Prethodni

2. OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

2.1. Postojeće stanje i potencijali obnovljivih izvora energije

Tehnički iskoristiv energetski potencijal obnovljivih izvora energije u Republici Srbiji veoma je značajan i procenjen je na preko 4,3 miliona toe (Mtoe) godišnje (1 toe = 41.868 GJ = 11.63 MWh) - od čega se oko 2,7 miliona toe godišnje nalazi u iskorišćenju biomase, 0,6 miliona toe godišnje u neiskorišćenom hidropotencijalu, 0,2 miliona toe godišnje u postojećim geotermalnim izvorima, 0,2 miliona toe godišnje u energiji vetra i 0,6 miliona toe godišnje u iskorišćenju sunčevog zračenja. Ovaj potencijal dosad je vrlo malo korišćen. (Izvor: Vlada Republike Srbije, Program ostvarivanja Strategije razvoja energetike Republike Srbije 2007-2015. godine; Nacionalni program zaštite životne sredine (2010-2020.), World Bank (2007): Serbia: Analysis of Policies to Increase Renewable Energy)

Učešće pojedinih obnovljivih izvora energije u procenjenom tehničkom potencijalu iznosi:

1) oko 2,7 Mtoe godišnje (tj. oko 63% ukupnog potencijala) nalazi se u iskorišćenju biomase, od čega oko 1,0 Mtoe čini potencijal drvne biomase (seča drveta i otpaci drvne mase pri njenoj primarnoj i/ili industrijskoj preradi), a više od 1,7 Mtoe čini poljoprivredna biomasa (ostaci poljoprivrednih i ratarskih kultura, uključujući i tečni stajnjak); Pored toga, postoji određeni potencijal za proizvodnju tečnih biogoriva (biodizel i etanol). Potencijal semena od uljane repice je procenjen na oko 350 hiljada hektara. (Prema Međunarodnoj agenciji za energetiku podaci su malo drugačiji: "The technical potential for agricultural waste and wood-based products is 2.4Mtoe and the economic potential is 1.4Mtoe. Geothermal is another resource with a development potential of 800MW". IEA, Energy in the Western Balkans, 2008. Takođe, treba imati u vidu da se radi o proceni zasnovanoj na sadašnjim prinosima koji su veoma niski, kao i da bi izmene sadašnje relativno loše strukture šuma mogle da dovedu do dodatnog potencijala, odnosno da je moguće da je potencijal veći od ovde predviđenog. Kao što se navodi u Akcionom planu za biomasu Republike Srbije (APB), postoje brojne studije i projekti o utvrđivanju potencijala i mogućnosti za korišćenje biomase u Republici Srbiji, koje su realizovali srpski univerziteti i instituti, uz međunarodnu pomoć. Dobijeni rezultati se zasnivaju na raspoloživim podacima, koji nisu prikupljeni u skladu sa međunarodnom statističkom metodologijom za energetske resurse biomase (ERB), i oni su usvojeni kao zvanični. Zbog toga komunalni otpad nije uključen u procenu ERB. Za detaljnu procenu videti APB.);

2) ukupni tehnički iskoristiv potencijal sunčeve energije procenjen je na oko 0.64 Mtoe godišnje (oko 14% ukupnog potencijala, uz pretpostavku da svaka stambena jedinica ugradi 4 m2). Procenjeni potencijal sunčeve energije u Republici Srbiji je za oko 30% veći od EU proseka jer: srednji godišnji broj sunčanih sati u Republici Srbiji iznosi oko 2000 sati, srednja godišnja energija po jedinici površine (globalna sunčeva iradijacija na horizontalnu površinu) iznosi 1387 kWh/m2 (ukupna godišnja energija za celu teritoriju Srbije je 1,22 x 105 TWh), a prosečne dnevne količine energije kreću se u rasponu: 3,4 kWh/m2 na severozapadu Srbije do 4,2 kWh/m2 na jugoistoku. Potencijal sunčeve energije procenjen je kao značajan. Međutim, s obzirom na visoku cenu fotonaponskih ćelija kojima bi se ova energija mogla koristiti za proizvodnju električne energije, u narednom periodu naglasak u korišćenju sunčeve, kao i geotermalne energije, treba da bude na toplotnoj konverziji;

3) oko 0,4 Mtoe godišnje (oko 14% ukupnog potencijala) nalazi se u malim vodotocima na kojima se mogu graditi male hidroelektrane (MHE). Procene su zasnovane na Katastru malih hidroelektrana iz 1987. godine kojim je opisano 856 lokacija za izgradnju MHE, snage od 90 kW do 8,5 MW, ukupne snage 449 MW i 1590 GWh pri čemu oko 90% lokacija poseduje tehnički potencijal snage ispod 1 MW; Pored toga u AP Vojvodini postoji i dodatni potencijal za izgradnju 11 malih hidroelektrana unutar sistema Dunav-Tisa-Dunav sa ukupnim instalisanim kapacitetom od 10.4 MW i ukupnom proizvodnjom od 48 GWh;

4) oko 0,2 Mtoe godišnje (tj. oko 5% ukupnog potencijala) nalazi se u postojećim geotermalnim izvorima u Republici Srbiji, koji su locirani na teritoriji AP Vojvodine, Posavine, Mačve, Podunavlja i šireg područja centralne Srbije, kao i u postojećim banjama. Nesistematičnost u istražnim i pripremnim radovima za korišćenje geotermalnih izvora i, do skoro, odsustvo podsticaja za organizovano korišćenje ovog izvora energije su osnovni razlozi simboličnog iskorišćenja energije tople vode iz stotinak postojećih bušotina, relativno niske temperature (retko preko 60°C), toplotne snage ispod 160 MJ/s, iako dosadašnja istraživanja ukazuju da je stvarni potencijal geotermalnih izvora bar pet puta veći od ostvarenog;

5) tehnički iskoristiv potencijal energije vetra procenjen je na oko 0.19 Mtoe godišnje (oko 5% ukupnog potencijala, što je skromna pretpostavka jer se efikasnost iskorišćenja u EU kreće oko 10%) pri čemu se maksimalne vrednosti energije mogu očekivati u regionu vetra Košava i nekim planinskim oblastima (pretežno istočni deo Srbije). Procena potencijala energije vetra zasnovana je na dugogodišnjim vremenskim serijama podataka postojećih meteoroloških stanica koje vrše merenja na visini od 10 m, i proračunima snage i energije na 50 m i 100 m visine. U Republici Srbiji postoje pogodne lokacije za izgradnju vetroelektrana, na kojima bi se u perspektivi moglo instalirati oko 1,300 MW proizvodnih kapaciteta i godišnje proizvesti oko 2300 GWh električne energije. (Izvor: Ministarstvo zaštite životne sredine i prostornog planiranja Republike Srbije i UNDP, "Uputstvo za procenu uticaja vetroelektrana na životnu sredinu", jun 2010.).

2.2. Sadašnja proizvodnja i potrošnja energije

U periodu 2002-2009. godine proizvodnja primarne energije je u konstantnom porastu. Proizvodnja primarne energije u 2009. godini iznosila je 9,70 miliona tona ekvivalentne nafte, što je za 3% više nego 2008. godine.

U periodu 2002-2008. godine uvozna zavisnost raste sa 36,7% na 40%, dok se u 2009. godini beleži pad i uvozna zavisnost iznosi 33,3%. Smanjenje uvozne zavisnosti u 2009. godini je posledica energetske krize, zbog čega je došlo do značajnog smanjenja isporuke prirodnog gasa potrošačima u januaru 2009. godine.

Period od 2002. godine karakteriše povećanje potrošnje ukupne primarne energije (ukupna primarna energija je zbir proizvedene i uvezene energije), kao i dominacija učešća fosilnih goriva (nafta, ugalj, gas) u potrošnji. Potrošnja primarne energije u 2009. godini je iznosila 14,86 miliona tona ekvivalentne nafte, što je za 5% manje nego 2008. godine.

Iako obnovljivi izvori energije u strukturi potrošnje energije učestvuju sa samo 7%, sa stanovišta životne sredine i energetske sigurnosti ohrabruje što se konstantno povećava njihovo učešće.

Potrošnja finalne energije (energija koju koriste krajnji potrošači) je u 2009. godini iznosila 7,74 miliona tona ekvivalentne nafte, što je smanjenje u odnosu na 2008. godinu za oko 8%. Najveći pad ostvaren je u sektoru saobraćaja 19%, dok je u industriji pad 6%, a u sektoru domaćinstva, poljoprivrede, javne i komercijalne delatnosti iznosi oko 1%. (Izvor podataka: "Izveštaj o stanju životne sredine za 2009. godinu", Agencija za zaštitu životne sredine).

2.3. Uticaj proizvodnje i potrošnje energije na životnu sredinu

Proizvodnja energije u Republici Srbiji, prvenstveno korišćenjem fosilnih goriva (posebno lignita, koji se najviše koristi za proizvodnju električne energije), u sklopu sa niskom energetskom efikasnošću, nepostojanjem sistema gazdovanja energijom na lokalnom nivou i drugim vidovima lošeg upravljanja zaštitom životne sredine, značajno doprinosi zagađenju životne sredine, što je detaljno obrazloženo u Nacionalnom programu zaštite životne sredine, koji je Vlada donela za period 2010-2020. godine, a na osnovu Zakona o zaštiti životne sredine. Sumarno izneto, radi se o sledećim uticajima na životnu sredinu:

1) zagađenje vazduha praškastim materijama, SO2, NOx i CO2 iz energetskog sektora;

2) doprinos efektu staklene bašte emisijama CO2;

3) zagađenje vazduha i voda koje potiče od deponija pepela;

4) rizik od udesa sa deponija pepela;

5) sušenje vegetacije uzrokovano kiselim kišama;

6) zagađenje površinskih i podzemnih voda i zemljišta ugljovodonicima iz rafinerija nafte;

7) povećanje temperature vode u recipijentima usled direktnog upuštanja rashladne vode iz postrojenja termoelektrana;

8) taloženje sedimenta duž akumulacije zbog smanjene brzine tečenja;

9) degradacija zemljišta u blizini termoelektrana uzrokovana nanosima letećeg pepela i teškim metalima;

10) degradacija kvaliteta voda i sedimentnih materija i promene ekosistema u velikim akumulacijama.

Negativan uticaj sektora energetike na životnu sredinu a pre svega kvalitet vazduha i klimatske promene (usled emisija ugljendioksida, sumpordioksida i prašine), delom se može nadoknaditi korišćenjem obnovljivih izvora energije, a najvećim delom primenom mera zaštite životne sredine u postrojenjima za proizvodnju energije. Posebnu podršku treba obezbediti za sprovođenje mera koje za cilj imaju povećanje energetske efikasnosti. Uticaji na biodiverzitet se delom ispoljavaju preko zagađenja i klimatskih promena, delom neusklađenošću razvoja korišćenja obnovljivih izvora energije sa ciljevima zaštite biodiverziteta.

Preporuka je da se vodi računa o poreklu biomase i uradi analiza efekta staklene bašte, iako je i Evropska unija zaključila da nije neophodno donositi obavezujuće propise iz ove oblasti s obzirom na očigledan pozitivan efekat upotrebe biomase (Videti European Commission, Report from the Commission to the Council and the European Parliament on sustainability requirements for the use of solid and gaseus biomass sources in electricity, heating and cooling SEC(2010) 65, SEC(2010) 66; Commission Staff Working Document; Impact Assessment - Accompanying document to the Report from the Commission to the Council and the European Parliament on sustainability requirements for the use of solid and gaseus biomass sources in electricity, heating and cooling, COM(2010) 11 final SEC(2010) 66; Communication from the Commission on the practical implementation of the EU biofuels and bioliquids sustainability scheme and on counting rules for biofuels, Official Journal of the European Union, 19 June 2010, (2010/C 160/02)

Slično tome, izgradnja hidroelektrana može dovesti do nestanka retkih i ugroženih stanišnih tipova i vrsta (direktnom uništavanjem i promenom vodnog režima), i znatno smanjiti kvalitet ekosistemskih usluga vlažnih staništa. Najzad, korišćenje energije vetra, iako kao i drugi obnovljivi izvori energije, ima mali uticaj na životnu sredinu, u poređenju sa mnogo ozbiljnijim efektima konvencionalne proizvodnje električne energije, ukoliko se radi o neadekvatno raspoređenim vetroelektranama, može imati uticaj na biodiverzitet i uticaj na stanovništvo u vidu određenog nivoa buke i vizuelnog uticaja koji treba razmotriti prilikom odobravanja izgradnje vetroelektrana, a na osnovu izdatog uputstva ministarstva zaduženog za životnu sredinu (Ministarstvo zaštite životne sredine i prostornog planiranja Republike Srbije i UNDP, "Uputstvo za procenu uticaja vetroelektrana na životnu sredinu", jun 2010.).

3. ŠUME I ŠUMSKI RESURSI

3.1. Stanje šuma i korišćenje ekosistemskih usluga/funkcija šuma

Stanje i stepen očuvanosti šuma u najvećoj meri odražavaju i stepen očuvanosti životne sredine. Krčenje, uništavanje šuma i njihova degradacija u Republici Srbiji prouzrokovalo je degradiranje i ostalih prirodnih resursa, naročito u brdsko-planinskom području, što je imalo negativne posledice na glavne komponente životne sredine: vazduh, zemljište, biljni i životinjski svet, pejsaž i prostor u celini.

Prema podacima Nacionalne inventure šuma (2009), ukupna površina šuma iznosi 2.252.400 ha, a ostalog šumskog zemljišta 382.400 ha. Prema domaćoj metodologiji, s obzirom na ukupnu površinu šuma, šumovitost Republike Srbije iznosi 29,1% i bliska je svetskom proseku, koji iznosi 30%, ali je daleko ispod evropskog proseka od 46% (podaci za 2000. godinu). Ostalo šumsko zemljište, kome po međunarodnoj klasifikaciji pripadaju i šikare i šibljaci, obuhvata 4,9% teritorije Republike Srbije. Ukupno šumsko zemljište čini 34% teritorije. Međutim, za razliku od Nacionalne inventure šuma, po kojoj šumovitost obuhvata samo površine pod šumom, po metodologiji Corine Land Cover 2000 šumovitost se računa kao zbir klasa šuma (listopadne + četinarske + mešovite), polovine površine prelazne žbunasto-šumske vegetacije i trećine površine poljoprivredno-šumskog područja (videti definicije). Prema metodologiji Corine Land Cover 2000, ukupna šumovitost Republike Srbije iznosi 36,5% (Izveštaj o stanju životne sredine u Republici Srbiji za 2007. godinu).

