike teksta i pragmatike. Poseban je značaj dat leksikologiji (koja se nadovezuje na deo o tvorbi reči), i to ne samo da bi učenici stekli više znanja o rečničkom blagu svoga jezika nego i da bi razvili pravilan odnos prema raznim pojavama u leksici.
Pri obradi svih sadržaja programa treba se nadovezivati na znanja koja su učenici stekli tokom prethodnog školovanja. Međutim, to ne treba da bude prosto obnavljanje i utvrđivanje ranije stečenih znanja nego sticanje celovite slike o maternjem jeziku i jedan kvalitativno viši pristup proučavanju jezičke organizacije i zakonitosti jezika.
Veoma je važno da se nastava jezika ne shvati kao cilj sama sebi, nego da se poveže sa ostalim delovima ovog nastavnog predmeta.
Naime, ova nastava daje lingvistička znanja koja će biti podloga za tumačenje jezika i stila u okviru proučavanja književnih dela, s tim što ova dela pružaju i odgovarajući materijal za uočavanje estetske funkcije jezika. S druge strane, nastava jezika se mora povezati i sa nastavom kulture izražavanja. Time će lingvistička znanja (o akcenatskom sistemu, tvorbi reči, leksikologiji, sintaksi itd.), kao i proučavanje pravopisa, doprineti da učenici bolje i potpunije usvoje književnojezičku normu i da poboljšaju svoje izražajne sposobnosti.
V. KULTURA IZRAŽAVANJA
Vežbe u usmenom izražavanju treba da daju određeni stepen pravilne artikulacije, dikcije, intonacije, ritma i tempa u čitanju i kazivanju lirskog, epskog i dramskog teksta. One se, po pravilu, realizuju u toku obrade književnog teksta na taj način što će nastavnik, direktno, svojim čitanjem i govorenjem, ili uz pomoć zvučnih zapisa izvođenja književnoumetničkih tekstova, analizirati odgovarajuće elemente pravilnog usmenog izražavanja kako bi ih učenici uočili. Stečena saznanja transformišu se u veštine i umenja interpretiranjem književnih tekstova odnosno učenici nastoje da sami dostignu odgovarajući stepen veštine i umenja ove vrste. Stečene sposobnosti se dalje uvežbavaju različitim oblicima usmenog izražavanja (izveštavanje, diskusija, referisanje i dr.). Većina predviđenih oblika ove nastave neposredno se uključuje u nastavu književnosti ili pripreme za izradu pismenih sastava.
U prvom razredu (delimično i u drugom) veoma je uputno da nastavnik učenicima demonstrira metodologiju izrade pismenog sastava. U tom smislu korisno je kombinovati indukciju i dedukciju. Na odabranom uzorku (diskusija, izveštaj i dr.) treba analizirati njegovu kompoziciju, funkciju odeljka i ostale elemente (primerenost stila i sl.). Zatim se učenicima može dati zadatak da pripreme građu o jednoj temi, ali da prikupljenu građu ne oblikuju već da se to uradi na času. Vežba u metodologiji izrade pismenog sastava na osnovu prikupljene građe trebalo bi da bude demonstracija celokupnog postupka izrade pismenog sastava: od analize teme, određivanja njenog težišta, selekcije prikupljene građe, rasporeda pojedinosti s gledišta dobre kompozicije, do oblikovanja građe i rada na usavršavanju teksta.
Racionalizacija nastave postiže se na taj način što će uzorak primerenog teksta biti u vezi s književnim delom iz programa za određeni razred.
I diferenciranje funkcionalnih stilova valja obavljati na uzorcima koje je nastavnik odabrao. Da bi učenik bio osposobljen da svoj jezik i način izražavanja podesi vrsti pismenog sastava (izlaganja), treba da napiše konkretan sastav (pripremi izlaganje). Vežbe ove vrste treba ponavljati sve dok svaki učenik ne bude osposobljen da se služi određenim oblicima izražavanja. Da bi se postigao veći nastavni učinak, korisno je naći neophodnu psihološku motivaciju. Zbog toga učenike treba obavestiti ne samo o konačnom cilju koji se želi postići određenim sistemom vežbanja nego i o svrsishodnosti pojedinih parcijalnih vežbanja koja čine integralnu celinu. Tako, na primer, ako su učenici obavešteni da će sledeći pismeni zadatak biti u formi rasprave ili prikaza, onda i konkretne vežbe treba da budu podređene tom cilju. Nastavnik će na odabranom modelu konkretnog oblika izražavanja pokazati njegove bitne karakteristike, podrazumevajući tu i primerenost jezika i stila. Posle toga učenici u formi domaćeg zadatka treba da pokušaju da samostalno napišu sastav određene vrste. Čitanjem i komentarisanjem domaćih zadataka učenici se dalje osposobljavaju u pismenom izražavanju i ovladavanju određenim vrstama sastava. Kad je nastavnik stekao utisak da su svi učenici relativno ovladali određenom vrstom pismenog izražavanja, utvrđuje čas izrade školskog pismenog zadatka. Rezultati takvog postupka pokazuju se u školskom pismenom zadatku, pa se na osnovu njih planira dalji rad na usavršavanju kulture izražavanja učenika. Ako više učenika ne postigne određeni uspeh, ceo se proces ponavlja (preporučuje se organizovanje većeg broja kraćih vežbi s precizno određenim ciljevima).
Tokom nastavne godine učenicima treba dati pismene zadatke (u skladu sa oblicima i vrstama navedenim u programu kulture izražavanja). Po pravilu, nastavnik je obavezan da pregleda i analizira zadatke svih učenika. Odabrani zadaci (ne samo najuspešniji) čitaju se i komentarišu na času (delu časa). Pored pismenih, u skladu sa zahtevima programa, nastavnik daje učenicima i druge vrste konkretnih domaćih zadataka (usmenih, praktičnih - primerenih mogućnostima učenika i njihovoj opterećenosti raznim obavezama).
Izrada školskog pismenog zadatka, po pravilu, traje jedan čas. Izuzetno, kad to pojedini oblici pismenog izražavanja iziskuju, izrada zadataka može trajati i duže od jednog časa.
oba tipa gimnazije
(2 časa nedeljno, 70 časova godišnje)
SADRŽAJI PROGRAMA
TEMATIKA
Škola: vannastavne aktivnosti učenika; osnovna terminologija iz prirodnih nauka.
Iz života mladih: mladi kod nas i u svetu; dostignuća mladih (mladi talenti i dr.); naučnopopularne teme; slobodno vreme mladih.
Kulturni život: iz kulture (sadašnjost i prošlost), narodno i umetničko stvaralaštvo; karakteristični običaji uže i šire sredine; značajni kulturni spomenici; o radu naučnih institucija (npr. akademija nauka i umetnosti, istraživački institut i dr.); štampa (vrste, rubrike).
Društveni i privredni život: aktuelna zbivanja kod nas i u svetu; najznačajniji događaji iz istorije naših naroda i narodnosti i njihov doprinos stvaranju zajedništva; značajni istorijski spomenici.
Komunikativne funkcije: iskazivanje simpatije, komplimenta, zahvalnosti, saveta, (ne) dopadanja, oduševljenja, pretpostavke, nade, saosećanja i dr.; izražavanje i usaglašavanje stavova; upozorenje, podsticanje, dokazivanje.
RAD NA TEKSTU
(10-12 tekstova u toku školske godine)
Ivo Andrić: Na Drini ćuprija (odlomci)
Stevan Sremac: Pop Ćira i pop Spira (odlomak)
Branislav Nušić: Gospođa ministarka (odlomak)
Milutin Bojić: Plava grobnica
Milovan Glišić: Prva brazda
Desanka Maksimović: Tražim pomilovanje (pesma po izboru)
Branko Radičević: Đački rastanak (odlomak)
Simo Matavulj: Pilipenda
Narodna balada: Smrt Omera i Merime
Narodne pripovetke: Devojka i knez Jovo
Devojka cara nadmudrila
Koristiti i tekstove drugih žanrova u skladu sa tematikom
Dva (tri) teksta u toku školske godine po izboru nastavnika i učenika.
Izbor iz savremene poezije, naučno-popularne literature, omladinske štampe.
GOVORNO I PISMENO IZRAŽAVANJE
Vežbe razumevanja saslušanog/pročitanog teksta ili dijaloga.
Postavljanje pitanja (nastavnik-učenik; učenik-učenik) radi provere razumevanja pročitanog ili saslušanog teksta, dijaloga.
Reprodukovanje saslušanog/pročitanog teksta ili dijaloga.
Rad na literarnom tekstu: reprodukovanje sadržine: analize, teme, mesta i vremena događaja, likova, opisa, ideje i dr.; jezičko-stilska analiza.
Obaveštavanje i izveštavanje o aktuelnim događajima i zbivanjima.
Razgovori i diskusija o pročitanim tekstovima, TV-emisijama, filmskim i pozorišnim predstavama i drugim temama u okviru tematike predviđene u programu.
Komentarisanje članaka iz omladinske, dnevne i nedeljne štampe.
Komentarisanje i analiza kvaliteta izražavanja učenika.
Reportaža u vezi sa predviđenim temama.
Vođenje sastanka na osnovu pripreme.
Posle usmenog ovladavanja predviđenim oblicima izražavanja uvežbavati odgovarajuće oblike u pisanoj formi, kao i pisanje rezimea pročitanog/odslušanog teksta, pisanje molbe, zapisnika.
Jedan pismeni zadatak u toku školske godine.
JEZIK
Sintaksa
Padežni sistem. Nezavisni i zavisni padeži. Slobodni padeži, padežne konstrukcije s predlozima, padeži obavezno praćeni determinatorima.
Subjekat - jedna reč, subjekatski skup.
Predikat - jedna reč, predikatski skup.
Objekat - jedna reč, objekatski skup, objekatska rečenica.
Atribut - jedna reč, skup reči, atributska rečenica.
Iskazivanje mesta, vremena, načina, uzroka, namere/uslova.
Osnovna značenja glagolskih oblika: prezent, perfekat (aorist, imperfekat, pluskvamperfekat), futur I, futur II, imperativ, potencijal, infinitiv, (glagolski pridevi, glagolski prilozi).
Štokavsko narečje - dijalekatska osnovica srpskog književnog jezika (podela, razmeštaj i značaj).
Pravopis
Pisanje zareza.
oba tipa gimnazije
(2 časa nedeljno, 72 časa godišnje)
SADRŽAJI PROGRAMA
TEMATIKA
Škola: obrazovni sistem i mogućnosti daljeg školovanja.
Iz života mladih: organizovanje zajedničkih oblika odmora i rekreacije; odnos mladih prema starijim generacijama.
Kulturni život: iz kulture (sadašnjost i prošlost), najznačajnije kulturne institucije uže i šire sredine (pozorišta, muzeji, biblioteke, galerije); novinsko-izdavačko preduzeće (redakcija, priprema novina); pozorišne i bioskopske predstave, koncerti, izložbe; aktuelna zbivanja iz oblasti kulture.
Društveni i privredni život: aktuelna zbivanja u zemlji i svetu; savremeni problemi sveta (ishrana, očuvanje životne okoline, obrazovanje); savremena sredstva komuniciranja i način komuniciranja; veliki energetski objekat.
RAD NA TEKSTU
(10-12 tekstova u toku školske godine)
Radoje Domanović: Mrtvo more (odlomak)
Ivo Andrić: Priča o kmetu Simanu (odlomak)
Milorad Pavić: Predeo slikan čajem (odlomak)
Danilo Kiš: Bašta, pepeo (odlomak)
Petar Kočić: Kroz mećavu (odlomak)
Aleksandar Tišma: Vere i zavere (odlomak)
Rastko Petrović: Ljudi govore (po izboru)
Narodna pesma: Smrt vojvode Prijezde
Desanka Maksimović: Slovo o ljubavi (po izboru)
Aleksa Šantić: Moja otadžbina
Milan Rakić: Dolap
Jovan Dučić: Pisma s Jonskog mora
Izbor iz savremene poezije i proze, naučno-popularne literature, omladinske štampe.
Koristiti i tekstove drugih žanrova u skladu sa tematikom.
Dva (tri) teksta u toku školske godine po izboru nastavnika i učenika.
GOVORNO I PISMENO IZRAŽAVANJE
Razgovor o pročitanim tekstovima, aktuelnim događajima u okviru predviđene tematike uz uključivanje više učenika u dijalog.
Rad na literarnom tekstu: reprodukovanje sadržine: analiza teme, mesta i vremena događaja, likova, opisa, ideje i dr.; jezičko-stilska analiza.
Kraći prikaz samostalno pogledane bioskopske i pozorišne predstave.
Reportaža u vezi sa predviđenim temama.
Analiza kvaliteta izlaganja učenika.
Vođenje sastanka, diskusije.
Posle usmenog ovladavanja predviđenim oblicima izražavanja uvežbavati odgovarajuće oblike u pisanoj formi, kao i pisanje biografije, teza za diskusiju, rezimea saslušanog monologa.
Jedan pismeni zadatak u toku školske godine.
JEZIK
Fonetika
Melodija rečenice. Uloga intonacije u izražavanju. (Emocionalna obojenost iskaza.)
Građenje reči
Osnovni tvorbeni modeli. Derivacija: sufiksalna, prefiksalna, sufiksalno-prefiksalna tvorba, tvorba složenica. (Kompozicija.)
Deminutivi, hipokoristici, pejorativi, augmentativi.
Sintaksa
Iskazivanje poređenja (komparativ +... superlativ i druge konstrukcije).
Iskazivanje količine (prilozi, brojevi), prilog + prilog, imenica + imenica (neutralizacija preciznosti: dva-tri, desetak; predlog + broj i dr.)
Sinonimičnost glagolskih vremena. (Sinonimičnost glagolskih načina.)
Kongruencija u rodu i broju (gramatička). (Logička kongruencija u rodu i broju.)
Struktura sintaksičkih jedinica (sintagma i rečenica; prosta rečenica; složena rečenica).
