Prethodni

1.1.4. Procena uticaja korišćenja metaličnih mineralnih resursa na životnu sredinu

Nakon procene životnog ciklusa metaličnih mineralnih resursa, analiza njihovih tokova preliminarno je obuhvatila razmatranje četiri vrste tokova, i to: (a) tokove u fazi geoloških istraživanja; (b) tokove u fazi eksploatacije; (c) tokove u fazi pripreme i (d) tokove u fazi odlaganja.

Geološka istraživanja nemaju znatan negativni uticaj na životnu sredinu, jer je stepen oštećenja geološke sredine zanemarljiv, s obzirom da se ogleda u izradi istražnih bušotina i manjih istražnih radova (istražnih raskopa, rovova, potkopa i sl.), pri čemu se nakon izvođena istih, lokacije privode, u skladu sa zakonskom regulativom, prvobitnoj nameni. Pri tome, osim eventualnog uticaja isplake korišćene pri istražnom bušenju, nema drugih negativnih uticaja na medijume životne sredine, ali se i u tom slučaju sprovodi propisana (ali često i nepotpuna) procedura.

Uticaj tokova metaličnih mineralnih resursa pri eksploataciji, flotaciji, topljenju i prečišćavanju metala na medijume životne sredine i zdravlje ljudi su znatno veći i zahtevaju posebnu analizu, praćenje i preduzimanje mera. Ovi uticaji su posebno izraženi zbog toksičnosti teških metala i njihove osobine da se akumuliraju u zemljištu, prenose u vode i dalje u žive organizme. Tokom životnog ciklusa metaličnih mineralnih resursa, deo metala se gubi ispuštanjem u atmosferu, vodu ili u zemljište i disiminira se po životnoj sredini. Najveće širenje zagađenja se obično dovodi u vezu sa fazom prerade metaličnih mineralnih sirovina i to sa procesima flotacije (tečni i čvrst otpad) i procesima topljenja metala (čvrst otpad i emisije u vazduh). Najizraženiji uticaji na životnu sredinu i ljudsko zdravlje vezuju se za zagađenje vazduha, kontaminaciju površinskih i podzemnih voda, zagađenje rečnih nanosa, zagađenje tla, uticaj buke, degradaciju prirodne okoline, snižavanje nivoa podzemnih voda, pritisak na zaštićena područja, hronična zdravstvena oboljenja (bolesti respiratornog sistema, sistema za varenje i nervnog sistema). Rekultivacija područja kod kojih je došlo do zagađenja teškim metalima i rudarskim aktivnostima je generalno složena, teška i skupa, i iziskuje velika sredstva za ublažavanje posledica, pogotovo ako nema preventive.

Među metaličnim mineralnim resursima prema uticaju na životnu sredinu i zdravlje ljudi posebno se izdvajaju resursi koji se eksploatišu i prerađuju, odnosno prethodno izdvojeni primarni geološko-ekonomski tipovi, a kojima pripadaju bakar, olovo i cink. Postoji uticaj i drugih metaličnih resursa, ali s obzirom da nisu u eksploataciji ne postoji njihov otvoren i aktivan životni ciklus, zbog čega nisu posebno obuhvaćeni ovim geoekološkim razmatranjima.

1.1.4.1. Bakar i pripadajući metali

Eksploatacija i prerada rude bakra u Okrugu Bor dovela je do najvećeg narušavanja ekološke ravnoteže u Republici Srbiji vezanog za metalične mineralne resurse. Razlog za to velikim delom leži u dugoj istoriji eksploatacije i prerade ove rude, tokom koje nije poklanjana dovoljna pažnja uticajima na životnu sredinu, a u poslednjim decenijama, u primeni zastarelih tehnologija i istrošenoj opremi. Najveći ekološki problemi su vezani za deponije na otvorenim kopovima, bazene koji služe kao odlagališta za otpadne materije iz flotacionih sistema, otpadne vode iz rudnika i tehnoloških procesa i zagađenje vazduha. Zagađenja izazivaju teški metali koji se nalaze u rudi i supstance koji se primenjuju tokom flotacije, topljenja i prerade, kao i štetni gasovi, a pre svega sumpor-dioksid (SO2), koji se ispušta u atmosferu, pa štetno deluje na floru i faunu. Poseban tretman imaju otpadni gasovi topionice, koji se prerađuju, pri čemu je iskorišćenje sumpora iz topioničkih gasova oko 50-55 %, dok se u svetu taj procenat kreće oko 70 % (za isti tip tehnologije).

Životni ciklus

Analiza pojednostavljenog životnog ciklusa bakra (Slika 1.10) pokazuje da su najveći gubici bakra (koji dovode do rasipanja metala u životnu sredinu preko otpada, vode ili ispuštanja u vazduh) u procesu flotacije i, u manjoj meri, u procesu topljenja/prečišćavanja metala. Za prikaz životnog ciklusa bakra kroz faze prerade, korišćenja i odlaganja nije bilo dostupnih podataka. Međutim, samo se oko 2.000 tona bakra (Cu) regeneriše/reciklira. Ostatak je rasut u životnu sredinu kroz faze prerade, korišćenja i odlaganja.

Slika 1.10: Pojednostavljeni životni ciklus bakra u 2005. godini (samo eksploatacija, flotacija, topljenje i prečišćavanje) u tonama Cu

1.1.4.1.1. Zagađenje vode

Ispuštanje kontaminirane otpadne vode

Procenjuje se da se godišnje iz proizvodnih procesa RTB Bor ispusti 300-500 tona sumporne kiseline, 300-500 tona arsena, 30-100 tona olova i 10-35 tona cinka. Otpadne vode iz rudnika i proizvodnih procesa, koje su izuzetno kisele i imaju visok sadržaj teških metala, ispuštaju se u Borsku i Kriveljsku reku (Tabele 1.4, 1.5. i 1.6.). Metalurške vode koje se stvaraju u pogonu sumporne kiseline i u vodotornju odvode se neprerađene u sabirno jezero, a zatim se puštaju u Borsku reku, koja ih prenosi u Timok i Dunav. Ove vode su veoma kisele i sadrže teške metale kao što su Cu, As, Pb i Zn.

Tabela 1.4 Otpadne vode pogona Rudarski basen Bor (za period 2000-2010. godine) (mg/l) (podaci Instituta
za rudarstvo i metalurgiju Bor)

Tabela 1.5: Odabrani parametri otpadnih voda u RTB Bor (mg/l) (podaci Instituta za rudarstvo i metalurgiju Bor)

Brane flotacionih jalovišta Bora i Majdanpeka predstavljaju potencijalnu opasnost za toksično zagađenje Borske reke, a samim tim i Dunava. U Boru postoje dva flotaciona jalovišta u funkciji: Bor (RTH) i Veliki Krivelj i dva u Majdanpeku: Valja Fundata i Šaški potok (koristi se samo u slučaju nestanka električne energije). Flotaciono jalovište Bor (84 ha) je izgrađeno na otvorenom kopu i prošireno na novo polje Borske reke. Flotaciono jalovište Veliki Krivelj nalazi se u dolini Kriveljske reke, a dobijeno je pregrađivanjem doline (tunelom i kolektorom) nizvodno i uzvodno. Do popuštanja brane flotacionog jalovišta Šaški potok došlo je 1996. godine kada je oko 350 000 m3 jalovine preplavilo oko 1,247 ha doline Šaške i Porečke reke. Aktivno odlagalište flotacionog otpada Valja Fundata (300 ha) izgrađeno je kao zamena za oštećen otočni rezervoar, međutim ni on nije stabilan pošto nije fiksiran u zemlju i stvara klizište koje se pomera 10 cm/godišnje. Negativni uticaji po životnu sredinu flotacionih jalovišta obuhvataju: degradaciju zemljišta, gubitak i zagađenje zemljišta, zagađenje površinskih i podzemnih voda, vazduha i zemljišta teškim metalima (olovo, cink, bakar, arsen), visoke koncentracije kontaminirane prašine u vazduhu i dr.

Tabela 1.6. Koncentracije teških metala u rekama pre i posle uliva otpadnih voda. (mg/l) (podaci Instituta za rudarstvo i metalurgiju Bor)

1.1.4.1.2. Zagađenje vazduha

Emisije u vazduh

Glavni izvori zagađenja vazduha u Boru su: topionica bakra (sa postojećom tehnologijom, projektovanim i ostvarenim kapacitetima prerade suvog koncentrata, projektovanim i ostvarenim iskorišćenjem bakra), pogon za proizvodnju sumporne kiseline, energana, livnica bakra i legura bakra, kao i emisije u vazduh čvrstih zagađujućih materija iz flotacionih jalovišta. Glavne zagađujuće materije u vazduhu obuhvataju: sumpor dioksid, čađ, okside azota i teške metale (posebno arsen i bakar). Ogromne količine sumpor dioksida (oko 200.000 tona godišnje) ispuštaju se u atmosferu zbog veoma male brzine regeneracije tokom procesa u topionici (20-30 %). (Tabela 1.7.).

Tabela 1.7. Koncentracije praškastih materija u vazduhu (podaci Instituta za rudarstvo i metalurgiju Bor)

Kvalitet vazduha u okruženju

Ispuštanje zagađujućih materija u vazduh ozbiljno ugrožava kvalitet vazduha u Borskom okrugu. Dnevna granična vrednost sumpor dioksida u Boru bila je prekoračena 123 dana tokom 2002. godine, 96 dana tokom 2008. godine i 83 dana tokom 2009. godine. Koncentracija SO2 počev od 1998. godine pokazuje opadajući trend, što je u skladu sa smanjenjem proizvodnje topioničarskog bazena (Slika 1.11).

Slika 1.11: Prosečne dnevne koncentracije SO2 u Boru, posmatrane na godišnjem nivou (podaci Instituta za rudarstvo i metalurgiju Bor)

Od kada se prati, koncentracija arsena u vazduhu u Boru je konstantno iznad graničnih vrednosti (Slika 1.12) Od 1993. godine, postoje male promene u koncentracijama arsena, bez obzira na obim proizvodnje rudarskog kompleksa.

Slika 1.12: Prosečne godišnje koncentracije arsena u Boru (podaci Instituta za rudarstvo i metalurgiju Bor)

Praškaste materije iz otvorenih kopova predstavljaju ogroman problem za lokalnu sredinu Bora, Krivelja i Ostrelja koji se nalaze blizu rudnika. Smatra se da količine čestica praškastih materija u vazduhu dostižu 1300 t/god. One sadrže bizmut, olovo, cink, bakar, kadmijum, arsen, mangan i titanijum. Postojeće deponije su takođe razlog degradacije zemljišta, a s obzirom na veliku kiselost, pre nego što se pristupi rekultivaciji, potrebno je prekriti ih debelim slojem zemljišta.

1.1.4.1.3. Upravljanje otpadom

Ukupna zapremina deponovanog otpada

U Tabeli 1.8. dati su rezultati hemijskih analiza pojedinih jalovišta

Tabela 1.8. Hemijske analize flotacijske jalovine u Boru

1.1.4.1.4. Zagađenje zemljišta

Visoke koncentracije teških metala, koje se već duži vremenski period ispuštaju u atmosferu, dovele su do akumuliranja teških metala u zemljištu.

Područja zahvaćena kontaminacijom tla

Koncentracija bakra i arsena u zemljištu u Borskom okrugu prelazi preporučene dozvoljene vrednosti na mnogim mestima (Slika 1.13). Najveće koncentracije zagađenja su u Slatini i Ostrelju.

Slika 1.13: Koncentracija teških metala u zemljištu Borskog okruga (podaci Instituta za rudarstvo i metalurgiju Bor)

1.1.4.1.5. Buka

U pogledu definisanja parametara buke trenutno se ne raspolaže podacima.

1.1.4.1.6. Degradacija prirodnog okruženja

Ukupne površine degradiranog zemljišta

- Površinski kop "Cerovo"

- Ukupno zauzete površine - 126,71 ha (zemljište IV, VII, VIII klase)

- Ukupno degradirane površine - 76,71 ha

- Rekultivacija - sanitarne zone 50 ha (rađeno u periodu 1993-1998. godine)

- kopovskog odlagališta 2 ha (rađeno aprila 2010. godine)

- Površinski kop "V. Krivelj"

- Ukupno zauzete površine - 652,66 ha (zemljište VI, VII klase)

- Ukupno degradirane površine - 254,50 ha

- Rekultivacija - odlagališta "Saraka" 10 ha (rađeno u februaru 2008. godine)

- Flotacija "V. Krivelj"

- Ukupno zauzete površine - 488,35 ha (zemljište VI, VII klase)

- Ukupno degradirane površine - 361,91 ha

- Rekultivacija - flot. jalovišta 74 ha (rađena u periodu 1993-1998. godine)

- Flotacija "Bor"

- Ukupno zauzete površine - 147,92 ha

- Ukupno degradirane površine - 143,60 ha (flotacijsko jalovište "RTH" i staro borsko jalovište)

- Rekultivacija - staro borsko jalovište 21 ha (rađeno u periodu 1993-1998. godine)

1.1.4.1.7. Uticaj na zaštićena područja i vrste

Bor i okolina po svojim prirodnim obeležjima predstavljaju jednu od najinteresantnijih geografskih celina u Republici Srbiji.

Zapadni deo Borske opštine pripada planinskom kompleksu Južnog Kučaja. Posebno se ističe kraška površ Dubašnica, površine 70 km2. Ovom prostoru pripada veliki broj vrtača i suvih rečnih dolina i kanjona. Treba pomenuti kanjone Demizloke, Mikuljske, Pojenske i Zlotske reke. Posebno su atraktivni podzemni reljefi ovog kraja i do sada je istraženo 116 pećina i 14 jama. Za turističke posete urađene su dve pećine Lazareva pećina i Vernjikica.

Istočni deo zahvataju planine: Stol, Mali i Veliki krš, Deli Jovan i Gornjanska visoravan. Površina ovih krečnjačkih grebena i prostora iznosi 50 m2. Na ovom prostoru istraženo je 88 pećina i 14 jama.

Učešće prostora očuvane prirode u ukupnoj površini opštine Bor je 14%, dok je 86% pod izrazitim antropogenim uticajem.

Šumsko zemljište zahvata 45 % površine opštine, odnosno 43.098 ha. Šume pokrivaju preko 75 % prostora očuvane prirode. Prostor očuvane prirode i pored snažnog uticaja rudarstva i metalurgije je ostao očuvan zahvaljujući tome što se nalazi uzvodno od rudarskih objekata i na pravcima sa kojih duvaju vetrovi ka Boru i metalurškim pogonima.

1.1.4.1.8. Uticaj na ljudsko zdravlje

Ekploatacija ruda Cu utiče na kvalitet životne sredine a time i indirektno na zdravlje ljudi (Tabela 1.9.). Visoke koncentracije sumpordioksida iz metalurgije u vazduhu utiču na stanje zdravlja. Sumpordioksid direktno dovodi do nastanka bolesti sluzokože i kože. Dospeva do disajnih organa i uzrok je brojnih i čestih oboljenja.

Arsen i njegova jedinjenja su registrovani od strane SZO kao kancerogene materije. Stalno prekoračenje preporuka SZO o dozvoljenim koncentracijama, čak i za stotinu puta, u vazduhu životne sredine govore o visokom zdravstvenom riziku kome su izloženi stanovnici Bora.

Zagađeni vazduh dovodi do usporenog rasta i razvoja dece, smanjuje otpornost organizma prema infekcijama i utiče na nastanak oboljenja unutrašnjih organa.

Vršeno je ispitivanje sadržaja olova i arsena u krvi i mokraći kod dece iz Bora i u selu Zlot, koje je van domašaja dima iz metalurških postrojenja, i ustanovljeno je da je sadržaj ovih metala znatno veći kod dece u Boru. Kod procenjivanja toksikološke opasnosti mora se uzeti u obzir i činjenica da su deca u Boru izložena istovremeno i drugim zagađivačima (bakar, cink, olovo, sumpordioksid, mineralna prašina i dr.) što povećava zdravstveni rizik.

Medicinska izučavanja kod stanovnika Bora i Zlota pokazala su značajno veće količine arsena u krvi i kosi, kao i olova u krvi i mokraći kod stanovnika Bora. Arsen je kancerogen element, pa je posebna pažnja posvećena izučavanju pojave malignih oboljenja. Rezultati pokazuju da je stopa smrtnosti, analizirana po starosnim grupama, kod ljudi iznad 40 godina starosti, veća u Boru nego u Timočkoj krajini. To govori da u životnoj sredini Bora postoje kancerogeni činioci koji uslovljavaju ovo povećanje.

Ne postoji jedinstven sistem praćenja zdravstvenog stanja stanovnika, korelacija kvaliteta životne sredine sa zdravljem stanovnika, niti institucija koja bi to pratila kao i novčani fondovi iz kojih bi se finansirala efikasna preventivna zdravstvena zaštita.

Tabela 1.9. Rezime uticaja eksploatacije i prerade bakra na životnu sredinu

1.1.4.2. Cink i olovo

Raspoloživi, ali i nepotpuni podaci ukazuju na to da je npr. 2005. godine količina cinka u suvoj rudi dostizala 4,275 t, dok je količina cinka u suvom koncentratu dostizala 3,623 t. Iz toga proizlazi da je 649 t cinka rasuto u životnu sredinu u toku flotacije i faze prerade koncentrata (otpad od flotacije i flotaciona otpadna voda).

Količina olova u suvoj rudi je iznosila oko 3,155 t, a količina olova u suvom koncentratu je dostigla 2,685 t. Iz toga proizlazi da je 470 t olova pušteno u životnu sredinu u toku flotacije i faze prerade koncentrata, pri čemu zaštita vazduha od zagađenja predstavlja jedan od osnovnih i velikih problema u metalurgiji olova.

1.1.4.2.1. Zagađenje vode

Parametri flotacionog bazena Rudnika pokazuju veću koncentraciju sulfata (138 mg/l), i povišenu koncentraciju Pb (0,029 mg/l), pH vrednosti su u rasponu od 6,5 do 7,5.

Analize potoka Rudnika ne pokazuju povišene koncentracije teških metala ili povišenu kiselost. Otuda, uticaj vode iz rudnika i flotacionih otpadnih voda može da se smatra beznačajnim.

1.1.4.2.2. Zagađenje vazduha

Emisije praškastih materija su ograničenog značaja pošto Rudnik Rudnik i Blagodat imaju samo operacije vađenja rude i flotaciju.

1.1.4.2.3. Upravljanje otpadom

Ranija i sadašnja eksploatacija olovno-cinkane rude je dovela do formiranja jalovišta sa otpadom iz rudnika i jalovine (otpada od rudnika ili floatacije) (Tabela 1.10.).

Tabela 1.10. Zn-Pb jalovišta sa otpadom iz rudnika i jalovina u Srbiji (nepotpuni podaci)

Većina gomila otpada se nepropisno održava, što dovodi do zagađenja prašinom, erozije i zagađenja površinske i podzemne vode, i havarijskog zagađenja (npr. pucanja flotacione brane u Velikom Majdanu 2001. godine).