Bitan pokazatelj šumovitosti vezan je za kvalitativnu strukturu šuma, pri čemu je njihovo poreklo jedan od atributa koji najbliže određuju šumovitost u kvalitativnom smislu. U odnosu na ukupnu obraslu površinu u šumskom fondu Republike Srbije dominiraju izdanačke šume sa 64,7% (1.456.400 ha), prirodne sastojine visokog porekla pokrivaju 27,5% (621.200 ha), a veštački podignute sastojine (sa kulturama) 7,8% (174.800 ha).

Treba naglasiti da šume predstavljaju možda i jedini resurs čiji se potencijal uvećava. Naime, u odnosu na 1953. godinu, uvećanje površina pod šumom u Republici Srbiji (bez teritorije Kosova i Metohije) iznosi oko 1.000.000 ha, odnosno 75% (Izveštaj o stanju životne sredine u Republici Srbiji za 2008. godinu), a u odnosu na referentnu 1979. godinu iznosi 5,2% (Nacionalna inventura šuma Republike Srbije, 2009), što je svakako imalo pozitivan uticaj na stanje i kvalitet životne sredine u celini. Razloge ovome, osim u redovnim planskim poslovima na uvećanju šumovitosti pošumljavanjem, treba tražiti u smanjenju broja stanovnika u ruralnim sredinama, posebno brdsko-planinskog područja, pa sve do odumiranja i prestanka ekstenzivne agrarne proizvodnje u tom pojasu. Pri tome, mora se imati u vidu i stepen (ne)ažurnosti katastra do današnjih dana, posebno kad je u pitanju aktuelna kategorija načina korišćenja zemljišta.

U šumama Republike Srbije dominiraju čiste sastojine lišćara sa 59,0% (1.328.000 ha), a zatim mešovite sastojine lišćara sa 29,3% (660.800 ha), čiste sastojine četinara sa 8,7% (195.600 ha), mešovite sastojine lišćara i četinara sa 2,4% (54.000 ha) i mešovite sastojine četinara čije je učešće skromno i iznosi 0,6% (14.000 ha) u ukupno obrasloj površini.

Ukupan broj stabala u šumama u Srbiji iznosi 2.114.635.853 komada, odnosno prosečna gustina iznosi 939 stabala po hektaru, pri tome u visokim prirodnim šumama ona je 596 kom/ha, u izdanačkim šumama je 1.090 kom/ha, a u veštački podignutim šumama 896 kom/ha. Posmatrano u odnosu na vlasništvo nad šumama, prosečan broj stabala u državnim šumama iznosi 875 kom/ha, a u privatnim šumama 1.011 kom/ha.

Od ukupne površine šuma u Srbiji, koja iznosi 2.252.400 ha, u državnom vlasništvu je 1.194.000 ha ili 53,0%, a u privatnom vlasništvu 1.058.400 ha ili 47,0%. U odnosu na ranije referentne izveštaje (45,2 % državne šume, 54,8% privatne šume) došlo je do promene odnosa površine šuma po vlasništvu i to u korist privatnih šuma za 1,8%. U celini posmatrano, u odnosu na referentnu 1979. godinu povećanje površine pod šumom iznosi 356.863 ha u državnom vlasništvu i 108.748 ha u privatnom vlasništvu.

Ukupna zapremina drveta u šumama Srbije iznosi 362.487.418 m3, od čega se 61,1% nalazi u državnim šumama (221.417.936 m3, odnosno 184 m3/ha), a 38,9% se nalazi u privatnim šumama (141.069.418 m3, odnosno 133 m3/ha). Godišnji zapreminski prirast drveta u šumama Republike Srbije iznosi 9.079.773 m3.

Osnovna karakteristika privatnog poseda pod šumom je mala površina individualnog poseda. Oko 500.000 vlasnika privatnih šuma u Srbiji poseduju približno 5.000.000 parcela registrovanih u 7.500 katastarskih opština. Prosečna površina šumskog poseda u privatnom vlasništvu je manja od 0.5 ha (često manja od 30 ari). Posedi su najčešće nepravilnog oblika, dugački i uski, nastali kao posledica podele među vlasnicima u procesu nasleđivanja. Sa ovako malim i usitnjenim posedima otežano je gazdovanje šumama na principima održivog razvoja, obezbeđenje efikasne usluge i obuka vlasnika koja bi omogućila mudro upravljanje uz zaštitu životne sredine i biološke raznovrsnosti. Ova oblast je još uvek neorganizovana, pa se stanje šuma na privatnim posedima pogoršava iz godine u godinu, uz proizvodnju drveta tanjih sortimenata i lošijeg kvaliteta.

Na stanje i kapacitete šumskih resursa Republike Srbije u znatnoj meri utiču i šumske štete. Njihov obim se iskazuje uništenom drvnom zapreminom, koja je usled delovanja različitih uzročnika propala ili je nesvrsishodno iskorišćena. Ukupne štete su različite po godinama i najčešće su u zavisnosti od vremenskih prilika, pojave bolesti ili gradacije štetnih insekata. U petogodišnjem periodu 2004-2008. godine, najveće štete u šumama posledica su elementarnih nepogoda, sa prosečnim godišnjim gubitkom od 13.012 m3; zatim slede bespravne seče - 11.627 m3; štete od biljnih bolesti - 6.429 m3; ostale štete od čoveka (krađa šumskih sortimenata, bespravna paša, bespravno zauzeće zemljišta, ekološko trovanje i dr.) - 3.699 m3 i na kraju štete od insekata - 2.357 m3. Prosečna godišnja šteta od požara u istom petogodišnjem periodu (2004-2008.) iznosi 4.697 ha, odnosno 3.215 m3. U istom periodu, najveća površina zahvaćena požarom zabeležena je 2007. godine - 22.161 ha (5.818 m3), ali je najveća zapremina drveta izgubljena od požara zabeležena 2008. godine - 7.149 m3 (575 ha).

3.2. Korišćenje šumskih resursa

U petogodišnjem periodu 2004-2008. godine, prosečna godišnja zapremina posečenog drveta iznosi 2.533.800 m3. Najmanji obim seča zabeležen je 2007. godine - 2.247.000 m3, a najveći 2004. godine - 2.718.000 m3. Od prosečnog godišnjeg obima seča u posmatranom petogodišnjem periodu, najveći deo čine lišćari, sa 2.301.200 m3 (90,82%), odnosno bukva sa 1.166.400 m3 godišnje (46,03% od ukupne posečene drvne mase); dok četinari čine svega - 232.600 m3 (9,18 m3). U državnim šumama obim realizovanih seča je uvek ispod etata zbog nedovoljne otvorenosti šuma, a često zbog nestabilnog tržišta, nestimulativnih cena i dr.

Potrošnja ogrevnog drveta po glavi stanovnika iznosi 0,2 m3. Međutim, prema procenama i anketama u brdsko planinskom području potreba za ogrevom jednog seoskog domaćinstva iznosi minimum 10.0 m3 godišnje, računajući samo tzv. krupno drvo koje je predmet statistike. Od ove količine svega 5-6 m3 potiče iz šume. Ostatak se podmiruje iz tzv. vanstatističke drvne mase, u količinama koje su veoma značajne iako nisu predmet statističke analize, a potiču iz grupa stabala koje se katastarski ne tretiraju kao šume. Tu takođe spadaju i pojedinačna stabla pored potoka i reka, na međama, stabla voćaka i dr.

Minimalna varijanta proračuna potrošnje drveta za ogrev zasnovana je na činjenici da pretežna većina seoskog stanovništva isključivo koristi drvo za ogrev, za kuvanje i druge potrebe kao i da osim seoskih domaćinstava drvo za ogrev koristi i veći broj domaćinstava iz urbanih sredina.

U petogodišnjem periodu 2004-2008. godine, u državnim šumama, proizvedeno je prosečno 1.738.000 m3 šumskih sortimenata, od čega 914.600 m3 (52,62%) oblovine i 823.400 m3 (46,18%) prostornog drveta. Lišćarski sortimenti su dominantni u odnosu na četinarske, što je naročito slučaj kod prostornog drveta. Bukovo oblo tehničko drvo je izrazito dominantno u lišćarskom, a jela i smrča u četinarskom delu.

Broj zaposlenih u šumarskim preduzećima pokazuje trend opadanja. Tako je 2006. godine u šumarskim preduzećima radilo 5.396 zaposlenih, u 2007. godini 5.063, a u 2008. godini 4.765 zaposlenih.

3.2.1. Nedrvni šumski proizvodi

Šume sa pašnjacima i drugim površinama u okviru njih, kao i vodene površine u okviru šumskih područja, predstavljaju do sada nedovoljno iskorišćene resurse.

Postoje velike mogućnosti korišćenja šumskih staništa, kao što je organizovanje proizvodnje aplikativnih biološki i ekološki zdravih proizvoda bez pesticida i drugih štetnih agensa (gljive, lekovito bilje, voće i šumski plodovi), organizovanje stočarstva sa proizvodnjom mesa, proizvodnja mesa divljači, pčelarstvo i proizvodnja ribe iz prirodnih vodotoka ili ribnjaka, kao i gajenje ratarskih useva u sistemu agrošumarstva. Ove aktivnosti će znatno doprineti razvoju rekreativno-zdravstvenog, komercijalnog i sportsko-lovnog turizma. Trend razvoja potreba za nedrvnim proizvodima predstavlja buduću ekonomsku osnovu prosperiteta šumsko-privrednih organizacija, koje su u prošlosti egzistirale skoro isključivo na proizvodnji i plasmanu drveta kao jedinog proizvoda šuma.

Za staništa manje plodnosti važne su vrste od kojih se mogu sakupljati šumski plodovi. Ovi proizvodi su vrlo atraktivni i zaslužuju važno mesto u planiranju razvoja. Da bi se ovaj potencijal iskoristio u zadovoljavajućoj meri, potrebno je formirati mrežu od otkupa do prodaje.

Šume su stanište velikog broja lekovitih biljaka izvanrednih svojstava, cenjenih na tržištu farmaceutske i kozmetičke industrije. Glavni regioni sakupljanja lekovitog i aromatičnog bilja u Republici Srbiji su na jugoistoku, duž Bugarske granice, a kao region sa najvećim brojem berača, ističe se područje Sokobanje. Pretpostavlja se da u Srbiji ima oko 4.000 berača (oko 12.000 sa članovima porodica - Izveštaj o stanju životne sredine u Republici Srbiji za 2007. godinu). Ovom broju organizovanih berača treba dodati i povremene berače, kao i određen broj berača u seoskim i gradskim područjima koji sakupljaju samoniklo bilje za sopstvenu potrebu ili za direktnu prodaju na pijacama.

Tabela 3.1. Količine sakupljene iz prirode 1993. i 2005. godine

Poslednjih godina u Republici Srbiji novih zahteva za formiranje farmi puževa nije bilo. Za razliku od puževa, uočava se trend povećanja broja i površina pod plantažama za gajenje lekovitog i aromatičnog bilja. Za očekivati je da će na ovaj način biti smanjen pritisak na prirodne populacije, ali će brzina i obim tog smanjenja svakako zavisiti i od broja i površina plantaža, kao i od tempa rasta tržišne tražnje.

3.2.2. Pčelarstvo

Šume i šumski zasadi imaju veliki značaj za razvoj pčelarstva i obezbeđuju dobru pčelinju pašu u određenom periodu. Pored mnogih medonosnih vrsta drveća, u šumama Srbije rastu i druge medonosne vrste u donjem i srednjem spratu. Najznačajnije medonosne vrste su: bagrem, lipa, javor, sofora, evodia, vrba, divlji i pitomi kesten i dr. Šuma kao prirodni resurs sve više dobija značaj u organizovanom i intenzivnom pčelarenju zbog hemizacije poljoprivrede i zagađenja prostora uz naselja i industrijske komplekse. Procenjene mogućnosti staništa u Srbiji su daleko veće nego što je postojanje oko 350.000 pčelinjih društava, koliko ih ima danas. Ovaj potencijal zaslužuje znatno veću pažnju ne samo zbog direktnih ekonomskih koristi, već i zbog značaja koji ima u obogaćivanju i održavanju fonda flore i faune, odvijanju životnih procesa u biosferi i zaštiti životne sredine.

3.2.3. Lovstvo

Lovstvo i lovna privreda predstavljaju značajan resurs šuma i šumskih staništa. Lovni turizam, izlov i prerada mesa divljači predstavljaju izvor značajnih prihoda. Sa druge strane, lovci i lovačka društva aktivno učestvuju u očuvanju i povećanju brojnosti lovne i nelovne divljači (uzgoj, unos, izgradnja i održavanje hranilišta i sl.).

Broj registrovanih lovaca je u opadanju, dok broj i površine pod lovištima pokazuju trend porasta (Tabela 3.2).

Tabela 3.2. Lovišta i lovci u Republici Srbiji (Šumarstvo u Republici Srbiji 2008. - Bilten Republičkog zavoda za statistiku)

Stanje populacije autohtonih, ekonomski najvrednijih vrsta divljači (jelen, srna, divlja svinja) je daleko ispod potencijalnih mogućnosti šumskih područja Republike Srbije. Brojnost ovih vrsta divljači po jedinici površine spada u najmanje na čitavom evropskom kontinentu. Dugogodišnje neadekvatno i neracionalno korišćenje određenih vrsta divljači dovelo je do njihovog direktnog ugrožavanja kada je u pitanju njihova brojnost i rasprostranjenost. Ipak, brojno stanje srne i divlje svinje pokazuje na trend porasta (Tabela 3.3), dok je trend brojnosti običnog jelena promenljiv, ali ipak pokazuje rast u odnosu na 2003. godinu. U porastu je i broj medveda, zečeva i malog tetreba.