Nepotpune rečenice.
Leksikologija
Osnovne karakteristike leksike standardnog jezika.
Sinonimi, homonimi, antonimi.
Jezici u kontaktu
Jezički kontakti i međujezički uticaji srpskog i jezika nacionalnih manjina u oblasti leksike.
oba tipa gimnazije
(2 časa nedeljno, 64 časa godišnje)
SADRŽAJI PROGRAMA
TEMATIKA
Škola: aktuelne teme iz života i rada učenika; rad sa darovitim učenicima.
Iz života mladih: interesovanja mladih; lična interesovanja.
Kulturni život: savremena porodica u odnosu sa patrijarhalnom; najznačajnije kulturne institucije iz uže i šire društvene sredine; značajni kulturni događaji godine; srpski naučnici i umetnici dobitnici značajnih priznanja; značajniji događaji iz kulturne prošlosti naših naroda i narodnosti.
Društveni i privredni život: iz rada međunarodnih organizacija (OUN, Unesko, Unicef i dr.); značajna turistička mesta; nove tehnologije.
RAD NA TEKSTU
(10-12 tekstova u toku školske godine)
Veljko Petrović: Salašar
Ivo Andrić: Travnička hronika (odlomak)
Meša Selimović: Sjećanja (odlomak o nastavnicima)
Isidora Sekulić: Rastanak (odlomak)
Milovan Vitezović: Šešir gospodina Vujića (odlomak)
Vlada Bulatović VIB: iz Budilnika
Slobodan Selenić: izbor iz proze
Oskar Davičo: izbor iz proze
R. Zlatanović: pripovetka po izboru
Vasko Popa: Vrati mi moje krpice
Isak Samokovlija: Nosač Samuel (odlomak)
Dušan Radović: aforizmi
Dobrica Ćosić: Koreni
Dušan Kovačević: Balkanski špijun
Savremeni roman (po izboru)
Izbor iz naučno-popularne literature i omladinske štampe.
Koristiti i tekstove drugih žanrova u skladu sa tematikom.
Dva (tri) teksta u toku školske godine po izboru nastavnika i učenika.
GOVORNO I PISMENO IZRAŽAVANJE
Izlaganje u dužoj monološkoj formi o TV-emisiji, bioskopskoj, pozorišnoj predstavi i drugim temama u okviru predviđene tematike.
Rad na literarnom tekstu: reprodukovanje sadržine: analiza teme, mesta i vremena događaja, likova, opisa, ideje i dr.; jezičko-stilska analiza.
Diskusija kojom se rešava aktuelan problem. (Kritički osvrt na diskusiju.)
Analiza kvaliteta izlaganja učenika.
Posle usmenog ovladavanja predviđenim oblicima izražavanja uvežbavati odgovarajuće oblike u pisanoj Po jedan pismeni zadatak u toku školske godine.
JEZIK
Sintaksa
Personalna i impersonalna rečenica. (Tipovi impersonalnih rečenica.)
Složena rečenica. Zavisna i nezavisna rečenica.
Složene rečenice (odredbene, dopunske, atributske).
Poredak reči.
Umetnute reči.
Poredak rečenica.
Upravni i neupravni govor.
(Dosledno ukazivati na pravopisna rešenja.)
Pasivne konstrukcije (s trpnim pridevom i morfemom se).
Leksikologija
Jednoznačne i višeznačne reči.
Pozajmljivanje reči iz stranih jezika i njihova adaptacija (sufiksi i prefiksi stranog porekla).
Arhaizmi. Istoricizmi. Dijalektizmi. Provincijalizmi. Neologizmi. Varvarizmi. Profesionalizmi.
Frazeološki izrazi.
Jezici u kontaktu
Jezički kontakti i međujezički uticaji srpskog i jezika nacionalnih manjina u oblasti sintakse.
Aktivno vladanje srpskim jezikom izuzetno je značajno za ostvarivanje ciljeva obrazovanja i vaspitanja, odnosno za postizanje njegovih opštih ishoda. U tom smislu, u celokupnom procesu obrazovanja i vaspitanja učenika čiji maternji jezik nije srpski, posebnu ulogu ima nastava srpskog kao nematernjeg jezika. Od uspešnosti ove nastave u velikoj meri zavisi sposobnost učenika da se uključe u širu društvenu zajednicu, njihova efikasna komunikacija s govornim predstavnicima većinskog jezika, motivacija za učenje i mogućnost daljeg školovanja, stručnog usavršavanja, zapošljavanja, kao i formiranje stava prema većinskom narodu i drugim narodima i njihovim kulturnim osobenostima. U nastavi srpskog kao nematernjeg jezika teži se postizanju aditivne dvojezičnosti, koja neposredno doprinosi razvoju i poštovanju jezičke i kulturne ravnopravnosti, tolerancije i uvažavanju različitosti.
Nastavni program srpskog kao nematernjeg jezika za srednju školu predstavlja produžetak programa osnovne škole i obezbeđuje kontinuitet nastave ovog predmeta. Stoga je neophodno da se nastavnik upozna sa sadržajem programa predmeta srpski kao nematernji jezik za osnovnu školu.
Koncepcija programa srpskog kao nematernjeg jezika zasniva se na sintezi relevantnih naučnih saznanja iz lingvistike, psiholingvistike, sociolingvistike, teorije komunikacije i drugih naučnih disciplina koje su u vezi sa učenjem jezika. Za uspešnu primenu ovog programa neophodno je da nastavnik bude upoznat sa savremenim pristupima i dostignućima i metodike nastave stranog jezika i metodike nastave maternjeg jezika.
S obzirom na to da je osnovni cilj nastave ovoga predmeta produktivno ovladavanje srpskim jezikom i osposobljavanje učenika za komunikaciju u svakodnevnim situacijama, organizacija ove nastave treba da se, prvenstveno, bazira na principima komunikativnog pristupa u usvajanju i učenju jezika. S tim u skladu, prioritet ima praktična upotreba jezika i ovladavanje funkcionalnim znanjima.
Program za srpski kao nematernji jezik raspoređen je u četiri osnovne oblasti: tematika, rad na tekstu, govorno i pismeno izražavanje i jezik. One se međusobno dopunjuju i prožimaju. Predviđene tematske oblasti, date u odeljku tematika, realizuju se i prilikom obrade tekstova iz lektire, na časovima govornog i pismenog izražavanja, a mogu biti uključene i na časovima jezika. Optimalno je da se ukupan fond časova ravnomerno rasporedi na časove rada na tekstu (20 - 22), govornog i pismenog izražavanja (20 - 22), jezika (20 - 22), ponavljanja, sistematizacije i provere znanja (oko 10 časova).
U nastavi je potrebno adekvatnu pažnju posvetiti razvijanju sva četiri osnovna vida jezičke delatnosti: razumevanju govora, govorenju, čitanju i pisanju. Usmene delatnosti (razumevanje govora i govorenje), kao primarne i prisutne u svakom aktu jezičke delatnosti, treba da prethode pismenim delatnostima (čitanju i pisanju) i treba im posvetiti više vremena. Među kompleksnim jezičkim delatnostima najveći akcenat stavlja se na osposobljavanje za dijalog, odnosno interakciju u kojoj se smenjuju iniciranje i reakcija u okviru komunikativnog čina.
Nastavu jezika (gramatike) treba organizovati kao sredstvo učenja upotrebe jezika, bez nefunkcionalnog učenja gramatičkih pravila i paradigmi. Gramatičke elemente treba prezentovati i uvežbavati u kontekstu, u realnim govornim situacijama. Da bi se postigla očekivana jezička kompetencija, neophodno je organizovati različite tipove jezičkih vežbi usmerenih na stvaranje navika pravilne upotrebe gramatičkih kategorija. Kategorijama koje učenici nemaju u svom maternjem jeziku, ili koje predstavljaju razliku u odnosu na situaciju u njihovom jeziku, treba posvetiti više vežbi i više vremena. Učenike treba podsticati i na uočavanje sličnosti i razlika srpskog i maternjeg jezika, ali i širih, kulturoloških karakteristika, koje se odražavaju i u jeziku.
Štivo u nastavi srpskog kao nematernjeg jezika ima višestruku funkciju. Ono daje osnovu za razgovor o raznovrsnim temama kroz koji se uvežbava novo jezičko gradivo i nova leksika, čime se kultura izražavanja učenika podiže na viši nivo. Tekstovi su osnov i za upoznavanje kulture naroda koji govore ovim jezikom. Nastavnik ima mogućnost da pravi izbor u skladu sa potrebama, mogućnostima i interesovanjima učenika. Odabrani tekstovi treba da obuhvate celokupnu tematiku predviđenu programom. Pored autentičnih književnih tekstova, u nastavi treba da budu zastupljeni i tekstovi drugih funkcionalnih stilova (razgovorni, naučnopopularni, novinarski, administrativni...) da bi učenici stekli sposobnost razlikovanja i adekvatne primene odgovarajućih formi izražavanja. Za potrebe obrade sadržaja iz gramatike treba predvideti i tekstove čija je osnovna svrha ilustrovanje pojedinačnih delova jezičkog sistema. Ti tekstovi mogu biti konstruisani ili autentični i moraju biti zasićeni jezičkom pojavom koja se uvežbava ili izučava.
U svakom segmentu nastave treba težiti tome da učenici budu aktivni i motivisani za rad. Ovome doprinosi pravilan odabir metoda i metodskih postupaka, usklađenih s nastavnim sadržajem, temom, uzrastom, interesovanjima i predznanjem učenika. Učenike treba stavljati u situaciju da pitaju, zaključuju, otkrivaju, analiziraju, sistematizuju, odnosno treba ih podsticati na samostalnost u sticanju znanja i veština. Uloga nastavnika u nastavnom procesu i dalje je veoma bitna, ali je ona u većoj meri usmerena na pripremu, organizaciju nastavnog procesa i koordiniranje rada učenika. Pripremajući se za čas nastavnik osmišljava pristup gradivu, odabira i konstruiše vežbe u skladu sa ciljem i zadacima časa, opredeljuje se za primenu odgovarajućih nastavnih sredstava, priprema didaktički materijal. Raspoloživo vreme raspoređuje ekonomično i racionalno, vodeći računa o tome da teorijsku stranu obrade gradiva svede na meru koja obezbeđuje njegovu praktičnu primenu. Veći deo vremena treba odvojiti za uvežbavanje predviđenih sadržaja putem raznovrsnih gramatičkih, leksičkih i komunikativnih vežbi, a potrebno je, periodično, organizovati i posebne časove obnavljanja i sistematizacije gradiva.
Nivo znanja učenika iz osnovne škole, u pogledu ovladanosti srpskim jezikom, veoma je različit. Zato nastava srpskog kao nematernjeg jezika ne može biti jednoobrazna i u njoj se moraju uvažavati različite mogućnosti i potrebe učenika različitih sredina i različitih maternjih jezika. Ona mora obezbediti individualno napredovanje učenika u savladavanju jezičkih i komunikativnih veština, što podrazumeva dostizanje različitih nivoa ishoda zavisno od konkretnih mogućnosti. Ovo se postiže diferencijacijom i inidividualizacijom nastave putem različitih oblika rada, kao što su individualni, grupni, i rad u parovima. Ovakav pristup podrazumeva da se različitim učenicima mogu zadavati različita zaduženja i zadaci.
Domaći zadaci u nastavi ovog predmeta imaju značajnu ulogu jer omogućavaju učenicima više kontakta sa srpskim jezikom, što je naročito važno u homogenim sredinama gde srpski jezik nije prisutan u svakodnevnom životu. Cilj domaćih zadataka najčešće je uvežbavanje i utvrđivanje gradiva obrađenog na času, pogodni su za pismeno vežbanje usmeno obrađenog sadržaja, ali povremeno treba zadati i zadatak koji će biti priprema za obradu novog gradiva. Moguće je, i preporučljivo, da se individualizacija i diferencijacija ostvaruje i zadavanjem različitih domaćih zadataka različitim učenicima.
Nastavu nematernjeg jezika treba povezati sa nastavom jezika učenika, ali i sa svim drugim predmetima. Uspostavljanje korelacije među predmetima i korišćenje iskustava i znanja koja su učenici stekli na maternjem jeziku doprinose ekonomičnosti i efikasnosti ove nastave. Učenike treba sistematski navikavati i na samostalno dolaženje do informacija, korišćenje gramatičkih priručnika, rečnika i drugih izvora.
Redovno praćenje i vrednovanje napredovanja učenika omogućava uvid u stepen usvojenosti gradiva i skreće pažnju na eventualne probleme i praznine u znanju. Na osnovu tih saznanja nastavnik usmerava dalji rad i planira nastavu. Oblici proveravanja i ocenjivanja učeničkih postignuća zavise od prirode gradiva na koje je usmereno. S obzirom na komunikativnu usmerenost nastave ovog predmeta, proveravanje i ocenjivanje znanja, umenja i navika ne sme da se svede na testove i pismene zadatke. Akcenat mora biti stavljen na govornu delatnost pri čemu se ne smeju zanemariti ni receptivne delatnosti (razumevanje govora i razumevanje pročitanog teksta). Učenike treba osposobljavati i za objektivno vrednovanje sopstvenog rada i rada drugih učenika. Ocena treba da bude odraz stečenih znanja, sposobnosti i formiranih navika, ali i aktivnosti i zalaganja učenika. Objektivno i realno ocenjivanje ima značajnu vaspitnu i podsticajnu ulogu i doprinosi ostvarivanju kako ciljeva nastave ovog predmeta, tako i opštih ciljeva obrazovanja i vaspitanja.
OPŠTI TIP
(4 časa nedeljno, 148 časova godišnje)
Operativni zadaci
Glavni operativni zadatak u nastavi albanskog jezika u drugom razredu srednje škole, a u skladu sa zahtevima savremenog doba, je povećavanje aktivnog ovladavanja maternjim jezikom kod mlađe generacije, kao i njihovo obogaćivanje teorijskim znanjima koja čine osnovu za proučavanje sistema standardnog jezika, u užem smislu, kao i albanskog jezika, u opštem smislu.