1.1.4.2.4. Kontaminacija zemljišta

Površina zemljišta u Velikom Majdanu kontaminirana teškim metalima usled emisija prašine dostiže 2 km2.

1.1.4.2.5. Uticaj na ljudsko zdravlje

Eksploatacija ruda Pb i Zn utiču na kvalitet životne sredine, a time i zdravlje ljudi (Tabela 1.11.).

Tabela 1.11. Rezime uticaja eksploatacije i prerade olova i cinka na životnu sredinu

1.2. Resursi nemetaličnih mineralnih sirovina

Resursi nemetaličnih mineralnih sirovina, kojima Republika Srbija u značajnoj meri raspolaže, nalaze se na područjima Dinaridske, Srpsko-makedonske, Karpato-balkanske, Dakijske mineragenetske provincije i Panonskog basena, a pripadaju serijama endogenih, egzogenih i metamorfogenih ležišta mineralnih sirovina.

Najznačajnije nemetalične mineralne sirovine koje se eksploatišu u Republici Srbiji su: magnezit, gline (opekarske, keramičke, vatrostalne i bentonitske), kvarcne sirovine (kvarcni pesak, kvarcni peščari, kvarciti, žični kvarc), krečnjaci, barit, dolomit, hrizotil-azbest, gips i anhidrit, zeoliti, feldspati, liskuni, dijabazi, tehnički kamen i arhitektonski kamen. Potencijalne nemetalične mineralne sirovine koje bi mogle da se pod određenim uslovima eksploatišu su: bor (delom je već u eksploataciji) i litijum, bazalti, fosforiti, fluorit, volastonit, dijatomit, vermikulit, granati, sepiolit, prirodni pigmenti i juvelirske mineralne sirovine.

Proizvodnja metaličnih mineralnih sirovina iz aktivnih ležišta u Republici Srbiji (Slika 1.14) u periodu 1998-2008. godina, koji je posebno značajan za pripremu indikatora održivog korišćenja u ovoj strategiji, pokazivala je značajna variranja - kako u pogledu obima proizvodnje, tako i stepena iskorišćenja rudne supstance, slično kao kod metaličnih mineralnih resursa. Značajne varijacije proizvodnje i prerade rude uzrokovane su istim političkim, ratnim i privredno-ekonomskim teškoćama kao i kod metaličnih mineralnih resursa, koje su takođe uticale i na smanjenje obima geoloških istraživanja za obezbeđenje većih rezervi i resursa nemetaličnih mineralnih sirovina.

Slika 1.14. Linijski indeksni trend proizvodnje ruda nemetaličnih mineralnih sirovina Srbije u periodu 1998-2008. godina

U analizi ekonomike mineralnih sirovina Republike Srbije, u delu koji obuhvata nemetalične mineralne resurse, kao i kod metaličnih, kao relevantan period se može uzeti period posle 2000. godine. U okviru ove analize posebno je značajno praćenje odnosa uvoz/izvoz nemetaličnih mineralnih sirovina, koji generalno pokazuje ne samo dalje dominiranje uvoza, nad znatno manjim izvozom, već i generalni porast uvoza. Ovo direktno ukazuje kako na mineralno-sirovinsku zavisnost od uvoznih sirovina, tako i izražen uticaj u tom delu na spoljno-trgovinski deficit, koji je u ovom periodu privrednog i ekonomskog tranzicionog oporavka bio prilično izražen. Strateški posmatrano ove analitičke konstatacije treba da posluže kao osnov za planiranje i preduzimanje strateških kratkoročnih, srednjoročnih (5-10 godine) i dugoročnih mera (15-25 godine), kojima se, na osnovu prilično velikih raspoloživih nemetaličnih mineralnih resursa, uz njihovo održivo korišćenje, ali i planiranje novih geoloških istraživanja na mineragenetski povoljnim i perspektivnim prostorima, ovi trendovi po određenim nemetaličnim mineralnim resursima mogu zaustaviti, promeniti ili bar ublažiti.

Nemetalični mineralni resursi Republike Srbije obuhvataju više od 2000 poznatih pojava i ležišta više od 50 metaličnih mineralnih sirovina, od kojih je 8 vrsta geološko-ekonomski značajno i posebno obuhvaćeno ovom strategijom. Na osnovu geološko-ekonomskih karakteristika, a u cilju preglednosti analitičkog prikaza i pratećih interpretacija održivog korišćenja i obezbeđenosti, nemetalični mineralni resursi Republike Srbije su podeljeni dve grupe, i to:

(1) nemetalični mineralni resursi primarnog geološko-ekonomskog značaja: magneziti, sirovine za cementnu industriju (laporac i krečnjak), dolomit, krečnjak, azbest, opekarske gline, keramičke gline, vatrostalne gline, bentonitske gline, kvarcne sirovine, kvarcni peščari, kvarciti, kvarcne žice, barit, gips i anhidrit, zeoliti, feldspati, liskuni, dijabazi, tehnički kamen, arhitektonski kamen.

(2) nemetalični mineralni resursi sekundarnog geološko-ekonomskog značaja: bor, fosfati, fluorit, duniti, volastonit, dijatomit, vermikulit, granati, sepiolit, prirodni pigmenti, juvelirske mineralne sirovine.

Sa ekonomskog aspekta, a imajući u vidu kriterijum uticaja na životnu sredinu, posebno je značajno pet primarnih, koji se već duže vreme eksploatišu i ekonomski valorizuju, a koji će, s obzirom na rezerve i mineralnu potencijalnost, biti strateški važni i u narednim decenijama. Ostali navedeni nemetalični mineralni resursi su takođe u eksploataciji, ali u izboru sirovina po ekološkom kriterijumu nije im dat prioritet za obradu u ovoj strategiji.

Sekundarni metalični mineralni resursi imaju geološko-ekonomski potencijal, odnosno delom definisane bilansne rezerve, različitih kvalitativnih, kvantitativnih i ostalih karakteristika, i mogu biti predmet moguće eksploatacije u različitom obimu. Prva četiri su prema ranije predočenom ekološkom kriterijumu izdvojeni za detaljniju obadu u ovoj strategiji, dok ostali nisu.

U Republici Srbiji je polovinom 2010. godine, od 379 ležišta nemetaličnih mineralnih sirovina, aktivno bilo preko 200 ležišta - površinskih kopova, a "nepoznatog pravnog i proizvodnog statusa" u pogledu "eksploatacije" (zbog situacije iz prethodnih godina) je praktično više od 35 %, u odnosu na prethodno pomenuti ukupni broj ležišta nemetaličnih mineralnih sirovina.

1.2.1. Nemetalični mineralni resursi primarnog geološko-ekonomskog značaja

1.2.1.1. Mineralni resursi magnezita

A. Mineragenetski položaj i ekonomski tipovi ležišta

Magnezit je značajna sirovina vatrostalne industrije Republike Srbije. Genetski i prostorno vezan je za peridotitske komplekse i pojedine neogene basene Srpsko-makedonske provincije. Magnezitska ruda je kvalitetna, izgrađena od kriptokristalastih do mikrokristalastih ("amorfnih") magnezita, koje karakterišu visoki sadržaji MgO, relativno niski sadržaji SiO2, R2O3, CaO i dobre fizičko-mehaničke osobine. Ležišta kristalastog ("špatskog") magnezita, koja su ekonomski vrlo značajan tip ležišta magnezita u svetu, nisu poznata u Republici Srbiji.

B. Rezerve, resursi i drugi indikatori

Rezerve

Geološke rezerve magnezita u Republici Srbiji iznose oko 33,29 Mt, a obuhvataju bilansne rezerve u količini od oko 28,54 Mt i vanbilansne rezerve u količini od oko 4,75 Mt (evidentirano stanje na dan 31. decembar 2009. godine). Deo bilansnih rezervi u količini od oko 4,89 Mt (15 % ukupnih bilansnih rezervi) i deo vanbilansnih rezervi u količini od oko 5,42 Mt nalazi se na prostoru Kosova i Metohije u ležištima Goleš - Magura, Beli Kamen - Strezovce i Dubovac. Deo vanbilansnih rezervi u količini od oko 2,6 Mt nalazi se na prostoru Vojvodine, na lokalnosti Oporavilište. Bilansnim rezervama pripada oko 5,25 Mt rezervi žičnih i oko 0,8 Mt mrežastih magnezita, dok vanbilansnim pripada oko 8,16 Mt žičnih i oko 7 Mt mrežastih magnezita.

Kvalitet

Srednji sadržaji komponenata u bilansnim rezervama na užem području Republike Srbije za mrežaste magnezite su: 3,59 % SiO2, 1,82 % R2O3, 0,86 % CaO, 44,26 % MgO i 49,2 % gubitak žarenjem (GŽ), a za žične magnezite: 1,23-2,40 % SiO2, 0,56-0,90 % R2O3, 0,93-1,23 % CaO, 46,02-47,21 MgO i 48,96-50,42 % GŽ. Srednji sadržaji komponenata u bilansnim rezervama na području Kosova i Metohije su: 2,29-4,5 % SiO2, 0,9-3,89 % CaO i 43,09-46,48 % MgO. Vanbilansne rezerve magnezita na području Vojvodine karakteriše visoko učešće fino dispergovane silicije oko 16,72 %. Kvalitet žičnog magnezita je mnogo bolji, za vatrostalnu industriju, dok mrežastemagnezite karakteriše učešće 10-20 % magnezitske supstance i manji geološko-ekonomski značaj zbog nepogodnog kvaliteta rovne mineralizovane mase i teškoća oko dobijanja magnezita komercijalnog kvaliteta za visokovatrostalnu industriju.

Resursi

Potencijalni resursi magnezita Republike Srbije iznose oko 9 Mt, od čega oko 6,5 Mt obuhvata resurse na prostoru uže Srbije, a oko 2,5 Mt resurse područja Kosova i Metohije. Na osnovu dosadašnjih geoloških istraživanja potencijalni resursi magnezita Zlatiborske oblasti su oko 2 Mt, Šumadijske oblasti oko 3 Mt, Kopaoničke oblasti - Ibarski rejon oko 1,2 Mt, a Kosovskog rejona oko 2,5 Mt.

Godišnji obim proizvodnje

Proizvodnja rude magnezita u periodu 1972-1990. godine varirala je od 0,9 do 0,6 Mt/god. U periodu 1990-2005. godine otkopano je ukupno 2,2 Mt, odnosno prosečno oko 0,143 Mt/god. Trend opadanja proizvodnje rude magnezita, koji počinje 1990. godine (Slika 1.15), ima tri karakteristična perioda: prvi period 1990-1992. godine odlikuje nagli pad proizvodnje do nivoa oko 0,1 Mt, drugi period 1992-1998. godine je period stagnacije proizvodnje na nivou od 0,1 Mt i treći period 1998-2005. godine kao period stagnacije na nižem nivou proizvodnje od oko 60x103 t/god. Proizvodnja magnezita danas je praktično obustavljena, pre svega zbog postojeće vlasničke transformacije u industriji magnezita "Magnohrom" - Kraljevo, što se odrazilo na ukupno stanje u proizvodnji rude magnezita. Održavaju se praktično pojedini proizvodni sistemi, iz zaštitnih i bezbednosnih razloga.

Proizvodnja rude magnezita u užoj Srbiji 2003. godine je iznosila 37,1 x 103 t, od čega 29,6 x 103 t žičnih i 7,5 x 103 t mrežastih magnezita, a 2004. godine 55 x 103 t, od čega 41 x 103 t žičnih i 14 x 103 t mrežastih magnezita.

Slika 1.15. Trend proizvodnje magnezitske rude u periodu 1990-2005. godina

Trend proizvodnje koncentrata magnezita (Slika 1.16) potpuno je analogan trendu proizvodnje rude magnezita u periodu 1990-2005. godine, odnosno mogu se takođe izdvojiti tri perioda, pri čemu je u drugom periodu stagnacija proizvodnje koncentrata magnezita na oko 55x103 t, a u trećem periodu na oko 35x103 t. Ukupna proizvodnja koncentrata magnezita u navedenom periodu 1990-2005. godine iznosila je oko 1,27 Mt, odnosno prosečno oko 79x103 t/god.

Slika 1.16. Trend proizvodnje magnezitskog koncentrata u periodu 1990-2005. godina

Magnezit se koristi za proizvodnju baznih vatrostalnih materijala u preduzeću "Magnohrom" - Kraljevo. Industrijski kapaciteti za proizvodnju sinter magnezita iznose 0,27 Mt/god, za čije ostvarenje je potrebno 0,7 Mt/god koncentrata magnezita. Iskorišćenje kapaciteta "Magnohroma" 80-ih godina prošlog veka bilo je 70-80 %, što znači da je potrebna bila proizvodnja od oko 0,49-0,55 Mt/god rovne rude magnezita. U periodu 1979-1990. godina otkopano je ukupno oko 6,1 Mt rovnog magnezita. U procesu eksploatacije ležišta i obogaćivanja dolazi do prilično visokih gubitaka od preko 50% kod eksploatacije žičnih i preko 30% kod eksploatacije sedimentnih ležišta.

1.2.1.2. Mineralni resursi za cementnu industriju (laporac i krečnjak)

A. Mineragenetski položaj i ekonomski tipovi ležišta

Republika Srbija raspolaže značajnim resursima sirovina za cementnu industriju, čiji mineralno-sirovinski potencijal nije do kraja celovito sagledan. Obradom i prikazom u ovoj strategiji kao osnovne cementne sirovine obuhvaćeni su laporci i krečnjaci. Pripadaju sedimentnom genetskom i geološko-ekonomskom tipu, a pretežno se nalaze u Srpsko-makedonskoj metalogenetskoj provinciji.

B. Rezerve, resursi i drugi indikatori

Rezerve

Geološke rezerve sirovina za cementnu industriju u Republici Srbiji, sa obuhvatanjem laporaca i krečnjaka, iznose oko 294,66 Mt.

Geološke rezerve laporaca, koje su ujedno i bilansne, iznose oko 182,21 Mt, a obuhvataju bilansne rezerve ležišta Trešnja (Novi Popovac) u količini od oko 15,22 Mt, bilansne rezerve ležišta Galović (Kosjerić) u količini od oko 16,92 Mt i bilansne rezerve ležišta Filijala i Belo Brdo (Beočin) u količini od oko 150,22 Mt (stanje na dan 31. decembra 2009).

Geološke rezerve krečnjaka, koje su ujedno i bilansne, iznose oko 112,45 Mt, a obuhvataju bilansne rezerve ležišta Čokoće (Novi Popovac) u količini od oko 42,16 Mt, bilansne rezerve ležišta Suva Vrela i Godljevo (Kosjerić) u količini od oko 16,83 Mt i bilansne rezerve ležišta Mutalj.

Postoje i bilansne rezerve laporaca i krečnjaka na Kosovu i Metohiji, kao mineralno-sirovinska baza za proizvodnju cementa u cementari "Šar" u Kačaniku, ali o istima nema podataka.

Kvalitet

Srednji sadržaji komponenata u laporcu ležišta Trešnja su sledeći: 22,63% SiO2, 8,10% Al2O3, 3,63% Fe2O3, 27,58% CaO, 5,16% MgO, 1,38% SO3, 1,61% K2O i GŽ 27,96%. Srednji sadržaji komponenata u laporcu ležišta Galović su sledeći: 16,87% SiO2, 3,23% Al2O3, 1,47% Fe2O3, 43,11% CaO i 0,37% MgO. Srednji sadržaji komponenata u laporcima ležišta Filijala i Novo Brdo su sledeći: 61,14-71,40% CaCO3, 12,14-18,92% SiO2, 3,29-7,43% Al2O3, 2,23-3,85% Fe2O3, 34,72-41,09% CaO, 0,94-5,83% MgO, 0,0-3,25% SO3, 0,45-0,88 % K2O i 30,4-36,06% gubitak žarenjem.

Srednji sadržaji komponenata u krečnjaku ležišta Čokoće su sledeći: 0,83% SiO2, 0,24% Al2O3, 0,16% Fe2O3, 53,72% CaO, 82% MgO i 0,42% SO3. Srednji sadržaji komponenata u krečnjaku ležišta Suva Vrela su sledeći: 5,59% SiO2, 1,01% Al2O3, 0,67% Fe2O3, 50,84% CaO i 0,35% MgO. Srednji sadržaji komponenata u krečnjaku ležišta Godljevo su sledeći: 6,04% SiO2, 1,24% Al2O3, 0,93% Fe2O3, 50,77% CaO i 0,44% MgO. Srednji sadržaji komponenata u krečnjacima ležišta Mutalj i Srednje Brdo su sledeći: 2,29% SiO2, 1,01% Al2O3, 0,78% Fe2O3, 52,36% CaO, 0,67% MgO, 0,14% SO3 i 99,62% CaCO3.

Resursi

Potencijalni resursi rude laporca i krečnjaka su veliki, ali se u bilansu stanja ne navode kvantitativni podaci za iste.

Godišnji obim proizvodnje

Proizvodnja cementa u fabrici "Novi Popovac" (sa ovim nazivom) započela je 1956. godine. Godišnja proizvodnja rovne rude laporca (u današnjem "Holcim"-u - Srbija, Popovac, a prema poslednjim podacima iz 2008. godine) za potrebe cementare iznosi oko 0,215 Mt/, a rude krečnjaka oko 0,0.914 Mt/godine.

Proizvodnja cementa u Kosjeriću započela je 1975. godine i do sada je otkopano oko 9,3 Mt laporaca. Godišnja proizvodnja rovne rude laporca za potrebe cementare iznosi oko 0,233 Mt/god (podaci za 2009. godinu). Godišnja proizvodnja rude krečnjaka za potrebe cementare iznosi oko 0,442 Mt/god (podaci za 2009. godinu).

Proizvodnja cementa iz laporaca Fruške gore započela je 1839. godine i do sada je otkopano oko 60 Mt laporaca. Godišnja proizvodnja rovne rude laporca za potrebe cementare Beočin iznosi oko 1-1,2 Mt/god. Godišnja proizvodnja rude krečnjaka za potrebe cementare iznosi oko 0,8-0,85 Mt/god.

Proizvodnja cementa u cementari Šar kod Kačanika 1990. godine je iznosila oko 0,284 Mt.

1.2.1.3. Mineralni resursi dolomita

A. Mineragenetski položaj i ekonomski tipovi ležišta

U Republici Srbiji postoje brojna ležišta dolomita koja pripadaju endogenoj seriji i predstavljaju mali deo ogromnih masa dolomitskih stena. Dolomiti se uglavnom koriste u industriji stakla, zatim za proizvodnju magnezijum-metala, proizvodnju mineralne vune, u vatrostalnoj industriji, crnoj metalurgiji i industriji punila. Republika Srbija ima vanredno rasprostranjene dolomitske formacije u većini mineragenetskih jedinica, tako da postoje i realni preduslovi da se pronađu nova ležišta dolomita kao mineralnih sirovina.