Tabela 3.3. Brojno stanje divljači u Republici Srbiji (Šumarstvo u Republici Srbiji 2008. - Bilten Republičkog zavoda za statistiku)

Tabela 3.4. Ulovljena divljač u Republici Srbiji (Šumarstvo u Republici Srbiji 2008. - Bilten Republičkog zavoda za statistiku)

Važno je i osvrnuti se na prihode lovačkih udruženja. Ukupan prihod u 57 lovišta JP Srbijašume, JP Vojvodina šume, JP Nacionalni parkovi i Vojske Srbije koja su dostavila godišnje izveštaje Upravi za šume (18 nisu dostavila izveštaj) iznosi oko 84.000.000 dinara. Treba napomenuti da su ovo prihodi jedne četvrtine lovišta u Republici Srbiji. Podaci Lovačkog saveza Srbije nisu dostavljeni Upravi za šume. Prema desetogodišnjem programu Lovačkog saveza Srbije procenjena vrednost ukupnog prihoda od lova u periodu 2001-2010. godine iznosi oko 100 miliona evra (Izveštaj o stanju životne sredine u Republici Srbiji za 2007. godinu).

Sadašnje nezadovoljavajuće stanje populacija divljači je, između ostalog, posledica neodgovarajućeg određivanja države prema pitanjima svojine nad divljači, imovinsko-pravnim problemima koji proističu iz prava gazdovanja divljači i svojinskih prava nad prostorima u kojima se divljač razmnožava i gaji, kao i neodgovarajućeg definisanja lovstva kao privredne delatnosti i lovstva radi zadovoljenja ličnih potreba pojedinca ili grupa, odnosno lovstva kao hobija. Usvajanjem novog Zakona o divljači i lovstvu stvoreni su uslovi za poboljšanje stanja i brojnosti lovne divljači kao resursa šuma. Važan podzakonski akt, donet januara 2011. godine na osnovu Zakona o divljači i lovstvu, je i Uredba o ustanovljavanju lovnih područja na teritoriji Republike Srbije.

3.3. Uticaj degradacije životne sredine na šumske resurse

Klimatske promene izazvane povećanjem nivoa ugljen-dioksida idu u pravcu zagrevanja troposfere što će uticati na povišenje temperature vazduha i smanjenje količine padavina odnosno na stanje šumskih resursa. Klimatske promene će usloviti promenu strukture prirodne vegetacije.

Usled korišćenja voda renibunarima nivo podzemnih voda se snižava što se negativno održava na stanje šumskih ekosistema (na primer u lužnjakovim sastojinama u Sremu). Izgradnjom HE "Đerdap" došlo je do podizanja nivoa podzemnih voda tako da su velike površine u forlandima Dunava i Save trajno izgubljeni značajni ekosistemi.

Zagađenost vazduha ima negativan uticaj na stanje i vitalnost šuma i šumskih ekosistema. To se odnosi posebno na koncentraciju SO2 i NOx, koji su uzrok kiselih kiša. U urbanim područjima Srbije kisele padavine se javljaju u 30-45% slučajeva. U periodu 1984-2003. godine, godišnji nivo kiselih padavina se kretao od 14-39% (računajući kao graničnu vrednost pH=5,60). Jako kiselih padavina u ukupnom broju kiselih padavina ima od 0-6,2%, umereno kiselih od 4,8-25,7%, a slabo kiselih od 5,2-17,1%.

Najveće prekoračenje nutritivnog azota za šumske ekosisteme bilo je 2000. godine u južnom Banatu i severnom delu Braničevskog okruga (preko 1000 eg/ha/god) i u Šumadiji (od 500-700 eg/ha/god). Na preostalom delu teritorije prekoračenje je iznosilo od 100-500 eg/ha/god.

3.3.1. Uticaj načina korišćenja šuma i proizvoda sakupljenih iz šuma na životnu sredinu

Zalihe ugljenika - Šume predstavljaju značajnu komponentu globalnog kruženja ugljenika. Šume vrše uticaj na klimu, ali i promena klime utiče na šume, tako da će upravljanje šumama ili njihova degradacija imati značajnu ulogu u globalnom zagrevanju u 21. veku. Šumski ekosistemi zajedno sa zemljištem imaju veliki kapacitet akumulacije, ali i oslobađanja ugljenika. Zbog toga je upravljanje šumama i šumskim ekosistemima potrebno razmatrati i u funkciji redukcije emisije i absorbovanja ugljenika, pri čemu konzervacija ugljenika akumuliranog u postojećim šumama predstavlja veliki potencijal u sistemu gazdovanja. U Tabeli 3.5. date su količine ugljenika vezanog u šumama i šumskim ekosistemima Republike Srbije.

Tabela 3.5. Bilans ugljenika

Zbog sadašnjeg stanja šuma (uključujući stepen obešumljenosti) erozijom je zahvaćeno oko 2/3 teritorije Republike Srbije. Erozijom se godišnje odnese oko 40 miliona m3 najčešće najplodnijeg sloja zemljišta. Ovaj podatak je od značaja za vodne resurse, jer Srbija ima malo prostora za akumulacije, i ako one budu zasute, izgubiće se bitka za vodu. Pošumljavanjem goleti zaustaviće se proces erozije na najugroženijim područjima i usporiti kretanje površinskih voda. To će doprineti uravnoteženijim proticajima i nivoima voda i smanjenju rizika od poplava, uz smanjenje taloženja značajnijih količina nanosa u vodotoke i akumulacije.

Neadekvatno korišćenje šuma i šumskih ekosistema može imati negativan uticaj na stanje biodiverziteta šumskih staništa, kao i staništa koja su u direktnoj zavisnosti od stanja šuma.

Uticaj na Makromicete - Uzroci ugrožavanja makromiceta mogu biti:

1) način eksploatacije šuma pri kojoj se iz nje iznosi leževina, "sanitarno" se uklanjaju natrula, stara stabla;

2) pošumljavanje sadnicama bez prethodne mikorizacije korena, podizanje monokultura, unošenje četinara na lišćarskim staništima i sadnja alohtonih vrsta drveća.

Na ovaj način se uništava supstrat i stanište specijalizovanih neagresivnih lignikolnih vrsta koje se razvijaju na mrtvim starim stablima, koja se dugo vremena raspadaju na šumskom tlu. Ugrožene su i mikorizne vrste za čiji je opstanak potrebna stabilna micelijalna mreža u kontaktu sa korenjem drveća, što izaziva poremećaj cele biocenoze. Uništavanje svagnumskih tresava i peščara može izazvati nestajanja specijalizovanih, retkih vrsta makromiceta ovih staništa, najčešće uvrštenih na Crvenu listu kao i na evropsku Crvenu listu.

Uticaj na lišajeve - Uzrok ugrožavanja diverziteta lišajeva je između ostalog i osnivanje monokultura na velikim prostorima, kao i sadnja alohtonih vrsta drveća.

Uticaj na mahovine (Briophyta) - Veoma negativan uticaj na očuvanju brioflore ima potpuno ili parcijalno uništavanje šumskih ekosistema.

Uticaj na diverzitet vaskularne flore - Na diverzitet vaskularne flore presudan uticaj imaju: intervencije u šumama koje ne vode računa o svojstvima staništa, pošumljavanje staništa koja potencijalno nisu šumska, nekontrolisano iskorišćavanje biljnih vrsta sa prirodnih staništa i ekstenzivno stočarstvo neusaglašeno sa kapacitetom i ugroženošću pašnjaka. Ekstenzivno stočarstvo može biti i korisno i štetno sa aspekta očuvanja biodiverziteta, kako u planinskim tako i u ravničarskim područjima.

Uticaj na faunu kišnih glista (Lumbricina; Oligochaeta; Annelida) - Kišnim glistama posebno su bogata područja planine Kukavice, Ostrozuba i Čemernika. Zapadni delovi su još uvek slabo istraženi. Zaštita diverziteta kišnih glista ogleda se u zaštiti staništa. U područjima bogatim endemičnim oblicima neophodno je uskladiti zahvate u sastojinama, naročito u šumama u kojima su registrovane stenoendemične vrste.

Uticaj na faunu kosaca (Opiliones, Arachnida) - Zaštita kosaca ogleda se u zaštiti staništa (seča šuma kao i aktivnosti koje remete izbalansirane uslove pećinskih biotopa). Naročitu pažnju treba obratiti na zaštitu Ischypopsalis hellwigi koji je izraziti stenovalent (u pogledu vlažnosti i temperature) veoma je redak i sačuvan je jedino u vlažnim montanim i submontanim šumama (na primer Murtenica). Ovo je jedna od najugroženijih vrsta Evrope.

Uticaj na fitofagne i predatorske grinje (Eriophyoides, Tetranychidae, i Phytoseiidae, Acari) - Sa stanovišta očuvanja biološke raznovrsnosti pojedine vrste grinja mogu se razmatrati kao bioindikatori koji ukazuju na narušavanje biodiverziteta. Posebno se to odnosi na Oribatida koji žive u zemljištu i značajni su humifikatori, naročito u šumskim ekosistemima.

Uticaj na vodozemce (Amphibia) i gmizavce (Reptilia) - Faktori koji najviše utiču na biološku raznovrsnost vodozemaca i gmizavaca su: izmena autohtonih predela na širim prostorima, gubitak i fragmentacija staništa, izolacija pojedinačnih populacija, progresivna primena hemikalija u poljoprivredi i šumarstvu, drumske i železničke saobraćajnice bez prolaza za vodozemce i gmizavce, vodoprivredni radovi i zahvati (melioracije, isušivanje bara i mrtvaja), lov u komercijalne svrhe ili iz hobija, poribljavanje alohtonim predatorskim vrstama riba, unošenje alohtonih vrsta vodozemaca i gmizavaca i dr.

Uticaj na faunu sisara (Mammalia) - Na diverzitet sisara uticaj imaju intervencije u šumskim ekosistemima, lov i lovni turizam, introdukcija alohtonih vrsta.

Uticaj na ptice - Brojnost populacija šumskih vrsta ptica je veoma dobar indikator stanja šumskih ekosistema. U Srbiji je u periodu 1993-2003. registrovan veoma stabilan trend brojnosti populacija 22 vrste šumskih ptica, što ukazuje na stabilnost šumskih ekosistema. Posebno je značajno da su populacije velikog detlića (Dendroscopus major), plave senice (Parus caeruleus) i velike senice (Parus major) stabilne, dok je populacija jelove senice (Parus ater) u porastu.

Korišćenje šuma i šumskih ekosistema ima posredan uticaj i na akvatične ekosisteme, odnosno na očuvanje slatkovodnih algi, ameba sa ljušturom (Rhizopoda, Protozoa) kopnenih voda, Rotatoria kopnenih voda, Oligohete (Oligochaeta) kopnenih voda, Cladocera i Copepoda (Crustacea) kopnenih voda, Anostraca, Notostraca i Conchostraca, Amphipoda (Crustacea), slatkovodnih riba (Osteichthyes) i kolousta (Cephalaspidomorpha).

Invanzivne vrste - Invanzivne vrste, ispoljavaju sposobnost narušavanja stabilnosti prirodnih ekosistema. Invanzivne su sledeće drvenaste i žbunaste vrste: jasenoliki javor (Acer negundo), kiselo drvo (Ailanthus altissima), bagremac (Amorpha fruticosa), zapadni koprivić (Celtis occidentalis), pensilvanijski dlakavi jasen (Fraxinus pennsylvanica), trnovac (Gleditchia triacanhantos), živa ograda (Lycium halimifolium), petolisni bršljan (Serthenocissus insecta), kasna sremza (Prunus serotina), bagrem (Robinia pseudoacacia) i dr. Iako ponekad mogu biti i korisne (npr. bagrem), ove vrste treba koristiti sa velikim oprezom i sprečavati njihovo dalje širenje.

4. ZAŠTIĆENA PODRUČJA, BIODIVERZITET, GEODIVERZITET I PREDEONI DIVERZITET

4.1. Postojeće stanje

4.1.1. Zaštićena područja

Uspostavljanje zaštićenih područja predstavlja jednu od osnovnih mera za efikasnu zaštitu i upravljanje biološkim, geološkim i predeonim diverzitetom. Prema zvaničnim podacima Zavoda za zaštitu prirode Srbije (stanje u septembru 2010. godine), na teritoriji Republike Srbije je do sada proglašeno 461 prirodno dobro u statusu zaštićenih područja, i to: 5 nacionalnih parkova, 12 parkova prirode, 4 regionalna prirodna parka, 11 predela izuzetnih odlika, 5 predela naročite prirodne lepote, 67 rezervata prirode (od čega 42 stroga prirodna rezervata, 17 specijalnih rezervata prirode, 1 specijalni prirodni rezervat, 3 naučno-istraživačkih rezervata i 4 opštih prirodnih rezervata) i 315 botaničko-dendroloških, geomorfoloških, geoloških i hidroloških spomenika prirode (od čega 246 spomenika prirode biološkog karaktera i 69 spomenika prirode geološkog karaktera). Okoline kulturnih dobara takođe predstavljaju značajne prostore koji se stavljaju pod zaštitu, pa je po tom osnovu ukupno proglašeno 42 područja sa integralnim kulturno-istorijskim i prirodnim vrednostima, odnosno okoline kulturno-istorijskih predela. Osnovni cilj zaštite prirodnih dobara su očuvanje, unapređenje i održivo korišćenje obeležja i vrednosti biodiverziteta, geodiverziteta i predeonih celina tih prostora. Važno je naglasiti da za zaštićena područja u Republici Srbiji još uvek nije sprovedena revizija u skladu sa novim Zakonom o zaštiti prirode ("Službeni glasnik RS", br. 36/09, 88/10 i 91/10 - ispravka), tako da još uvek važi stara klasifikacija zaštićenih područja, u skladu sa prethodno važećim zakonima. Prema novoj klasifikaciji, zaštićena područja će biti grupisana u okviru manjeg broja kategorija. U postojećim strateškim i pravnim dokumentima prisutna su neslaganja u podacima o zaštićenim područjima, prvenstveno u pogledu broja pojedinih tipova zaštićenih područja, površine državne teritorije pod zaštićenim područjima i sl. (Navedena neslaganja su uočena u Zakonu o prostornom planu Republike Srbije od 2010. do 2020. godine, Strategiji biološke raznovrsnosti Republike Srbije za period 2011-2018. godine i Nacionalnom programu zaštite životne sredine Republike Srbije.)