Važnost, vrednost i neophodnost nastave književnosti u školi, tj. u drugom razredu srednje škole, ogleda se kroz sledeće operativne zadatke:
Učenik treba da upozna:
- kulturu i pisce albanske književnosti preporoda;
- kulturu i pisce evropske književnosti toga perioda;
- usmenu književnost - folkloristiku;
- teoriju književnosti.
Učenik treba da shvati:
- značaj različitih kultura koje su uticale na razvoj albanske kulture i književnosti;
- kulturnu, književnu i jezičku suštinu koja će pomoći u razvijanju njegovog individualnog mišljenja;
- nacionalnu kulturu i književnost, kao i stranu.
Učenik treba da analizira:
- različite tekstove, njihov smisao, strukturu, sadržaj, detalje i efekte;
- književne i neknjiževne tekstove pisaca albanske književnosti preporoda kao i strane književnosti toga perioda.
Učenik treba da vrednuje:
- kulturne i književne modele i tekstove iz perioda stare književnosti;
- autore i različite književne tekstove albanske književnosti preporoda;
- stvaralaštvo različitih autora albanske književnosti preporoda kao i strane književnosti uglavnom iz ove epohe.
Realizacija ovih operativnih ciljeva podrazumeva razvijanje jezičkih veština (veština komunikacije):
Slušanje
Čitanje
Govor
Pisanje
i njihovih potkategorija:
- Kulturni modeli
- Književni i neknjiževni tekstovi
- Jezička kultura
- Albanska i strana književnost
- Kultura komunikacije.
SADRŽAJI PROGRAMA
Tematske oblasti
- Preporod/kultura/poetika;
- Kulturni modeli;
- Književni i neknjiževni tekstovi;
- Jezička kultura;
- Kraj stare književnosti;
- Književnost i društvo;
- Književnost/ideje/kultura;
- Književnost/nacionalni i kulturni identitet.
Preporod
Ispituje se kontekst književnosti i kultura u doba renesanse, od početka ove epohe pa do njenog kraja i daju se karakteristike kultura i poetika tog vremena; tekstova i njihovog konteksta.
Kulturni modeli
Daju se glavne osobine i karakteristike različitih kulturnih modela koji se vezuju za kraj epohe književnosti preporoda.
Književni i neknjiževni tekstovi
Daju se književni i neknjiževni tekstovi vezani za kulturu, albansku i stranu književnost preporoda; u funkciji sticanja književnih i kulturnih saznanja, upoznavajući se na taj način i sa određenim autorima, formama pisanja i kulturološkim komunikacijama.
Kraj književnosti preporoda
Navode se karakteristike ove epohe i njenih formacija, a zatim se ilustruju autorima i odabranim tekstovima iz ovog perioda.
Karakteristike albanske književnosti preporoda
- Albanska književnost preporoda: Nacionalni preporod;
- Jeronim de Rada - život i delo, "Pesme Miljosaoa";
- Anton Santori "Emira" - umetnička vrednost drame;
- Paško Vasa - život i delo, članak;
- Gavril Dara - život i delo, "Poslednja Baljina pesma";
- Zef Serembe - život i delo, umetnički pogled;
- Naim Frašeri - život i delo, "Stoka i zemljoradnja", "Letnje cveće";
- Ndoč Nikaj - "Lepotica", fragmenti za ilustraciju;
- Zef Skiroi - književna delatnost, poezija - analiza i komentarisanje;
- Ndre Mjeda - život i delo, "Juvenilija (Mladost)", "Plač slavuja";
- Andon Zako Čajupi - život i delo, "Posle smrti";
- Asdreni - život i delo, analiza;
- Konstandin Kristoforidi - život i delo;
- Sami Frašeri - život i delo, roman "Ljubav Taljatija i Fitnete" komentarisanje;
- Mihalj Grameno - "Odžak" ("Ugledna porodica"), fragmenti za ilustraciju.
Karakteristike strane književnosti
- Evropski preporod tokom XVI i XVII veka;
- Miguel de Servantes "Don Kihot", fragmenti za ilustraciju;
- Vilijam Šekspir - život i delo;
- Pjer Kornej - karakteristike njegove drame;
- Žan Rosini - život i delo;
- Molijer - karakteristike njegovih dramskih dela;
- V. Šekspir "Hamlet", analiza;
- Evropski romantizam - glavni predstavnici i dela;
- Dž. G. Bajron - život i delo;
- A. S. Puškin - život i delo.
Književnost i društvo
Na odabranim primerima proučava se relacija književnost/društvo, odnosno književnost/politika. Analiziraju se odnosi albanske književnosti i njenih neknjiževnih/političkih i misionarskih funkcija.
Književnost/Ideje/Kultura
Književnost se dovodi u vezu sa idejama tokom različitih vremenskih perioda, tj. perioda Nacionalnog Preporoda i dovodi u vezu sa pokretima za očuvanje nacionalnog identiteta posebno aktivnog u tom periodu, posmatrano u kontekstu kulturnog razvoja.
Književnost/Nacionalni i kulturni identitet
Odnos albanske i strane književnosti Preporoda analizira se i posmatra kroz karakteristike identiteta: individualno/nacionalno, a zatim se književnost posmatra i kao deo opšteg razvoja koji se vezuje za nacionalnu književnost Preporoda, naročito za kulturni razvoj u Evropi i na Balkanu.
JEZIČKA KULTURA
Ova tematska celina posvećena je sticanju znanja o jezičkom sistemu. Pretenduje se na reorganizovanje, uopštavanje i sintetizaciju znanja o jezičkom sistemu stečenih u osnovnoj školi.
Daju se tekstovi, vežbe i zadaci, što podrazumeva i pisanje eseja u cilju razvoja jezičkih sposobnosti u odnosu na stilistiku, standardni jezik, dijalekte, itd. Daju se primeri različitih stilskih dimenzija albanskog jezika, sekvenca, stila, diskursa, kritičkog i kreativnog jezika.
Program predmeta Albanski jezik i književnost za drugi razred srednje škole koncentrisan je na smisaoni aspekt i njegove osnovne tendencije su usmerene na sledeće tematske jedinice:
1. Imenice - vrste imenica;
2. Gramatičke kategorije imenica;
3. Gramatička kategorija - Padež;
4. Klasifikacija imenica po deklinacijama;
5. Građenje imenica - načini tvorbe;
6. Pridev - pojam; klasifikacija;
7. Gramatičke kategorije prideva;
8. Poređenje prideva i tvorba prideva;
9. Leksikologija albanskog jezika;
10. Sinonimi, antonimi, homonimi;
11. Članovi - njihova deklinacija;
12. Broj - opšti pojmovi;
13. Zamenice - lične i povratne zamenice;
14. Kratki oblici ličnih zamenica;
15. Pokazne i prisvojne zamenice;
16. Gramatičke kategorije prisvojne zamenice;
17. Upitne, odnosne i neodređene zamenice;
18. Pravilno pisanje kratkih oblika ličnih zamenica;
19. Prilog;
20. Predlozi;
21. Veznici;
22. Rečce i uzvici.
Očekivani rezultati
Na kraju drugog razreda srednje škole učenik treba da:
- zna karakteristike albanske književnosti preporoda;
- zna glavne stvaraoce/predstavnike ove književnosti;
- zna glavna dela pisaca ove književnosti;
- ovlada posebnim individualnim kognitivnim i komunikativnim veštinama kako bi bio osposobljen za individualni rad ili rad u grupama;
- analizira, procenjuje, sintetizuje i organizuje informacije dobijene iz različitih izvora, iskazujući ih u obliku pitanja i problema;
- identifikuje, zna i upotrebljava pisanim putem različite književne i neknjiževne forme;
- shvata karakteristike albanske književnosti preporoda i albanske kulture tog perioda;
- ovlada sposobnošću argumentacije i procenjivanja kulture i književnosti, kao i znanjima o jeziku i jezičkim problemima praktikujući pri tom različite vrste analiza i stilove pisanja, naročito u sintaksičko-stilskom smislu.
(4 časa nedeljno, 144 časova godišnje)
Operativni zadaci
Glavni operativni zadatak u nastavi albanskog jezika u trećem razredu srednje škole, a u skladu sa zahtevima savremenog doba, je povećavanje aktivnog ovladavanja maternjim jezikom kod mlađe generacije, kao i njihovo obogaćivanje teorijskim znanjima koja čine osnovu za proučavanje sistema standardnog jezika, u užem smislu, kao i albanskog jezika, u opštem smislu.
Važnost, vrednost i neophodnost nastave književnosti u školi, tj. u trećem razredu srednje škole, ogleda se kroz sledeće operativne zadatke:
Učenik treba da upozna:
- kulturu i autore književnosti realizma;
- kulturu i autore evropske i svetske književnosti;
- teoriju književnosti.
Učenik treba da shvati:
- značaj različitih kultura koje su uticale na razvoj albanske kulture i književnosti;
- kulturnu, književnu i jezičku suštinu koja će pomoći u razvijanju njegovog individualnog mišljenja;
- nacionalnu kulturu i književnost, kao i stranu.
Učenik treba da analizira:
- različite tekstove, njihov smisao, strukturu, sadržaj, detalje i efekte;
- književne i neknjiževne tekstove pisaca albanske književnosti realizma kao i pisaca strane književnosti ovog perioda.
Učenik treba da vrednuje:
- kulturne i književne modele i tekstove iz perioda albanske književnosti realizma;
- autore i različite književne tekstove albanske književnosti realizma;
- stvaralaštvo različitih autora albanske književnosti realizma kao i strane književnosti ovog perioda.
Realizacija ovih operativnih ciljeva podrazumeva razvijanje jezičkih veština (veština komunikacije):
- slušanje;
- čitanje;
- govor;
- pisanje;
i njihovih potkategorija:
- kulturni modeli;
- književni i neknjiževni tekstovi;
- jezička kultura;
- albanska i strana književnost;
- kultura komunikacije.
SADRŽAJI PROGRAMA
Tematske oblasti
- Realizam/ Moderne tendencije/Kultura/Poetika;
- Kulturni modeli;
- Književni i neknjiževni tekstovi;
- Jezička kultura;
- Književnost i društvo;
- Književnost/Ideje/Kultura;
- Književnost/Nacionalni i kulturni identitet.
Realizam
Ispituje se kontekst književnosti i kultura u okviru epohe realizma u književnosti, od početka pa do kraja ove epohe, daju se karakteristike kultura i poetika tog vremena; tekstova i njihovog konteksta.
Kulturni modeli
Daju se glavne osobine i karakteristike različitih kulturnih modela koji se vezuju za kraj perioda književnosti realizma.
Književni i neknjiževni tekstovi
Daju se književni i neknjiževni tekstovi vezani za kulturu i albansku i svetsku književnost realizma; upoznavajući se na taj način i sa određenim autorima, formama pisanja i kulturološkim komunikacijama.
Karakteristike albanske književnosti realizma/Moderne
- Albanska književnost na početku XX veka, savremena književnost;
- Prelaz sa književnosti romantizma na realizam/savremenu albansku književnost;
- Albanska književnost 20-ih, 30-ih i 40-ih godina XX veka;
- Đerđ Fišta "Maljisorske gusle", "Juda Makabe", "Plandište vila";
- Faik Konica "Dr. Đilpera", "Albanija, stenovita bašta jugoistočne Evrope";
- F. S. Nolji "Autobiografija", "Album", Nolji kao prevodilac vrhunskih dela svetske književnosti;
- Midhat Frašeri "Pepeo i zgarište";
- Alji Aslani "Tetka Hala";
- Ljazguš Poradeci "Ples zvezda", "Zvezda srca", "Sokratovo teološko putovanje";
- Ethem Hadžiademi "Skenderbeg", "Avelj";
- Ernest Koljići "Krv", fragment iz romana "Senka planina";
- Mitruš Kutelji "Jesen Dželadin Bega", "Kosovska poema"
- Miđeni "Slobodni stihovi", "Novele severnog grada";
- Sterjo Spase "Zašto?!" "Aferdita";
- Esat Mekulji "Suđenje", "Kuš i pari bani".
Teorija književnosti
- Novinarske forme, vest i članak;
- Recenzija - objekat i struktura;
- Reportaža, raznovrsni oblici usmenog izražavanja; pravopisne vežbe;
- Pravopis, aktivno čitanje tekstova.
Karakteristike strane književnosti
- Realizam - nastanak, karakteristike, predstavnici;
- Faze u razvoju realizma;
- Simbolizam - karakteristike i predstavnici;
- Onore de Balzak "Čiča Gorio";
- Šarl Bodler "Cveće zla";
- Gustav Flober "Gospođa Bovari";
- Fjodor Mihajlovič Dostojevski "Zločin i kazna".
Književnost i društvo
Na odabranim primerima proučava se relacija književnost/društvo, odnosno književnost/politika. Analiziraju se odnosi albanske književnosti i njenih neknjiževnih/političkih i misionarskih funkcija.
Književnost/Ideje/Kultura
Književnost se dovodi u vezu sa idejama tokom različitih vremenskih perioda, tj. perioda Realizma i dovodi u vezu sa pokretima za očuvanje nacionalnog identiteta posebno aktivnog u tom periodu, posmatrano u kontekstu kulturnog razvoja.
Književnost/Nacionalni i kulturni identitet
Odnos albanske književnosti Realizma i strane književnosti ovog perioda analizira se i posmatra kroz karakteristike identiteta: individualno/nacionalno, a zatim se književnost posmatra i kao deo opšteg razvoja koji se vezuje za nacionalnu književnost Preporoda u Evropi i na Balkanu.
JEZIČKA KULTURA
Ova tematska celina posvećena je sticanju znanja o jezičkom sistemu. Pretenduje se na reorganizovanje, uopštavanje i sintetizaciju znanja o jezičkom sistemu stečenih u osnovnoj školi.