B. Rezerve, resursi i drugi indikatori

Rezerve

Geološke rezerve dolomita u Republici Srbiji, koje su ujedno i bilansne, iznose oko 61,28 Mt (stanje 31. decembra 2009. godine). Bilansne rezerve od oko 59,91 Mt nalaze se na prostoru uže Srbije u ležištima: Gajića Stena, Samar, Gradac, Rogavčina, Lokva - Gradac, Lipovača - Loznica, Zabrdica - Valjevo, Stublo - Valjevo, Ladne vode i dr., a bilansne rezerve u količini od oko 1,37 Mt u ležištu Venje - Vrdnik u Vojvodini.

Navedene rezerve dolomita se pretežno odnose na dolomit kao tehnički građevinski kamen. Deo dolomita se koristi kao industrijska sirovina, tako da bilansne rezerve dolomita u ove namene iznose oko 14,77 Mt.

Kvalitet

Srednji sadržaji komponenata u bilansnim rezervama dolomita su 0,26% Al2O3, 30,28% CaO, 21,23% MgO, 0,26% Fe2O3 i 0,06% K2O.

Resursi

U Republici Srbiji postoje ogromne mase dolomitskih stena u kojima relativno mali deo predstavljaju brojna poznata ležišta dolomita. Najveće pojave su u dolini Jadra u okolini Valjeva, Loznice i Uba, u Studeničkoj seriji, zatim u kristalastim škriljcima srpsko-makedonske mase i dr. Potencijalni resursi dolomita, u delu primene kao industrijske sirovine, procenjuju se na oko 163 Mt, a mogu se prikazati po oblastima primene i to: oko 17 Mt dolomita za industriju stakla; oko 20 Mt dolomita za proizvodnja magnezijum metala; oko 10 Mt dolomita za proizvodnju mineralne vune; oko 50 Mt dolomita za vatrostalnu industriju; oko 46 Mt dolomita za crnu metalurgiju i oko 20 Mt dolomita za industriju punila. Potencijalni resursi dolomita, u delu primene kao tehničkog-građevinskog kamena mogu se oceniti kao neograničeni.

Godišnji obim proizvodnje

Proizvodni kapaciteti industrije (izvan industrije građevinskog materijala i poljoprivrede) u pogledu kvalitetnih dolomita kreću se oko 0,4 Mt/god sa tendencijom porasta. Dolomiti za proizvodnju metalnog Mg se eksploatišu iz ležišta Gradac i Lokve (kod Raške), a za proizvodnju visoko vatrostalnih opeka uz upotrebu tera iz ležišta Velika Straževica kod Batočine.

1.2.1.4. Mineralni resursi krečnjaka

A. Mineragenetski položaj i ekonomski tipovi ležišta

Krečnjaci su široko rasprostranjeni u Republici Srbiji, posebno u mezozojskim formacijama (hemijski najkvalitetniji). Takođe, nalaze se i u paleozojskim formacijama, ali znatno ređe. Krečnjacima se vrlo često priključuju i značajne mase mermera. Danas se krečnjak (mermeri i dr. karbonatne stene) u Republici Srbiji eksploatišu uglavnom kao tehnički-građevinski kamen, delom i kao sirovina za dobijanje kreča i za potrebe hemijske industrije. Ekonomski tipovi ležišta su egzogena i metamorfogena ležišta.

B. Rezerve, resursi i drugi indikatori

Rezerve

Geološke rezerve krečnjaka i mermera, koje su ujedno i bilansne, iznose oko 563,07 Mt. Bilansne rezerve krečnjaka od oko 535,63 Mt nalaze se na prostoru uže Srbije, dok se bilansne rezerve krečnjaka od oko 27,44 Mt ili oko 5,6% nalazi na prostoru Kosova i Metohije.

Od ukupnih bilansnih rezervi krečnjaka na prostoru uže Srbije tehničkom-građevinskom kamenu pripada oko 458,11 Mt u ležištima: Straževica, Sušica, Lešje, Kriveljski kamen, Tisnica, Dobrilovići, Rupljevo, Dolac, Surduk, Jelenska strana, Kovilovača, Grabovnik, Jelen do i dr., a bilansne rezerve krečnjaka i mermera kao industrijske (karbonatne sirovine) u količini od oko 77,52 Mt u ležištima: Rujevački krš, Ćelije, Krečana Banja, Kaona - Kučevo, Bučevski potok i dr. (stanje 31. decembar 2009.).

Kvalitet

Srednji sadržaji komponenata u bilansnim rezervama krečnjaka i mermera su 53-55,9% CaO, 0,3-0,86% SiO2, 0,15-0,8% Al2O3 i 0,02-0,6% Fe2O3.

Resursi

U Republici Srbiji postoje ogromne mase krečnjačkih stena u kojima samo mali deo predstavljaju brojna poznata ležišta krečnjaka. Kao posledica velike potrošnje u građevinarstvu i drugim granama (metalurgija, hemijska industrija, industrije šećera, stakla, hartije, gume, boja, agro-kompleksu i dr.), zatim široke geološke rasprostranjenosti krečnjaka, a s druge strane niže cene krečnjaka kao mineralne sirovine koja ne podnosi visoke transportne troškove, u Republici Srbiji je otkriven i istražen veliki broj ležišta u kojima je eksploatisan krečnjak ili mermer, kraće ili duže vreme. U bližoj ili daljoj okolini poznatih ležišta nalaze se značajni mineralni resursi krečnjaka. Potencijalni resursi krečnjaka, u delu primene kao industrijske sirovine, procenjuju se na oko 250 Mt, a u delu primene kao tehničkog-građevinskog kamena mogu se oceniti kao neograničeni.

Godišnji obim proizvodnje

Proizvodni kapaciteti proizvodnje krečnjaka nisu prelazili obim od oko 4 Mt/god. Početkom osamdesetih godina prošlog veka u užoj Srbiji je bilo registrovano 179 kamenoloma krečnjaka i mermera, sa eksploatacijom u 53 kamenoloma krečnjaka i 14 kamenoloma mermera. Pri izradi bilansa rezervi 1988. godine konstatovano je da se eksploatacija vrši samo u 22 majdana, dok je prema najnovijim podacima iz 2010. godine aktivan 81 majdan krečnjaka.

Republika Srbija raspolaže sa značajnim kapacitetima za proizvodnju kreča i godišnje može da proizvede od 100 do 200 x 103 t, a najpoznatiji kapaciteti su "Jelen Do" Jelen Do, "Veljko Dugošević" Kučevo, "Ravanija" M. Zvornik, IGM "Kolubara" i dr.

1.2.1.5. Mineralni resursi hrizotil-azbesta

A. Mineragenetski položaj i ekonomski tipovi ležišta

Ležišta hrizotil-azbesta u Republici Srbiji nastala su kao posledica delovanja hidrotermalnih rastvora na ultramafitske komplekse (ležište Korlaće kod Brvenika i Stragari kod Topole). Pripadaju Srpsko-makedonskoj mineragenetskoj provinciji. Ležište Korlaće raspolaže značajnim rezervama, a pripada mrežastom tipu azbesta i karakteriše se vlaknima srednjih do nižih klasa. Ležište azbesta Stragari ležište je "kožastog" tipa.

B. Rezerve, resursi i drugi indikatori

Rezerve

Geološke rezerve rude azbesta u Republici Srbiji iznose oko 135,45 Mt, a obuhvataju bilansne rezerve u količini od oko 101,66 Mt i vanbilansne rezerve u količini od oko 33,79 Mt (prema podacima od 31. decembra 1993. godine). Deo vanbilansnih rezervi u količini od oko 8,9 Mt nalazi se na prostoru Kosova i Metohije, što predstavlja 26 % vanbilansnih rezervi rude azbesta. Sve poznate pojave i ležište hrizotil-azbesta su grupisane u Kopaoničkoj oblasti (Korlaće, Štave, Barcane i Picelj), zatim zoni Kozirevo - Rujušte - Gradirevci i Šumadijskom rejonu (ležište Stragari). Rezerve ležišta Korlaće iznose oko 52,68 Mt, a rezerve ležišta Stragari iznose oko 49 Mt rude azbesta.

Kvalitet

Srednji sadržaji u bilansnim rezervama su: 41% MgO, 35,59% SiO2, 2,51% Fe2O3 i 1,72% Al2O3. U bilansnim rezervama područja Kopaonika učešće azbestnog vlakna je 1,7-3%, dok u Stragarima iznosi oko 8,83%.

Resursi

Potencijalni resursi rude azbesta iznose oko 276 Mt rude, od čega su oko 250 Mt potencijalni resursi Stragara, a oko 26 Mt potencijalni resursi rude azbesta Kopaoničke oblasti.

Godišnji obim proizvodnje

Proizvodnja hrizotil-azbestnog vlakna u Republici Srbiji odvijala se u Stragarima i Korlaću (Slika 1.17.). Separacija u Stragarima je bila prilagođena specifičnostima kožastog azbesta, ali je po zabrani proizvodnje azbestnog kartona - lepenke i azbestnog papira od pre nekoliko godina proizvodnja obustavljena.

Instalisani kapacitet separacije hrizotil-azbesta u Korlaću je 80.000 t/god, sa mogućnošću dobijanja 3-5.000 t/god azbestnog vlakna 4. do 7. klase i 20-30.000 t azbestnog punila za puteve iz otpadaka separacije. Ovi kapaciteti su značajno veći u odnosu na potrebe potrošača vlakna hrizotil-azbesta u Republici Srbiji, a poslednjih godina prosečna proizvodnja azbestne rude iznosi oko 12,9 x 103 t/god, da bi proizvodnja praktično i prestala zbog poznate situacije sa azbestom i njegovim "kancerogenim" svojstvima.

Slika 1.17. Trend proizvodnje rude azbesta u periodu 1994-2005. godina
(Izvori podataka: Statistički godišnjaci 2001-2006 i Prikaz stanja životne sredine u Srbiji 2002. godine, 2003)

Trend godišnje proizvodnje rude azbesta u prethodnom desetogodišnjem periodu pokazao je opadanje sa oko 22x103 t/god na ispod 5x103, dakle oko 4 puta, sa posebno izraženim skokovitim povećanjima i smanjenjima u proizvodnom međuperiodu 1997-2001. godine.

1.2.1.6. Ostali nemetalični mineralni resursi

Ostali nemetalični mineralni resursi Republike Srbije, koji se nalaze u eksploataciji su: gline (opekarske, keramičke, vatrostalne, bentonitske), kvarcne sirovine (kvarcni pesak, kvarcni peščari, kvarciti i žični kvarc), barit, gips i anhidrit, zeoliti, feldspati, dijabazi, tehnički kamen i arhitektonski kamen.

Mineralni resursi opekarskih glina

Opekarske gline se eksploatišu za proizvodnju različitih opekarskih proizvoda (cigle, blokova i ređe crepa). Više od polovine ležišta (>50) se nalazi u AP Vojvodini. Sirovinska baza za proizvodnju svih vrsta finalnih građevinskih proizvoda od ovih glina, izuzev crepa, je vrlo velika. Najveći proizvođači su "Potisje" Kanjiža, "Toza Marković" Kikinda, "Polet" Novi Bečej i dr. Opekarska industrija godišnje izveze svoje proizvode u vrednosti od oko 30 mil. US $. Najveći izvoz ostvaruje se u zemlje okruženja (Mađarska, Rumunija, Bugarska, Hrvatska, BiH i BJR Makedonija, Crna Gora), a značajan deo se proda na Kosovu i Metohiji (oko 15%). U pogledu rezervi i resursa Republika Srbija je obezbeđena opekarskim glinama.

Mineralni resursi keramičkih glina

Keramičke gline se eksploatišu u okolini Donjeg Crniljeva, zatim Mladenovcu, Aranđelovcu, Ubu i Kanjiži. Najveće ležište je Košarno kod Mladenovca. Utvrđene rezerve zadovoljavaju sve potrebe do sada izgrađenih industrijskih kompleksa, a po potrebi se mogu širiti i praviti novi. Najvažnije rezerve i prognozni resursi keramičkih glina su: Mladenovački basen sa oko 5,5 Mt, Aranđelovački basen sa oko 3,53 Mt, Posavsko-tamnavski basen sa oko 8,2 Mt + 35 Mt prognozni resursi, Lešnički basen sa oko 1,5 Mt, Vidlička zona sa oko 0,76 Mt + 5 Mt prognozni resursi. Raspoložive bilansne rezerve keramičkih glina su dovoljne da zadovolje potrebe domaće industrije, tako da je Republika Srbija obezbeđena rezervama i resursima keramičkih glina.

Mineralni resursi vatrostalnih glina

Vatrostalne gline se eksploatišu u ležištima Rudovci, Vrbica i Krušik. Najveće nalazište je Košarno kod Mladenovca (javlja se zajedno sa keramičkim glinama). Osim ovih poznate su i pojave vatrostalnih glina u zoni od Dunavskog ključa do Dimitrovgrada (ležište Crne Rovine i Olanov Rid).

Republika Srbija raspolaže značajnim resursima vatrostalnih glina, ali su najkvalitetnije gline pretežno iscrpljene ili je eksploatacija pri kraju, što se odražava u smanjenju rudničke proizvodnje. Preostale gline pripadaju nisko i srednje kvalitetnim, dok se visokokvalitetne sa preko 40% Al2O3 i sa SK >34 uvoze.

Bilansne rezerve iznose oko 23 Mt, vanbilansne oko 4,2 Mt, dok su potencijalne preko 5 Mt. Potencijalno rudonosni prostori su Aranđelovački, Mladenovački, Kolubarski i Lešnički basen, sa potencijalnim resursima preko 5 Mt, kao i ležišta vatrostalno-keramičkih glina u lijaskim basenima u JI Srbiji kod Dimitrovgrada (flint-gline u ležištima Crne Rovine). Sadašnji odnos potencijalnih resursa prema bilansnim rezervama iznosi oko 0,22. Perspektivnost za pronalaženje novih ležišta vatrostalnih glina je skromna.

Mineralni resursi bentonitskih glina

Bentonitske gline se nalaze u više sedimentnih basena Republike Srbije (Zaplanjski, Svrljiški i dr.). Ukupne rezerve su velike, ali ne postoje značajna postrojenja za oplemenjivanje sirovine. Postrojenja za obogaćivanje bentonita u Vlaškom Polju kod Mladenovca i Šamotu u Aranđelovcu su mala i nedovoljna za podmirivanje potreba Republike Srbije, pogotovu što sada i ne rade punim kapacitetom, ili su u procesu su vlasničke transformacije (Šamot - Aranđelovac).

Bilansne rezerve bentonita iznose 6,73 Mt dok su prognozne oko 7,5 Mt, a najvećim delom vezane za basen Zaplanja oko 2 Mt, Svrljiški basen oko 1 Mt i Binački basen oko 2,5 Mt (na Kosovu i Metohiji). Veliki deo rezervi je vanbilansan usled nepovoljnih uslova eksploatacije, neodgovarajućeg kvaliteta rovnog bentonita i nerešavanja postojećih tehnoloških poteškoća u cilju oplemenjavanja sirovine, ili nedefinisanih tehno-ekonomskih uslova eksploatacije. Sada se koristi samo bentonitska glina u prirodnom stanju i kao takva se može samo delom primenjivati u livarstvu. Prema postojećim podacima odnos potencijalnih resursa prema bilansnim rezervama iznosi oko 1,11.

Mineralni resursi kvarcnih sirovina

Kvarcne sirovine se nalaze u vidu kvarcnih peskova (retko šljunkova), kvarcnih peščara, kvarcita i kvarcnih žica (tzv. "hidrotermalnog kvarca"). Najrašireniju primenu kod nas ima kvarcni pesak koji se koristi: u industriji stakla, u livačkoj industriji, kao filter za prečišćavanje vode, zatim u građevinarstvu, opekarskoj industriji, za proizvodnju silicijum-metala, u sofisticiranoj tehnologiji superprovodnika i dr. Ležišta se nalaze u zapadnom delu Srbije (Čučuge, Valjevska Slatina, Lelići, Svileuva i dr.), u centralnoj Srbiji u Kolubarskom basenu (Baroševac, Zeoke, Veliki Crljeni), u istočnoj Srbiji (Rgotina kod Zaječara i Bela reka kod Bora).

Mineralni resursi kvarcnih sirovina su: žični kvarc oko 0,3 Mt bilansnih rezervi i oko 5 Mt prognoznih resursa, pegmatitski kvarc oko 2,35 Mt bilansnih rezervi i oko 10 Mt prognoznih resursa, kvarc iz nanosa oko 1,12 Mt i oko 2 Mt prognoznih resursa, rožnaci i druga opalska silicija sa oko 3,7 Mt bilansnih rezervi i više stotina tona prognoznih resursa. Iako su pomenute količine značajne, može se zaključiti da mineralno-sirovinski potencijal Republike Srbije u pogledu kvarcnih sirovina još nije u potpunosti geološko-ekonomski sagledan i definisan sa stanovišta tehnologije prerade. Prema dimenzijama i kvalitetu, identifikovane mase kvarcnih sirovina mogle bi da budu osnova za razmatranje uslova podizanja novih industrijskih kapaciteta za proizvodnju ferosilicije, Si-metala i dr., odnosno proširenje postojećih kapaciteta, ako se pokaže opravdanim sa stanovišta tržišta i politike investiranja. Prema raspoloživim podacima o rezervama, odnos potencijalnih resursa prema bilansnim rezervama kvarcnih sirovina iznosi oko 2,48.

Mineralni resursi kvarcnih peščara

Kvarcni peščari predstavljaju značajnu potencijalnu sirovinu za proizvodnju stakla i druge industrijske grane. Nalaze se u zoni "lijaskih tvorevina" (Rapatna, Dugi Rt, Jasenovački most i dr. kod Krepoljina). Rezerve su velike ali nedovoljno ispitane. Potencijali za pronalaženje kvalitetnih kvarcnih peščara su veliki.

Mineralni resursi kvarcnih peskova

Ležišta industrijskog kvarcnog peska su brojna naročito u neogenim, trijaskim i jurskim sedimentima. Promenljivog su kvaliteta i granulometrijskog sastava. Geološke bilansne rezerve iznose oko 282 Mt, dok su prognozni resursi oko 1500 Mt. Primenom savremenih postupaka tehnološkog tretiranja rovne rude moguće je poboljšanje kvaliteta dobijenog koncentrata, što znači da znatan deo vanbilansnih rezervi ove sirovine može da pređe u klasu bilansnih. U celini ocenjeno, postojeći i identifikovani resursi kvarcnog peska nadmašuju potrebe domaćih potrošača.

Mineralni resursi kvarcita

Kvarciti su vezani za kristalaste stene "Srpsko-makedonske mase". Imaju visoke sadržaje silicije, tako da je i njihova potencijalnost velika.