Ukupna površina zaštićenih područja na teritoriji Republike Srbije iznosi oko 518.200 ha, što iznosi 5,86% ukupne teritorije države. U postupku sticanja statusa zaštite nalaze se područja sa oko 200.000 ha ukupne površine, odnosno nešto više od 2% teritorije države (ne računajući područja koja su u postupku sticanja zaštite na lokalnom nivou), dok je Prostornim planom Republike Srbije planirano da se do 2020. godine pod zaštitom nalazi 12% teritorije države. Na zaštićenim područjima su ustanovljena tri različita režima zaštite. Područja pod najstrožijim, I stepenom zaštite, zauzimaju 3.89% ukupne površine pod zaštitom (20.170 ha), odnosno 0,0023% teritorije Republike Srbije, dok područja pod II stepenom zaštite zauzimaju 19,77% zaštićenih područja (102.430 ha), odnosno 0,012% teritorije Republike Srbije. Pod III stepenom zaštite, nalazi se 80% ukupne površine pod zaštitom. Po površini zaštićenih područja, a naročito po ukupnoj površini koja je stavljena pod I stepen zaštite, Republika Srbija se ubraja u evropske zemlje sa malim udelom prostora pod zaštitom u ukupnoj površini državne teritorije.

Zakon o zaštiti prirode svrstava predeo u kontekst zaštićenih i javnih prirodnih dobara. Do sada ni jedan predeo izuzetnih odlika nije proglašen po osnovu Zakona o zaštiti prirode. Trenutno postoji 16 predela izuzetnih odlika koji su pod specifičnim režimom zaštite: tu su zaštićena okolina kulturnih dobara, kao i površine koje se po svojim karakteristikama i vrednostima mogu smatrati kulturnim predelima u skladu sa merilima i kriterijumima Evropske konvencije o predelima.

Značajan broj područja u Republici Srbiji dobio je i različite međunarodne statuse zaštite. Tokom protekle decenije je u okviru mera za zaštitu i očuvanje biodiverziteta, pored klasičnog pristupa uspostavljanja zaštićenih područja, prepoznat i značaj uspostavljanja ekoloških mreža. Na području Evrope, najznačajnije ekološke mreže su Pan-evropska ekološka mreža, Emerald mreža i Natura 2000.

Od naročite važnosti za zaštitu prirode u Republici Srbiji je međunarodna Emerald mreža, kojom se uspostavlja zaštita Područja od posebne važnosti za zaštitu prirode (Areas of Special Conservation Importance - ASCI), odnosno prostornih celina i staništa od posebnog nacionalnog i međunarodnog značaja sa aspekta očuvanja biološke raznovrsnosti. Emerald mreža je zasnovana na odrednicama Konvencije o zaštiti evropske divlje flore i faune i prirodnih staništa (Bernska konvencija). Emerald mreža je bazirana na istim principima kao i mreža Natura 2000 i formalno se smatra pripremnim procesom za primenu evropske Direktive o staništima. Identifikovano je 61 EMERALD područje, sa ukupnom površinom 1.019.270 ha, odnosno 11,5% teritorije države. Lista EMERALD područja na teritoriji Republike Srbije data je na Slici 4.1.

Slika 4.1 - Lista Emerald područja u Srbiji

NATURA 2000 je ekološka mreža koja čini osnovu zaštite prirode Evropske unije. Obuhvata područja od značaja za očuvanje ugroženih vrsta i staništa, a proizilazi iz evropske Direktive o pticama i Direktive o staništima. Kako su nove članice EU, kao i sve ostale države kojima predstoji pridruživanje, u obavezi da predaju popis predloženih područja za ekološku mrežu NATURA 2000 sa odgovarajućom bazom podataka, realizovani Emerald projekat u Republici Srbiji predstavlja direktan doprinos ostvarenju ovog cilja. Područja koja ispunjavaju kriterijume Direktive o staništima i Direktive o pticama predložiće se za evropsku ekološku mrežu NATURA 2000 do dana pristupanja Republike Srbije Evropskoj uniji. Preliminarno se procenjuje da će površina ekoloških mreža obuhvatiti oko 20% teritorije Republike Srbije, što će biti bliže utvrđeno Strategijom zaštite prirode i prirodnih vrednosti, odgovarajućim studijama i aktima Vlade. Zaštićena područja će biti najvećim delom prostorno uključena u površine ekološki značajnih područja, odnosno u područja mreže NATURA 2000.

Pan-evropska ekološka mreža (Pan-European Ecological Network - PEEN) uključuje očuvanje najvažnijih oblasti sa stanovišta biodiverziteta, kao i uspostavljanje koridora koji ove oblasti međusobno povezuju. PEEN mreža predviđa postojanje centralnih zona, koje čine NATURA 2000 i Emerald područja, koridora koji povezuju centralne zone i omogućavaju migraciju i disperziju vrsta, kao i prelazne zone i područja obnove, sa manjim stepenom zaštite od centralne zone.

Značajnu međunarodnu ekološku mrežu predstavlja i Evropski zeleni pojas (European Green Belt), koji je uspostavljen 2004. godine od strane Međunarodne unije za zaštitu prirode (IUCN). Evropski zeleni pojas predstavlja koridor koji se pruža duž granica većeg broja država, sa ciljem da poveže neka od najznačajnijih staništa i centara biodiverziteta u Evropi, veći broj nacionalnih parkova, parkova prirode, rezervata biosfere i prekograničnih zaštićenih područja. Na području Republike Srbije, Evropski zeleni pojas se pruža duž granica sa Mađarskom, Rumunijom, Bugarskom i Albanijom.

Devet prirodnih dobara je dobilo status Ramsarskih područja, na osnovu Ramsarske konvencije o zaštiti vodenih staništa sa 55.627 ha ukupne površine, dok je jedno područje ("Golija-Studenica") postalo deo mreže rezervata biosfere u okviru UNESCO programa "Čovek i Biosfera" (Man and Biosphere - MAB), ukupne površine 53.804 ha. Zahvaljujući dobroj istraženosti pojedinih taksona, identifikovana su područja koja predstavljaju staništa od međunarodnog značaja za vaskularne biljke, ptice i dnevne leptire, pa su na teritoriji Republike Srbije registrovana 42 međunarodno značajna područja za ptice (IBA), na ukupno 1.259.624 ha (14,25% teritorije Republike Srbije), 61 međunarodno značajna biljna područja - botanički značajna područja (IPA), na 747.300 ha (8,5% teritorije), kao i 40 međunarodno značajnih područja za dnevne leptire (PBA), na 910.000 ha (10,22%).

Zaštita i upravljanje geodiverzitetom ostvaruju se kroz različite domene društvenih delatnosti, od kojih su mnogi više usmereni na njegovo korišćenje. Pa ipak, jedan segment geodiverziteta, geonasleđe, uživa zaštitu i sprovođenje upravljanja na savremeni način. Principi upravljanja geonasleđem i donekle geodiverzitetom su usaglašeni sa Evropskom asocijacijom za konzervaciju geološkog nasleđa (ProGEO). Pored navedenog, u novije vreme se realizuju aktivnosti za priključenje Evropskoj mreži geoparkova (European Geoparks Network), osnovanoj 2000. godine, i Globalnoj mreži geoparkova Organizacije Ujedinjenih nacija za obrazovanje, nauku i kulturu (UNESCO Global Geoparks Network), osnovanoj 1998. godine. Na teritoriji Republike Srbije za sada nisu prisutni objekti koji su uključeni u neku od ovih mreža, ali postoje inicijative da se četiri područja (Lesni profili - "Loessland", Fruška gora, Đerdapska klisura i Stara planina) predlože za uključenje u Evropsku mrežu geoparkova.

Fragmentacija prirodnih staništa predstavlja ozbiljnu prepreku efikasnom upravljanju zaštićenim područjima. Fragmentacija je naročito prisutna na područjima povoljnim za razvoj poljoprivrede, pa je tako analizom 34 zaštićenih područja u AP Vojvodini utvrđeno da su samo 4 od njih bila veća od 10 000 ha, dok je 16 (59%) područja bilo manje od 1000 ha. Prirodna staništa u nekim dobrima su očuvana na znatno manjim površinama u odnosu na ukupnu površinu zaštićenog područja, zbog visokog procenta šumskih monokultura ili obrađenih površina koje stvaraju mozaik sa ostacima prirodnih staništa. Posledica ovog stanja je mali procenat površina pod režimom zaštite prvog i dominacija površina pod režimom zaštite trećeg stepena. Brojna zaštićena područja, čak i ona od međunarodnog značaja, sastoje se od većeg broja subjedinica, koje su delimično ili u potpunosti izolovane. Paralelna analiza 481 evidentiranog staništa zaštićenih vrsta, koja nisu obuhvaćena prostornom zaštitom, pokazuje da su fragmentacijom najviše ugroženi tipovi staništa od prioritetnog značaja za Evropsku uniju, kao npr. peščarska, stepska i slatinska staništa. Zbog male površine, kao i zbog linearnog ili nepravilnog oblika, većina prirodnih staništa ima nepovoljan odnos ruba i unutrašnjosti. Najuočljiviji uticaji ruba su eutrofikacija, izazvana prvenstveno azotnim i fosfornim jedinjenjima poreklom sa obrađenih površina, kao i povećanje brojnosti oportunističkih i invazivnih vrsta biljaka i životinja u odnosu na vrste specijaliste, koje su najčešće i klasifikovane kao ugrožene vrste. Zbog navedenih prostornih karakteristika, efikasnost zaštite prirodnih vrednosti u agrarnim regionima zavisi od blagovremenog stvaranja zaštitnih pojaseva za smanjenje efekta ruba. Da bi se obezbedilo funkcionisanje procesa koji se odigravaju na nivou predela ili regiona, neophodno je povezivanje izolovanih zaštićenih područja u ekološke mreže. Pod uticajem fragmentacije, regionalnih hidroloških i klimatskih promena, kao i širenjem invazivnih vrsta na većini zaštićenih područja se ukazuje potreba za planskim sprovođenjem mera aktivne zaštite staništa ili pojedinačnih vrsta. Upravljanje populacijama i staništima posebno je značajno kod fragmentisanih prirodnih i poluprirodnih staništa kulturnih predela.

Od ostalih značajnijih problema, vezanih za upravljanje i očuvanje zaštićenih područja u Republici Srbiji, treba izdvojiti i nedovoljnu pokrivenost teritorije države zaštićenim područjima, nedovoljno poznavanje i pridržavanje važećih propisa od strane stanovništva i nadležnih organa upravljanja, neracionalno korišćenje prirodnih resursa i visok stepen nekontrolisane bespravne izgradnje i degradacije staništa u zaštićenim područjima, neadekvatnu pokrivenost planskom i urbanističkom dokumentacijom, slabu opremljenost i lošu organizovanost mnogih staraoca prirodnih dobara, nedovoljnu transparentnost procesa zaštite i upravljanja zaštićenim područjima, nedovoljnu uključenost javnosti i lokalnih zajednica u procese donošenja odluka i sprovođenja mera zaštite, kao i nedovoljna finansijska ulaganja od strane države u mere zaštite.

Finansijski podaci iz 2009. godie (UNDP (2009). Ensuring financial sustainability of the protected area system of Serbia. Part I: Situation analysis. UNDP project proposal, Project ID: 00073188. available at www.thegef.org) pokazuju da finansiranje zaštićenih područja potiče od države, korišćenja resursa, turizma, drugih taksi i naplata usluga i donacija. Državno finansiranje obezbeđeno je iz raznih izvora, a republička vlada u proseku finansira 25% ukupnih sredstava za zaštićena područja. Procenjuje se da za finansiranje zaštićenih područja godišnje nedostaje 8,7 miliona USD za osnovne troškove (odnosno 50% sredstava) i 24,7 miliona USD za optimalnu potrošnju (odnosno 75% sredstava). Usled nedovoljne količine sredstava obezbeđenih od strane države, većina organizacija koje upravljaju zaštićenim područjima (između ostalih, upravljači svih pet nacionalnih parkova, JP "Srbijašume" i JP "Vojvodinašume") su prinuđene da eksploatišu prirodne resurse zaštićenih područja, tako da se većina prihoda ostvaruje sečom i prodajom drveta sa područja kojim upravljaju. Ovakva finansijska i programska tenzija često dovodi do prinudnih kompromisa, koji ne moraju biti u skladu sa konceptom zaštite biodiverziteta.

4.1.2. Biodiverzitet

Stepen biološke raznovrsnosti u Republici Srbiji se može oceniti kao relativno visok. Floru, faunu i fungiju Srbije karakteriše prisustvo relativno velikog broja endemičnih, reliktnih i međunarodno značajnih taksona kao i značajnih centara biološke raznovrsnosti. Do sada je u Republici Srbiji registrovano oko 44.200 taksona na nivou vrste, ali se pretpostavlja, s obzirom da mnoge grupe organizama nisu dovoljno istražene, da je prisutno oko 60.000 recentnih vrsta. Od ukupnog broja taksona, oko 1.500 ima status vrsta od međunarodnog značaja.