Daju se tekstovi, vežbe i zadaci, što podrazumeva i pisanje eseja u cilju razvoja jezičkih sposobnosti koje se odnose na stilistiku, standardni jezik, dijalekte, itd. Daju se primeri različitih stilskih dimenzija albanskog jezika, sekvenca, stila, diskursa, kritičkog i kreativnog jezika.
Program predmeta Albanski jezik i književnost za treći razred srednje škole koncentrisan je na smisaoni aspekt i njegove osnovne tendencije su usmerene na sledeće tematske jedinice:
Morfologija
1. Glagol - pojam i gramatičke kategorije glagola;
2. Bezlični i lični glagolski oblici;
3. Prelazni i neprelazni glagoli;
4. Glagolski oblici i njihova vremena;
5. Glagolski načini: indikativ, konjuktiv, kondicional, admirativ, optativ, imperativ;
6. Bezlični glagolski oblici;
7. Particip, infinitiv i gerund.
Sintaksa
1. Sintaksa - objekat i krucijanost njenog proučavanja;
2. Sintagma i njene vrste;
3. Rečenica i rečenični konstituenti; vrste rečenica;
4. Konstituenti proste rečenice; subjekat; predikat;
8. Zavisni rečenični konstituenti; odredba, atribut, apozicija; predikatska odredba;
9. Prilozi - vrste priloga; prilog za mesto, vreme, uzrok, način, uslov;
5. Prilog za količinu i dozvolu;
6. Red reči u rečenici.
Leksikologija i dijalektologija
1. Poreklo albanskog jezika - opšti prikaz;
2. Autohtoni jezički elementi, pozajmljenice;
3. Leksikografija;
4. Vrste rečnika;
5. Terminologija;
6. Dijalekti savremenog albanskog jezika;
7. Standardizovani albanski jezik i sprovođenje norme standardizacije.
Očekivani rezultati
Na kraju trećeg razreda srednje škole učenik treba da:
- zna karakteristike albanske književnosti preporoda;
- zna glavne stvaraoce/predstavnike ove književnosti;
- zna glavna dela pisaca ove književnosti;
- ovlada posebnim individualnim kognitivnim i komunikativnim veštinama kako bi bio osposobljen za individualni rad ili rad u grupama;
- analizira, procenjuje, sintetizuje i organizuje informacije dobijene iz različitih izvora, iskazujući ih u obliku pitanja i problema;
- identifikuje, zna i upotrebljava pisanim putem različite književne i neknjiževne forme;
- shvata karakteristike albanske književnosti preporoda i albanske kulture tog perioda;
- ovlada sposobnošću argumentacije i procenjivanja kulture i književnosti, kao i znanjima o jeziku i jezičkim problemima praktikujući pri tom različite vrste analiza i stilove pisanja, naročito u sintaksičko-stilskom smislu.
(4 časa nedeljno, 128 časova godišnje)
Operativni zadaci
Glavni operativni zadatak u nastavi albanskog jezika u četvrtom razredu srednje škole, a u skladu sa zahtevima savremenog doba, je povećavanje aktivnog ovladavanja maternjim jezikom kod mlađe generacije, kao i njihovo obogaćivanje teorijskim znanjima koja čine osnovu za proučavanje sistema standardnog jezika, u užem smislu, kao i albanskog jezika, u opštem smislu.
Važnost, vrednost i neophodnost nastave književnosti u školi, tj. u četvrtom razredu srednje škole, ogleda se kroz sledeće operativne zadatke:
Učenik treba da upozna:
- kulturu i autore savremene književnosti;
- kulturu i autore savremene evropske i svetske književnosti;
- teoriju književnosti.
Učenik treba da shvati:
- značaj različitih kultura koje su uticale na razvoj albanske kulture i književnosti;
- kulturnu, književnu i jezičku suštinu koja će pomoći u razvijanju njegovog individualnog mišljenja;
- nacionalnu kulturu i književnost, kao i stranu.
Učenik treba da analizira:
- različite tekstove, njihov smisao, strukturu, sadržaj, detalje i efekte;
- književne i neknjiževne tekstove pisaca savremene albanske književnosti, kao i pisaca savremene strane književnosti.
Učenik treba da vrednuje:
- kulturne i književne modele i tekstove savremene albanske književnosti;
- autore i različite književne tekstove savremene albanske književnosti;
- stvaralaštvo različitih autora savremene albanske i strane književnosti.
Realizacija ovih operativnih ciljeva podrazumeva razvijanje jezičkih veština (veština komunikacije):
Slušanje
Čitanje
Govor
Pisanje
i njihovih potkategorija:
- Kulturni modeli
- Književni i neknjiževni tekstovi
- Jezička kultura
- Albanska i strana književnost
- Kultura komunikacije.
SADRŽAJI PROGRAMA
Tematske oblasti
- Savremena književnost/Kultura/Poetika;
- Kulturni modeli;
- Književni i neknjiževni tekstovi;
- Jezička kultura;
- Književnost i društvo;
- Književnost/Ideje/Kultura;
- Književnost/Nacionalni i kulturni identitet.
Savremena književnost
Ispituje se kontekst književnosti i kultura u okviru aktuelne epohe, epohe savremene književnosti, daju se karakteristike kultura i poetika savremenog doba; tekstova i njihovog konteksta.
Kulturni modeli
Daju se glavne osobine i karakteristike različitih kulturnih modela koji se vezuju za period savremene književnosti.
Književni i neknjiževni tekstovi
Daju se književni i neknjiževni tekstovi vezani za kulturu i savremenu albansku i svetsku književnost; upoznavajući se na taj način i sa određenim autorima, formama pisanja i kulturološkim komunikacijama.
Savremena albanska književnosti
- Savremena albanska književnost - pojam, karakteristike i glavni predstavnici;
- Autori dijaspore i njihova dela;
- Savremena albanska poezija - pojam, karakteristike i glavni predstavnici;
- Savremena albanska proza - pojam, karakteristike i glavni predstavnici;
- Savremena albanska književna kritika - pojam, karakteristike i glavni predstavnici;
- Savremena albanska drama - pojam, karakteristike i glavni predstavnici;
- Hivzi Suljejmani "Ljudi";
- Petro Marko "Hasata la vista", "Ustikina noć";
- Jakov Dzodza "Mrtva reka";
- Martin Camaj "Obruč";
- Kasem Trebešina "Stina e stinëve";
- Fatos Arapi - motiv domovine i ljubavi u poeziji Fatosa Arapija;
- Dritero Agoli "Sjaj i pad druga Zulje";
- Ismailj Kadare "General mrtve vojske", "Tvrđava"; "Palata snova";
- Redžep Ćosja "Živa Sfinga";
- Anton Pašku "Of"; "Gof"; "Sinkopa";
- Azem Škrelji "Beli karavan";
- Hazmi Rahmani "Put moje kuće".
Strana književnost
- Savremena svetska književnost - poezija i njene opšte karakteristike;
- Savremeni roman - opšte karakteristike;
- Savremena drama - opšte karakteristike;
- Tomas Eliot "Četiri kvarteta"; "Pusta zemlja";
- Džejms Džojs "Portret umetnika u mladosti";
- Franc Kafka "Proces";
- Albert Kami "Stranac";
- Ernest Hemingvej "Zbogom oružje";
- Dino Bucati "Tartarska pustinja";
- Samjuel Beket "Čekajući Godoa";
- Gabriel Garsia Markez "Sto godina samoće".
Književnost i društvo
Na odabranim primerima proučava se relacija književnost/društvo, odnosno književnost/politika. Analiziraju se odnosi albanske književnosti i njenih neknjiževnih/političkih i misionarskih funkcija.
Književnost/Ideje/Kultura
Književnost se dovodi u vezu sa idejama tokom različitih vremenskih perioda, tj. perioda savremene književnosti i dovodi u vezu sa pokretima za očuvanje nacionalnog identiteta, posmatrano u kontekstu kulturnog razvoja.
Književnost/Nacionalni i kulturni identitet
Odnos savremene albanske i strane književnosti analizira se i posmatra kroz karakteristike identiteta: individualno/nacionalno, a zatim se književnost posmatra i kao deo opšteg kulturnog razvoja.
JEZIČKA KULTURA
Ova tematska celina posvećena je sticanju znanja o jezičkom sistemu. Pretenduje se na reorganizovanje, uopštavanje i sintetizaciju znanja o jezičkom sistemu stečenih u osnovnoj školi.
Daju se tekstovi, vežbe i zadaci, što podrazumeva i pisanje eseja u cilju razvoja jezičkih sposobnosti koje se odnose na stilistiku, standardni jezik, dijalekte, itd. Daju se primeri različitih stilskih dimenzija albanskog jezika, sekvenca, stila, diskursa, kritičkog i kreativnog jezika.
Program predmeta Albanski jezik i književnost za četvrti razred srednje škole koncentrisan je na smisaoni aspekt i njegove osnovne tendencije su usmerene na sledeće tematske jedinice:
Sintaksa
1. Složena rečenica i rečenice koje ulaze u njen sastav;
2. Nezavisna, glavna i zavisna rečenica;
3. Vrste složenih nezavisnih i zavisnih rečenica;
4. Složene nezavisne rečenice: sastavne, rastavne, isključne i zaključne;
5. Složene zavisne rečenice;
6. Složene zavisne subjekatske, predikatske, objekatske, atributske (odredbene) rečenice;
7. Složene zavisne priloške rečenice; mesne, vremenske, uzročne, ciljne, načinske, uslovne, poredbene, posledične i dopusne.
Znakovi interpunkcije
1. Znakovi interpunkcije i njihova upotreba;
2. Tačka i njena upotreba u pisanju;
3. Znak pitanja; Uzvika;
4. Zarez i pravila njegove upotrebe;
5. Tačka-zarez; dve tačke; crtica i crtica kao kopula; tri tačke;
6. Navodnici; Zagrada.
Kultura govora
1. Različiti oblici usmenog izražavanja;
2. Različiti oblici pismenog izražavanja;
3. Pravopisne vežbe; ispravak domaćih zadataka i vežbi;
4. Čitanje i komentarisanje različitih književnih i neknjiževnih dela;
5. Pismeni zadaci; Ispravak.
Očekivani rezultati
Na kraju četvrtog razreda srednje škole učenik treba da:
- zna karakteristike savremene albanske književnosti;
- zna glavne stvaraoce/predstavnike ove književnosti;
- zna glavna dela pisaca ove književnosti;
- ovlada posebnim individualnim kognitivnim i komunikativnim veštinama kako bi bio osposobljen za individualni rad ili rad u grupama;
- analizira, procenjuje, sintetizuje i organizuje informacije dobijene iz različitih izvora, iskazujući ih u obliku pitanja i problema;
- identifikuje, zna i upotrebljava pisanim putem različite književne i neknjiževne forme;
- shvata karakteristike savremene albanske književnosti i albanske kulture aktuelnog doba;
- ovlada sposobnošću argumentacije i procenjivanja kulture i književnosti, kao i znanjima o jeziku i jezičkim problemima praktikujući pri tom različite vrste analiza i stilove pisanja, naročito u sintaksičko-stilskom smislu.
(Opšti tip gimnazija, prirodno-matematički smer i društveno-jezički smer)
Nastavnik treba da primenjuje najsavremenije metode u nastavnom procesu. Ovo omogućava aplikativni pristup u nastavi. Nastava treba da se odvija kroz seanse u kojima se ovladava jezičkim veštinama govorenja, pisanja i čitanja. Seanse bi trebalo modifikovati u skladu sa tendencijama nastavnika i reakcijama učenika.
Treba primenjivati dve vrste čitanja: analitičko i brzo čitanje. Analitičko čitanje ima za cilj detaljnu analizu određenih delova i može se primenjivati na tekstove različitih dužina. Brzo čitanje podrazumeva uobičajeno čitanje. Njima se povećava samostalnost učenika kada je u pitanju čitanje različitih tekstova. Odnos između ove dve vrste čitanja bi trebalo da bude u balansu.
Veza između jezičke veštine čitanja i pisanja bi trebalo da bude konstantna, bilo da je reč o stvaralačkom, imitativnom ili transformativnom pisanju. Aplikativni pristup jeziku je zajednički element svih pomenutih aktivnosti.
Ocenjivanje
Ocenjivanje ima za cilj da utvrdi do kog nivoa su učenici savladali određene operativne zadatke i da identifikuje teškoće sa kojima se suočavaju, da učenicima omogući identifikaciju problema i prednosti u nastavi, kao i da im omogući poboljšanje u savladavanju problematičnih jedinica.
Nastavnik u kontinuitetu treba da ocenjuje:
- znanja koja su učenici stekli; do kog nivoa su ovladali rečnikom i u kolikoj je meri učenik sposoban da se koristi jezičkim veštinama;
- teškoće u radu: ocenjuje se nivo ovladavanja znanjima čiji je glavni cilj eliminisanja problema i pružanje pomoći učenicima pri uklanjanju teškoća;
- integraciju stečenih znanja: ocenjuju se aktivnosti ili različiti projekti koje učenik realizuje izvan školskog programa i integracija ovih znanja sa situacijama u školi.
Tokom nastavnog procesa posebnu važnost imaju različiti načini ocenjivanja, kao:
- ocenjivanje od strane nastavnika, konstantno i direktno ocenjivanje, konstantno praćenje rezultata učenika, kao i indirektno ocenjivanje preko testova;
- ocenjivanje od strane učenika, tokom rada u grupama ili prilikom odgovaranja, učenici mogu dopunjavati jedan drugog i istovremeno ocenjivati na bazi argumenata;
- samoocenjivanje; ocenjivanje samog učenika.
Posebnu pažnju treba posvetiti usmenom izražavanju u kontinuitetu, usmenom izražavanju kroz interakciju kao i pismenom izražavanju:
- usmenom izlaganju događaja, priča, objašnjenja;
- pitanjima i odgovorima;
- inicijativama;
- samostalnom mišljenju;
- izgovaranju reči;
- aktivnostima tokom rada u grupi;
- redu reči u rečenici;
- rečniku (leksici).