Mineralni resursi kvarcnih žica

Kvarcne žice su prisutne u ležištima: Postojska Čoka (kod Kučeva) i Teočin (kod Gornjeg Milanovca). Kvalitet kvarca u ležištu je veoma dobar, ali se eksploatacija odvija povremeno u zavisnosti od potreba tržišta.

Mineralni resursi barita

U Republici Srbiji je poznato samo jedno ležište barita - Bobija (potez Ljubovija - Bajina Bašta), kao i više pojava u zapadnoj i istočnoj Srbiji. Ležište Bobija je intenzivnije eksploatisano do šezdesetih godina, ali je kasnije proizvodnja smanjena usled nerešenih tehnoloških problema razdvajanja barita od ostalih sulfida u rudi. Sada se odvijaju istraživačke aktivnosti u tom pravcu. Ležište Bobija raspolaže sa identifikovanim resursima od oko 1,3 Mt sa 51% BaSO4 i hipotetičkim resursima od oko 0,5 Mt BaSO4. Najveći deo poznatih rezervi je iscrpljen dok se perspektivnim sredinama za pronalaženje novih rezervi smatraju pretežno srednjotrijaske vulkano-sedimentne serije, klastične i karbonatne stene zapadne Srbije. Hidrotermalna žična ležišta barita sadrže kvalitetnu rudu, ali su malih dimenzija. Ostale, danas poznate pojave barita (Kalanjevci, Zvonačka banja, Ljubovija i dr.) nisu detaljnije istraživane. Sadašnji odnos potencijalnih resursa prema bilansnim rezervama barita iznosi oko 0,38. Perspektive za otkrivanje novih ležišta su ograničene.

Mineralni resursi gipsa i anhidrita

Ukupna proizvodnja gipsa i anhidrita u Srbiji potiče iz ležišta "Lipnica" kod Gruže. Danas poznate rezerve gipsa iznose oko 12 Mt dok su eksploatacione rezerve oko 7 Mt, a prognozni resursi oko 1 Mt. Ruda iz Lipnice, koja je mešavina gipsa i anhidrita, do sada se se isključivo koristila u proizvodnji cementa u cementari "Holcim - Novi Popovac" kao vezivno sredstvo. Potrebe za gipsom u drugim privrednim granama još uvek nisu pokrivene, ali su rezerve velike i zadovoljavaju potrebe privrede. Sadašnji odnos potencijalnih resursa prema bilansnim rezervama gipsa i anhidrita iznosi oko 0,08. Perspektivnost Republike Srbije u pogledu pronalaženja novih ležišta gipsa i anhidrita može se oceniti kao srednje povoljna.

Mineralni resursi zeolita

Zeoliti su, u neogenim basenima Republike Srbije, uočeni krajem šezdesetih godina XX veka, dok su njihova istraživanja počela krajem 70-ih godina i trajala su, sa prekidima, više od 15 godina (Kruševački basen, Beočinski, Vranjski i dr.). Mineralni resursi zeolita iskazani su sledećim količinama: bilansne rezerve oko 1,1 Mt sa 62-70% SiO2, 10-15% Al2O3, 0,8-2,4% Fe2O3, 2,6-4,9% CaO i 10-14% gubitak žarenja, vanbilansne rezerve oko 1 Mt sa 6% SiO2, 10% Al2O3, 4,7% Fe2O3, 5% CaO i 7% gubitak žarenja. Aktivna ležišta zeolita su: Zlatokop kod Vranja i Igroš - Vidojevići i Šovići kod Brusa (vulkanski tuf izgrađen pretežno od klinoptilolita, koji leži u obodnom delu neogene vulkanogeno-sedimentne formacije). Zbog svojih apsorbentskih i ekoloških svojstava, upotrebljavaju se u građevinarstvu, kao dodatak stočnoj hrani, u poljoprivredi i hortikulturi i drugim granama. Danas se u dovoljnoj meri ne koriste raspoložive rezerve i postojeći proizvodni kapaciteti, a potrebe se nadomešćuju uvozom sirovina. Sadašnji odnos potencijalnih resursa prema bilansnim rezervama iznosi oko 20,16. Utvrđene rezerve zeolita nisu velike, a perspektiva za povećanje rezerve je dobra, iako se sadašnja detaljna geološka istraživanja realizuju parcijalno i u minimalnom obimu.

Mineralni resursi feldspata

Feldspati se u Republici Srbiji nalaze u pegmatitima (vezani za kristalaste komplekse) i u leukokretnim granitima Bujanovca. Najznačajnije ležište je Vidojevački krš (kod Prokuplja). Generalna zastupljenost kalijskog feldspata u ležištu je 60-65%, kvarca oko 20% i liskuna oko 15%. Ukupan sadržaj alkalija u ležištu se kreće od 8-12%, a rezerve oko 3,5 Mt. Primenjuju se u industriji stakla, keramičkoj industriji i dr. Mineralni resursi feldspata u reonu Prokuplja i Bujanovca iznose oko 13 Mt bilansnih geoloških rezervi i oko 0,2 Mt vanbilansnih. Prognozni resursi (feldspati u pegmatitima srpsko-makedonske mase, u kaolinisanim granitima, korama raspadanja i mehanički dezintegrisanim granitima i dr. koje se još uvek ne koriste kao mineralne sirovine za dobijanje feldspata), okvirno se procenjuju se na 2 Mt. Sadašnji odnos potencijalnih resursa prema bilansnim rezervama feldspata iznosi oko 1,15.

Mineralni resursi dijabaza

Dijabazi se eksploatišu samo u ležištu "Drača" kod Rekovca, kao tehničko-građevinski kamen i delom za proizvodnju mineralne vune, kao i u "Vunizolu" iz Surdulice. Potencijali dijabaza su značajni, ali ipak nedovoljno istraženi. Prema poznavanju kvaliteta tretiraju se kao odličan i veoma tražen tehnički građevinski kamen ("Tavani" kod Kosjerića odnosno Valjeva, "Crna stena" kod Čačka i dr.).

Mineralni resursi tehničkog kamena

U Republici Srbiji postoji veliki broj sedimentnih, magmatskih i metamorfnih stena koje se koriste kao tehnički kamen. Učešće pojedinih vrsta tehničkog kamena u ukupnom obimu eksploatacije iznosi: oko 70% - karbonatne stene (krečnjaci, dolomitični mermeri, mermeri), 20% - eruptivne stene (uglavnom daciti i andeziti) i 10% ostale vrste kamena. Potencijali su ogromni.

Mineralni resursi arhitektonskog kamena

Ukrasni kamen se eksploatiše u okolini Aranđelovca na Venčacu (beli mermer "Zabrežje", roze mermer "Brezovac", granit "Ploča"), zatim plavi mermer "Trešnjica" kod Užičke Požege, u okolini Boljevca ("Slivovac"), u okolini Novog Pazara (andezitske lave "Vinik", mermerne breče "Grab" kod Guče), u okolini Ljiga (daciti "Ljuta stena"), u okolini Užica (mermeri "Plavi tok", crveni krečnjak "Sirogojno", krečnjak "Skržuti"), u okolini Žagubice (krečnjak "Tisnica", "Đula" i crni gabro "Crna reka"), pločaste tufne stene (andezitskog sastava) "Bukovik", kod Mrčajevaca, pločasti krečnjak "Struganik" - Mionica. Ukupna proizvodnja blokova arhitektonskog kamena u Republici Srbiji je u opadanju. Sadašnja godišnja proizvodnja je oko 5.000-7.000 m3 blokova. Instalisani kapaciteti omogućuju obradu oko 20.000 m3/god kamenih blokova. Raspoloživi kapaciteti za rezanje ploča raznih debljina su oko 600.000 m2, a sada se proizvodi oko 350.000 m2/god. Za poliranje ploča izgrađeni su kapaciteti, koji mogu godišnje da obrade oko 800.000 m2.

1.2.2. Nemetalični mineralni resursi sekundarnog geološko-ekonomskog značaja

1.2.2.1. Mineralni resursi borata

B. Rezerve, resursi i drugi indikatori

Rezerve i kvalitet

Geološke rezerve borata u Republici Srbiji iznose oko 0,154 Mt, koje ujedno predstavljaju bilansne rezerve u ležištu Pobrđski Potok (stanje 31. decembra 2009). Ukupne identifikovane rezerve u Jarandolskom basenu (Pobrđski potok i Piskanja) iznose oko 1,1 Mt sa oko 38% B2O3.

Resursi

Potencijalni resursi Jarandolskog basena se procenjuju na oko 30 Mt sa prosečnim sadržajem od 36% B2O3 i bili su predmet geoloških istraživanja (Piskanja) u okviru dodeljene koncesije kompaniji "Rio Sava Exploration" iz Beograda, odnosno svetski poznatoj rudarskoj kompaniji "Rio Tinto", koja je završila predviđeni program geološko-tehnoloških i drugih istraživanja i vratila koncesiju, te je ovaj prostor sada predmet geoloških istraživanja druge kompanije.

Kompanija "Rio Sava Exploration" iz Beograda sprovodi geološka istraživanja u Jadarskom basenu, u zapadnoj Srbiji, kod Loznice. Prema rezultatima najnovijih geoloških istraživanja, Jadarski basen sadrži oko 227 miliona tona jadarita, ovde novootkrivenog litijumsko-bornog minerala, koji je pronađen 2007. godine (Inferred Resource at Jadar lithium project Serbia); prema JORC Standardu i "ROPO" Professional Organisation. "Ruda" jadarita, čija je hemijska formula LiNaSiB3O7(OH), sadrži oko 12% B2O3, kao i 1.7% Li2O. Jadarski basen odnosno Jadar se, u pogledu količina i kvaliteta, svrstava u jedno od najvećih ležišta borata i litijuma na svetu.

1.2.2.2. Mineralni resursi litijuma

Prema rezultatima dosadašnjih geoloških istraživanja i preliminarnim podacima o resursima i rezervama, Jadarski basen sadrži oko 227 miliona tona rude jadarita, u izdvojenim jadaritskim zonama. Prema Izveštaju o metalurškim ispitivanjima, koji je sprovela i pripremila kompanija Aker Solutions, mineralni resurs jadarita mogao bi da se transformiše u 1,6 miliona tona ekvivalenta litijuma karbonata i 8,1 miliona tona borne kiseline.

Jadarski basen se svrstava u jedno od najvećih nalazišta borata i litijuma (minerala) na svetu, a verifikacija bilansnih rezervi će biti sprovedena prema domaćoj regulativi u najkraćem mogućem roku. Litijum se koristi u proizvodnji širokog spektra proizvoda, pre svega za baterije za hibridne i električne automobile.

1.2.2.3. Mineralni resursi fosfata

B. Rezerve, resursi i drugi indikatori

Rezerve i kvalitet

Geološke rezerve fosfata u Republici Srbiji iznose oko 106,61 Mt, od čega su bilansne rezerve oko 93,15 Mt, a vanbilansne oko 13,46 Mt (stanje 31. decembra 2009. godine), sa srednjim sadržajem od oko 9,1% P2O5, a nalaze se u ležištu Lisina kod Bosilegrada. U ležištu ima oko 40 Mt rezervi sa sadržajem 10-13% P2O5, iz kojih se mogu dobiti koncentrati sa oko 33% P2O5, a intenzivna geološko-tehnološka istraživanja na ovom lokalitetu se i dalje sprovode.

Resursi

Potencijalni resursi fosfata se procenjuju na oko 300 Mt sa prosečnim sadržajem od oko 9% P2O5, odnosno oko 11,79 Mt P.

1.2.2.4. Mineralni resursi fluorita

B. Rezerve, resursi i drugi indikatori

Rezerve i kvalitet

Geološke rezerve fluorita iznose oko 0,721 Mt, od čega su bilansne rezerve oko 0,706 Mt, a vanbilansne oko 15 x 103 t (prema stanju od 31. decembra 1993. godine), sa srednjim sadržajem od oko 28,58% CaF2 (sa 3,4 % Pb i 0,44% Zn), a nalaze se u ležištima Ravnaja u zapadnoj Srbiji i Koprivnica na Kopaoniku.

Resursi

Potencijalni resursi fluorita se procenjuju na oko 0,3 Mt.

1.2.2.5. Ostali nemetalični mineralni resursi

Ostali nemetalični mineralni resursi Republike Srbije koji potencijalno mogu biti u eksploataciji su: liskuni, dunit, volastonit, dijatomit, vermikuliti, granati, sepiolit, prirodni pigmenti i juvelirski mineralni resursi.

Mineralni resursi liskuna

Liskuni (muskovit) su vezani za pegmatite. Manja količina liskuna se danas dobija preradom belih granita u Bujanovcu. Detaljno je istraženo samo jedno nalazište sitnoljuspastog liskuna u okolini Tulara, kod Medveđe.

Mineralni resursi dunita

Duniti u Republici Srbiji imaju istražene i definisane rezerve kao tehnički-građevinski kamen (i/ili kao arhitektonsko-građevinski). Poznate su bilansne rezerve u ležištu Poljane u Trnavskom masivu od oko 7,52 Mt bilansnih rezervi i oko 1Mt potencijalnih resursa, i u ležištu Medveđe na Golešu (Kosovo i Metohija) sa bilansnim rezervama od oko 68 Mt bilansnih rezervi.

Mineralni resursi volastonita

Volastonit je poznat u kontaktno-metamorfnom pojasu Kopaoničkog granodioritskog masiva (skarnovski tip). Detaljno su istražena ležišta Jaram i Duboka sa vanbilansnim rezervama od oko 1,34 Mt, ali zbog pripadnosti području Nacionalnog parka Kopaonika, eksploatacija nije moguća. Potencijalni prostori za pronalaženje novih rezervi su delovi kontaktno-metamorfnog pojasa Kopaonika van kontura Nacionalnog parka. Sadašnji odnos potencijalnih resursa prema bilansnim rezervama volastonita iznosi oko 0,75.

Mineralni resursi dijatomita

Dijatomit je u Republici Srbiji otkriven na više mesta. Najkvalitetnija ležišta su poznata u Baroševcu kod Lazarevca (prateća sirovina pri eksploataciji uglja, kojem nije posvećena dovoljna pažnja), zatim Danjani, Ratkovci i Radosti u Metohijskom basenu kod Orahovca, a delom i u Bunuševcu kod Vranja. Ukupne rezerve dijatomita u Baroševcu procenjuju se na oko 1,5 Mt, dok su u Bunuševcu oko 0,6 Mt. Dijatomit se koristi kao filter u proizvodnji sokova, piva i vina, kao pucolanska materija, kao nosilac pesticida i dr.

Identifikovane rezerve dijatomita su oko 0,48 Mt sa 60-77% SiO2, 8-12% Al2O3, 1,7-1,9% Fe2O3, 0,8% TiO2, 1-1,2% CaO, do 1% MgO, do 2,5% gubitak žarenja. Vanbilansne rezerve dijatomita iznose oko 0,4 Mt i pretežno su niskog kvaliteta. Prognozni resursi dijatomita u Metohijskom basenu su oko 25 Mt od čega se oko 21 Mt nalazi kod sela Ratkovac. Sadašnji odnos potencijalnih resursa prema bilansnim rezervama dijatomita iznosi oko 53,5. U celini posmatrano, mineralni resursi dijatomita Republike Srbije su značajnih dimenzija, ali niskog stepena istraženosti.

Mineralni resursi vermikulita

Pojave vermikulita su vezane za alterisane hloritsko-biotitske partije u Srpsko-makedonskoj masi. Perspektive za pronalaženje novih ležita postoje, ali su potencijali nedovoljno ispitani.

Mineralni resursi granata

U skarnovskom pojasu granodioritskog masiva centralnog Kopaonika nalaze se brojne pojave granatita. Takođe, poznate su i pojave u aluvijonu reke Nere kod Bele Crkve, zatim u mikašistima iz kristalina starijeg paleozoika na Kosovu i Metohiji (almadin) i u aluvionu Ogoštanske reke (u blizini Kosovske Kamenice) gde je, delom, eksploatisan, odnosno u Tekijsko-sipskom kristalinu.

Mineralni resursi sepiolita

Sepioliti se u Republici Srbiji javljaju u vidu hidrotermalnih žica uz magnezite u ultramafitima i kao sedimenti u vidu tzv. "sepiolitskih glina". Najznačajnije pojave su uočene u magnezitskim ležištima na Golešu (Kosovo i Metohija), Koviljači, Trnavi, kao i na mnogim ležištima na Zlatiboru. Sedimentni sepiolit se u neogenim basenima nalazi zajedno sa sedimentnim magnezitima i dolomitima, a u ovom momentu je i ponovno aktuelan za detaljna geološka istraživanja.

Mineralni resursi prirodnih pigmenata

Prirodni pigmenti su registrovani u okolini Aranđelovca i Gornjeg Milanovca (različito tonirani gvožđeviti oksidi). Ležišta su malih dimenzija i nedovoljno istražena, ali sa dobrom perspektivom.

Juvelirski mineralni resursi

Ležišta i pojave juvelirskih mineralnih sirovina se nalaze u brojnim geološkim formacijama Srbije, a pretežno su vezana za promenjene ultramafite i vulkanogeno-intruzivne komplekse. Pojave opala su mahom vezane za silicijsko-opalske delove površinski alterisanih ultramafita. Najpoznatija ležišta su Ramaća i Goleš (plavi, sivi, zeleni, žuti, mrki do crveni opali), zatim pojave u leckom andezitskom kompleksu u domenu rudnika ("Lece" Medveđa), pojave ametista na lokalitetima Rasovača, odnosno u ležištu Lece (uz rudne zone zlata, olova i cinka).

1.2.3. Obezbeđenost Srbije nemetaličnim mineralnim resursima

Tabela 1.12. Obezbeđenost Srbije nemetaličnim mineralnim resursima za period 10 i 25 godina

Obezbeđenost resursa i rezervi magnezita

Republika Srbija delimično raspolaže i delimično je obezbeđena bilansnim rezervama magnezita, tako da se podmirenje potreba u narednom desetogodišnjem periodu može vršiti postojećim rezervama, ali za podmirenje potreba u dvadesetpetogodišnjem periodu neophodna su geološka istraživanja i prevođenje sadašnjih resursa u rezerve magnezita (Tabela 1.12.). Period obezbeđenosti je teško definisati, jer ako bi se za proračun uzeo raniji kapacitet od 0,5 Mt, bilansne rezerve bi bile dovoljne za 12, a sa rezervama Kosova i Metohije za 22 godine.

Sadašnji odnos potencijalnih resursa magnezita prema bilansnim količinama magnezita iznosi oko 0,82 (Slika 1.18.), a odnos potencijalnih resursa magnezita u užoj Srbiji prema bilansnim količinama magnezita u užoj Srbiji iznosi oko 1,07.