Na teritoriji Republike Srbije se srećemo sa praktično svim karakterističnim terestričnim biomima Evrope, odnosno sa četiri od dvanaest terestričnih bioma sveta:

1) zonobiom listopadnih (širokolisnih) šuma. Na teritoriji Srbije ovaj zonobiom je predstavljen pretežno hrastovim i bukovim šumama;

2) stepski zonobiom - sa černozemom kao zonalnim zemljištem i stepskom (u Srbiji pretežno šumostepskom) vegetacijom;

3) zonobiom (orobiom) četinarskih borealnih šuma - u uslovima planinske klime zapadnih, jugozapadnih i jugoistočnih delova Srbije;

4) zonobiom (orobiom) visokoplaninske "tundre" - u uslovima alpijske klime najviših planina Srbije.

Između ovih zonobioma, zahvaljujući geografskim, petrografskim i orografskim karakteristikama teritorije Republike Srbije, postoji čitav niz prelaza i međusobnih uticaja. Bogatstvo raznovrsnosti staništa potvrđuju i podaci vezani za CORINE (Coordination of Information on the Environment) program tipizacije i analize raznovrsnosti staništa sproveden od strane Evropske agencije za životnu sredinu, koji pokazuju da je na teritoriji Republike Srbije prisutno 29 klasa trećeg nivoa CORINE Land Cover Nomenclature, odnosno 66% svih prisutnih klasa na teritoriji Evrope.

Veći deo teritorije Republike Srbije pripada brdsko-planinskom području, koje karakteriše nizak nivo ekonomskog razvoja, slaba naseljenost i izraženi procesi depopulacije. Specifičan biogeografski položaj i prirodne odlike prostora, istorijski procesi florogeneze i faunogeneze, kao i socio-ekonomske pojave i procesi uslovili su visok nivo biodiverziteta i njegovu relativnu očuvanost.

Međutim, usled različitih tipova negativnog delovanja čoveka, kao što su fragmentacija i degradacija staništa, neodrživi nivoi eksploatacije, zagađenje i introdukcija invazivnih vrsta, kao i neadekvatnih mera zaštite i upravljanja biodiverzitetom, opstanak značajnog broja vrsta je doveden u pitanje. Najnovija naučna istraživanja ukazuju na alarmantnu činjenicu da su tokom poslednjih 20 godina iščezle brojne biljne i životinjske vrste. Smatra se da se, od vrsta čiji je status u dovoljnoj meri procenjen, preko 600 biljnih i 270 životinjskih vrsta može smatrati ugroženim. U cilju identifikacije nivoa ugroženosti biodiverziteta, ključnih ugrožavajućih faktora i adekvatnih mera zaštite, u Republici Srbiji je pristupljeno izradi Crvene liste ugroženih vrsta. Do sada sastavljene Crvene knjige pokrivaju samo manji deo biodiverziteta u zemlji: Crvena knjiga flore Srbije 1 - iščezli i krajnje ugroženi taksoni (1999. godine), Crvena knjiga dnevnih leptira Srbije (2003. godine) i Preliminarni spisak vrsta za Crvenu listu kičmenjaka Srbije (1990. godine).

4.1.2.1. Flora i vegetacija

Vegetacija Srbije, kako potencijalna tako i realna, karakteriše se visoko izraženim diverzitetom. Približno 4.000 taksona u rangu vrsta i podvrsta (mahovine i vaskularne biljke) koje se odlikuju različitom ekologijom, rasprostranjenjem i poreklom, članovi su brojnih i ekološki različitih biljnih zajednica, odnosno ekosistema. U Republici Srbiji je prisutno 3.662 vrsta i podvrsta vaskularne flore (38% evropske flore), koje sa oko 400 vrsta mahovina, u različitim kombinacijama, u skladu sa svojim adaptivnim mogućnostima obrazuju različite tipove vegetacije. Oni se međusobno razlikuju florističkim (kvalitativnim) sastavom, brojnošću i kvantitativnim učešćem cenobionata od mesta do mesta, od zajednice do zajednice. U fitocenološkoj literaturi koja se odnosi na vegetaciju Srbije postoji 2.370 imena biljnih asocijacija, i to 1.399 imena na nivou asocijacija i 971 ime na nivou subasocijacija i facijesa.

Sve opisane i imenovane zajednice su svrstane u 26 podsveza, 242 sveze, 114 redova i 59 vegetacijskih klasa (Tabela 4.1), što nesumnjivo ukazuje da ovaj prostor čini jedan od najznačajnijih centara vegetacijskog, pa samim tim i ekosistemskog diverziteta Evrope. Odnosi vegetacijskog diverziteta Evrope i Srbije prikazani su u Tabeli 4.2.

Tabela 4.1. Diverzitet vegetacije Srbije - broj fitocenoloških jedinica
(Lakušić, D. 2005 (ed.). Habitats of Serbia, The results of the Project "Harmonization of National Habitats Classification Nomenclature with European Community Standards". Institute of Botany and Botanical Garden "Jevremovac", Faculty of biology, University of Belgrade, Ministry of Environment of the Republic of Serbia)

Tabela 4.2. Odnos diverziteta vegetacije Srbije i vegetacije Evrope

* broj vegetacijskih jedinica u Srbiji bez vegetacije mahovina i lišajeva

Od preko 1.800 endemičnih biljaka Balkana, na teritoriji Srbije se nalazi 287 balkanskih endemičnih vrsta i podvrsta, koje predstavljaju 8,1% ukupne flore u Srbiji. Naročit značaj imaju lokalni endemiti, koji čine 1,6% ukupne flore u Srbiji (59 vrsta). Florističko bogatstvo Srbije upotpunjuje i 586 vrsta lišajeva i 1400 vrsta slatkovodnih algi. Diverzitet carstva Fungi u Republici Srbiji je veoma slabo istražen. Dok je do sada opisano 625 vrsta makromiceta, smatra se da je prisutno između 3.000 i 6.000 vrsta. U statusu strogo zaštićenih divljih vrsta biljaka i gljiva proglašeno je 600 vrsta biljaka, 25 vrsta algi i 75 vrsta gljiva i lišajeva, dok je u statusu zaštićenih vrsta proglašeno 545 vrsta biljaka i 30 vrsta gljiva i lišajeva (Pravilnik o proglašenju i zaštiti strogo zaštićenih i zaštićenih divljih vrsta biljaka, životinja i gljiva, "Službeni glasnik RS", broj 5/10). Po podacima Crvene knjige flore Srbije, 121 vrsta (3% flore Srbije) se vodi kao krajnje ugrožena, sa velikom verovatnoćom da iščeznu u bliskoj budućnosti, dok je 50 taksona iščezlo sa teritorije Republike Srbije (1,4% flore Srbije), od čega su 4 taksona bili endemiti, koji su nepovratno iščezli iz svetskog genofonda.

4.1.2.2. Fauna

4.1.2.2.1. Fauna beskičmenjaka

Specijska raznovrsnost faune beskičmenjaka u Republici Srbiji je nedovoljno istražena, a za mnoge grupe organizama još uvek nisu formirane posebne faunističke liste za Srbiju, već je biodiverzitet pojedinih grupa obrađivan samo zbirno za teritoriju bivše Jugoslavije, odnosno za Republiku Srbiju i Crnu Goru.

Entomofauna Srbije je bogata i raznovrsna, kako u pogledu ukupnog broja predstavnika i grupa različitog sistematskog ranga, tako i u odnosu na faunu šireg područja Evrope i Palearktika. Po ukupnom bogatstvu i relativnoj zastupljenosti vrsta, a posebno po bogatstvu endemita različitog ranga, Republika Srbija se sa širim prostorima Balkanskog poluostrva ističe kao jedno od područja najvećeg diverziteta insekata u Evropi. Treba istaći da ova fauna još ni izbliza nije dovoljno proučena, te se sa sigurnošću u ovom trenutku ne može dati tačan broj vrsta insekata prisutnih na prostorima Srbije. Nepoznanica je i status ugroženosti pojedinačnih vrsta. Do sada je registrovano 208 vrsta od međunarodnog značaja. Takođe je još uvek nedovoljno valorizovana vrednost insekata kao biološkog resursa. Za pojedine grupe insekata je poznat jedino zbirni broj vrsta za teritorije Republike Srbije i Crne Gore, jer u dostupnoj literaturi još uvek ne postoje posebni podaci za Republiku Srbiju (Tabela 4.3).

Tabela 4.3. Brojčani pokazatelji registrovanih vrsta insekata u Srbiji
(Stevanović, V., Vasić, BV. eds. (1995). Biodiverzitet Jugoslavije sa pregledom vrsta od međunarodnog značaja, Biološki fakultet, Univerzitet u Beogradu, Ekolibri, Beograd)

* podaci za teritoriju Srbije i Crne Gore zbirno
** procenjene vrednosti za teritorije Srbije i Crne Gore zbirno

Brojnost vrsta ostalih grupa beskičmenjaka na području Republike Srbije prikazana je u Tabeli 4.4. Osim za pojedine grupe organizama, kao što su Nematodes, Anostraca, Notostraca, Conchostraca i Amphipoda, za koje su dostupni podaci o broju vrsta u Republici Srbiji posebno, za većinu grupa su dostupni jedino zbirni podaci za Srbiju i Crnu Goru.

Tabela 4.4. Pokazatelji brojnosti različitih taksonomskih grupa beskičmenjaka u Srbiji

* zbirni podaci za teritoriju Srbije i Crne Gore

Nacionalnom regulativom je strogo zaštićenim vrstama proglašeno 569 vrsta beskičmenjaka, od čega 73 predstavnika Arachnida, 4 Branchiopoda, 29 vrsta Chilopoda i Diplopoda, 25 Entognatha, 337 Insecta, 35 Malacostraca, jedan predstavnik Bivalvia, 60 Gastropoda i pet predstavnika Oligochaeta. Zaštićenim vrstama proglašene su 154 vrste beskičmenjaka, od čega 4 predstavnika Arachnida, 145 Insecta, 3 Gastropoda, jedan predstavnik Hirudinea i jedan Oligochaeta.

4.1.2.2.2. Fauna kičmenjaka

Procenjeno je da u Republici Srbiji živi preko 579 vrsta kopnenih kičmenjaka (slatkovodne ribe i kolouste, vodozemci, gmizavci, ptice i kopneni sisari), što čini preko 50% evropske kičmenjačke faune.

Registrovano je 98 vrsta riba i kolousta na teritoriji Republike Srbije (Ribe koje su predmet komercijalnog i sportskog ribolova opisane su u poglavlju Riblji resursi). Ukupno 13 vrsta je predloženo za Crvenu listu kičmenjaka Srbije, a registrovano je i 19 taksona od međunarodnog značaja. Strogo zaštićenim vrstama je proglašeno 4 vrste paklara i 26 vrsta riba, a zaštićenim 34 vrste riba.

Teritoriju Srbije nastanjuju 44 vrste vodozemaca i gmizavaca, sa još oko 55 intraspecijskih taksona, što čini 49% evropske herpetofaune. Kako su u toku revizije pojedinih taksona, njihovim eventualnim izdizanjem na nivo vrste svakako da će ovaj broj biti i veći. Strogo zaštićenim vrstama je proglašeno 18 vrsta vodozemaca i 18 vrsta gmizavaca, a zaštićenim 3 vrste vodozemaca i 2 vrste gmizavaca.

Broj vrsta ptica svih kategorija (gnezdarice, vrste koje zimuju u Srbiji, koje se registruju pri seobi, potencijalno prisutne) kreće se oko 345, odnosno 74% evropske onritofaune. Od 300 vrsta koje se gnezde na Balkanu, 253 (84%) je registrovano u Srbiji. Trajnom zabranom lova zaštićeno je 196 vrsta (Zakon o lovstvu, 1993). Strogo zaštićenim vrstama ptica je proglašeno 307 vrsta, a zaštićenim 35 vrsta.

Do sada je u Srbiji registrovano 98 vrsta sisara, odnosno preko 50% od ukupne teriofaune Evrope. Strogo zaštićenim vrstama sisara proglašeno je 50 vrsta, a zaštićenim 30 vrsta, dok se 68 vrsta nalazi na Preliminarnoj Crvenoj listi kičmenjaka Srbije. Na Evropskoj Crvenoj listi nalazi se 16 vrsta.

4.1.2.2.2.1. Lovne vrste

Krupni sisari, kao komponente biodiverziteta, imaju višestruki značaj pri razmatranju problema održivog korišćenja bioloških resursa. U tom smislu, posebno se izdvajaju autohtone vrste divljih papkara u Srbiji (srna - Capreolus capreolus, divlja svinja - Sus scrofa, evropski jelen - Cervus elaphus, divokoza - Rupicapra rupicapra), kao i evropski zec - Lepus europaeus (Lagomorpha). Kao najznačajnije lovne vrste, one imaju direktan tržišni ekonomski značaj i predstavljaju izvor dobiti kako za lokalne zajednice tako i celokupnu privredu zemlje, kroz aktivnosti sportskog lova i prihode iz pratećih, sekundarnih delatnosti vezanih uz lovnu privredu.

Krupni papkari imaju značajnu ulogu u ekosistemima koje nastanjuju, utičući kroz trofičke mreže i interspecijske odnose i na ukupan diverzitet živog sveta u njima, kao i na njihovu strukturu, elastičnost, održanje i način korišćenja. Tu se prepoznaje uloga papkara kao "ključnih" i "kišobran" vrsta. Vrste papkara koje nastanjuju Srbiju su i na nacionalnom i na širem regionalnom nivou često objekti planiranja i realizacije različitih projekata i programa zaštite zbog smanjene brojnosti populacija i suženog areala, usled destrukcije prirodnih staništa ili prekomernog iskorišćavanja. Stoga se krupni papkari često koriste i kao "flagship" vrste za privlačenje pažnje za ovakve projekte i programe, prvenstveno zbog njihovog ekonomskog značaja i zainteresovanosti javnosti za njihovo očuvanje.

Pokazatelji i trendovi brojnosti populacija odabranih lovnih vrsta predstavljeni su u tabeli 4.5.