LITERATURA
I razred
- Tekstovi koji su objavljeni na osnovu ovog plana i programa;
- Raniji tekstovi koji sadrže ovu materiju;
- Sabri Hamiti: "Stara albanska književnost";
- Zejnula Rahmani: "Teorija književnosti za srednje škole";
- Mahir Domi & Sterjo Spase: "Strana književnost I";
- Grupa autora "Gramatika".
II razred
- Tekstovi koji su objavljeni na osnovu ovog plana i programa;
- Raniji tekstovi koji sadrže ovu materiju;
- Kljara Kodra: "Albanska književnost";
- Grupa autora "Strana književnost II";
- Grupa autora "Gramatika albanskog jezika II".
III razred
- Tekstovi koji su objavljeni na osnovu ovog plana i programa;
- Raniji tekstovi koji sadrže ovu materiju;
- Sabri Hamiti: "Savremena albanska književnost";
- Grupa autora "Strana književnost III";
- Grupa autora "Gramatika albanskog jezika III".
IV razred
- Tekstovi koji su objavljeni na osnovu ovog plana i programa;
- Raniji tekstovi koji sadrže ovu materiju;
- Alji Aljiju "Savremena albanska književnost";
- Grupa autora "Strana književnost IV";
- Grupa autora "Gramatika albanskog jezika IV".
Napomena: Nastavnik može izabrati dodatnu literaturu koja će mu pomoći u realizaciji programa.
(4 časa nedeljno, 148 časova godišnje)**
SADRŽAJI PROGRAMA
A. KNJIŽEVNOST (90)
I. Prosvetiteljstvo (6)
Naučno-reformatorski pokret u Evropi: kult razuma, progresa, prirodnog prava, osjećajnosti; verska tolerancija. Prosvetiteljstvo jugoslovenskih i albanskog naroda.
Dositej Obradović: Pismo Haralampiju
Kulturni pokret u Voskopoji u XVIII veku.
Predstavnici: Teodor Kavalioti, Teodor Hadži Filipi, D. Hanil Hadžiu - prikaz
Bejtejdžijska književnost
Ibrahim Nezimi, Hasan Zuko Kamberi, Muhamet Kučuku-Čami - informativno
II. Romantizam (37)
Romantizam u evropskoj, jugoslovenskoj i albanskoj književnosti (pojam, osobenosti, značaj)
Dž. G. Bajron: Čajld Harold (odlomak)
A. S. Puškin: Cigani, Evgenije Onjegin (odlomci)
Š. Petefi: Sloboda sveta
Vuk Stefanović Karadžić: reformator jezika i pravopisa (iz Predgovora Srpskom rječniku); sakupljač narodnih umotvorina (O podjeli i postanju narodnih pjesama).
Branko Radičević: Đački rastanak
Đuro Jakšić: Na liparu (Veče, Ponoć)
Laza Kostić: Santa Maria della Salute
Ivan Mažuranić: Smrt Smail-age Čengića (odlomak)
France Prešern: Sonetni venac
Predstavnici albanske književnosti: Istorijski, društveni i kulturni uslovi. Prizrenska liga.
Kulturna društva, škole, listovi, časopisi na albanskom jeziku. Skupljanje folklora (Thimi Mitko, Zef Jubani) - osvrt
Naum Većiljhardži: (prosvetiteljska i književna delatnost);
Jeronim De Rada: Këngët e Milosaos,
Gavril Dara i Riu: Kënga e spresme e Balës
Konstantin Kristoforidi: Rad u oblasti jezika (bukvar, gramatika, rečnik, prevodi) i književnosti (Lov brđana) - osvrt
Zef Serembe: (Vjersha) (Pesme) - Prijateljstvo, Mojoj dragi (osvrt)
Naim Frašeri: Život i književno stvaralaštvo. Bagëti e Bujqësi II deo (odlomak): Lulet e verës (Život, Srce, Lepota); Istorija Skenderbega (odlomak) - prikaz
Sami Frašeri: kulturna, jezička i književna delatnost (informativno)
Ndre Mjeda: Život i književno stvaralaštvo - Juvenilia, (odlomak); Životni san, Putnik (osvrt)
Filip Široka: Zani i zemres - Shko dellendyshe - Një lules ze veshkun - uvelom cvetu (osvrt)
Ljuid Gurakući: Vjersha - pesma (izbor)
III. Realizam (35)
Realizam u evropskoj, jugoslovenskoj i albanskoj književnosti (pojam, osobenosti, značaj, glavni predstavnici). Poetika realizma.
Onore de Balzak: Čiča Gorio
N. V. Gogolj: Revizor
Gi de Mopasan: Dva prijatelja (novela)
L. N. Tolstoj: Ana Karenjina
Realizam u jugoslovenskoj književnosti (4)
S. Matavulj: Povareta
R. Domanović: Danga
B. Nušić: Narodni poslanik
Realizam u albanskoj književnosti
Anton Ž. Čajupi: "Baba Tomori" (Moje selo, Naricanja, Sultan, Vrt ljubavi) - osvrt
Aleks Stavre Drenova - Asdreni: Život i književno stvaralaštvo: Poezija (Ratnik, Prosjak, Mladima, Egoističko kajanje) - osvrt
Mihalj Grameno: "Odžaku" (odlomak)
Fan S. Noli: "Album" (Izgnan mrtav, Pored reke) - osvrt
Ali Aslani: Poezija "Hanko Hala" (izbor)
Mitruš Kutelji: Kako je pronalazio aga Jakun božji put (odlomak)
IV. Lektira (12)
Ernest Hemingvej: Starac i more
Čajupi: Posle smrti
Fatmir Djata: Močvara
Petar Marko: Hasta la vista
Borisav Stanković: Nečista krv (2)
Ivo Andrić: Most na Žepi (1)
V. Književnoteorijski pojmovi
Na navedenim delima ponavljaju se, proširuju, usvajaju i sistematizuju osnovni književnoteorijski pojmovi.
Lirska poezija (osobenosti književnog roda); lirska pesma; kompoziciona struktura lirske pesme; pesnička slika; književnoumetnički (pesnički) jezik: slikovnost (konkretnost), emocionalnost, simboličnost, preobražaj značenja, ritmičnost i harmoničnost; versifikacija; sistemi versifikacije; trohej; jamb, daktil; stih; strofa; rima.
Realistička pripovetka i roman.
Romantično, realistično, humoristično, satirično, groteskno.
Sredstva umetničkog izražavanja (stilske figure): metafora, personifikacija, alegorija, ironija, sarkazam, asident, polisindet, anafora, epifora, simploha, onomatopeja, aliteracija, asonanca, igra rečima.
Pismo, autobiografija, sonet, sonetni venac.
Lirsko-epska poezija (balada, romansa, peoma).
B. JEZIK (31)
I. KNJIŽEVNI JEZIK
Početak standardizacije književnog jezika i pravopisa kod Albanaca. Razvoj albanskog književnog jezika i povezivanje sa nastavom književnosti. Osnovni principi albanske književne norme.
Funkcionalni stilovi albanskog književnog jezika.
Osnovni principi jezičke kulture. Priručnici za negovanje jezičke kulture (i način njihovog korišćenja).
Principi jezičke ravnopravnosti. Jezička tolerancija.
II. MORFOLOGIJA (U UŽEM SMISLU)
Vrste reči. Promenljive i nepromenljive reči. Morfološke i klasifikacione kategorije reči.
Imenice. Imeničke kategorije (padež i broj; rod). Vrste imenica. Osnovno o deklinaciji imenica.
Pridevi. Pridevske kategorije (rod, broj, padež, vid, stepen poređenja). Vrste prideva. Osnovne karakteristike deklinacije i komparacije prideva.
Zamenice. Imeničke zamenice: lične zamenice; nelične imeničke zamenice (zamenice ko, što itd.). Pridevske zamenice. Osnovno o promeni zamenica.
Brojevi: glavni i redni brojevi. Vrste glavnih brojeva: osnovni brojevi, zbirni brojevi.
Glagoli. Neprelazni, prelazni i povratni glagoli. Podela glagola po vidu. Morfološke glagolske kategorije: vreme i način: lice i broj (i rod - kod oblika koji razlikuju m., ž. i s. rod); stanje (aktiv i pasiv); potvrdnost/odričnost. Osnovno o konjugaciji (glagolske osnove, glagolske vrste, lični i nelični oblici, oblici pasiva).
Prilozi. Vrste priloga.
Pomoćne reči: predlozi, veznici i rečce. Uzvici.
III. PRAVOPIS
Sastavljeno i rastavljeno pisanje reči. Pravopisni znaci. Skraćenice. Rastavljanje reči na kraju retka.
V. KULTURA IZRAŽAVANJA (27)
I. Usmeno izražavanje
Pričanje događaja i doživljaja (prikazivanje osećanja).
Opisivanje bića, predmeta, radnji, pojava (tačno, verno, sažeto).
Samostalno izlaganje u funkciji: interpretacije književnog teksta. Uočavanje jezičkih postupaka i stilogenih mesta književnog teksta (čitanjem i obrazlaganjem). Dijalog u funkciji obrade teksta.
Izražajno kazivanje napamet naučenih lirskih pesama i kraćih monoloških tekstova. Dosledno usvajanje ortoepske norme i usvajanje veštine govorenja.
Stilske vežbe, funkcionalni stilovi; naučni.
II. Pisano izražavanje
Pravopisne vežbe: pisanje brojeva i odričnih oblika glagola. Pisanje skraćenica.
Pismeni sastavi: Izrada plana pismenog sastava, usavršavanje teksta; pisanje poboljšane verzije pismenog sastava (unošenje novih podataka, otklanjanje beznačajnih pojedinosti).
Četiri školska pismena zadatka.
(5 časova nedeljno, 180 časova godišnje)**
SADRŽAJI PROGRAMA
A. KNJIŽEVNOST (100)
I. MODERNA (40)
Moderna u evropskoj, jugoslovenskim i albanskoj književnosti. Poetika moderne (impresionizam i simbolizam).
Šarl Bodler: Veze, Albatros
Rembo: Ofelija
Stefan Malarme: Labud
Pol Verlen: Mesečina
A. Čehov: Ujka Vanja
A. Šantić: Moja otadžbina, Pretprazničko veče
J. Dučić: Zalazak sunca, Suncokreti
M. Rakić: Iskrena pesma, Dolap
Ivan Cankar: Kralj Betajnove (odlomak)
A. G. Matoš: Jesenje veče
P. Kočić: Jazavac pred sudom
Moderna u albanskoj književnosti
Ljasguš Poradeci - Poezija (Izvor mog sela)
II. MEĐURATNA I RATNA KNJIŽEVNOST (40)
Evropska književnost u prvim decenijama XX veka (pojam, osobenosti i značaj); manifesti futurizma, ekspresionizma i nadrealizma; književni pokreti i struje u jugoslovenskim i albanskoj književnosti (ekspresionizam, nadrealizam, socijalna literatura).
V. Majakovski: Oblak u pantalonama
Tagora: Gradinar
Milutin Bojić: Plava grobnica
Miloš Crnjanski: Seobe I (odlomci)
Kosta Racin: Berači duvana
Ivan Goran Kovačić: Jama
Albanska književnost između dva svetska rata
Haki Strmili: Kada bih bila dečak (odlomak)
Nonda Buljka: Kad plače i peva slavuj - izbor
Miloš Đerđ Nikola-Miđeni: Pesma mladosti, Sinovi novog veka, Poema o bedi (osvrt); Proza: Legenda o kukuruzu, Istorija jedne od njih, Hoćeš li uglja, gospodine, Žetve (osvrt)
Petro Marko: Poezija (Salute Madrid, Četiri sanjarenja) - osvrt
Sterjo Spase: Nevesta bez vela
Savremena albanska književnost (10)
Esad Mikuli: Čežnja za nedostižnim
Sterjo Spase: Buđenje
Josip Relja: Nita
Petro Marko: Poslednji grad
Fatos Arapi: Sudbine
Sotir Andoni: Pripovetke (izbor)
III. LEKTIRA (10)
Nazim Hikmet: Poezija (izbor pesama)
Ivo Andrić: Na Drini ćuprija (2)
Lazar Vučković: Izabrane pesme
Hivzi Sulejmani: Ljudi
Enver Đerđeku: Zalog ljubavi
IV. KNJIŽEVNOTEORIJSKI POJMOVI
Na navedenim delima ponavljaju se, proširuju, usvajaju i sistematizuju osnovni književnoteorijski pojmovi.
Lirika. Moderna lirska pesma (struktura). Pesma u prozi.
Stih: jedanaesterac, dvanaesterac, slobodan stih. Sredstva književnoumetničkog izražavanja (stilske figure): metonimija, sinegdoha, paradoks, aluzija, apostrof, retorsko pitanje, inverzija, elipsa, refren.
Epika. Oblici umetničkog izražavanja: pričanje (naracija), opisivanje (deskripcija), dijalog, monolog, unutrašnji monolog, doživljeni govor, piščev komentar; kazivanje u prvom, drugom i trećem licu.
Drama: Drama u užem smislu (osobine): moderna drama, (psihološka, simbolistička, impresionistička); dramska situacija; scenski jezik (vizuelni i akustični scenski znakovi); publika, glumac, gluma, režija, lektor, scenograf.
B. JEZIK (35)
I. GRAĐENJE REČI
Osnovni pojmovi o izvođenju (derivaciji) reči. Važniji modeli za izvođenje imenica, prideva i glagola.
Osnovni pojmovi o građenju složenica. Polusloženice. Pravopisna rešenja
II. LEKSIKOLOGIJA (SA ELEMENTIMA TERMINOLOGIJE I FRAZEOLOGIJE)
Značenjski (semantički) i formalni odnosi među leksemama: sinonimija; antonimija; polisemija i homonimija; metaforična i metonimijska značenja.
Stilska vrednost leksema: leksika i funkcionalni stilovi; poetska leksika, varijantska leksika, dijalektizmi i regionalizmi; arhaizmi i istorizmi; neologizmi; žargonizmi; vulgarizmi (povezati sa upotrebom rečnika).