Serpentinisani peridotitski masivi Srbije, i pored velikih masa do sada otkopanih magnezita, imaju veoma značajne mineragenetske potencijale za pronalaženja novih ležišta magnezita. Dalja strategija, posebno u delu planiranja i realizacije geoloških istraživanja treba da bude usmerena na proširenje magnezitske mineralno-sirovinske baze, kao osnove za dalji razvoj i proizvodnju vatrostalnih materijala u Republici Srbiji. Deo aktivnosti mora biti usmeren i na pronalaženje načina za bolje iskorišćenje magnezita pri eksploataciji, ali i tehnoloških rešenja u pripremi magnezita i dobijanju kvalitetnijih koncentrata i iskorišćenja postojećih rezervi magnezita.

Slika 1.18. Indeksi odnosa potencijalnih i bilansnih nemetaličnih mineralnih resursa Srbije
(Indeks potencijalni / bilansni resursi za borate je znatno veći, ali zbog ilustrativnijeg dijagramskog prikaza indeksa za ostale mineralne resurse prikazana je smanjena vrednost)

Obezbeđenost resursa i rezervi sirovina za cementnu industriju

Republika Srbija raspolaže i potpuno je obezbeđena značajnijim bilansnim geološkim rezervama laporaca i krečnjaka kao sirovina za proizvodnju cementa, tako da će se podmirenje potreba postojećih cementara u narednom desetogodišnjem, kao i dvadesetpetogodišnjem periodu vršiti postojećim rezervama.

Bilansne rezerve laporca su dovoljne za proizvodnju cementa u Novom Popovcu sa prethodno navedenim kapacitetom za oko 50 godina, dok su bilansne rezerve krečnjaka dovoljne za oko 85 godina.

Bilansne rezerve laporca su dovoljne za proizvodnju cementa u Kosjeriću sa prethodno navedenim kapacitetom za oko 70 godina, dok su bilansne rezerve krečnjaka dovoljne za oko 35 godina.

Bilansne rezerve laporca su dovoljne za proizvodnju cementa u Beočinu sa prethodno navedenim kapacitetom za oko 120 godina, dok su bilansne rezerve krečnjaka dovoljne za oko 60 godina.

Ipak u okviru strateških razmatranja potrebno je celovito razmotriti mineralnu potencijalnost sirovina na prostoru Republike Srbije, pogotovo u jugo-istočnom delu, a koje se koriste u cementnoj industriji, kako bi se i u tom delu uspostavio osnov za kompletan i realno zasnovan menadžment cementnim mineralnim resursima.

U 2010. godini su bilansirane rezerve cementnih sirovina (krečnjak i laporac) na lokalitetu Mala Rudina Mrtvine, kod bele Palanke, koje su dovoljne za višedecenijsku proizvodnju u budućim - planiranim proizvodnim kapacitetima.

Obezbeđenost resursa i rezervi dolomita

Republika Srbija raspolaže i obezbeđena je značajnijim bilansnim rezervama dolomita, tako da se podmirenje potreba u narednom desetogodišnjem i dvadesetpetogodišnjem periodu može vršiti postojećim rezervama.

Sadašnji odnos potencijalnih resursa dolomita kao industrijske sirovine prema bilansnim količinama dolomita iznosi oko 11.

Republika Srbija ima rasprostranjene dolomitske formacije u kojima postoje realni preduslovi pronalaženja novih ležišta dolomita kao industrijske mineralne sirovine. Mineralno-sirovinska baza dolomita može biti znatno proširena na račun već poznatih ležišta kroz primenu savremenih tehnoloških postupaka oplemenjivanja rovne dolomitske rude, čiji kvalitet ne zadovoljava zahteve tržišta. U okviru strateških razmatranja potrebno je celovito razmotriti mineralnu potencijalnost naročito visokokvalitetnih dolomita na prostoru Srbije, u cilju dobijanja osnova za kompletan i realno zasnovan menadžment dolomitskim mineralnim resursima.

Obezbeđenost resursa i rezervi krečnjaka

Republika Srbija raspolaže i obezbeđena je značajnijim bilansnim rezervama krečnjaka i mermera, tako da se podmirenje potreba u narednom desetogodišnjem i dvadesetpetogodišnjem periodu može vršiti postojećim rezervama. Na osnovu ranijeg maksimalnog godišnjeg kapaciteta može se konstatovati da su rezerve krečnjaka dovoljne za narednih 80-100 godina.

Sadašnji odnos potencijalnih resursa krečnjaka kao industrijske sirovine prema bilansnim količinama krečnjaka iznosi oko 3,22.

Republika Srbija ima veoma rasprostranjene krečnjačke formacije u kojima postoje realni preduslovi pronalaženja novih ležišta krečnjaka kao industrijske mineralne sirovine. U okviru strateških razmatranja potrebno je celovito razmotriti mineralnu potencijalnost naročito visokokvalitetnih krečnjaka i mermera, u cilju dobijanja osnova za kompletan i realno zasnovan menadžment krečnjačkim mineralnim resursima.

Obezbeđenost resursa i rezervi hrizotil-azbesta

Republika Srbija ne raspolaže i nije obezbeđena značajnijim bilansnim geološkim rezervama azbesta, tako da se podmirenje dela potreba u narednom desetogodišnjem, a verovatno i dvadesetpetogodišnjem periodu mora planirati sirovinom iz uvoza (Tabela 1.12.).

Sadašnji odnos potencijalnih resursa rude azbesta prema bilansnim količinama rude iznosi oko 2,7 (Slika 1.18.), a ovaj odnos u široj zoni Korlaća (kopaoničke oblasti) iznosi oko 0,5, dok na prostoru Stragara iznosi oko 5,1.

Stagnacija u geološkim istraživanjima azbesta u Srbiji nastupila je u periodu nakon proglašavanja azbesta uzročnikom kancera, što je direktno uticalo i na količine bilansnih rezervi, kao i istraživanih resursa azbesta. Dalje značajnije proširenje mineralnih resursa hrizotil-azbesta u Srbiji, u savremenim uslovima, za koje postoje mineragenetski preduslovi, direktno zavisi od daljeg tretmana azbesta kao označene kancerogene materije i potražnje za proizvodima od azbesta. Ipak strateški je interes da se kroz dopunska geološka istraživanja i investiranje u inoviranje proizvodnih kapaciteta obezbedi podmirenje domaćih potreba srpske privrede za ovom sirovinom.

Obezbeđenost resursa i rezervi borata

Republika Srbija nije obezbeđena dovoljnim bilansnim geološkim rezervama borata, tako da se podmirenje dela potreba u narednom desetogodišnjem, a možda delom i dvadesetpetogodišnjem periodu mora planirati sirovinom iz uvoza.

Sadašnji odnos potencijalnih resursa borata prema bilansnim količinama rude iznosi oko 195, a ovaj odnos prema identifikovanim rezervama iznosi oko 24.

Osim perspektivnih prostora izvan poznatih bilansnih rezervi borata Jadarskog i Jarandolskog basena i mogućnosti prevođenja postojećih resursa u rezerve, postoji značajna perspektivnost i u drugim neogenim basenima Srpsko-makedonske metalogenetske provincije, pre svega u Vranjskom i Valjevskom basenu, pri čemu se u ovom poslednjem već obavljaju komercijalna detaljna geološka istraživanja. U strateškom planiranju geoloških istraživanja deo treba da bude posvećen daljem istraživanju i proširenju mineralno-sirovinske baze borata Republike Srbije. Postoje potrebni preduslovi za projektovanje proizvodnih kapaciteta i proizvodnju borata iz domaćih sirovina, što treba u predstojećem vremenu realizovati, ali to direktno zavisi i od drugih privredno razvojnih planova.

Obezbeđenost resursa i rezervi fosfata

Republika Srbija je delimično obezbeđena bilansnim geološkim rezervama fosfata, ali s obzirom da nisu proizvodno aktivirane, podmirenje dela potreba u narednom desetogodišnjem periodu se mora planirati sirovinom iz uvoza, a dalje snabdevanje u dvadesetpetogodišnjem periodu zavisi od proizvodnog aktiviranja, koje je sada u inicijalnoj fazi (Lisina, kod Bosilegrada).

Sadašnji odnos potencijalnih resursa fosfata prema bilansnim količinama iznosi oko 3,22.

Ograničavajućih faktori za korišćenje fosfata Srbije iz ležišta Lisina u industriji veštačkih đubriva su: do sada, prethodno projektovano skupo jamsko otkopavanje, nizak sadržaj ulazne rude u flotaciju, relativno dugo vreme razlaganja u zemljištu i dr. Bez obzira na ove probleme, planiranim adekvatnim sistemom eksploatacije (delom i površinskim), postojeće rezerve su potencijalni osnov za proizvodnju fosforitnih koncentrata. Osim toga potencijalni prostori za nova istraživanja su lokacije sa tzv. "malim fosfatima", odnosno lokacije na kojima se fosforiti nalaze na površini i čija je koncentracija P2O5 u intervalu 14-18 %. Sadašnji odnos potencijalnih resursa fosfata u Srbiji prema bilansnim količinama iznosi oko 3,22.

Obezbeđenost resursa i rezervi fluorita

Republika Srbija nije obezbeđena dovoljnim bilansnim geološkim rezervama fluorita, tako da podmirenje potreba u narednom desetogodišnjem periodu, a verovatno i dvadesetpetogodišnjem periodu mora planirati sirovinom iz uvoza.

Sadašnji odnos potencijalnih resursa fosfata prema bilansnim količinama iznosi oko 0,42.

Postoji mogućnost da se kroz dopunska istraživanja izvrši prevođenje resursa u rezerve, i time proširenje mineralno-sirovinske baze fluorita, koje bi moglo da posluži kao osnov za valorizovanje domaćeg fluorita u privredi Republike Srbije. Rezerve fluorita u Ravnaji, iako su značajnijih količina, imaju srednje sadržaje CaF2 od 10% u impregnacijama i 65% u masivnoj rudi, ali usled prisustva metaličnih minerala galenita i sfalerita, zatim kvarca i kalcita, eksploatacija i iskorišćenje rude je praćeno određenim problemima. Perspektiva pronalaženja novih ležišta flurita je mala.

1.2.4. Procena uticaja korišćenja nemetaličnih mineralnih resursa na životnu sredinu

Uticaji eksploatacije i prerade nemetaličnih mineralnih resursa na životnu sredinu i zdravlje ljudi su manje značajni od uticaja koji po životnu sredinu ima eksploatacija i prerada metaličnih resursa. Razlog za to je njihova netoksičnost i kraći životni ciklus. Međutim, eksploatacija i prerada azbesta, bez sprovođenja adekvatne zaštite, može predstavljati veliki rizik za pojavu respiratornih i plućnih oboljenja (azbestoza) zaposlenih i lokalnog stanovništva koje je izloženo uticaju azbesta.

Radovi u kamenolomu mogu dovesti do značajnih negativnih vizuelnih uticaja (degradacija životne sredine), snižavanja nivoa podzemnih voda, zagađenja podzemnih voda i bitnih uticaja vezanih sa bučne operacije miniranja i bušenja.

1.2.4.1. Azbest

U Republici Srbiji postoje dva ležišta, tj. rudnika sa površinskom eksploatacijom azbesta i to: rudnik azbesta "Korlaće" kod Raške i Rudnik "Stragari" kod Kragujevca, ali trenutno nisu aktivna.

Na osnovu odobrenja za eksploataciju azbesta iz ležišta Korlaće, iz 1961. godine (katastar eksploatacionih polja u Ministarstvu rudarstva i energetike), na eksploatacionom polju površine 6,4 ha, preduzeće "Jugoazbest - Korlaće" Rudnik azbesta Brvenik (na Ibru) je nastavilo sa eksploatacijom azbesta iz predmetnog ležišta, tj. sa lokaliteta - revira Leštak, Stanilovica, Pogrebine i Bučje. Ova eksploatacija se odvijala do pre deset-petnaest godina, kada se prestaje sa eksploatacijom azbesta, zbog uspostavljenog opšteg javnog mnjenja prema azbestu i proizvodima na bazi azbesta da izazivaju kancerogena oboljenja, prema Američkoj agenciji za zaštitu okoline "EPA" iz 1989. godine, koja je demantovana (prema iscrpnoj analizi Američkog apelacionog suda, u sudskom procesu na žalbu "EPA" na odluku Vrhovnog suda je navedeno "da je rizik od oboljenja minimalan i ne opravdava zabranu korišćenja azbesta"). U toku ovih dešavanja, u Korlaću je ipak došlo do prestanka eksploatacije, a u međuvremenu je ovo preduzeće doživelo i vlasničku transformaciju, privatizovano je. U skladu sa tim, u poslednjih nekoliko godina na ovom eksploatacionom polju su postojale odgovarajuće aktivnosti na eksploataciji ove sirovine (ali i drugih), sporadično i u neznatnom obimu.

Na ovom području degradirana je ukupna površina od oko 70 ha, na kojoj su, uz površinski kop pozicionirani i postrojenje za separaciju, stara odlagališta, odlagališta jalovine i drugi objekti. Prema tome, u svakom slučaju ovakav "ekološki ožiljak" zaslužuje odgovarajući tretman.

Na površinskom kopu azbesta iz ležišta Stragari, odvijala se eksploatacija azbesta od strane preduzeća REIK "Kolubara - Azbest" Stragari. Rudonosna strukturna zona azbestne rude se pruža u pravcu SZ-JI, i izvan kontura površinskog kopa, radi čega je bila i predmet dugoročnih geoloških istraživanja u cilju utvrđivanja potencijalnosti.

Iz prethodno pomenutih razloga, na ovom lokalitetu danas nema aktivnosti na eksploataciji azbesta, ali su određena uža područja ostala degradirana.

Uticaj zagađenja vazduha na životnu sredinu

U eksploataciji rude azbesta, kao i u pogonima njegove prerade (separacijama), javlja se lebdeća frakcija azbestne prašine koja može ugroziti radni prostor, ali i potencijalno vazduh životne sredine. Udisanjem azbestna prašina može prouzrokovati bolest - azbestozu (fibroza pluća). Nema raspoloživih i dostupnih podataka za koncentracije azbestne prašine na i u blizini tehnološkog procesa eksploatacije rude azbesta. U pogonima gde se azbest prerađuje i koristi kao sirovina gravimetrijska koncentracija u radnom okruženju iznosi od 0.3 mg/m3 - 6 mg/m3 ili konimetrijski, tj. broj vlakana u cm3 se kreće od 0.15-1.3 vl/ cm3.

Prema nekim merenjima kod nas u pogonima gde se azbest prerađuje i koristi kao sirovina, gravimetrijska koncentracija u radnom okruženju iznosi od 0.3 mg/m3 - 6 mg/m3 ili konimetrijski, tj. broj vlakana u cm3 varira od 0.15-1.3 vl/ cm3.

1.2.4.2. Krečnjak, laporac, dolomit i magnezit

U procesu eksploatacije površinskim putem postojeći kamenolomi mogu biti značajni izvori praškastih materija. Disperzna faza se javlja u skoro svim tehnološkim celinama: značajno u fazi bušenja minskih bušotina, postupku miniranja, zatim utovara, kao i transporta do drobiličnih postrojenja i konačno na mestu drobljenja i daljeg tretmana ili transporta. Izvori praškastih materija mogu biti i transportni putevi, etažne ravni, kao i površine odlagališta.

Uticaj na zaštićena područja i vrste

Eksploatacija peska podrazumeva i eksploataciju ispod nivoa podzemne vode, odnosno otvaranje freatske izdani, čime se menja hidrološki režim okruženja. Otvoreno freatsko okno pod našim klimatskim uslovima doprinosi snižavanju nivoa prve izdani u široj okolini, što izaziva degradaciju šuma i poljoprivrednog zemljišta i dovodi do nestanka vlažnih prirodnih staništa. Korišćenje ovog freatskog okna kao rekreacionih jezera ili ribnjaka dovodi do neizbežnog zagađivanja istog, kao i širenja zagađenja u podzemnim vodama.

Dugotrajna eksploatacija kamena i drugih sirovina dovela je do degradacije i destrukcije velikih razmera, što ima za rezultat osiromašenje ekosistema, uništenje zemljišta, šuma i drugih staništa, nestanak pojedinih fitocenoza, značajnih ptičijih i drugih vrsta. Ovi prostori su pretrpeli velike promene mikroklime, režima površinskih i podzemnih voda, kao i kvaliteta životne sredine što se ispoljava u negativnom uticaju buke, seizmičkim delovanjima (miniranje stena), pogoršanju kvaliteta vazduha i dr.

U slučaju da se polje eksploatacije nalazi u zoni uticaja na hidrološki režim šumskih kultura, smanjenje nivoa podzemne vode može izazvati propadanje sastojina čiji je opstanak hidrološki uslovljen dubinom podzemnih voda. Kao primer posledica dosadašnje nepromišljene i nekontrolisane eksploatacije peska kao građevinskog materijala, u kombinaciji sa višedecenijskom tendencijom prevođenja neplodnih peščarskih staništa u poljoprivredno zemljište, navodi se područje Subotičke peščare. Pored degradacije prirodnih vrednosti, pad nivoa podzemnih voda prouzrokovan neracionalnim korišćenjem prirodnih bogatstava ove peščare, ima za posledicu sušenje šumskih kultura i voćnjaka koji predstavljaju važan izvor prihoda lokalne zajednice. Činjenica da je nedozvoljena eksploatacija mineralnih sirovina, pored devet staništa strogo zaštićenih vrsta, evidentirana i na tri prirodna dobra, ukazuje na neusaglašenost različitih zakonskih propisa (uključujući i nadležnosti raznih inspekcijskih službi).

1.3. Reciklabilni resursi

U odnosu na mineralne resurse nemetala i mineralna goriva, mineralni resursi metala imaju osobinu da se više puta vraćaju u proces potrošnje, pri čemu i kao reciklirani imaju identične fizičko-tehničke i druge karakteristike, kao da su dobijeni preradom primarnih minerala. Recikliranje metala, kao tehničko-tehnološki proces, svakim danom dobija sve više na značaju, pre svega zbog ogromne uštede električne energije pri ovakvom načinu dobijanja metala, ali i uštede i očuvanja prirodnih - primarnih "izvora" resursa i dr. Primera radi, ušteda energije kod dobijanja recikliranog olova ide i do 6:1, a od ukupne svetske proizvodnje olova, 50-70% se dobija iz sekundarnih sirovina. U EU ovaj procenat je oko 60%, u SAD oko 70%, dok je ovaj udeo u slabo razvijenim zemljama znatno niži. U Republici Srbiji otpadni olovni akumulatori predstavljaju resurs, sa obimom od oko 80-90%, od svih reciklabilnih resursa. U Republici Srbiji u periodu 2006-2009. godine, ovaj vid recikliranja otpadnih metalnih materijala ima trend rasta, ali još uvek sa neznatnim obimom, s obzirom da se reciklira svega 150 - 200 hiljada tona metalnih otpadaka. Ako ovome dodamo da postoje i drugi reciklabilni resursi, prethodno pomenuti (građevinski otpad i dr.), koji su "nastali" i od nemetalnih materijala, onda je izvesno, da proizvodnja u postupku recikliranja pruža značajne razvojne mogućnosti i perspektivu. Posebnu priliku za povećano korišćenje reciklabilnih resursa pruža koncept zelene gradnje u zgradarstvu koji podrazumeva primenu zelenih (ekoloških) materijala u gradnji dobijenih reciklažom. Ovaj koncept podržava upravljanje otpadom nastalim prilikom rušenja objekata i ponovno korišćenje sirovina iz tog otpada kao i njegovo odlaganje.