Tabela 4.5. Brojnost populacija odabranih lovnih vrsta na teritoriji Srbije (1986-2005)
(Program razvoja lovstva Srbije 2001-2010; Lovački savez Srbije)

* nisu uključeni podaci sa teritorije Kosova i Metohije

Generalno stanje vrsta lovne divljači u Republici Srbiji nije na zadovoljavajućem nivou. Opštu sliku karakteriše mala brojnost populacija, narušena polna i uzrasna struktura. Populacije mnogih vrsta (evropski jelen, divokoza) beleže najmanju brojnost od kada se ona beleži na ovim prostorima. Izrazita je regionalna neujednačenost u distribuciji i brojnosti divljači. Najbolja situacija je u AP Vojvodini, dok je mnogo nepovoljnija u centralnim delovima Srbije, a na teritoriji Kosova i Metohije poprima upravo alarmantna obeležja.

Kako je lovni turizam prepoznat kao jedna od mogućnosti za ubrzani razvoj celokupne turističke ponude i ekonomskog razvoja Republike Srbije, u narednom periodu se očekuje pojačan pritisak na lovne resurse, mada on neće biti podjednako distribuiran između različitih vrsta. Tendencije u korišćenju krupnih sisara, kao što su evropski jelen i divlja svinja su ka formiranju ograđenih lovišta za intenzivan uzgoj i komercijalni lov, te se u tom smislu može očekivati i smanjeni lovni pritisak na populacije u slobodnoj prirodi. Međutim, populacije onih vrsta koje se ne mogu efikasno uzgajati u ograđenom prostoru (srna, divokoza, zec), u slobodnoj prirodi će i dalje biti izložene lovu i krivolovu od strane domaćih lovaca. Stepen tog pritiska u budućnosti je sada teško proceniti, jer će zavisiti od broja lovaca i njihovih materijalnih mogućnosti, primene kaznenih odredbi i efikasnosti čuvarske službe kao i stepena ukupnog ekonomskog stanja u zemlji. U proteklom periodu, usled ekonomsko-političke krize u zemlji, smanjen je obim legalnih lovnih aktivnosti, ali je značajno povećan obim krivolova.

Poslednjih godina, kao perspektivan vid korišćenja lovnih resursa se javlja i farmerski uzgoj divljači. Iako bi proizvodnja bila prevashodno usmerena ka inostranom tržištu, deo proizvoda (meso) bi svakako bio plasiran i na domaće tržište, čime bi bila izvršena supstitucija proizvoda dobijenih iz slobodne prirode. Cenovna konkurentnost bi svakako dodatno smanjila pritisak na resurse iz prirode.

Prema trenutnim pokazateljima, obim i način korišćenja indikatorskih resursa lovnih vrsta ne vodi njihovom iscrpljivanju i nestajanju. Korišćenje je u najvećoj meri regulisano planskim dokumentima, pa se ne očekuju eventualne populacione katastrofe. Ipak, nestručno sprovedene mere upravljanja u pojedinim regionima dovode do lokalnih pojava značajno smanjene brojnosti populacija lovnih vrsta. Trofejni odstrel može dovesti do izvesnog narušavanja uzrasne strukture populacije, kao i njene genetičke varijabilnosti. Za sada se malo zna o ekološkim i genetičkim posledicama ovakvih aktivnosti kod nas. Sa druge strane, neselektivni odstrel, bilo kao posledica loših upravljačkih mera, bilo kao posledica krivolova, dovodi u pojedinim regionima do značajnog smanjenja brojnosti indikatorskih vrsta.

4.1.2.3. Agrodiverzitet

Agrodiverzitet obuhvata razne životinje, biljke i mikroorganizme neophodne za održanje funkcije agro-ekosistema, njihove strukture i procesa proizvodnje hrane. Jedan od veoma značajnih aspekata zaštite biodiverziteta nalazi se u mogućnosti genetičkog osvežavanja domestifikovanih biljnih i životinjskih vrsta koje su doživele osiromašenje genetičkog diverziteta. Smatra se da je od 2719 rasa i njihovih hibrida domestifikovanih životinja (goveče, ovca, koza, svinja, konj, magarac) 391 u opasnosti da iščezne, dok je 295 već iščezlo, a da je od tog broja njih čak 200 bilo prisutno na prostorima Evrope i bivšeg SSSR-a. Autohtone sorte gajenih biljaka i rase domaćih životinja rezultat su dugotrajnog procesa selekcije od strane čoveka i prirodnih uslova karakterističnih za područje u kome su nastale. Agrarna politika u Republici Srbiji, kao i u drugim delovima sveta, promovisala je jednosmernu selekciju i korišćenje hibridnog semena u cilju postizanja većeg prinosa i proizvodnje u poljoprivredi. Rezultat ovog trenda je ozbiljan gubitak genetičkih resursa, kako biljnih sorti tako i životinjskih rasa koje se tradicionalno uzgajaju.

Tradicionalna znanja (tradicionalna poljoprivredna praksa) i kulturno nasleđe ruralnih sredina su bitan deo agrobiodiverziteta. Biljni i životinjski genetički resursi su izuzetno značajni za razvoj ruralnih sredina, ali je istovremeno očuvanje tih resursa uslovljeno, između ostalog, još uvek nedovoljno aktivnom ulogom ruralnog stanovništva u negovanju, održivom korišćenju i ekonomskom vrednovanju agrobiodiverziteta.

Odeljenje za priznavanje sorti u Upravi za zaštitu bilja Ministarstva poljoprivrede, trgovine, šumarstva i vodoprivrede sastavilo je liste sorti gajenih biljaka (registri priznatih i privremeno priznatih sorti). Prema ovim registrima, u prethodnih pet decenija u Srbiji je razvijeno preko 1200 sorti poljoprivrednog bilja: oko 80 jednogodišnjih i višegodišnjih vrsta gajenih biljaka, preko 740 sorti strnih i prosolikih žita, preko 170 sorti industrijskog bilja, preko 70 sorti krmnog bilja, preko 120 sorti povrća, preko 40 sorti voća, preko 50 sorti vinove loze i 6 sorti hortikulturnog i lekovitog bilja.

Veliki broj kultura koje se gaje u Srbiji imaju svoje divlje srodnike, koji rastu samoniklo u prirodnim ekosistemima. U Srbiji je u okviru prirodnih, u prvom redu šumskih ekosistema, konstatovano prisustvo 122 vrste divljih voćaka razvrstanih u 23 familije i 38 rodova. U autohtonoj flori Srbije prisutni su rodonačelnici sorti jabuka (Malus silvestris, Malus florentina i Malus dasyphyla), krušaka (Pirus communis, Pirus amygdaliformis), šljiva (Prunus cerasifera, Prunus spinosa), trešanja (Prunus avium), višanja (Prunus fruticosa), oraha (Juglans regia), nekih vrsta badema (Prunus amygdalis), lešnika (Corylus avellana), kestena (Castanea sativa), maline (Rubus ideus), ogrozda (Rubes glossularia), crvene ribizle (Ribes petraeum, Ribes multiflorum), jagoda (Fragaria vesca, Fragaria viridis, Fragaria moschata) i dr. Realna je pretpostavka da je prostor Republike Srbije primarni genetički centar za većinu vrsta voćaka koje se danas gaje, na šta ukazuje njihovo veliko prisustvo u prirodnim, u prvom redu šumskim ekosistemima.

Očuvanje genetičkih resursa gajenih biljaka se u Srbiji sprovodi u vidu in situ i ex situ zaštite. In situ zaštita obuhvata zaštitu autohtonih i starih sorti gajenih biljaka na njihovim prirodnim staništima u vidu "on farm" zaštite, obično na površinama individualnih poljoprivrednih proizvođača. Prisutniji oblik zaštite biljnih genetičkih resursa u Srbiji je ex situ zaštita. Najveći značaj u ex situ zaštiti imaju banke biljnih gena i nacionalne kolekcije koje se čuvaju u različitim naučnim institucijama (instituti i fakulteti). Nacionalna kolekcija banke biljnih gena je privremeno smeštena u Institutu za kukuruz u Zemun Polju, a njeno formiranje i održavanje je u nadležnosti Banke biljnih gena u Batajnici, koja se nalazi u sklopu Direkcije za nacionalne referentne laboratorije. U ovoj kolekciji se nalazi 4238 uzoraka biljnih genetičkih resursa: 2983 uzoraka žitarica, 367 industrijskih biljaka, 214 povrća, 285 krmnog bilja i 389 uzoraka lekovitog i aromatičnog bilja.

U cilju konzervacije i očuvanja životinjskih genetičkih resursa predviđeno je očuvanje najugroženijih rasa, posebno onih čija brojnost populacija padne ispod 1200 jedinki (prema kriterijumu FAO). U Srbiji se trenutno sprovodi uglavnom in situ konzervacija. Prioriteti konzervacije su uglavnom orijentisani na očuvanje rasa koje su najugroženije, u cilju očuvanja lokalno adaptiranih vrsta kojima preti iščezavanje. Ministarstvo zaduženo za poljoprivredu godinama unazad preduzima aktivnosti u vezi promovisanja i podrške očuvanju autohtonih rasa s ciljem sprečavanja daljeg gubitka genetičkih resursa domaćih životinja.

Od domaćih autohtonih rasa treba pomenuti predstavnike porodice Bovidae: domaćeg bivola, koji predstavlja potomka divljeg azijskog bivola i izuzetno otpornu, prevashodno radnu životinju sa dobrim potencijalima i za proizvodnju mesa. Buša predstavlja potomka izumrle vrste Bos brachyceros i njeni različiti sojevi naseljavaju brdsko-planinske regione Srbije. Takođe se kao posebna rasa kod nas javlja i podolac, kao potomak vrste Bos primigenus - tur, koji je izumro, a ranije je naseljavao široka prostranstva Panonske nizije. Kod nas se zadržao u svega nekoliko zapata na prostoru AP Vojvodine. U poslednjih dvadeset godina sa naših prostora je gotovo iščezlo kolubarsko goveče koje je dosta podsećalo i bilo filogenetski srodno podolcu.

Od domaćih autohtonih vrsta treba istaći i balkansku kozu koja naseljava brdsko-planinski region Crne Gore i Srbije. Veoma je dobro prilagođena na visokoplaninska staništa i pašnjake. Na našim prostorima se kao domaća ovca pojavljuje pramenka koja naseljava staništa koja se protežu od Crnogorskog primorja, pa preko brdsko-planinskog područja Srbije sve do Save i Dunava. Na celom ovom prostoru pojavljuje se veći broj sojeva ove ovce. Naročita pažnja se posvećuje očuvanju domaće mlečne rase bardoka, kao i najugroženijih sojeva pramenke: pirotski, sjenički, krivovirski, vlaško-vitorogi, kao i lipske ovce i cigaje. U okviru porodice Suidae - svinje, značajna je domaća rasa mangulica koja se gaji u vojvođanskoj ravnici, zatim moravka u dolini reke Morave i resavka iz doline Resave.

Od kopitara potrebno je istaći rasu domaći brdski konj koji je, prema najvećem broju podataka, potomak vrsta Equus gmelini i Equus przewalskii, a koji se gaji u brdsko-planinskom regionu i predstavlja autohtonu rasu naših prostora. Osim za ovu rasu, programi zaštite se realizuju i za rasu nonius. Potrebno je stimulisati i konzervaciju genetskog fonda domaćeg magarca, jer je ekonomski interes za gajenje magaraca trenutno mali. Među domestifikovanim predstavnicima porodice Canidae, šarplaninac, jugoslovenski trobojni gonič i posavski gonič su značajne autohtone rase. U odnosu na pernatu živinu, potrebno je konstatovati da je nekontrolisani uvoz hibridne živine praktično doveo do potpunog iščezavanja ranije zastupljenih lokalnih rasa. Pre svega, potrebno je učiniti napore u pogledu evidentiranja malih zapata jagodinske ćurke koja je izuzetno otporna i koja je očuvala sve značajne vitalne i reproduktivne karakteristike, kao i ostalih jata sačuvanih autohtonih rasa.

Poseban značaj ima i genofond autohtonih sojeva mikroorganizama, sa značajnim potencijalom za primenu u medicini, farmaciji, poljoprivredi, prehrambenoj industriji i drugim privrednim sektorima. Značajan doprinos ukupnom agrobiodiverzitetu daju i mnoge samonikle biljne i životinjske vrste, kao i mikroorganizmi u zemljištu, koji su bitne komponente ovih ekosistema.

Značajni ekonomski potencijal autohtonih sorti biljaka i životinja, pored njihove uloge izvora genetičkog diverziteta u aktivnostima selekcionisanja i oplemenjivanja gajenih sorti, može se sagledati u poljoprivrednoj proizvodnji koja bi nosila oznake "organskih proizvoda" i "proizvoda sa geografskim poreklom".

Problemi očuvanja i korišćenja genetičkih resursa u Republici Srbiji nisu regulisani na odgovarajući način, s obzirom da još uvek nije donet zakon, ili odgovarajući podzakonski akt, kojim će biti regulisano očuvanje i korišćenje biljnih i životinjskih genetičkih resursa. Donošenje ovog zakona predstavlja jedan od prioriteta budućih aktivnosti na polju zaštite i upravljanja agrobiodiverzitetom.

4.1.3. Geodiverzitet

Geodiverzitet predstavlja komplementarni činilac predeonog diverziteta, koji obuhvata geološke, geomorfološke i pedološke objekte i vrednosti. Elementi geološkog diverziteta, ukoliko predstavljaju jedinstvenu pojavu u razmeri posmatranja, klasifikuju se kao objekti geonasleđa. S obzirom na izraženu polivalentnost, geodiverzitet je od izuzetnog značaja za veći broj privrednih delatnosti, naročito onih koje su zasnovane na korišćenju prirodnih resursa, kao što su mineralne sirovine, vodni resursi, zemljište, obnovljivi izvori energije i biodiverzitet. Jedna od osnovnih karakteristika geodiverziteta, kao prirodnog resursa, jeste njegova neobnovljivost (naročito kada se posmatra u vremenskim okvirima od značaja za društvo i ljudske aktivnosti), usled čega je neophodno usmeriti naročitu pažnju na zaštitu i održivo upravljanje njegovim elementima.