Reči iz stranih jezika i kalkovi (doslovne prevedenice) i odnos prema njima. Rečnici stranih reči. Razumevanje najvažnijih prefiksa (i prefiksoida) i sufiksa (i sufiksoida) poreklom iz klasičnih jezika.
Osnovni pojmovi o terminologiji i terminima. Terminološki rečnici.
Osnovni pojmovi o frazeologiji i frazeološkim jedinicama. Stilska vrednost frazeoloških jedinica. Klišei i pomodni izrazi.
III. SINTAKSA
Rečenice u širem smislu (komunikativne rečenice) i rečenice u užem smislu (predikatske rečenice).
Reči (lekseme i morfosintaksičke reči). Identifikovanje morfosintaksičkih reči. Pune reči (imeničke, pridevske i priloške reči i glagoli) i pomoćne reči (predlozi, veznici i rečce).
Sintagma. Vrste sintagmi (imeničke, pridevske, priloške i glagolske sintagme).
Osnovne konstrukcije (i njihovi modeli) predikatske rečenice: subjekatsko-predikatska konstrukcija, reakcijske konstrukcije (s pravim i nepravim objektom), kopulativne konstrukcije (s imenskim i priloškim predikativom), konstrukcije sa semikopulativnim glagolima (dopunskim predikativima). Priloške odredbe.
Bezlične rečenice. Rečenice s logičkim (semantičkim) subjektom.
Rečenice s pasivnom konstrukcijom. Rečenice s bezličnom konstrukcijom.
Imeničke sintagme. Tipovi atributa. Apozitiv i apozicija.
IV. PRAVOPIS
Transkripcija reči iz stranih jezika (osnovni principi i primeri).
V. KULTURA IZRAŽAVANJA (45)
Usmeno izražavanje
Kazivanje i recitovanje napamet naučenih književnoumetničkih tekstova.
Izveštavanje o društvenim i kulturnim zbivanjima. Komentarisanje (sportskih takmičenja, kulturnih manifestacija, društvenih zbivanja).
Stilistika. Funkcionalni stilovi: publicistički.
Pismeno izražavanje
Stilistika. Leksička sinonimija i višeznačnost reči, izbor reči (preciznost). Pojačavanje i ublažavanje iskaza; obično, ublaženo i uvećano značenje reči; prenesena značenja reči (figurativna upotreba imenica, glagola i prideva).
Pismene vežbe: novinarska vest, članak, izveštaj, intervju, komentar i dr. Prikaz književno-scenskog ili filmskog dela. Uvežbavanje tehnike izrade pismenih sastava.
Domaći pismeni zadaci (čitanje i analiza na času).
Četiri pismena zadatka.
(5 časova nedeljno, 160 časova godišnje)**
SADRŽAJI PROGRAMA
A. KNJIŽEVNOST (90)
I. PROUČAVANJE KNJIŽEVNOG DELA (20)
Slojevita struktura književno-umetničkog dela
Sloj zvučanja
Sloj značenja
Sloj sveta dela (prikazanih predmeta)
Sloj ideja
Dinamičnost strukture. Jedinstvo oblika i sadržine.
Metodologija proučavanja književnosti
Pozitivizam u izučavanju književnosti
Psihološka prilaženja književnoj umetnosti
Fenomenološki pristup književnom delu
Strukturalizam u proučavanju umetnosti reči
Recepcijski (primalački) odnos prema književnosti.
Raznovrsnost i saodnos metodoloških pristupanja (gledišta, polazišta); pluralizam metodoloških gledišta.
Smisao i zadaci proučavanja književnosti
Stvaranje književno-umetničkog dela i proučavanje književnosti (stvaralački, produktivni i teorijski odnosi prema književnoj umetnosti)
Čitalac, pisac i književno delo. Književna kultura.
II. SAVREMENA KNJIŽEVNOST (70)
Bitna obeležja i najznačajniji predstavnici evropske, jugoslovenske i albanske književnosti (1)
Kami: Stranac (2)
Borhes: Čekanje (kratka priča) (1)
Savremena albanska književnost (38)
Šefćet Musaraj: Novele (izbor)
Adem Gajtani: Odabrana poezija (izbor)
Azem Škrelji: Krštenje reči (izbor)
Ćerim Ujkani: Sunce koje tražim (izbor)
Enver Đerđeku: Reč (izbor)
Nazmi Rahmani: Put do moje kuće (odlomak)
Jusuf Budžovi: Beleške Đona Nikol Kazazija (odlomak)
Nataša Lako: Poezija (izbor)
Zejnulah Rahmani: Trg alke (odlomak)
Sabri Hamiti: Izbor iz poezije
Mehmet Kraja: Veliko vreme (odlomak)
Naum Prifti: Vodenica Koste Bardia (drama) - odlomak
Murteza Peza: Preko smrti (odlomak)
Savremena jugoslovenska književnost (16)
Desanka Maksimović: Tražim pomilovanje (izbor)
Branko Ćopić: Bašta sljezove boje (izbor)
V. Desnica: Proljeća Ivana Galeba
M. Lalić: Lelejska gora
D. Ćosić: Koreni
V. Parun: Ti koja imaš nevinije ruke
A. Isaković: Kroz granje nebo
D. Kiš: Enciklopedija mrtvih
III. LEKTIRA (12)
Gete: Jadi mladog Vertera
Gabriel Garsia Markez: Sto godina samoće
M. Selimović: Derviš i smrt (2)
Miroslav Krleža: Povratak Filipa Latinovića (2)
Ali Podrimja: Ravnoteža
Muhamet Kerveši: Igra u nastavcima (izbor)
Izbor iz svetske lirike XX veka (Odn, Sezar, Prever, Pasternak, Ahmatova, Cvetajeva, Brodski, Sengor, Sajfers)
Izbor iz albanske književne kritike i eseistike.
Jedan roman iz savremene književne produkcije nagrađen jednom od književnih nagrada (Nobelova nagrada, Ninova nagrada za roman godine i dr.).
IV. KNJIŽEVNOTEORIJSKI POJMOVI
Na navedenim delima ponavljaju se, proširuju, usvajaju i sistematizuju osnovni književnoteorijski pojmovi.
Lirika. Lirsko izražavanje: stvaralačke mogućnosti posredovanja jezika između svesti i zbilje; asocijativno povezivanje raznorodnih pojmova; sugerisanje; podsticanje i upućivanje; čitaočeva recepcija; jedinstvo zvukova, ritmova, značenja i smisla.
Epika: Strukturni činioci proznog književnoumetničkog dela: objektivno i subjektivno pripovedanje; fiktivni pripovedač; pomeranje pripovedačevog gledišta; sveznajući pripovedač; tok svesti; umetničko vreme; umetnički prostor; načelo integracije.
Tipovi romana: roman lika, prostora, stepenasti, prstenasti, paralelni; roman toka svesti; roman - esej; defabuliziran roman.
Drama: Struktura i kompozicija drame; antidrama; antijunak.
Drama i pozorište, radio, televizija, film.
Putopis. Esej. Književna kritika.
B. JEZIK (35)
I. SINTAKSA
Padežni sistem. - Pojam padežnog sistema i predloško-padežnih konstrukcija. Osnove imeničke, pridevske i priloške vrednosti padežnih odnosno predloško-padežnih konstrukcija. Predloški izrazi.
Kongruencija: definicija i osnovni pojmovi; gramatička i semantička kongruencija.
Sistem zavisnih rečenica. Obeležja zavisnih rečenica. Tri osnovna tipa vrednosti zavisnih rečenica (imeničke, pridevske i priloške zavisne rečenice). Glavne vrste zavisnih rečenica: izrične (sa upravnim i neupravnim govorom), odnosne, mesne, vremenske, uzročne, uslovne, dopusne, namerne, poredbene i posledične. Veznički izrazi.
Sistem nezavisnih rečenica. Obaveštajne, upitne, zapovedne, željne i uzvične rečenice.
Osnovi pojmovi o negaciji.
Glagolski vid.
Glagolska vremena i glagolski načini - osnovni pojmovi. Vremenska i modalna značenja ličnih glagolskih oblika; prezenta, perfekta, krnjeg perfekta, aorista, imperfekta, pluskvamperfekta, futura, futura drugog, kondicionala (potencijala) i imperativa. Glagolski prilozi. Infinitiv.
Naporedne konstrukcije (koordinacija). Pojam naporednog odnosa. Obeležavanje naporednog odnosa. Glavni tipovi naporednih konstrukcija: sastavne, rastavne, suprotne, isključne, zaključne i gradacione.
Raspoređivanje sintaksičkih jedinica (osnovni pojmovi). Informativna aktualizacija rečenice i načini njenog obeležavanja (osnovni pojmovi).
Komunikativna kohezija. Načini uspostavljanja veza među delovima teksta.
Specijalni tipovi nezavisnih rečenica. (Evo autobusa! Požar! Strašnog li vremena! i dr.).
Pragmatika. Govorni činovi. Struktura razgovora i teksta.
II. OPŠTI POJMOVI O JEZIKU
Evolucija jezika: Razvoj jezika u ljudskoj vrsti, u društvu i kod pojedinca. Nastanak i razvoj pisma.
Jezik, kultura i društvo: Jezik i druge društvene kategorije. Višejezičnost. Stavovi prema jeziku.
Tipovi jezika: Jezici u svetu. Jezička srodnost. Jezički tipovi i jezičke univerzalije.
III. PRAVOPIS
Interpunkcija
V. KULTURA IZRAŽAVANJA (35)
I. USMENO IZRAŽAVANJE
Retorika (pojam i vrste); istorijat i podela; razgovor, govor. Odnos između govornika i auditorijuma. Vežbe javnog govorenja pred auditorijom (upotreba podsetnika, improvizovano izlaganje; korišćenje mikrofona).
II. PISMENO IZRAŽAVANJE
Stilistika; funkcionalni stilovi; administrativno-poslovni (molba, žalba, poslovno pismo).
Oblici pismenog izražavanja: prikaz, osvrt, rasprava, književne paralele, esej (vežbanja).
Pravopis: interpunkcija (vežbanja).
Domaći pismeni zadaci složenijih zahteva (čitanje i analiza na času).
Četiri pismena zadatka godišnje.
(3 časa nedeljno, 111 časova godišnje)**
SADRŽAJI PROGRAMA
A. KNJIŽEVNOST (oko 58 časova)
I. Realizam (35)
Realizam kao književni pravac i metod. Društveno-istorijski uslovi pod kojima se razvijala realistička književnost (2)
1. Realizam u svetskoj književnosti (6)
Onore de Balzak: Čiča Gorio
Gogolj: Revizor
Lav Tolstoj: Ana Karenjina (odlomak)
2. Realizam u književnosti jugoslovenskih naroda (5)
Simo Matavulj: Povareta
Branislav Nušić: Narodni poslanik
Radoje Domanović: Danga
3. Realizam u albanskoj književnosti (22)
- Anton Ž. Čajupi: "Baba Tomori" (Moje selo, Naricanja, Sultan, Vrt ljubavi) - osvrt
- Aleks Stavre Drenova-Asdreni: Život i književno stvaralaštvo: Poezija (Ratnik, Prosjak, Mladima, Egoističko kajanje) - osvrt
- Mihalj Grameno: "Odžaku" (odlomak)
- Fan S. Noli: "Album" (Izgnan mrtav, Pored reke) - osvrt
- Ali Islani, Poezija "Hanko Hala" (izbor)
- Mitruš Kutelji: Kako je pronalazio aga Jakun božji put (odlomak)
4. Moderna književnost jugoslovenskih naroda i nacionalnih manjina (9)
- Ivan Cankar: Kralj Betajnove (odlomak)
- Petar Kočić: Jazavac pred sudom
- A. Šantić: Pretprazničko veče
- Jovan Dučić: Suncokreti
- Milan Rakić: Dolap
5. Moderna albanska književnost (3)
- Ljasguš Poradeci - Poezija (Izvor moga sela)
Lektira (12)2)
Ernest Hemingvej: Starac i more
Čajupi: Posle smrti
Fatmir Djata: Močvara
Petro Marko: Hasta la vista
Nazmi Rahmani: Krvava zemlja
Borisav Stanković: Nečista krv (2)
________________
2) Za obradu jednog književnog dela u domaćoj lektiri planirana su dva časa
Pojmovi
Na navedenim delima proširuju se, usvajaju i sistematizuju osnovni književnoteorijski pojmovi.
- Lirika - vrste, osobenosti (socijalna, satirična, refleksivna i intimna lirika; pesma u prozi). Struktura moderne lirske pesme, motivi, kompozicija, ritmička organizacija, jezik i stil. Metafora, alegorija, simbol. Slobodni stih. Analiza moderne lirske pesme.
- Epika - vrste, osobenosti (pripovetka, novela, roman). Razvijanje fabule u epskom delu: pripovedanje, opisivanje, dijalog, monolog, piščev komentar. Tipovi kompozicije epskog dela; uokvirena, retrospektivna, hronološka fabula. Pripovedanje u prvom i trećem licu. Analiza pripovetke i romana.
- Drama - vrste osobenosti (komedija, drama u užem smislu, ostale vrste). Dramska situacija. Scenski jezik: vizuelni i akustički scenski znakovi. Publika (gledaoci), glumac, gluma, reditelj, lektor, scenograf, kostimograf. Analiza dramskog (scenskog) dela.
- Putopisi. Autobiografija.
B. JEZIK (20)
Sintaksa: Skup reči i rečenica; jednočlane rečenice i imenične rečenice; glagolske rečenice (bezlične i lične); eliptične (nepotpune) rečenice; složena rečenica i njena gradnja; upotreba interpunkcijskih znakova u složenoj rečenici. Sintaktična sinonimija (gradnja sa glagolskim oblicima). Redosled rečeničnih delova. Kongruencija. Stilovi književnog jezika (poetski stil, publicistički, naučni, administrativni i dr.).