Raspoloživi podaci ukazuju da su, kao reciklabilni resursi metala, najviše zastupljeni Fe, Al, Cu, Pb i Zn.

S obzirom na to da su reciklabilni procesi i u funkciji zaštite životne sredine, potrebno je (1) uspostaviti regulativu za plansko recikliranje resursa metala, ali i drugih resursa (nemetala, građevinskog otpada i dr, koji ranije i nisu bili predmet interesovanja) i (2) procenat obaveznog učešća u ukupno-proizvedenim količinama, npr. od oko 50-60%. Ovaj pravac i politiku recikliranja sekundarnih resursa svakako treba da podržava i permanentna kontrola aerozagađenja i vodotokova, u domenu postojećih industrijskih objekata, što se prijateljski odražava na odnos sa životnom sredinom.

U kojoj meri, i u kom procentu je u Srbiji neophodno i moguće danas "stvarati" i zatim koristiti reciklabilne resurse, zavisi pre svega od pravne regulative, od raspoloživosti primarnog i očekivanog projektovanog udela reciklabilnog resursa (po vrsti, obimu i tipu) u ukupnoj proizvodnji/potrošnji, propisanog ili očekivanog procentualnog stepena iskoristivosti u procesu recikliranja i sl. Naravno, sve ovo je usko povezano sa korišćenjem odgovarajuće - savremene tehnike (mašina) i tehnologije (realno usklađenih sa nabavnim cenama), proizvodnom i prodajnom cenom dobijenih reciklabilnih resursa, npr. skupih metala, striktnim sprovođenjem zakonske regulative, sprovođenjem široke kampanje za skupljanje otpada, a sve to uz neophodno uvođenje stimulacija i poreskih i drugih olakšica za fizička lica i privredne subjekte i sl.

1.4. Fosilna goriva

U okviru ovog poglavlja razmatraju se nafta, gas i ugalj.

1.4.1. Nafta i gas

Na teritoriji AP Vojvodine u okviru Panonskog basena otkrivena su značajna ležišta nafte i gasa. Početak eksploatacije datira od 1952. godine i do danas je proizvedeno više od 72 000 000 uslovnih tona nafte. NIS - AD Novi Sad, kao jedini nosilac proizvodnje nafte i gasa u Republici Srbiji proizvodi naftu iz oko 800 naftnih bušotina i gasa iz oko 110 bušotina. Eruptivnom metodom radi oko 15% naftnih bušotina, 70% je u dubinskom pumpanju a preostalih 15% ima sistem gas-lift metode.

A. Geografski položaj i tipovi ležišta

Proizvodnja gasa započela je 1952. godine a proizvodnja nafte 1956. godine. Na području AP Vojvodine kao glavnog nosioca proizvodnje nafte i gasa otkriveno je 222 ležišta ugljovodonika na 88 polja sa dubinom zaleganja od 300 - 3600 metara. Najveći broj otkrivenih ležišta prema veličini pridobivih rezervi, na osnovu svetske klasifikacije ležišta, pripada grupi marginalnih, dok su mala ležišta i ležišta srednje veličine najmanje zastupljena. Prema tipu zamki ili trapa, većina ležišta pripada ležištima sa kombinovanim, strukturno-stratigrafskim i stratigrafskim trapom, a samo jedan mali broj poseduje strukturnu zamku (trap). Kolektor stene ovih ležišta su različite stratigrafske pripadnosti, a litološki su najčešće predstavljene alevrolitima, peskovima, peščarima, konglomeratima, brečama, orogenim krečnjacima i ispucalim kristalastim škriljcima. S obzirom da je većina kolektor stena predstavljena sedimentima integralna poroznost se kreće u granicama od 2 - 3 %. Zasićenje vodom se kreće od 0.10-0.50 d.j, a propusnost kolektor stena od nekoliko do 2000x10-15 m2.

1.4.1.1. Indikatori održivog korišćenja resursa nafte i gasa

A. Rezerve, resursi i drugi indikatori

Geološke rezerve

Prema raspoloživim podacima iz 2009. godine ukupne geološke rezerve nafte i gasa u AP Vojvodini, iskazano u 106 t EN, sa stanjem na dan 31. decembra 2009. godine iznose 186,36, od čega bilansnim rezervama pripada 40,54 x106 t EN. (t EN=tona ekvivalentne nafte koja ima kaloričnu moć 41 660 kJ).

S obzirom na ograničeni prostor i ocenu stanja geoloških rezervi nafte i gasa, potrebno je metodološki osavremeniti istraživanja preostalog potencijalno perspektivnog prostora sa ciljem održanja date dinamike proizvodnje nafte i gasa. Da bi se to ostvarilo potrebno je primeniti najsavremenija tehnološka dostignuća i metode iz domena geofizičkih i geoloških istraživanja. Kao rezultat takvog pristupa istraživanju nameće se potreba rada na projektima koji bi obuhvatili sledeću problematiku koja će se rešavati samostalno ili u saradnji sa učešćem inostranih partnera: istraživanje i definisanje mezozoiskog kompleksa sa posebnim aspektom na rezultate istraživanja dela panonskog basena u Mađarskoj i Hrvatskoj, istraživanje nestrukturnih zamki Tercijara, istraživanje i eksploatacija na projektima visokog rizika (kao što su kolektori niske propusnosti, eksploatacija ležišta sa viskoznom naftom i dr.).

Prema navedenim pravcima NIS - AD Novi Sad je u toku 2010. godine nastavio realizaciju višegodišnjih geoloških istraživanja na celoj teritoriji Srbije, primenom adekvatnih geološko-geofizičkih i drugih metoda istraživanja, a u skladu sa novim stručnim shvatanjima ove problematike.

Bilansne rezerve

Prema dostupnim podacima bilansne rezerve nafte i gasa iznose 40,54 x106 t EN.

Da bi se ostvarilo iskorišćenje ovih bilansnih rezervi potrebno je delovati u sledećim pravcima:

1) racionalno gazdovanje na postojećim i novootkrivenim ležištima;

2) uvođenje dopunskih metoda na ležištima u eksploataciji (zavodnjavanje, utiskivanje CO2 i primena polimera);

3) primena razradnog bušenja u cilju ostvarenja većeg stepena iskorišćenja (bušenje horizontalnih i koso usmerenih bušotina).

Vanbilansne rezerve

Prema dostupnim podacima vanbilansne rezerve nafte i gasa iznose 145,82 x106 t EN (stanje 31. decembra 2009. godine). Cilj je da se vanbilansne rezerve, uvođenjem novih tehnologija i metoda eksploatacije, prevedu u bilansne rezerve:

1) da se rezerve nafte koje su zaostale u vodenim zonama i zonama kontakta nafte i vode uz savremene metode eksploatacije izeksploatišu;

2) eksploatacija visoko viskoznih nafti i ležišta sa naftom velikog viskoziteta i pokretljivim peskom;

3) eksploatacija ležišta sa kolektorima izrazito niske propusnosti.

Eksploatacione (pridobive) rezerve

Prema dostupnim podacima eksploatacione rezerve nafte i gasa iznose 20 miliona tona. Glavni nosilac proizvodnje nafte i gasa u Srbiji je područje AP Vojvodine. Stepen istraženosti i stepen eksploatacije naftnih i gasnih ležišta je visok i da bi se ostvarila data buduća dinamika proizvodnje do 2015. godine potrebno je primeniti najnovija tehnička i tehnološka dostignuća u eksploataciji nafte i gasa. U cilju ostvarenja strateškog plana i realizacije razvojnog programa, a s obzirom da postojeće rezerve nafte i gasa i proizvodni kapaciteti ne mogu da podmire neprekidno rastuće domaće potrebe, NIS - AD je utvrdio i različite oblike saradnje (koncesione) sa drugim zemljama. Tako je iz prethodnog perioda "nasleđena" saradnja sa Angolom, kojom se ostvaruje od 5% godišnje proizvodnje, čime se nadomešćuje pad proizvodnje domaćih tzv. "starih" ležišta (prema podacima iz Izveštaja o stanju rezervi i resursa mineralnih sirovina Republike Srbije na dan 31. decembra 2009. godine - Bilans); Ministarstvo rudarstva i energetike (Tabela 1.13.). Cilj takve aktivnosti je:

1) izvršiti postavljene ciljeve koje je dala kompanija i verifikovala država;

2) obezbediti naftu za domaće tržište na najekonomičniji način jer je nafta iz koncesija posle domaće nafte najjeftinija i obezbeđuje sigurnost sa stanovišta redovnog snabdevanja.

Tabela 1.13. Dinamika proizvodnje nafte i gasa iz sopstvenih izvora

Potencijalni resursi

Prema dosadašnjem stepenu istraženosti potencijalne rezerve možemo očekivati u dubljim delovima Panonskog basena (u ležištima mezozoika). Kvantifikacija rezervi ne može da se odredi sada, jer ne postoje relevantni podaci za preciznije određivanje potencijalnosti. Postoji nekoliko studija i radova o tome, ali međusobno oprečnih, tako da je u ovom trenutku teško precizirati potencijalnost, a bez rezultata geološko-geofizičkih i drugih ispitivanja, koja se realizuju prema novousvojenom geološko-naftnom modelu.

Tehnogeni izvori

Pored prirodnih izvora gasa, postoje i značajni tehnogeni izvori deponijskih gasova koji nastaju raspadanjem otpada. Procenjuje se da se sa deponija i đubrišta godišnje oslobodi 95 hiljada tona metana i 916 hiljada tona CO2. Deponijski gasovi uvećavaju ukupnu emisiju gasova Republike Srbije koji stvaraju efekat staklene bašte. Deo gasova sa deponija mogao bi se iskoristiti za lokalne grejne potrebe.

B. Sadašnje i očekivane potrebe privrede (u skladu sa Strategijom razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine i Programa za implementaciju Strategije)

U Strategiji razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine dati su podaci predviđenih potreba za naftom i gasom koje će se obezbediti iz domaćih izvora i uvoza (Tabele 1.14. i 1.15.):

Tabela 1.14. Predviđene potrebe za naftom

Tabela 1.15. Predviđene potrebe za gasom

C. Obim eksploatacije

Obim i pregled proizvodnje za period 1985-2005. godine dat je na slikama 1.19, 1.20. i 1.21.

Slika 1.19. Proizvodnja nafte u periodu 1985-2005. godine

Slika 1.20. Proizvodnja slobodnog gasa u periodu 1985-2005. godine

Slika 1.21. Proizvodnja kaptažnog gasa u periodu 1985-2005. godine

Proizvedene količine i planirana proizvodnja sa naftnih i gasnih polja koja se nalaze u AP Vojvodini (Tabela 1.16).

Tabela 1.16. Domaća proizvodnja nafte i gasa u narednom periodu

D. Obim uvoza nafte i gasa

Odnos uvoza i planiranog uvoza nafte i gasa dat je u tabeli 1.17.

Tabela 1.17. Uvoz nafte i gasa u narednom periodu

E. Obim pripreme

Naftu koja se izvlači iz ležišta, uvek prati određena količina gasa, vode i primesa. Takva sirova nafta se na naftnom polju priprema za transport u liniji u kojoj se oslobađa što veća količina pratećih supstanci. Voda koja prati proizvodnju nafte i gasa pripada ležišnim vodama. Bogata je mineralnim solima od 1 do 50 g/l, teškim metalima: kalcijum, magnezijum, natrijum, barijum, stroncijum, organskim materijalima: fenoli, naftenske kiseline, masne kiseline, zaostala nafta sa suspendovanom glinom. Ležišna voda koja se dobija pri procesu proizvodnje nafte i gasa vraća se u ležište preko bušotina za utiskivanje vode (injekcionih bušotina).

F. Obim prerade

Rafinerijska prerada nafte se odvija u Rafineriji nafte Pančevo (RNP) i Rafineriji nafte Novi Sad (Tabela 1.18.). U njima se proizvode motorna i energetska goriva, putni i industrijski bitumen, petrohemijske sirovine, specijalni benzini, rastvarači i drugi malotonažni proizvodi na bazi nafte.

Raspoloživi rafinerijski kapaciteti u potpunosti zadovoljavaju potrebe domaćeg tržišta i omogućuju preradu nafte, odnosno proizvodnju derivata za druga tržišta. Kapaciteti energetskih rafinerija u Pančevu i Novom Sadu iznose ukupno 7,3 miliona t primarne prerade godišnje, sa odgovarajućim sekundarnim kapacitetima. U rafineriji nafte Pančevo razvijena je konverziona rafinerija energetskog tipa, dok su u rafineriji Novi Sad paralelno razvijeni programi proizvodnje energenata i ulja.

Instalisani primarni kapacitet rafinerije u Pančevu je 4,8 miliona t/g sirove nafte sa procesnim i vanprocesnim postrojenjima i skladišnim objektima građenim sukcesivno u vremenskom periodu.

Instalisani primarni kapacitet rafinerije u Novom Sadu je 2 miliona t/g sirove nafte i 500.000 t/g naftenske nafte za proizvodnju ulja.

Tabela 1.18. Obim prerade nafte

Od ukupne količine gasa (domaći + uvoz) jedan deo se koristi za industriju i domaćinstva, a manji deo za proizvodnju đubriva i metanola u fabrikama za tu namenu (Tabela 1.19.).

Tabela 1.19. Obim prerade gasa

U tabeli 1.20. dat je pregled i odnos korišćenja tog gasa. U procesu prerade gasa deo se koristi za energetske potrebe, a od drugog većeg dela se dobija sirovina kao što je veštačko đubrivo i metanol.

Tabela 1.20. Raspodela prerade gasa

G. Skladištenje i odlaganje

Radni fluid (isplaka) koji se koristi u procesu bušenja se odlaže u posebne tankove i ponovo koristi na novim bušotinama. Sada je u fazi priprema za sanaciju fluida za bušenje na starim lokacijama bušotina. Sanacija se ogleda u posebnim uređajima za tehnološku pripremu i odlaganje te stare isplake u napuštena ležišta. Projekat ove pripreme je u završnoj fazi izrade.

U rafinerijama se pored prerade nafte odvija skladištenje sirovina, poluproizvoda, gotovih proizvoda hemikalija, aditiva, pretovar i namešavanje gotovih proizvoda. Objekti u kojima se ovo izvodi generalno se mogu grupisati kao: rezervoari, cevovodi, pumpne stanice, vagon punilišta, autopunilišta i pontoni.

1.4.2. Ugalj

U Republici Srbiji se nalazi 46 basena mrkih i kamenih ugljeva, i to 13 basena kamenih i 33 basena mrkih ugljeva (Nikolić i Dimitrijević, 1990). Trenutno se ugalj otkopava u 13 basena (2 kamenog uglja i 11 mrkih ugljeva) dok su pojedina ležišta iscrpljena, pojedina u fazi istraživanja, a pojedina napuštena zbog rudarskih nesreća (Rudnik Aleksinac). Podela basena i ležišta prema proizvodnoj aktivnosti data su u Tabeli 1.21.

Mrki ugljevi Srbije odlikuju se različitim stepenom karbonifikacije i kvalitetom. Razvijeni su u različitim litostratigrafskim jedinicama (od donjeg miocena do pliocena) klastičnog i terigenog sastava. Skoro svi baseni pripadaju intramontanskom jezerskom tipu. Samo ugalj Despotovačkog i verovatno Bogovinskog basena - Istočno polje, pripadaju paralskom tipu. Njihov rang definisan je (Ercegovac 1998; Ercegovac.., 2006) na osnovu srednje refleksije huminita/vitrinita (0.26-0.50 %), ukupne vlage (13.18-49.11 %) i donje toplote sagorevanja bez vlage i pepela (21.2-28.1 MJ/kg). Na osnovu navedenih parametara Ercegovac (1998) izdvaja 3 grupe mrkih ugljeva Srbije:

1) meki mrki ugljevi (ligniti);

2) mat tvrdi mrki ugljevi (mrko-ligniti);

3) polusjajni tvrdi mrki ugljevi (mrki).

Kameni ugljevi Srbije su do sedamdesetih godina XX veka igrali veliku ulogu u ekonomiji tadašnje Jugoslavije. Tokom 70-ih godina brojna ležišta i rudnici su zatvoreni i napušteni. Na prostoru Srbije poznata su brojna istražena, iscrpljena i napuštena ležišta kamenih ugljeva karbonske, jurske, kredne i neogene starosti. Trenutno se kameni ugalj otkopava samo u Ibarskom Basenu i Vrškoj Čuki. Prema stepenu karbonifikacije kameni ugljevi Srbije dele se na:

1) kamene ugljeve srednjeg ranga;

2) kamene ugljeve visokog ranga.

Najznačajniji resursi ugljeva vezani su za područja Srpsko-makedonske i Karpato-balkanske metalogenetske provincije. Najveći resursi mrkih ugljeva i to mekih mrkih ugljeva, nalaze su u Kosovskom basenu, odnosno Kolubarskom i Kostolačkom basenu.

Tabela 1.21. Podela ležišta prema proizvodnoj aktivnosti

Resursi ugljeva Republike Srbije obuhvataju brojne basene i ležišta i prema geološko-ekonomskom značaju mogu se podeliti u dve grupe:

1) resursi ugljeva primarnog geološko-ekonomskog značaja, u koje spadaju baseni i ležišta mekih mrkih ugljeva (lignita);

2) resursi ugljeva sekundarnog geološko-ekonomskog značaja, u koje spadaju baseni i ležišta tvrdih mrkih ugljeva (mat i sjajnih, odnosno mrko-lignita i mrkih) i kamenih ugljeva.

Od primarnih, sa ekonomskog aspekta značajna su tri basena koji se već duže vreme eksploatišu i ekonomski valorizuju, a koji će i u narednom periodu biti strateški važni. Basen sa najvećim resursima trenutno se ne nalazi u sastavu EPS-a. Sekundarni resursi ugljeva imaju geološki potencijal, neki od njih su u eksploataciji sa definisanim bilansnim rezervama, ali sa nejasno definisanim resursima i složenim uslovima eksploatacije, koji u velikoj meri utiču na cenu uglja. Postoji i grupa resursa ugljeva marginalnog značaja, koji nisu obuhvaćeni ovom strategijom i nisu razmatrani u ovom materijalu.

S obzirom da se veći deo rezervi tvrdih mrkih ugljeva koristi u energetske svrhe, neke od indikatora održivog korišćenja nije moguće sagledati pojedinačno, tako da će biti prikazani zajedno, kao što je to dato i u Strategiji razvoja energetike Republike Srbije do 2015.