Savremeni pristup karakterizaciji, zaštiti i upravljanju geološkim diverzitetom u Evropi uspostavljen je krajem 20. veka, osnivanjem Evropske asocijacije za konzervaciju geološkog nasleđa (ProGEO). Ključnu i inicijalnu meru u uspostavljanju održivog upravljanja geodiverzitetom predstavlja pristup vrednovanja geonasleđa, odnosno formiranja inventara objekata geonasleđa. Na međunarodnom nivou, vrednovanje geonasleđa prema jedinstvenom konceptu ustanovljeno je od strane Međunarodne unije geoloških nauka (IUGS), Organizacije Ujedinjenih nacija za obrazovanje, nauku i kulturu (UNESCO) i Međunarodnog programa za geonauku (IGCP), pod nazivom GEOSITES - A Global Comparative Site Inventory (Mijović, D. i Stefanović, I. (2008). Inventar objekata geonasleđa Srbije - od ideje do optimalnog modela. Zaštita Prirode 60(1-2), 359-365.). U skladu sa međunarodnim kriterijumima, 2005. godine je formiran Inventar objekata geonasleđa Srbije od strane Zavoda za zaštitu prirode Srbije i Nacionalnog saveta za geonasleđe Srbije.

U skladu sa Inventarom objekata geonasleđa Republike Srbije (Zavod za zaštitu prirode Srbije (2005), Inventar objekata geonasleđa Srbije; iz Arhiva Nacionalnog saveta za geonasleđe Srbije, Zavod za zaštitu prirode Srbije, Beograd), u okviru geodiverziteta Republike Srbije izdvaja se 651 objekat geonasleđa od istaknutog značaja, odnosno:

1) 130 objekata istorijsko-geološkog i stratigrafskog nasleđa;

2) 58 objekata petrološkog nasleđa;

3) 192 objekata geomorfološkog nasleđa;

4) 42 objekata neotektonske aktivnosti i geofizičkog nasleđa;

5) 80 objekata speleološkog nasleđa;

6) 19 objekata hidrogeološkog nasleđa;

7) 18 objekata pedološkog i geoarheološkog nasleđa;

8) 13 grupa objekata sa klimatskim specifičnostima, kao i

9) 99 objekata ex situ geonasleđa (paleontološke zbirke i zbirke minerala i stena).

Pored navedenog, izvršeno je i formiranje inventara hidrogeološkog nasleđa Srbije (Mijović D, Dragišić V. i Nikić Z. (2008). Inventar hidrogeološkog nasleđa Srbije. Zaštita Prirode 60(1-2), 397-410.), u okviru koga je izdvojeno 212 objekata hidrogeološkog nasleđa, odnosno 51 objekat u Unutrašnjim Dinaridima, 62 u Vardarskoj zoni, 32 u Srpsko-makedonskoj masi, 39 u Karpato-balkanidima, 12 u Dakijskom basenu i 16 u Panonskom basenu.

Objekti geonasleđa u Republici Srbiji se pretežno koriste u naučne i obrazovne svrhe, dok neki od njih predstavljaju i lokalitete za sport i rekreaciju i značajnije turističke destinacije, iako "geoturizam" kao posebna vrsta turizma još uvek nije široko rasprostranjen u Srbiji.

Pitanje zaštite i upravljanja geodiverzitetom u okviru nacionalne legislative Republike Srbije još uvek nije regulisano na zadovoljavajući način. U relevantnim pravnim dokumentima, među kojima se za oblast geodiverziteta po značaju ističe Zakon o zaštiti prirode, nije prisutan Geopark kao kategorija zaštite značajnih elemenata geonasleđa Srbije. Geopark je međunarodno priznata kategorija zaštite, i predstavlja područje od posebnog značaja za proučavanje razvoja Zemljine kore, koje ima skup raznovrsnih pojava i procesa geodiverziteta nacionalnog ili međunarodnog značaja. Odsustvo ovakve kategorije zaštite u nacionalnom zakonodavstvu predstavlja jednu od osnovnih prepreka adekvatnoj zaštiti i upravljanju geonasleđem Republike Srbije.

Pored navedenog, treba istaći i nezadovoljavajući stepen zaštite geonasleđa u Republici Srbiji. I pored značajnog broja identifikovanih objekata geonasleđa od nacionalnog i međunarodnog značaja, pod zaštitu je do sada direktno stavljeno samo 78 objekata kao spomenika prirode - objekata geonasleđa (Zavod za zaštitu prirode Srbije (2010), Pregled zaštićenih prirodnih dobara, Zavod za zaštitu prirode Srbije, Beograd, www.natureprotection.org.rs), dok je izvestan broj objekata geonasleđa pod zaštitu stavljen indirektno, drugim kategorijama zaštite (nacionalni parkovi, parkovi prirode i sl.). Objekti geonasleđa Republike Srbije su takođe nedovoljno uključeni u međunarodne kategorije zaštite. Na teritoriji Republike Srbije za sada nisu prisutni lokaliteti koji su uključeni u Evropsku mrežu geoparkova (European Geoparks Network) i Globalnu mrežu geoparkova Organizacije Ujedinjenih nacija za obrazovanje, nauku i kulturu (UNESCO Global Geoparks Network), mada postoje inicijative da se neka područja (Lesni profili - "Loessland", Fruška gora, Đerdapska klisura i Stara planina) predlože za uključenje u Evropsku mrežu geoparkova. Određen broj objekata geonasleđa se nalazi i na listi kandidata svetske kulturne i prirodne baštine (UNESCO): Đerdapska klisura, Deliblatska peščara, Đavolja varoš, Šar planina i Tara sa kanjonom reke Drine. Kao prepreke uspostavljanju efikasne zaštite i upravljanja geodiverzitetom u Republici Srbiji, važno je istaći i nedovoljna finansijska ulaganja u mere uređenja objekata geonasleđa, kao i nedostatak ili potpuno odsustvo kadrova obučenih za pitanja zaštite i upravljanja geonasleđem u institucijama koje upravljaju zaštićenim područjima.

Geodiverzitet Srbije, kao bazna komponenta prirode i životne sredine, izložen je različitim antropogenim pritiscima koji dovode do njegove trajne degradacije. Najznačajnije antropogene aktivnosti koje utiču na promenu ili dovode do nestanka segmenata geodiverziteta su: rudarenje (naročito površinsko), izgradnja infrastrukture, izgradnja industrijskih postrojenja, energetski sektor, urbanizacija prostora, šumarstvo, poljoprivreda, i drugo. Pored degradacije elemenata ili delova geodiverziteta, događa se i uništavanje objekata geonasleđa, bez kojih, s obzirom da predstavljaju ključne momente razvoja Zemljine kore, neće biti moguća potpuna naučna rekonstrukcija geološke prošlosti Srbije. Iako objekti geonasleđa predstavljaju prirodna dobra, koja su delom i zaštićena prema važećem zakonu, značajno su ugroženi i različitim antropogenim uticajima na lokalnom nivou, u prvom redu nekontrolisanim turističkim i rekreativnim aktivnostima (odnošenje "suvenira" - delova pećinskog nakita, minerala, odlomaka stena, mehanička oštećenja od planinarenja, itd.). Neprimereno korišćenje prostora, a time i elemenata geodiverziteta, može da dovede do gubitka geodiverziteta. S obzirom da skup elemenata geodiverziteta čini sastavni deo prirodnih staništa, ekosistema i predela, njihovo oštećivanje ili trajno uništavanje predstavlja faktor koji posredno doprinosi i gubitku biodiverziteta i predeonog diverziteta.

4.1.4. Predeoni diverzitet

Prema Zakonu o zaštiti prirode, predeoni diverzitet (raznovrsnost) je struktuiranost prostora nastala u interakciji (međudejstvu) prirodnih i/ili stvorenih predeonih elemenata, određenih bioloških, klimatskih, geoloških, geomorfoloških, pedoloških, hidroloških, kulturno-istorijskih i socioloških obeležja. Evropska konvencija o predelu definiše predeo kao "određeno područje, onako kako ga ljudi vide i dožive, čiji je karakter rezultat delovanja i interakcije prirodnih i/ili ljudskih faktora" (European Landscape Convention, Council of Europe, 2000).

Republika Srbija je dinarska i karpatsko-balkanska, podunavska i posavska zemlja, sa složenom tektonskom strukturom i vrlo heterogenim geološkim sastavom, raznorodnim reljefom, sa više klimatskih varijeteta, relativno gustom rečnom mrežom i velikim specijskim, genetičkim i ekosistemskim diverzitetom, što sa bogatstvom istorijsko-kulturnog razvoja rezultuje značajnim predeonim diverzitetom.

Predeo ima važnu ulogu od javnog interesa u oblasti očuvanja i zaštite prirode i životne sredine, kulture i kulturnog nasleđa i predstavlja značajan privredni resurs i element održivog razvoja. Održivo korišćenje predela obuhvata očuvanje i unapređenje predela kroz planiranje i sprovođenje sveobuhvatnih mera kojima se sprečavaju neželjene promene, degradacija i destrukcija prirodnih, prirodi bliskih ili stvorenih predela, sa ciljem da se sačuvaju i održe značajna obeležja i karakter predeonog lika, njihova raznovrsnost, jedinstvenost, estetska vrednost i omogući trajna sposobnost korišćenja prirodnih i kulturnih vrednosti za dobrobit stanovništva.

Turizam je izdvojen kao značajni element privrednog razvoja Republike Srbije: "Osnovni cilj razvoja turizma u Republici Srbiji je: znatno veći obim i kvalitet turizma usaglašen sa prirodnim i kulturnim potencijalima i resursima pojedinih regionalnih celina, uz veće učešće lokalnog stanovništva i uz jačanje kooperacije među opštinama, regionima i transgranično, uz poštovanje prirodnog i kulturnog nasleđa kao i kapaciteta životne sredine." (Zakon o prostornom planu Republike Srbije 2010-2020. godine). Evropska konvencija o predelu prepoznaje predele kao suštinski faktor u uspostavljanju ravnoteže između očuvanja prirodnog i kulturnog nasleđa, a njihovo korišćenje kao ekonomski potencijal koji može da omogući otvaranje novih radnih mesta, u kontekstu procvata održivog turizma. Jedinstveni spoj prirodnih i stvorenih vrednosti uz nematerijalno nasleđe, različitih kulturno-istorijskih i socioloških obeležja, pružaju Srbiji dobre mogućnosti za sprovođenje savremenog modela održivog turizma.

Na teritoriji Republike Srbije se ističe pet glavnih geografskih regiona: (1) nizijski deo u Vojvodini na severu, odlikuje se lesnim i aluvijalnim dolinama i terasama; (2) centralni (brežuljkasti) region sa malim poljoprivrednim domaćinstvima i raznolikom poljoprivrednom proizvodnjom, sa dosta intenzivnom proizvodnjom visokokvalitetnog voća i povrća i mlečne rase stoke; (3) Peri-panonski istočni deo; (4) region Gornje Morave i (5) Kosovo (autonomni region). Svaki od ovih regiona ima svoje ekosisteme, uključujući stepe, veoma vlažna zemljišta, planinske pašnjake i šume, koji daju bogatu raznovrsnost biljnih i životinjskih vrsta. Kao rezultat svega navedenog, proizilazi bogatstvo predeonog diverziteta Republike Srbije. Predeoni diverzitet se ogleda, sa jedne strane, u prirodno uslovljenom diverzitetu (vojvođansko-panonski-podunavski makroregion sa relativno homogenom strukturom i središnji srpsko-balkanski makroregion sa mnogo složenijom strukturom), i sa druge strane, diverzitetom tipova i podtipova "kulturnih" predela, nastalih interakcijom čoveka i prirode u istorijskom pojmu vremena. Obrasci korišćenja zemlje u ovim predelima su tradicionalni i raznoliki i doprineli su njihovoj biološkoj raznovrsnosti i drugim prirodnim vrednostima. Tradicionalni vidovi korišćenja prostora i prirodnih resursa doprinose očuvanju kulturnih predela i značajnog dela izvornog biodiverziteta. Kulturne tradicije lokalnog stanovništva čuvaju iskustvo brojnih generacija, što se najvećim delom preklapa sa onim što nazivamo mudro ili održivo korišćenje prirodnih resursa.

Uz relativno mali procenat zastupljenosti prirodnih staništa (onih na koja čovek nije imao direktan uticaj), u velikoj meri su zastupljena poluprirodna staništa - staništa na kojima je uticaj čoveka doveo do neznatne izmene prirodnih pojava i procesa i gde su se zadržale pretežno životne zajednice tipične za takva prirodna staništa (npr. neke šume, ekstenzivni travnjaci itd.). Usled toga, u predeonoj strukturi Srbije, veliki je procenat poluprirodnih (prirodi bliskih) predela. U proteklom periodu predeli u Srbiji nisu tretirani na adekvatan način. Za celokupnu teritoriju Srbije nisu vršena, na savremenim naučnim osnovama, sistemska istraživanja predela, te do sada nije urađena karakterizacija, inventarizacija i klasifikacija predeonih tipova kao kompleksnog sistema.