Leksikologija: Reči i njihova vrednost. Primarno i sekundarno značenje reči. Leksičko, funkcionalno i stilističko značenje reči, sinonimi, homonimi, antonima, frazeologizmi.
Tuđice - prilagođavanje i njihova upotreba.
Poreklo i istorija albanskog jezika. Dijalekti albanskog jezika (ilustracije primerima).
Rečnici (jednojezični, dvojezični, stranih reči, sinonima, ortoepski i etimološki).
V. KULTURA IZRAŽAVANJA (33)
1. Usmeno izražavanje (oko 10 časova)
Čitanje i kazivanje (nivoi konstatacije, informacije, naracije i identifikacije). Dikcijske figure (komparacija, kontrast, gradacija, melodika, pauza). Recitovanje odabranih stihova iz programa.
Razgovorni stil - osobina, vežbe.
Opisivanje složenijih pojava i scena (po unapred sačinjenom planu i slobodno).
Raspravljanje o raznim aktuelnim temama iz života i rada učenika, škole i društvene zajednice.
Samostalno referisanje o unapred utvrđenim temama iz književne, scenske i filmske umetnosti.
Praćenje književne periodike.
2. Pismeno izražavanje (oko 15 časova)
Uvežbavanje tehnike izrade raznih vrsta pismenih sastava (naracija, rasprava, referat).
Pripremanje podsetnika za razgovor u raspravu.
Zapisnik. Informacija. Službeno i privatno pismo.
Šest domaćih pismenih zadataka (čitanje i analiziranje zadataka na času).
Po jedan pismeni (školski) zadatak u polugodištu (jedan čas za izradu i dva časa za usavršavanje zadataka).
(3 časa nedeljno, 108 časova godišnje)**
SADRŽAJI PROGRAMA
A. KNJIŽEVNOST (58)
I. KNJIŽEVNOST IZMEĐU DVA SVETSKA RATA
1. Svetska književnost u prvoj polovini XX veka (3)
Frederiko Garsia Lorka: Pesma o mrtvom konjaniku
Majakovski: Oblak u pantalonama
2. Albanska književnost između dva svetska rata (9)
Predstavnici:
Haki Strmili: Kada bih bila dečak (odlomak)
Nonda Buljka: Kad plače i peva slavuj - izbor
Miloš Đerđ Nikola-Miđeni: Pesma mladosti, Sinovi novog veka, Poema o bedi (osvrt); Proza; Legenda o kukuruzu
Istorija jedne od njih, Hoćeš li uglja, gospodine (osvrt)
Petro Marko: Poezija (Salute Madrid, Četiri sanjarenja) - osvrt
Sterjo Spase: Nevesta bez vela
3. Međuratna književnost jugoslovenskih naroda (6 časova)
M. Bojić: Plava grobnica
T. Ujević: Svakidašnja jadikovka
K. Racin: Berači duvana
M. Crnjanski: Seobe I deo (odlomci)
II. SAVREMENA KNJIŽEVNOST
1. Savremena književnost jugoslovenskih naroda (9)
(bitne odlike, značajni pisci i dela)
Ivan Goran Kovačić: Jama
Branko Ćopić: Pjesma mrtvih proletera
Skender Kulenović: Stojanka majka Knežopoljka
Mirko Banjević: Sutjeska
Vasko Popa: Pepela
2. Savremena albanska književnost (18)
Esad Mekuli: Čežnja za nedostižnim
Sterjo Spase: Buđenje
Josip Relja: Nita
Petro Marko: Poslednji grad
Fatos Arapi: Sudbine
Sotir Andoni: Pripovetke (izbor)
Lektira (12)3)
Nazim Hikmet: Poezija (izbor pesama)
Ivo Andrić: Na Drini ćuprija (2 časa)
Esad Mekuli: Poezija (izbor)
Lazar Vučković: Izabrane pesme (1)
Hivzi Suljejmani: Ljudi
Enver Đerđeku: Zalog ljubavi
_____________________
3) Za obradu jednog književnog dela u domaćoj lektiri planirana su dva časa.
Pojmovi
Na navedenim delima proširuju se, produbljuju i sistematizuju odgovarajući pojmovi o osobenostima lirike, epike, drame i književnonaučnih vrsta, koji su navedeni u programima prethodnih razreda.
B. JEZIK (20)
Funkcija padeža kod imenica
Funkcija vremena i oblika kod glagola
Formiranje književnog albanskog jezika
Primena normi u albanskom književnom jeziku
Dijalekatske osnove albanskog književnog jezika
Opšti principi albanskog književnog jezika i pravopisa
Problemi primene albanskog književnog jezika u oblasti fonetike (nosni i usni samoglasnici; samoglasnik ë, grupe samoglasnika i diftonga; suglasnici h, nj, c, sh, q, gj, Ç, xh, zh; grupe suglasnika).
V. KULTURA IZRAŽAVANJA (30)
1. Usmeno izražavanje (10)
Čitanje (nivoi naracije i identifikacije). Čitanje sa unapred datim zadacima istraživačkog karaktera. Kazivanje napamet naučenih odlomaka iz raznih vrsta proznih tekstova. Recitovanje odabranih stihova iz programa.
Razgovori i rasprave o raznim aktuelnim temama iz života i rada omladine i društvene zajednice (vrednote govora - uvežbavanje).
Govor - vrste, kompozicija. Govor pred užim skupom. Obrazlaganje određene pojave, problema. Korišćenje dokumentarnog materijala, stručne terminologije i podsetnika.
Prikaz književnog, scenskog i filmskog dela.
Književna paralela. Literarno-scenska i literarno-filmska paralela.
Praćenje književne periodike.
2. Pismeno izražavanje (20)
Uvežbavanje tehnike izrade pismenih sastava (rasprava, prikaz, paralela).
Šest domaćih pismenih zadataka (čitanje i analiziranje na času).
Po jedan školski pismeni zadatak u polugodištu (jedan čas za izradu i dva časa za usavršavanje zadataka).
(4 časa nedeljno, 128 časova godišnje)**
SADRŽAJI PROGRAMA
A. KNJIŽEVNOST (63)
I. SAVREMENA KNJIŽEVNOST
1. Savremena književnost jugoslovenskih naroda i nacionalnih manjina (14)
Mihailo Lalić: Zlo proljeće
D. Ćosić: Koreni
Vesna Parun: Ti koji imaš nevinije ruke
Desanka Maksimović: Za zemlju kuda vojska prođe
Vladan Desnica: Proleće Ivana Galeba
D. Kiš: Bašta, pepeo
M. Pavlović: Rekvijem
2. Savremena albanska književnost (36)
Šefćet Musaraj: Novele (izbor)
Adem Gajtani: Odabrana poezija (izbor)
Azem Škrelji: Krštenje reči (izbor)
Ćerim Ujkani: Sunce koje tražim (izbor)
Enver Đerđeku: Reč (izbor)
Nazmi Rahmani: Put do moje kuće (odlomak)
Jusuf Budžovi: Beleške Đona Nikol Kazazija (odlomak)
Nataša Lako: Poezija (izbor)
Zejnulah Rahmani: Trg alke (odlomak)
Sabri Mamiti: Izbor iz poezije
Mehmet Kraja: Veliko vreme (odlomak)
Naum Prifti: Vodenica Koste Bardia (drama) - odlomak
Murteza Peza: Preko smrti (odlomak)
Lektira (16)4)
Gi de Mopasan: Novele (izbor)
Esad Mekuli: Poezija (izbor)
Gabriel Garsia Markez: Sto godina samoće
Meša Selimović: Derviš i smrt (2)
Miroslav Krleža: Povratak Filipa Latinovića (2)
Čehov: Pripovetke (izbor)
Ali Podrimja: Ravnoteža
Muhamet Krveši: Igra u nastavcima (izbor)
_______________
4) Za obradu jednog književnog dela u domaćoj lektiri planirana su dva časa.
Pojmovi
Na navedenim delima proširuju se, produbljuju i sistematizuju saznanja učenika o vrstama i osobenostima lirske i epske pesme, pripovetke, romana i drame.
B. JEZIK (25)
Problemi primene književnog jezika u oblasti morfologije, množina imenica i odredbenih glagola; prednji članovi; konjuktiv, kondicional, particip, infinitiv glagola; sadašnje vreme, imperfekat i buduće vreme; glagolske dijateze; nepromenljivi delovi rečenice.
Problem primene književnog jezika u oblasti sintakse i leksike (znaci interpunkcije, upotreba velikog slova, otklanjanje tuđih i dijalekatskih reči). Kongruencija.
Ravnopravnosti jezika naroda i narodnosti. Jezička tolerancija.
V. KULTURA IZRAŽAVANJA (40)
1. Usmeno izražavanje (15)
Čitanje i kazivanje različitih vrsta tekstova (primeri funkcionalnih stilova). Recitovanje odabranih stihova iz programa.
Razgovor i rasprava - uvežbavanje (teme iz svih oblasti za koje se interesuju mladi).
Komentar. Polemika.
2. Pismeno izražavanje (25)
Funkcionalni stilovi - vežbe
Šest domaćih zadataka (čitanje i analiziranje na času)
Po dva pismena (školski) zadatak u polugodištu (jedan čas za izradu i dva časa za usavršavanje zadataka)
Pripremanje učenika za polaganje maturskog ispita.
NAČIN OSTVARIVANJA PROGRAMA
(UPUTSTVO)
UVODNA OBJAŠNJENJA
Program albanskog jezika i književnosti namenjen je četvorogodišnjem obrazovanju i vaspitanju u gimnazijama oba tipa: gimnaziji opšteg tipa i gimnaziji sa dva smera: (društveno-jezičkom i prirodno-matematičkom).
Zavisno od razreda i sadržaja godišnji fond časova nastave ovog predmeta raspoređen je tako da je za područje književnost odvojeno oko 60 odsto, a za druga dva (jezik i kulturu izražavanja) oko 40 odsto časova. Za svako područje iskazan je ukupan broj časova. U okviru tog fonda predviđeni sadržaji se obrađuju na 70 odsto časova, ostalih 30 odsto časova predviđeno je za ponavljanje, utvrđivanje, vežbanje i sistematizovanje programa.
Cilj i zadaci čine jedinstvenu celinu i ostvaruju se tokom četiri godine - sistematski i kontinuirano - u svim predviđenim programsko-tematskim područjima i vidovima rada.
Svi sadržaji raspoređeni su po razredima, područjima, oblastima i temama po principu postupnosti, korelacije, integracije i primerenosti uzrastu.
Sadržaji književnosti konkretizovani su po razredima, segmentima (književnost i lektira) a obuhvataju književno-teorijsko i književnoistorijsko proučavanje književnosti.
Područje jezik obuhvata izučavanje jezika kao sistema. U sadržaje ovog područja ugrađeni su elementi opšte lingvistike i pravopisa.
Područje kultura izražavanja obuhvata oblike, vrste i zahteve u oblasti usmenog i pismenog izražavanja (po razredima). U ovoj oblasti planirane su govorne i pismene vežbe, domaći zadaci i pismeni zadaci (godišnje).
Radi što uspešnije realizacije mnogih zahteva i sadržaja neophodna je i permanentna saradnja nastavnika albanskog jezika i književnosti kao i nastavnika drugih predmeta (istorije, srodnih opštestručnih i užestručnih predmeta), stručnih saradnika (školskim bibliotekarom-medijatekarom, pedagogom, psihologom) i organima (stručnim aktivom i većima), roditelja učenika. Takođe je neophodna saradnja sa međuopštinskom (regionalnom) prosvetno-pedagoškom službom (prosvetnim savetnicima za srpski jezik i književnost), određenih institucija (narodnom bibliotekom, domom kulture, bioskopom, lokalnim novinama, radio-stanicom i dr.).
Kvalitet i trajnost znanja, umenja, veština i navika učenika umnogome zavise od principa, oblika, metoda i sredstava koji se koriste u obrazovno-vaspitnom procesu. Zbog toga savremena nastava jezika i književnosti pretpostavlja ostvarivanje bitnih zadataka i sadržaja programa uz maksimalno moguću misaonu aktivnost učenika (subjekata u nastavi), poštovanje određenih didaktičkih principa (posebno: svesne aktivnosti učenika, naučnosti, primerenosti, postupnosti, sistematičnosti i očiglednosti), kao i adekvatnu primenu onih nastavnih oblika, metoda, postupaka i sredstava čiju su vrednost utvrdile i potvrdile savremena praksa i metodika nastave jezika i književnosti (pre svega: razni vidovi grupnog i individualnog rada primereni mogućnostima učenika, metode - dijaloška, tekstulano-grafička, demonstracije i samostalnih radova učenika, sredstva - udžbenici, priručnici, razne vrste tekstova i grafičkih prikaza, grafofolije, ploče i kasete, nastavni i drugi filmovi, radio i televizijske emisije i sl.). Izbor određenih nastavnih oblika, metoda, postupaka i sredstava uslovljen je, pre svega, nastavnim sadržajima i ciljem (obrazovnim, vaspitnim i funkcionalnim), koje treba ostvariti na jednom času albanskog jezika i književnosti.
Redovna nastava maternjeg jezika i književnosti izvodi se u klasičnim, odnosno tzv. specijalizovanim učionicama i kabinetima za ovaj predmet, koji treba da budu opremljeni u skladu sa normativima za gimnazije. Delimično, ona se organizuje i u drugim školskim prostorijama (biblioteci-medijateci, čitaonici i sl.).
U nastavi albanskog jezika i književnosti koriste se udžbenici i priručnici (koje je odobrio Prosvetni savet Srbije) i bibliotečko-informacijska građa značajna za ostvarivanje zadataka i sadržaja programa ovog predmeta, odnosno za sistematsko osposobljavanje učenika za samostalno korišćenje raznih izvora saznanja u nastavi i van nje.