Ukupne geološke rezerve (bilansne+vanbilansne) mrkih i kamenih ugljeva Republike Srbije sa pokrajinama na dan 31. decembar 2005. godine prema "Bilansu geoloških rezervi i resursa mineralnih sirovina Republike Srbije" iznose 20.122.303.000 tona, od čega geološke rezerve Republike Srbije bez pokrajina iznose 9.278.979.753 t.

Prema stanju rezervi od 31. decembra 2009. godine, bilansne rezerve kamenog i mrkog uglja, kategorija A+B+C1, u rudnicima sa podzemnom eksploatacijom iznose: 84.531.870 tona. U sistemima površinske eksploatacije (Kolubara i Kostolac) je 2.193.921.959 tona uglja (lignita) bilansnih rezervi, sa stanjem na dan 31. decembar 2009. godine. Količine uglja od 280.653.470 tona su iskazane na osnovu potvrda o rezervama, kojima je istekao rok važenja, a prema istom Izveštaju od 31. decembra 2009. godine na teritoriji AP Vojvodine je evidentirano 190.553.786 tona bilansnih rezervi, 303.135.958 tona uslovno-bilansnih (!?) i 612.353.068 tona potencijalnih rezervi (mrki ugalj + lignit). Prema podacima iz ovog Izveštaja (koji su nasleđeni iz prethodnih Bilansa, i neprecizni su) ukupne bilansne rezerve uglja (lignita) na Kosovu i Metohiji iznose 4.402.968 x 103 tona.

1.4.2.1. Resursi ugljeva primarnog geološko-ekonomskog značaja

Meki mrki ugljevi

A. Položaj i ekonomski tipovi ležišta

Meki mrki ugljevi (Low-Rank C; ECE-UN, 1998, 1999, 2000, ligniti - Prema Pravilniku o klasifikaciji i kategorizaciji rezervi čvrstih mineralnih sirovina i ASTM), karakterišu se stepenom refleksije huminit/vitrinit od 0,26 % Rr do 0,30% Rr. Najznačajniji resursi mekih mrkih ugljeva (lignita) Republike Srbije vezani su za basene pontske starosti (gornji miocen), koji se javljaju na prostoru Srpsko-makedonske metalogenetske provincije. Svi baseni pripadaju jezerskom intramontanskom (međuvenačnom) tipu. Najznačajniji ugljeni baseni, gornjomiocenske starosti su: Kosovski, Kostolački i Kolubarski, kao i ležište Kovin.

B. Rezerve, resursi i drugi indikatori

Za strateško sagledavanje uslova i načina održivog korišćenja mineralnih resursa Srbije definisan je potreban set od 22 indikatora, koji su navedeni u prethodnom tekstu. Jedan deo prikazanih indikatora bazira se na podacima iz Strategije razvoja energetike Republike Srbije do 2015.

Rezerve

Ukupne geološke rezerve mekih mrkih ugljeva - lignita Republike Srbije na dan 31. decembar 2009. godine prema "Bilansu geoloških rezervi i resursa mineralnih sirovina Republike Srbije" iznose 19.748.941.000 t. Geološke rezerve mekih mrkih ugljeva Republike Srbije bez pokrajina iznose 3.079.201.959 t i to 2.193.921.959 tona bilansnih i 885.280.000 t vanbilansnih rezervi. Najznačajnije rezerve ovih ugljeva u Republici Srbiji van pokrajina nalaze se u Kolubarskom i Kostolačkom basenu (kao i u ležištu Kovin, koje predstavlja prirodni nastavak Kostolačkog basena). Kolubarski basen ima za sada najveće količine istraženih rezervi. Najveće rezerve uglja nalaze su u AP Kosovo i Metohija, 15.746.600.000 tona, od čega 13.226.000.000 bilansnih i to u Kosovskom basenu i 2.520.000.000 t vanbilansnih rezervi. Geološke rezerve uglja u AP Vojvodina iznose 13.608.000 tona, od čega 9.083.000 t bilansnih i 4.525.000 t vanbilansnih rezervi.

Eksploatacione rezerve

Ukupne eksploatacione rezerve mekih mrkih ugljeva Republike Srbije bez pokrajina iznose 2.382.832.224 t (prema "Programu ostvarivanja Strategije razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine za period 2007-2012. godine").

Resursi

Procenjeni resursi mekih mrkih ugljeva Republike Srbije iznose oko tri milijarde tona. U basenima koji su van eksploatacije, resursi mekih mrkih ugljeva, nalaze se u Metohijskom basenu, ležištu Kovin (kopneni deo) i Sremu i Južnoj Bačkoj.

Kvalitet

Meki mrki ugljevi odlikuju se visokim sadržajem ukupne vlage (43,41-49,11%); sadržajem pepela na ukupnu vlagu od 17,40 do 20,53%; sadržajem ukupnog sumpora na ukupnu vlagu od 0,57% do 2,27%; donjom toplotom sagorevanja na ukupnu vlagu od 5,43 MJ/kg do 8,37 MJ/kg. Ovi ugljevi imaju slabokisele do izrazito kisele pepele, sa tačkom razlivanja od 1261°C do 1366°C. Najzastupljeniji macerali su tekstinit, ulminit, densinit i atrinit. Sadržaj liptinita i inertinita je nizak.

Sadašnje i očekivane potrebe privrede

Elektro energetski izvori u Republici Srbiji, bez AP Kosova i Metohije, imaju ukupno instalisanih 7120 MW na pragu elektrane, odnosno 3936 MW u TE na meki mrki ugalj (lignit), 2831 MW u HE i 353 MW u TE-TO na mazut i prirodni gas (prema Strategiji razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine i Programu ostvarivanja Strategije razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine za period 2007-2012. godine). Na teritoriji AP Kosova i Metohije ima ukupno instalisanih 1235 MW na pragu, koje trenutno ne rade u sastavu Elektroenergetskog sistema Srbije. Postojeći kapacitet hidroenergije iznosi 10200 GWh godišnje toplotne energije (prema Strategiji razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine). S obzirom na usporeni oporavak privrede (crna metalurgija, hemijska industrija, industrija građevinskih materijala i dr.), kao i velikog učešća zastarelih proizvodnih i energetskih tehnologija u industriji i saobraćaju, zabeležena je visoka specifična potrošnja specifične energije. Za racionalno smanjenje, danas visoke specifične potrošnje električne energije (preko 50 % u sektoru domaćinstva od ukupne potrošnje) neophodna je nova energetska politika sa instrumentima za njeno dosledno sprovođenje (Tabela 1.22.).

Shodno projekcijama energetskih potreba, koja je prikazana u Strategiji razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine ("Službeni glasnik RS", broj 44/05) planira se da do 2012. godine u pogonu bude još jedna termoelektrana ukupnog kapaciteta od oko 750 MWh, što će povećati proizvodnju mekog mrkog uglja (lignita) za oko 8 miliona tona godišnje u odnosu na 2003. godinu. Do 2012. godine planirana je bazna proizvodnja od oko 4800 GWh.

Tabela 1.22. Sadašnja i planirana proizvodnja mekog mrkog uglja (prema Strategiji razvoja energetike Republike Srbije do 2015.)

Prema Strategiji razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine, projekcije razvoja u energetskom sektoru do 2015. godine pokazuju da bi se potrošnja finalne energije mogla povećati od 7.31 mtoe u 2003. do 9,16 - 10,0 mtoe u 2015. godini, u zavisnosti od nivoa ekonomskog razvoja u zemlji.

Obim eksploatacije

Ugalj se trenutno otkopava u četiri basena. Preko 95% ukupne godišnje proizvodnje mekog mrkog uglja (lignita), koji se otkopava na površinskim kopovima Kolubarskog i Kostolačkog basena, koristi se za proizvodnju električne energije, a oko 5% godišnje proizvodnje koristi se za široku potrošnju. Tokom 2009. godine ukupno je otkopano 38,16 miliona tona, na površinskim kopovima Kolubare, Kostolca i podvodno u ležištu Kovin (prema "Programu ostvarivanja Strategije razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine za period 2007-2012. godine") (Tabela 1.23.).

Tabela 1.23. Proizvodnja mekog mrkog uglja-lignita u Republici Srbiji u periodu 1955-2008. godine

Skladištenje i odlaganje

Termoelektrane na ugalj spadaju, pored industrije nafte i naftnih derivata, u najveće zagađivače životne sredine. Tokom eksploatacije i sagorevanja uglja, kao i odlaganja produkata sagorevanja, dolazi do zagađenja zemljišta i voda potencijalno toksičnim mikroelementima i zagađenja vazduha različitim gasovima. Godišnje se prema podacima Strategije razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine odloži preko 5,5 miliona tona/godišnje pepela u neposrednoj okolini TE.

Prema "Programu ostvarivanja Strategije razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine za period 2007-2012. godine" emisija iz postrojenja EPS-a iznose: 66.900 t/godišnje čestica, 360.4400 t/godišnje SOx i 43.200 t/godišnje NOx.

U Republici Srbiji glavni stacionarni zagađivači su termoelektrane locirane u basenima Kolubare i Kostolca. Kolubarski basen (Nikola Tesla A i B i Kolubara A) sa 3.936 MW instalisane snage emituje više od 160 kt sumpor-dioksida, skoro 40 kt azotovih oksida i oko 50 kt prašine godišnje. Basen Kostolac (Termoelektrana Kostolac) sa 1.007 MW kapaciteta emituje više od 150 kt sumpor-dioksida, oko 9 kt azotovih oksida i oko 9 kt prašine. Emisije drugih zagađivača, kao što su ugljenmonoksid, isparljiva organska jedinjenja (VOC) i teški metali takođe su prisutne. Pored toga, termoelektrane produkuju 6-8 miliona tona čvrstog otpada. Emisije prašine iz ovih termoelektrana, skoro 60 kt godišnje, su ekstremno visoke (dobro opremljena elektrana sa instalisanom snagom od 1.000 MW emituje manje od 1 kt prašine godišnje).

1.4.2.2. Resursi ugljeva sekundarnog geološko-ekonomskog značaja

1.4.2.2.1. Tvrdi mrki ugljevi

A. Položaj i ekonomski tipovi ležišta

Tvrdi mrki ugljevi dele se na mat i sjajne. Mat tvrdi mrki ugljevi (Low-Rank B; mrko-ligniti; ligniti-ASTM) imaju stepen refleksije huminit/vitrinit od 0,31% Rr do 0,40% Rr, a polusjajni tvrdi mrki ugljevi (Low-Rank A; mrki), imaju stepen refleksije huminit/vitrinit koji varira od 0,41% Rr do 0,47% Rr. Resursi tvrdih mrkih ugljeva Republike Srbije vezani su za basene donjomiocenske, srednjemiocenske i panonske (gornji miocen) starosti koje se javljaju na prostoru Karpato-balkanske, Dinarske i Srpsko-makedonske metalogenetske provincije. Skoro svi baseni pripadaju intramontanskom jezerskom tipu. Samo ugalj Despotovačkog i verovatno Bogovinskog basena-Istočno polje pripadaju paralskom intramontanskom tipu. U grupu mat tvrdih mrkih ugljeva spadaju sledeći najznačajniji baseni: Krepoljinski, Lubnički, Sjenički i Sokobanjski. Najznačajniji baseni grupe polusjajnih tvrdih mrkih ugljeva su Senjsko-Resavski, odnosno Resavsko-Moravski i Bogovinski (Istočno polje) basen.

B. Rezerve, resursi i drugi indikatori

Rezerve

Ukupne geološke rezerve mat tvrdih mrkih ugljeva (mrko-lignita) Republike Srbije na dan 31. decembra 2005. godine prema "Bilansu geoloških rezervi i resursa mineralnih sirovina Republike Srbije" iznose 285.797.000 t. Geološke rezerve mat tvrdih mrkih ugljeva Republike Srbije bez pokrajina iznose 279.052.950 t, od čega 268.339.290 t bilansnih i 10.713.660 t vanbilansnih rezervi. Geološke rezerve polusjajnih tvrdih mrkih ugljeva Republike Srbije iznose 111.293.630 t i to 90.120.540 t bilansnih i 21.173.090 t vanbilansnih.

Eksploatacione rezerve

Ukupne eksploatacione rezerve mat tvrdih mrkih ugljeva (mrko-lignita) Republike Srbije na dan 31. decembra 2005. godine (prema "Programu ostvarivanja Strategije razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine za period 2007-2012. godine") iznose 63.878.890 t, dok eksploatacione rezerve polusjajnih tvrdih mrkih ugljeva (mrkih) iznose 5.478.313 t.

Resursi

Procenjeni resursi mat tvrdih mrkih ugljeva Republike Srbije iznose oko 314 miliona tona, a polusjajnih tvrdih mrkih ugljeva oko 26 miliona tona.

Kvalitet

Mat tvrdi mrki ugljevi (mrko-ligniti) imaju sadržaj ukupne vlage od 17,05% do 37,59%; sadržaj pepela na ukupnu vlagu od 12,87% do 25,74%; sadržaj ukupnog sumpora na ukupnu vlagu od 1,35% do 3,10%; donju toplotu sagorevanja na ukupnu vlagu od 10,51 MJ/kg do 16,97 MJ/kg. Ugljevi ovog ranga imaju slabo bazne do kisele pepele, a tačka razlivanja im varira od 1246°C do 1318°C. Polusjajni tvrdi mrki ugljevi karakterišu se sadržajem ukupne vlage od 13,18% do 27,55%; sadržajem pepela na ukupnu vlagu od 12,54% do 22,53%; sadržajem ukupnog sumpora na ukupnu vlagu od 1,13% do 5,67%; donjom toplotom sagorevanja na ukupnu vlagu od 13,35 MJ/kg do 19,45 MJ/kg. Ugljevi ove grupe imaju slabokisele pepele. Tačka razlivanja tvrdih mrkih ugljeva varira od 1220°C do 1393°C.

Sadašnje i očekivane potrebe privrede

Trenutna proizvodnja tvrdih mrkih ugljeva u najvećoj meri zadovoljava potrebe privrede, uz uvoz kvalitetnih mrkih ugljeva. Do 2015. godine planirano je da se proizvodnja tvrdih mrkih ugljeva sa 551.942 t poveća na 1.500.000 t, zbog očekivanog rasta privrede i porasta potrošnje energije (Tabela 1.24.).

Tabela 1.24. Sadašnja i planirana proizvodnja uglja (prema Strategiji razvoja energetike Republike Srbije do 2015.)

Obim eksploatacije

Tvrdi mrki ugljevi se trenutno otkopavaju u šest basena. Eksploatacija u svim basenima je podzemna i odvija se u sklopu JP PEU. Tokom 2005. godine ukupno je proizvedeno 272.845 t mat i 212.701 t polusjajnog tvrdog mrkog uglja. Za potrebe sagorevanja u TE Morava isporučeno je 43.494 t mat i 63.017 polusjajnog tvrdog mrkog uglja, dok je za ostale potrebe (industrija, široka potrošnja, trgovine i toplane) isporučeno 195.913 t mat i 133.731 t polusjajnog tvrdog mrkog uglja (Tabela 1.25.).

Tabela 1.25. Proizvodnja tvrdih mrkih ugljeva Srbije u periodu 1955-2000 godine

Skladištenje i odlaganje

Podaci koji su dati u poglavlju 2.3.2.2.1. odnose se na sve termoelektrane i toplane u Republici Srbiji, uključujući i TE Morava koja koristi i tvrde mrke ugljeve.

1.4.2.2.1 Kameni ugljevi

A. Položaj i ekonomski tipovi ležišta

Na prostoru Republike Srbije poznata su brojna istražena, iscrpljena i napuštena ležišta kamenih ugljeva karbonske, jurske, kredne i neogene starosti. Trenutno se ugalj otkopava samo u Ibarskom Basenu i Vrškoj Čuki. Ležišta kamenih ugljeva nemaju veću perspektivu. Svi baseni pripadaju jezerskom intramontanskom tipu.

B. Rezerve, resursi i drugi indikatori

Rezerve

Ukupne geološke rezerve kamenih ugljeva Republike Srbije na dan 31. decembra 2009. godine prema "Bilansu - Izveštaju o rezervama i resursima mineralnih sirovina Republike Srbije" iznose 20,95 x106 t, od čega 8,21x106 t bilansnih i 12,74 x 106 t vanbilansnih rezervi.

Eksploatacione rezerve kamenih ugljeva Republike Srbije na dan 31. decembra 2005. godine (prema "Programu ostvarivanja Strategije razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine za period 2007-2012. godine") iznose 1.984.703 t.

Resursi

Procenjeni i prognozni resursi kamenih ugljeva Republike Srbije iznose oko 52,00 x106 t.

Kvalitet

Kameni ugljevi srednjeg ranga, sa stepenom refleksije vitrinita 0,51-2,20 % Rr, imaju sadržaj vlage ispod 10 %, sadržaj isparljivih materija bez vlage i pepela ispod 42 %, i donju toplotu sagorevanja bez vlage i pepela od 26 MJ/kg do 35 MJ/kg. Kameni ugljevi visokog ranga, antraciti, sa srednjim stepenom refleksije vitrinita preko 2,20 % Rr, imaju sadržaj vlage ispod 5 %, sadržaj isparljivih materija ispod 10 %, i donju toplotu sagorevanja preko 35 MJ/kg.

Sadašnje i očekivane potrebe privrede

Trenutne potrebe Srbije za kamenim ugljem su znatno veće od postojeće proizvodnje i podmiruju se iz uvoza. Mada su potrebe privrede za kamenim ugljevima znatno veće od proizvodnje, "Programom ostvarivanja Strategije razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine za period 2007-2012. godine" planirano je zatvaranje i poslednja dva basena kamenih ugljeva - Ibarskih i Vrške Čuke do 2012. godine.

S obzirom na kvalitativna svojstva ovih kamenih ugljeva, neophodno je razmotriti i njihovu drugačiju upotrebu pre zatvaranja, pogotovu preostalih rezervi u rudniku Vrška Čuka, s obzirom da se isti mogu koristiti i kao abrazivi, poluprovodnici, ugljenična vlakna, aktivni ugalj za prečišćavanje vode, punila u gumarskoj industriji i sl. U tom smislu trebalo bi adekvatnim metodama tretirati i aktuelna jalovišta, naknadnim separisanjem i primenom novih tehnologija, kojima bi se postigli značajni ekonomski efekti iz proizvodnje i primene ove (uslovno) "tehnogene sirovine", npr. sirovina za proizvodnju Si-karbida. Time bi se značajno rekultivisao i sadašnji jalovištem zauzeti prostor.

Obim eksploatacije

Kameni ugljevi trenutno se otkopavaju u dva basena. Eksploatacija u ovim basenima je podzemna i odvija se u sklopu Javnog preduzeća - PEU "Rembas" Resavica - u restruktuiranju. Tokom 2008. godine ukupno je proizvedeno 66.396 t kamenog uglja. Za potrebe sagorevanja u TE Morava isporučeno je 47.879 t, a za ostale potrebe isporučeno je 15.744 t uglja.