U odnosu na dosadašnji, ovaj program sadrži izvesne promene i novine, koje treba imati u vidu prilikom planiranja (globalnog i operativnog) i realizacije predviđenih zadataka i sadržaja: izmenjen je nedeljni i godišnji fond časova u svim razredima gimnazije kao i način raspodele predviđenog godišnjeg fonda časova na pojedine segmente programa; obezbeđen je adekvatniji odnos između časova obrade i drugih tipova časova: korigovani su cilj i zadaci nastave; izmenjeni su struktura i sadržaji područja književnost i jezik; u program je uključeno i proučavanje književnog dela. Uvedena je oblast lektire, uključena su nova imena i naslovi; stvoreni su preduslovi za kreativno ispoljavanje nastavnika i prilagođavanje vaspitno-obrazovnog rada različitim situacijama u praksi, kao i za pojačavanje stvaralačke saradnje nastavnika i učenika.
A. KNJIŽEVNOST
Ovo programsko-tematsko područje obuhvata najznačajnija dela iz albanske, jugoslovenske i svetske književnosti, koja su raspoređena u književnoistorijskom kontinuitetu od starog veka do danas.
Od istorijskog kontinuiteta odstupa se samo u poglavlju uvod u proučavanje književnog dela u I razredu i proučavanje književnog dela u IV razredu, kao i u poglavlju lektira (u sva četiri razreda).
U I razredu društveno-jezičkog smera predviđeno je uvod u proučavanje književnog dela (književnoteorijski pristup) kako bi se izbeglo naglo prelaženje sa tematskog proučavanja, karakterističnog za nastavu ovog predmeta u osnovnoj školi, na proučavanje istorije književnosti, tj. izučavanje književno-umetničkih dela u istorijskom kontekstu, kako je koncipirano u ovom programu za gimnaziju. Uz taj osnovni razlog treba imati u vidu i druga preimućstva ovakvog pristupa: nastavnik će steći uvid u književnoteorijska znanja koja su učenici poneli iz osnovne škole. Ta znanja će se sistematizovati, proširiti i produbiti, čime će se ostvariti valjaniji put za složeniji i studiozniji pristup književnim delima kakav zahteva gimnazijski program književnosti.
Nastavnik albanskog jezika i književnosti u gimnaziji treba da pođe od pretpostavke da je učenik u osnovnoj školi stekao osnovna znanja iz:
- teorije književnosti: tema, motiv, fabula, lik, karakter, struktura proznog književnog dela; književni rodovi i vrste, osnovna jezičkostilska izražajna sredstva, usmena i pisana književnost, struktura lirske pesme, stih, strofa, rima ritam, struktura dramskog dela: dijalog, monolog, dramska vrsta, drama, pozorište, film, radio-drama, televizijska drama;
- osnova scenske i filmske kulture: slika, reč, zvuk, filmska muzika, situacija, radnja, junaci filma, elementi filmskog izraza, filmske vrste, od sinopsisa do scenarija, film, televizija, književnost (sličnost i razlike).
Sa stečenim znanjima, koja se u gimnazijskom programu proširuju i produbljuju, učenik može aktivno da učestvuje u proučavanju književnog dela.
Proučavanju književnog dela dato je, takođe, posebno mesto u IV razredu gimnazije, kada su učenici zreliji i sposobniji za upoznavanje sa slojevitom strukturom književnoumetničkog dela i književnim metodologijama.
Interpretativno-analitički metodički sistem je osnovni vid nastave književnosti u gimnaziji i njega treba dosledno primenjivati.
Naravno, ne treba očekivati da se sva programom predviđena dela obrađuju na nivou intepretacije kao najpotpunijeg analitičko-sintetičkog pristupa književnom delu. Nastavnik treba da proceni na kojim će delima primeniti interpretaciju, a na kojim osvrt, prikaz ili, pak, problemsko-stvaralački metodički sistem.
Ovakav program književnosti u gimnaziji povremeno traži i primenu eksplikativnog metodičkog sistema kada se mora čuti nastavnikova reč, i to najčešće prilikom davanja informacija o epohama koje se proučavaju, kao i u svim drugim situacijama u kojima nastavnik ne može računati na učenikova predznanja (na primer: osnovne informacije o počecima pismenosti i književnosti). Nastavnik književnosti ne sme zaboraviti da je njegov govor model pravilnog, čistog i bogatog jezika kakvom treba da teže njegovi učenici.
Književna dela iz programa lektire imaju ravnopravan tretman s delima iz obaveznog programa književnosti i obrađuju se po istom metodičkom sistemu. Treba napomenuti da se iz lektire koja je data po izboru učenika i nastavnika ne moraju obraditi svi pisci, već književno delo onog pisca za koje se opredeljuju učenici i nastavnik.
B. JEZIK
Program nastave jezika u gimnaziji koncipiran je tako da omogući učenicima sticanje znanja i o jeziku kao društvenoj pojavi i o jeziku kao sistemu znakova. Cilj je da učenici, pored znanja o svom maternjem jeziku, steknu i opšte lingvistička, odnosno sociolingvistička znanja neophodna obrazovanom čoveku. Ova opšta znanja su funkcionalno povezana sa nastavom maternjeg jezika. Glavni deo tih znanja obrađuje se u segmentu opšti pojmovi o jeziku (na početku programa za prvi i na kraju programa za četvrti razred). Kao u uvodnom delu segmenta književni jezik (u prvom razredu) i segmentu jezički sistem i nauke koje se njime bave; ali se opšti pojmovi obrađuju i tokom cele nastave - u vezi sa odgovarajućim partijama o albanskom kao maternjem jeziku. Insistiranje na jednom teorijski i metodološki višem nivou izučavanju jezičkih pojava daje novi kvalitet nastavi koja obuhvata i znanja s kojima su se učenici sretali u osnovnoj školi. Ova opšta znanja, pored svoje opšteobrazovne vrednosti i značaja za olakšavanje i poboljšavanje nastave maternjeg jezika, treba da posluže i lakšem savlađivanju gradiva iz stranih jezika.
Deo programa književni jezik (prvi i drugi razred) višestruko je značajan. Njegovom realizacijom učenici treba da dobiju znanja i izgrade odgovarajuće stavove o albanskom književnom jeziku o jezičkoj politici i toleranciji u Jugoslaviji i o značaju književnojezičke norme i jezičke kulture; isto tako, ovaj deo programa uključuje i sadržaje o razvoju književnih jezika na albanskom jezičkom području i posebno o postanku i razvoju modernog albanskog književnog jezika, što je značajno i za nastavu književnosti.
U segmentu programa posvećenog organizaciji i funkcionisanju jezičkog sistema ne obrađuju se samo čisto gramatički aspekti jezičkog sistema već se obuhvataju i funkcionalni aspekti. Zato su, između ostalog, u sintaksu uneti i elementi lingvistike teksta i pragmatike. Poseban je značaj dat leksikologiji (koja se nadovezuje na deo o tvorbi reči), i to ne samo da bi učenici stekli više znanja o rečeničkom blagu svoga jezika, nego i da bi razvili pravilan odnos prema raznim pojavama u leksici.
U obradi svih semgenata programa treba se osloniti na znanja koja su učenici stekli tokom prethodnog školovanja. Međutim, ovde nije reč o prostom obnavljanju i utvrđivanju ranije stečenih znanja nego o dobijanju celovite slike o maternjem jeziku i, kao što je već rečeno, o usvajanju jednog kvalitativno višeg pristupa proučavanju jezičke organizacije i jezičkih zakonitosti.
Veoma je važno da se nastava jezika ne shvati kao cilj sama sebi, nego da se poveže sa ostalim delovima ovog nastavnog predmeta. Naime, ova nastava pruža lingvistička znanja koja će biti podloga za tumačenje jezika i stila u okviru proučavanja književnih dela, s tim što ova dela pružaju i odgovarajući materijal za uočavanje estetske funkcije jezika. S druge strane, nastava jezika se mora povezati i sa nastavom kulture izražavanja. Time će lingvistička znanja (o akcenatskom sistemu, tvorbi reči, leksikologiji, sintaksi itd.), kao i proučavanje pravopisa, doprineti da učenici bolje i potpunije usvoje književnojezičku normu i da poboljšaju svoje izražajne sposobnosti.
V. KULTURA IZRAŽAVANJA
Vežbe u usmenom izražavanju treba da daju određeni stepen pravilne artikulacije, dikcije, intonacije, ritma i tempa u čitanju i kazivanju lirskog, epskog i dramskog teksta. Ove se vežbe, po pravilu, realizuju u toku obrade književnog teksta na taj način što će nastavnik, direktno, svojim čitanjem i govorenjem, ili uz pomoć gramofonske ploče ili magnetofonskog snimka, analizirati odgovarajuće elemente pravilnog usmenog izražavanja kako bi ih učenici uočili. Stečena saznanja transformišu se u veštine i umenja na taj način što učenici interpretiranjem književnih tekstova nastoje da sami dostignu odgovarajući stepen veštine i umenja ove vrste. Stečene sposobnosti se dalje uvežbavaju različitim oblicima usmenog izražavanja učenika (izveštavanje, raspravljanje, referisanje i dr.). Većina predviđenih oblika ove nastave neposredno se uključuje u nastavu književnosti ili pripreme za izradu pismenih sastava.
U prvom razredu (delimično i u drugom) veoma je uputno da nastavnik učenicima demonstrira metodologiju izrade pismenog sastava. U tom smislu korisno je kombinovati indukciju i dedukciju. Na odabranom uzorku (rasprava, izveštaj i dr.) treba analizirati njegovu kompoziciju, funkciju odeljka i ostale elemente (primerenost stila i sl.). Zatim se učenicima može dati zadatak da pripreme građu o jednoj temi, ali da prikupljenu građu ne oblikuju već da se to uradi na času. Vežba u metodologiji izrade pismenog sastava na osnovu prikupljene građe trebalo bi da bude demonstracija celokupnog postupka izrade pismenog sastava: od analize teme, određivanja njenog težišta selekcije prikupljene građe, rasporeda pojedinosti s gledišta dobre kompozicije, do oblikovanja građe i rada na usavršavanju teksta. Racionalizacija nastave u ovom poslu postiže se na taj način što će uzorak primerenog teksta biti u vezi s književnim delom iz programa za određeni razred.
I diferenciranje funkcionalnih stilova valja obavljati na uzorcima koje je nastavnik odabrao. Da bi učenik bio osposobljen da svoj jezik i način izražavanja podesi vrsti pismenog sastava (izlaganja), treba da bude stavljen u situaciju da napiše konkretan sastav (pripremi izlaganje). Vežbe ove vrste treba ponavljati sve dok svaki učenik ne bude osposobljen da se služi određenim oblicima izražavanja. Da bi se postigao veći nastavni učinak, korisno je naći neophodnu psihološku motivaciju. Zbog toga učenike treba obavestiti ne samo o konačnom cilju koji se želi postići određenim sistemom vežbanja nego i o svrsishodnosti pojedinih parcijalnih vežbanja koja čine integralnu celinu. Tako, na primer, ako smo obavestili učenike da će sledeći pismeni zadatak biti u formi rasprave ili prikaza, onda i konkretne vežbe treba da budu podređene tom cilju. Nastavnik će na odabranom modelu konkretnog oblika izražavanja pokazati učenicima njegove bitne karakteristike, podrazumevajući tu i primerenost jezika i stila. Posle toga učenici u formi domaćeg zadatka čine prve pokušaje da samostalno napišu sastav određene vrste. Čitanjem i komentarisanjem domaćih zadataka učenici se dalje osposobljavaju u pismenom izražavanju i ovladavanju određenim vrstama sastava. Kad je nastavnik stekao utisak da su svi učenici relativno ovladali određenom vrstom pismenog izražavanja, utvrđuje čas izrade školskog pismenog zadatka. Rezultati takvog postupka pokazuju se u školskom pismenom zadatku, pa se na osnovu njih planira dalji rad na usavršavanju kulture izražavanja učenika. Ako više učenika ne postigne određeni uspeh, ceo se proces ponavlja.
Okvirni broj časova koji je predviđen za usmeno i pismeno izražavanje označava ukupno vreme, a ne i broj vežbi u toku nastavne godine (preporučuje se organizovanje većeg broja kraćih vežbi s precizno određenim ciljevima).
Tokom nastavne godine učenicima se daju pismeni zadaci (u skladu sa oblicima i vrstama navedenim u programu kulture izražavanja). Po pravilu, nastavnik je obavezan da pregleda i analizira zadatke svih učenika. Odabrani zadaci (ne samo najuspešniji) čitaju se i komentarišu na času (delu časa). Pored pismenih, u skladu sa zahtevima programa, nastavnik daje učenicima i druge vrste konkretnih domaćih zadataka (usmenih, praktičnih - primerenih mogućnostima učenika i njihovoj opterećenosti raznim obavezama).
Izrada školskog pismenog zadatka, po pravilu, traje jedan čas. Izuzetno, kad to pojedini oblici pismenog izražavanja iziskuju, izrada zadataka može trajati i duže od jednog časa.
* Prečišćeni tekst Pravilnika o nastavnom planu i programu za gimnaziju ("Sl. glasnik SRS - Prosvetni glasnik", br. 5/90 i "Sl. glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 3/91, 3/92, 17/93, 2/94, 2/95, 8/95, 23/97, 5/2003, 10/2003, 11/2004, 18/2004, 24/2004 i 3/2005) Redakcija je uradila prateći sistematizaciju Pravilnika o izmenama i dopunama Pravilnika o planu obrazovanja i vaspitanja za gimnazije i programu obrazovanja i vaspitanja za I razred ("Sl. glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 3/91 - prva izmena), kojim je Program obrazovanja za II, III i IV razred dat naknadno kao posebna celina. U skladu sa tom sistematizacijom ugrađene su sve kasnije izmene i dopune.
** U pogledu broja časova nastave primenjivati podatke iz tabela datih u okviru plana obrazovanja za gimnaziju.
*** Način ostvarivanja programa, a za pojedine predmete i dodatna i dopunska nastava dati su na kraju programa za II, III i IV razred odgovarajućeg predmeta.