1.4.2.3. Obezbeđenost resursa i rezervi uglja

Republika Srbija raspolaže i potpuno je obezbeđena značajnijim bilansnim rezervama mekog mrkog uglja-lignita kao sirovine za proizvodnju električne energije, tako da će se podmirenje potreba postojećih TE u narednom desetogodišnjem, kao i dvadesetpetogodišnjem periodu vršiti postojećim rezervama. U skladu sa raspoloživim kapacitetima uglja, njegova obezbeđenost data je u Tabeli 1.26.

Tabela 1.26. Obezbeđenost Republike Srbije ugljevima za period 10 i 25 godina

Bilansne rezerve mekih mrkih ugljeva (lignita) su dovoljne za proizvodnju električne energije sa kapacitetom u 2005. godini (34,57 miliona tona godišnje) za oko 89 godina, dok sa povećanim kapacitetom od 43,74 miliona tona godišnje za oko 70 godina. Proizvodnja rovnog uglja data je na slici 1.24. U procenu nisu ušle rezerve uglja koje se nalaze u Kosovskom basenu. Što se tiče tvrdih mrkih ugljeva na nivou sadašnje, kao i sa povećanjem proizvodnje, obezbeđenost rezervi je za preko 200 godina. Republika Srbija ne raspolaže rezervama kamenih ugljeva u dovoljnim količinama za sopstvene potrebe.

Slika 1.22. Dijagram proizvodnje - isporuke rovnog uglja TE-ma u Srbiji u periodu 2001-2009. (x103 t); prema podacima MISKO MMX

U skladu sa svojim petrografskim, fizičko-hemijskim i drugim svojstvima, a kao posledica različitih procesa - raspadanje uglja, zagrevanje i oksidacija, ne retko dolazi do opasnog procesa samozapaljivanja. Ako se tome dodaju i gasne komponente u ležištima uglja (metan, azot, ugljen dioksid i dr.) ili ugljena prašina, onda je izuzetno važno da se kod rudarskih eksploatacionih radova strogo vodi računa (u skladu sa propisima) o maksimalno dozvoljenim koncentracijama ovih gasova, na radilištima ili u izlaznoj vazdušnoj struji u rudnicima sa metanskim režimom (npr. u Sokobanjskom ugljonosnom basenu, Ibarskim rudnicima, Senjskom rudniku, Bogovini, Vrškoj Čuki, Lubnici, Jasenocu-Krepoljin i na pojedinim delovima površinskih kopova Kolubare, u postrojenjima za separaciju i dr.

Naravno, neophodno je utvrditi uticaj pojedinih ugljeva na "doprinos" efektima staklene bašte.

U toku sprovođenja površinske eksploatacije uglja, u cilju zaštite, potrebno je primeniti i savremene vodonepropusne ekrane duž stacionarnih kosina kopova, umesto hidrogeoloških bunara za dubinsko odvodnjavanje.

Posebnu pažnju potrebno je obratiti na korišćenje mineralnih sirovina, u povlati ugljenih slojeva, koje se tretiraju kao (rudarska) jalovina (dijatomejska zemlja, kvarcni šljunak i pesak i dr.), čime bi se uticalo i na ukupan obim sadašnje eksploatacije ovih sirovina iz vodotokova.

1.4.3. Resursi uljnih glinaca

Uljni glinci spadaju u grupu sapropelnih tvorevina sa visokim sadržajem vodonika (i do 11,0 %). Nastaju u specifičnim uslovima sedimentacije i akumulacije organske supstance. Organski deo uljnih glinaca pretežno je izgrađen od biomase nižih biljaka (alge i bakterije) a ređe od ostataka viših kopnenih biljaka (spore, polen, kutikule, tkiva i karbonificiran i fuzeniziran biljni detritus). Maseni procenat organske supstance u uljnim glincima najčešće iznosi 14-20%. Stepen konverzije organske supstance je različit i u prvom redu zavisi od dominantnog tipa kerogena i mineralnih materija.

Položaj i debljinu slojeva uljnih glinaca u sedimentnom basenu određuju različiti fizičko-geografski uslovi sredine. Karakteristični tipovi pojavljivanja uljnih glinaca su: slojeviti, sočivasti, sinklinalni, kalderni i dr.

Slojeviti tip pojavljivanja uljnih glinaca je veoma rasprostranjen i karakteriše se horizontalnim slojevima ujednačene debljine ili grupom slojeva sa proslojcima jalovine. Stvarani su u mirnoj depozicionoj sredini i mogu biti izmenjeni naknadnim tektonskim poremećajima. Ovakva ležišta se odlikuju relativno malim padnim uglom i značajnim horizontalnim rasprostranjenjem.

Sinklinalni tip pojavljivanja je znatno ređi i njegovo stvaranje je tesno povezano sa određenim tektonskim strukturama koje su prethodile sedimentaciji i akumulaciji organske supstance; one su mogle nastajati sinhrono sa stvaranjem uljnih glinaca. Padni ugao se menja od 10-40°. Ovaj tip može imati i više slojeva, kao i veće rasprostranjenje u pojedinim tektonskim jedinicama, zavisno od veličine ovakvih struktura.

Sočivasti tip pojavljivanja uljnih glinaca karakterističan je za rečne delte, lagune, jezera i depresije sa promenljivim režimom akumulacije organske i mineralne supstance. Dimenzije sočiva su različite, kako po horizontali, tako i po debljini. Osnovna karakteristika ovakvih pojava je nestalnost u debljini, sastavu i kvalitetu.

Kalderni tip uljnih glinaca je vezan za više depresija koje su međusobno povezane. Karakteriše se znatnim facijalnim promenama, jer se morski sedimenti najčešće smenjuju sa jezerskim, a ovi sa rečnim.

Geosinklinalni tip ležišta uljnih glinaca, karakterističan je za geosinklinalne prostore, a odlikuju se velikim rasprostranjenjem formacija uljnih glinaca i njihovom znatnom debljinom. Uljni glinci se javljaju u vidu slojeva i ređe sočiva, i to u okviru više horizonata. Humusno-sapropelnii sapropelnohumusni tip mogu da imaju sadržaj ulja i do 20%.

Platformni tip ležišta uljnih glinaca nastao je najčešće u plitkovodnim basenima na starim platformama. Ležišta uljnih glinaca na platformama karakterišu se većim brojem slojeva promenljive debljine, koji leže horizontalno ili pod blagim uglom. Nalaze se na dubini od nekoliko desetina metara do 1,0-1,5 km, pa i više. Uljni glinci ovog tipa sadrže u proseku visok sadržaj ulja (20-30%).

Republika Srbija raspolaže velikim brojem relativno bogatih ležišta uljnih glinaca različitog stepena istraženosti. Ležišta se nalaze u okviru Senonsgof tektonskog rova istočne Srbije i u malim retcijarnim basenima. Značajniji resursi uljnih glinaca nalaze se u Južnomoravskom, Niškom, Zaječarskom, Kraljevačkom i Podrinjsko-kolubarskom regionu. Značajnija ležišta nalaze se u Južnomoravskom basenu (Aleksinac, Boban i Prugovac), Babušničom (Raljin) i svrljiškom delu senonskog tektonskog rova (Miranovac, Orlja, Manojlica i Okolište).

Uljni glinci pripadaju sapropelnom tipu (Aleksinac, Mionica i Petnica) i sapropelno-ugljevitom tipu (Babušnički i Vranjski basen i Senonski rov).

Ispitivanja kvaliteta su pokazala da se, sem za dobijanje sintetičke nafte, uljni glinci slabijeg kvaliteta mogu koristiti kao alternativno-dopunsko gorivo i kao sirovina u industriji cementa i opekarskoj industriji, i kao filter-punila u asfaltnim mešavinama.

Ukupni resursi uljnih glinaca Republike Srbije prema Ercegovcu i dr. (2003) iznose 4.912 miliona tona, a ulja 408,4 miliona tona. Sva istraživana ležišta nalaze se van eksploatacije, a danas se u tom pravcu odvijaju određene aktivnosti, radi eventualne valorizacije istih, primenom savremenih i novih tehnoloških postupaka.

Uporedo sa tim je neophodno izvršiti i ponovnu geološko-ekonomsku verifikaciju bilansnih rezervi, pre svega u aleksinačkom basenu, koji je za primenu nove tehnologije i najpodesniji i najaktuelniji.

1.4.4. Procena uticaja na životnu sredinu vezanih za eksploataciju fosilnih goriva

Eksploatacija resursa fosilnih goriva ima značajan uticaj na životnu sredinu i zdravlje ljudi. Uticaji na životnu sredinu od prerade i sagorevanja fosilnih goriva su prikazani u poglavlju u kome se razmatraju obnovljivi energo resursi.

Najznačajniji uticaji na životnu sredinu vezani za eksploataciju nafte i gasa su povezani sa radovima na bušenju (generisanje isplake), skladištenju i transportu sirove nafte. Za sada pitanje isplake (bentonitske) nije regulisano ni jednim postojećim pravnim aktom, već se tretira u okviru otpadnih materija.

Eksploatacija otvorenih kopova lignita ima masovne razmere. Otvoreni kopovi Kolubare i Kostolca, ili kopovi Sibovac, Dobro Selo i Belaćevac (na Kosovu i Metohiji) su doveli do značajne degradacije predela, gubitka poljoprivrednog zemljišta, poremećaja režima podzemnih voda (naročito sniženja nivoa podzemnih voda), emisija buke, emisija prašine i uticaja na floru, faunu i zdravlje ljudi u okviru radne snage i lokalne populacije.

1.4.4.1. Nafta i gas

Poslednju fazu u cilju privođenja proizvodnji nekog naftno-gasnog polja predstavlja izgradnja nadzemnih instalacija i postrojenja za proizvodnju. Ova postrojenja se sastoje od sistema za sabiranje nafte i gasa i sabirne stanice, odnosno i od instalacija za otpremu. S obzirom na konstantne rizike od različitih havarijskih iznenađenja, u okviru ovih "stanica" primenjuje se strogi režim propisane zaštite.

Zagađenje vode

Dominantno mesto po količini u procesu istraživanja i proizvodnji nafte i gasa zauzima ležišna voda, kao otpad koji se pojavljuje kao redovni pratilac u toku proizvodnje i prerade nafte i gasa. Na osnovu npr. podataka iz 2004. godine proizvodnjom nafte i gasa proizvedeno je i 1. 473.000 m3 ležišne vode. Ležišna voda se kao otpad trajno zbrinjava tako što se preko 55 utisnih bušotina vraća u ležišta odakle je potekla.

U rafinerijama se voda koristi u procesu proizvodnje pare, za rashladne sisteme, protivpožarni sistem itd. Voda se obezbeđuje iz rečnih vodozahvata, i prerađuje na postrojenjima za hemijski tretman sirove vode. Sva otpadna atmosferska voda u rafineriji Pančevo prolazi kroz primarni tretman obrade i kao takva se ispušta u recipijent, dok se zauljena voda nakon primarne obrade transportuje na sekundarnu obradu u postrojenje za hemijsku i biološku obradu u HIP Petrohemiju, i ispušta se u recipijent.

Koncentracija ugljovodonika u pogođenim vodonosnim slojevima

Prilikom istraživanja i bušenja bušotina na naftu i gas bušotine se zacevljuju čeličnim cevima da bi se obezbedila tehnička sigurnost bušotine i sprečila komunikacija između nabušenih slojeva. Na taj način obezbeđuje se da ne dođe do kontaminacije vodonosnog sloja sa slojem koji je zasićen naftom ili ugljovodonicima.

Koncentracija ugljovodonika u pogođenim bazenima površinske vode

Zaštita podzemnih voda vrši se korektnim tehničkim opremanjem bušotine. Kada je reč o eksploataciji nafte i gasa gde se podrazumevaju bušotine i sabirni sistemi, može doći do ekscesne situacije i do zagađenja površinskih voda. U predhodnih pedeset godina proizvodnje nafte i gasa u AP Vojvodini bilo je sporadičnih situacija zagađenja, koje nisu imale veliki uticaj na životnu sredinu.

Upravljanje otpadom

Otpadna isplaka sa nabušenim materijalom, koja se kao otpad pojavljuje u procesu bušenja bušotina nafte i gasa, trenutno se zbrinjava na privremen način, a u toku je priprema tehničke dokumentacije da se ovaj otpad u skladu sa principima upravljanja otpadom, trajno zbrinjava injektiranjem preko utisnih bušotina u duboke geološke formacije. Procenjene količine do sada odbačene, odnosno privremeno odložene otpadne isplake iznose oko 600000 m3 sa prognozom da će se na godišnjem nivou u budućnosti odbacivati još 7000 m3 dodatnih količina. Rafinerije su generatori otpada. Otpad potiče iz tehnološkog procesa proizvodnje, kao i drugih delatnosti koje se obavljaju u okviru preduzeća. U rafineriji Pančevo deo otpadnih materija, kako sekundarnih sirovina tako i opasnog otpada privremeno se skladišti u boksevima koji su klasifikovani po vrsti otpadne materije koja se skladišti. U posebnom boksu uskladišten je opasan otpad, koji je razvrstan i obeležen. Otpadni mulj naftnog porekla koji potiče iz API separatora, rezervoara i cevovoda, deponuje se u dva taložnika (stari i novi taložnik) u rafineriji, i kontinualno se obrađuje do inertnog stanja metodom solidifikacije od strane ovlašćene organizacije.

Sistem baklji u rafineriji namenjen je da u normalnim uslovima rada postrojenja obezbeđuje održavanje radnih pritisaka u procesnoj opremi ispuštanjem ugljovodoničnih gasova preko regulacionih ventila, dok u ekcesnim uslovima ima ulogu zaštite posuda i kolona od previsokog pritiska preko sigurnosnih ventila i bezbedno uklanjanje ugljovodoničnih gasova. Takođe sistem baklji služi i za povremeno dreniranje procesne opreme radi sanacije opreme pod pritiskom i delimične ili potpune obustave postrojenja. Sav gas koji dođe na ovo postrojenje spaljuje se na baklji. Posle puštanja u rad postrojenja za rekuperaciju gasova sa baklje sav gas koji dolazi se komprimuje i ispira, i tako prečišćen vraća u loživi sistem, pri čemu je postignuto da se na baklji spaljuje minimalna količina gasa. Otpadni tokovi iz sistema baklje su produkti sagorevanja i to CO, SOx, NOx, nesagoreli ugljovodonici i čvrste čestice.

Ukupna količina otpada koji se stvara i odlaže (naročito isplake)

Godišnje se za bušenje koristi oko 7000 m3 isplake, koja se takođe privremeno odlaže na privremenim odlagalištima.

Godišnja količina otpada koji se stvara i odlaže (naročito isplake)

Postojećom regulativom nije u potpunosti rešeno pitanje isplake nepohodne za proces istražnog bušenja, pogotovu kod geoloških istraživanja - istražnim bušenjem, npr. i čvrstih mineralnih sirovina, što se mora uzeti u obzir pri karaktarizaciji iste, kao otpadne materije.

Gubitak poljoprivrednog zemljišta/zemljišta pod šumama

Istraživanja i proizvodnja nafte i gasa se najvećim delom odvijaju u AP Vojvodini koja je ravničarski kraj sa poljoprivrednim zemljištem tako da se u fazi istraživanja i ispitivanja bušotina koristi i zauzima do oko tri hektara poljoprivrednog zemljišta. Kada je istražna bušotina negativna, ona se likvidira a zemljište privodi kulturi. U slučaju pozitivne bušotine, zauzima se površina od min. 10 m x 10 m za bušotinu.

Pošto se istraživanja izvode u AP Vojvodini, gde šume ne zauzimaju značajan prostor, nema ugrožavanja šuma u fazi istraživanja i eksploataciji. Kada je reč o kanalima i vodotokovima kojima AP Vojvodina obiluje, lokacije za bušotine i sabirne sisteme se izmeštaju da ne bi došlo do ugrožavanja i zagađenja istih.

Uticaj na zaštićena područja i vrste

Istraživanja na naftu i gas vršena su u delu Deliblatske peščare koja spada u zaštićeno područije. Na tom delu vršena je eksploatacija gasa na gasnom polju Tilva. Polje je pri kraju eksploatacije. Povremeno proizvode još dve bušotine a ostale su konzervirane.

U zaštiti strogo zaštićenih i zaštićenih vrsta veliki problem predstavljaju isplačne jame u okolini naftnih bušotina. U najvećem broju slučajeva, radovi na izgradnji i eksploataciji novih bušotina započinju pre izvršene sanacije terena (mesto za privremeno odlaganje isplake, odlaganje čvrstog otpada), nakon završetka eksploatacije postojećih. Rasuta isplaka zadržava se u depresijama na okolnim njivama i predstavlja opasnost za ljude i životinje (divlje vrste najčešće stradaju na ovakvim mestima). Najviše je ugroženo stanje kvaliteta okolnog zemljišta i podzemnih voda, čime je direktno kontaminirana postojeća vegetacija. Primer: Gasno-kondenzno ležište "Melenci Duboko", smešteno u blizini Banje Rusanda.

1.4.4.2. Lignit i antracit

Eksploatacija uglja odvija se površinskim načinom eksploatacije, u dva rudarska basena Kolubara i Kostolac, a podzemnim načinom u rudnicima JP PEU-Resavica. Rudaski basen Kolubara i Kostolac zauzimaju preko 10.000 ha na aktivnim površinskim kopovima (PK Polje B, Polje D, PK Tamnava - istočno i zapadno polje, u kolubarskom basenu, kao i PK Klenovik, PK Ćirikovac i PK Drmno u kostolačkom basenu).

Zagađenje vazduha

Emisije iz postrojenja JP Elektroprivreda Srbije iznose: 18.369 t/godišnje praškastih materija, 326.020 t/godišnje SOx i 43.106 t/godišnje NOx. Glavni stacionarni zagađivači su termoelektrane locirane u basenima Kolubare i Kostolca. Kolubarski basen (Termoelektrane Nikola Tesla A i B, Kolubara A i Morava) sa 3.270,5 MW instalisane snage emituje oko 200 kt sumpor dioksida, oko 35 kt oksida azota i oko 14 kt praškastih materija godišnje. Basen Kostolac (Termoelektrana Kostolac A i B) sa 1.010 MW kapaciteta emituje više od 112 kt sumpor dioksida, oko 9 kt oksida azota i oko 5 kt praškastih materija. Emisije drugih zagađujućih materija, kao što su ugljen monoksid, isparljiva organska jedinjenja (VOC) i teški metali takođe su prisutne. Pored toga, termoelektrane produkuju 6-8 miliona tona čvrstog otpada. Emisije praškastih materija iz ovih termoelektrana, skoro 60 kt godišnje, su ekstremno visoke (dobro opremljena elektrana sa instalisanom snagom od 1.000 MW emituje manje od 1 kt praškastih materija godišnje).

Sledeći