Promene u predelu nastaju, uglavnom, kao rezultat društvenog i privredno-ekonomskog razvoja. Poljoprivredno zemljište, koje danas čini 63,7 % teritorije Republike Srbije (bez Kosova i Metohije), prvobitno je bilo pokriveno šumama, grmljem, stepskom vegetacijom i močvarama. Ta prvobitna vegetacija je uklonjena da bi se dobili ili planinski pašnjaci ili obradivo zemljište u nizijama. Međutim, trenutni trend pokazuje da će se do 2020. godine u Republici Srbiji poljoprivredne površine različite strukture smanjiti za 50%. S druge strane, dejstvom erozije, klizišta, površinske eksploatacije rudnog bogatstva i odlaganja otpada, oko 20% površine teritorije Republike Srbije bi moglo da se klasifikuje kao u manjoj ili većoj meri degradirano. Najveći izvori degradacije i zagađivanja zemljišta su ujedno i uzroci degradacije predela (degradacija prostora i zemljišta je najprimetniji tip degradacije predela). Glavni tipovi izvora zagađenja zemljišta u Srbiji su: komunalne deponije (preko 40% ukupnog zagađenja), lokaliteti sa rasutim naftnim derivatima (oko 30%), deponije industrijskog otpada, industrijski i komercijalni lokaliteti, rudnici, bušotine, skladišta nafte i elektrane. Eksploatacija mineralnih sirovina je naročito prisutna u Kolubarskom i Kostolačkom basenu i Boru i Majdanpeku, dok je nekontrolisano i neadekvatno odlaganje industrijskog otpada prisutno u okolini velikih industrijskih centara (Bor, Pančevo, Novi Sad, Smederevo, Beograd, Kragujevac). Pored zagađenja zemljišta, značajni izvori degradacije predela su i zagađenje vazduha, vode i celokupne životne sredine, zatim neobrađenost poljoprivrednog zemljišta, odnosno konverzija poljoprivrednog u građevinsko zemljište, neplanska izgradnja, kao i ekološki stres prouzrokovan nekontrolisanim razvojem turizma u ekološki vrednim predelima. Posebno je trenutno izražen problem bespravne, nekontrolisane gradnje, kao i izgradnje infrastrukture za potrebe razvoja zimskog turizma, koji se širi na najvrednije predele u okviru zakonom zaštićenih područja. Dugoročne posledice bespravne gradnje su višeslojne i ugrožavaju vrednost ukupnog prostora Republike Srbije i nisu usklađene sa održivim korišćenjem predeonog diverziteta.

Iseljavanje stanovništva, napuštanje zemljišta i tradicionalnog upravljanja zemljištem u udaljenim brdsko-planinskim oblastima negativno utiče na očuvanje predeonog diverziteta i ekološke vrednosti predela (podjednako kao i na očuvanje biodiverziteta). Posebno u udaljenim i brdsko-planinskim oblastima, poljoprivreda može igrati veoma važnu ulogu u očuvanju atraktivnih karakteristika predela, ekološke raznolikosti i razvoju turizma.

5. RIBOLOVNE VODE I RIBLJE VRSTE

Sve ribolovne vode Republike Srbije organizaciono su podeljene na šest ribarskih područja, koja se konkursom, pod definisanim zakonskim uslovima i obavezama, ustupaju korisnicima na desetogodišnje korišćenje. Za svako ribarsko područje propisan je vid ribolova koji se može vršiti, rekreativni i privredni, ili samo rekreativni. Poslove upravljanja ribarskim područjima vrše preduzeća u bilo kom obliku svojine koja zadovoljavaju zakonom utvrđene uslove. Na osnovu Zakona o zaštiti i održivom korišćenju ribljeg fonda, ribolovne vode su kopnene (prirodne i veštačke) tekuće i stajaće vode u kojima žive ribe. Ukupna dužina vodotokova u Srbiji iznosi oko 66 000 km (Gavrilović Lj. & D. Dukić (2002). Reke Srbije. Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd); prirodnih jezera ima oko 50, sa ukupnom površinom od približno 5 000 ha; akumulacija ima oko 150, ukupne površine oko 25 500 ha; kanalski sistem DTD, najveći i najznačajniji u Srbiji, dugačak je 840 km sa površinom od 3 600 ha. Ukupna dužina kanala u Srbiji iznosi oko 30 000 km. (Stanković, S. M. (2005), Jezera Srbije, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd).

Za kopnene vode Republike Srbije do sada je izvešteno o ukupno 98 vrsta paklara i košljoriba (Simonović P. (2001), Reke Srbije, NNK International, Zavod za zaštitu prirode Srbije & Biološki fakultet, Beograd, 247. str.), od čega je 23 vrsta (23.5 %) alohtono, a 12 od njih se može okarakterisati invazivnim (Simonović, P. (2009), Invazija riba, Flogiston 17: 43-64. i Simonović P., Stefanović K. & J. Tomović (2010), Influence of invasive alien fish species to the ecological status of the Danube River and its main tributaries in Serbia after terms of the EU Water Framework Directive (in press), In: Paunović M, Simonović, S. Simić, V. & S. Simić (eds.), Danube through Serbia - Results of the National Programme of the Joint Danube Survey 2. Ministry of Agriculture, Forestry and Water Management & Institute for Biological Research "Siniša Stanković", Belgrade). Od ukupnog broja vrsta, 53 vrste (54.1%) riba (uključujući i deset alohtonih vrsta) predmet su privrednog i rekreativnog ribolova. Sa gledišta privrednog ribolova, 29 vrsta riba ima veći ili manji ekonomski značaj, od čega 12 vrsta predstavlja ciljnu grupu na čiji su izlov uglavnom usmerene ribolovne aktivnosti. Ostale vrste predstavljaju prateći i sporadični ulov, od sekundarnog ekonomskog značaja. Rekreativnim ribolovom obuhvaćeno je oko 45 vrsta, ali i u ovom slučaju oko 50% od ovog broja predstavlja ciljnu grupu.

5.1. Riblji resursi ribolovnih voda

Ribolovne vode su mesta obavljanja rekreativnog i privrednog ribolova. Privredni ribolov se obavlja isključivo iz čamca opremljenog vanbrodskim motorom na ribolovnim vodama četiri od ukupno šest ribarskih područja: Dunavu, Savi i Tisi. U ribolovne alate u širokoj upotrebi spadaju: mrežarski (pokretni i stajaći); samolovni (senkeri, vrše i bubnjevi) i udičarski (samica, struk i bućka). U okviru mrežarskih alata, postoji široka lepeza raznovrsnih tipova i veličina alata-mreža koje se koriste u zavisnosti od vrste ribe kao ciljnog ulova i od prilika na ribolovnoj vodi. Korišćenje samolovnih alata uglavnom je vezano za iste činioce koji utiču na privredni ribolov. Rekreativni ribolov obavlja se na svim ribolovnim vodama Republike Srbije. Broj ribolovaca koji se bave rekreativnim ribolovom i ribara koji se bave privrednim ribolovom, kao jedan od pokazatelja ribolovnog pritiska, jako varira na godišnjem nivou (Tabela 5.1 - Podaci Agencije za zaštitu životne sredine o broju izdatih dozvola za privredni i rekreativni ribolov za period 2001-2009. godina).

Tabela 5.1. Broj izdatih godišnjih ribolovnih dozvola za privredni i rekreativni ribolov za period 2001-2009. godine

5.1.1 Trend ulova

Analiziran je vremenski period 1991-2009. godina, za koji postoje zvanično publikovani podaci (Statistički godišnjaci Republike Srbije za period 1991-2000. godine i podaci Agencije za zaštitu životne sredine od 2001. godine). Nivo ukupnog ulova do 2001. godine u odnosu na nivo posle nje može se objasniti potpunim odsustvom ribarstvene statistike u delu koji se odnosi na eksploataciju ribolovnih resursa kopnenih voda pre 2001. godine, kada je evidencija ulova (privrednih) ribara iz obaveznog otkupa ribe od strane korisnika bila neprecizna, a evidencija ulova (rekreativnih) ribolovaca najčešće odsustvovala u potpunosti. Od 2002. godine, po uspostavljanju evidentiranja ulova od strane ribočuvarskih službi korisnika ribarskih područja kao obaveze utemeljene Privremenim, Desetogodišnjim i Godišnjim programima upravljanja ribarskim područjem i po napretku u primeni i izvršavanju te obaveze, pokazatelji o ulovu postaju daleko realniji i pokazuju stalni trend povećanja evidentiranog ulova, o čemu se podaci dostavljaju Agenciji za zaštitu životne sredine (Slika 5.1).

Slika 5.1. Trend ukupnog ulova u vodama Srbije tokom perioda 1997-2009. godine.

Po pojedinim vrstama riba ekosistema nizijskih kopnenih voda koje su ciljni ulov rekreativnog i privrednog ribolova, od 2003. godine do danas evidentiran je uglavnom blag porast ulova svih vrsta riba, dok je porast ulova evidentiran za šarana, soma, smuđa i donekle štuku među ribama ekosistema nizijskih kopnenih voda izrazito veliki (Slika 5.2). To govori o pojačanoj aktivnosti službi korisnika ribarskih područja pri evidentiranju ulova na ribarskim područjima, o zadovoljavajućem stanju ribljeg fonda ovih vrsta riba u ribolovnim vodama na ribarskim područjima gde su ulovi evidentirani, kao i o povećanom ribolovnom naporu koji se ulaže u lov riba koje su ciljni ulov kao vrste koje su kako ribolovno, tako i tržišno najcenjenije u Srbiji (šaran, som i smuđ), uz istovremeni pad ulova u kategoriji "ostala riba" posle 2004. godine na relativno stabilan nivo koji se održava u zadnjih pet godina. Imajući u vidu da najveći deo "ostale ribe" predstavlja kategoriju tzv. "bele ribe" koju čine deverika, kečiga, jaz, mrena, nosara, skobalj i dr., a koje su tržišno najmanje cenjena grupa, pad udela ove kategorije ribe u ulovu sa 66% - 80% na svega 11% -15% ukazuje da su se zahtevi tržišta promenili, a time i standard nakon 2005. godine. Blagi porast ulova kečige i štuke govori o stabilnosti fonda ove dve vrste riba koje su ekosistemski i ribarstveno potpuno suprotne i kao takve predmet su različitih vidova ribolova (privrednog i rekreativnog, respektivno).

Slika 5.2. Ulov vrsta riba svojstvenih nizijskim vodenim ekosistemima u periodu 1997-2008. godine.

Evidencija ulova vrsta riba koje su predmet isključivo rekreativnog ribolova u ekosistemima brdsko-planinskih voda u periodu 1997-2008. godine pokazala je manji pad ulova mladice i veliki pad ulova potočne i dužičaste pastrmke posle 2004. godine, kao i stabilnost evidentiranog ulova lipljena.

Slika 5.3. Ulov vrsta riba svojstvenih brdsko-planinskim vodenim ekosistemima u periodu 1997-2008. godine.

Uzrok lošeg trenda ulova pastrmskih vrsta riba teško je zasad objasniti, ali on sam po sebi ukazuje da je neophodno nastaviti sa praćenjem podataka o ulovu u narednim godinama, kako bi se ustanovilo potiče li od metodološke greške zbog širenja pristupa "uhvati-i-pusti" među mušičarima i varaličarima pastrmke, ili je odraz realno pogoršanog stanja fonda potočne pastrmke, za šta nema realnih pokazatelja. U smanjenom ulovu dužičaste pastrmke u navedenom periodu velikog udela bi mogla imati zabrana poribljavanja planinskih reka ovom alohtonom vrstom i njen aklimatizacioni status u prirodnim vodotocima, bez postignute naturalizacije. Pad izlova mladice može biti rezultat metodološke greške u skupljanju podataka o ulovu zbog primene legislative usvojene 2003. godine, sa minimalnom dozvoljenom dužinom za izlov od 110 cm SL, kao i drugih zaštitnih mera koje su od tada primenjivane. Stabilnost ulova lipljena potiče od velike ograničenosti fonda ove vrste kao ribolovnog resursa i rezultat je srazmerno malog ribolovnog-mušičarskog pritiska na tu vrstu i uvedenih zaštitnih ribarstvenih mera. Primeri za pastrmke i mladicu ukazuju (1) da ima mesta izmenama u metodologiji sakupljanja podataka o ulovima svih, a ne samo izlovljenih, odnosno iz vode iznesenih jedinki date vrste ribe; (2) na ekosistemsku osetljivost kad su ove ribolovno atraktivne vrste u pitanju i (3) na potrebu za velikim oprezom prilikom upravljanja fondovima ovih vrsta.

5.1.2 Ulov u Dunavu

Dunav, kao najveća reka u Republici Srbiji, predstavlja najznačajniji prirodni resurs sa gledišta ribarstva u otvorenim vodama. Dužina toka kroz Srbiju iznosi 588 km, ali je na znatnoj dužini toka Dunav i granična reka prema Hrvatskoj (137 km) i Rumuniji (230 km). Na slici 5.5 dati su uporedni podaci ukupnog ulova u Dunavu i za teritoriju cele Srbije. Za period 1990-2002. godine, prosečan ulov u otvorenim vodama Srbije iznosio je 1004 ± 365.84 tone, dok je za Dunav prosečna vrednost ulova iznosila 482.5 ± 155.02 tone. Ulov u Dunavu i pored opšte tendencije pada tokom vremena, istovremeno raste po učešću u ukupnom ulovu u Srbiji. Ulov iz Dunava činio je 36.2-58.7% ukupnog ulova u Srbiji. Tendencija je da se privredni ribolov sve više orijentiše ka Dunavu. Kada se razmatra ribolov na Dunavu, neophodno je uzeti u obzir činjenicu da je on na više od polovine svoga toka kroz Srbiju granična reka. Od 90-tih godina prošlog veka primećen je porast ribolovnog pritiska (posebno su bili izraženi neki vidovi krivolova) na rumunskoj strani Dunava, što je svakako, budući da se radi o istom fondu ribe, imalo uticaja na ulov sa naše strane, dok je ribolovni pritisak na hrvatskoj strani gornjeg dela Dunava bitno smanjen već duži niz godina. Time potreba regulisanja ribarstvenog upravljanja u pograničnim vodama i prekogranična saradnja izbijaju među veoma važne potrebe u okviru administrativnog upravljanja ribljim fondom.

Slika 5.4. Komparativni prikaz ulova u Dunavu u odnosu na ulov na teritoriji cele Srbije.

5.1.3 Trend ulova ciljnih vrsta

Trend ulova morune i drugih anadromnih jesetarskih vrsta do 2006. godine, kad je uveden desetogodišnji moratorijum ribolova morune, ukazuje na prelov. Uprkos stalnom trendu pada produkcije i ulova morune u basenu Dunava zbog izgradnje đerdapskih brana, prekida migratornog puta, smanjenja dostupnosti prirodnih plodišta i održanja visokog ribolovnog napora i stope eksploatacije, nacionalnom legislativom koja je regulisala ribolov morune u oblasti zaštitnih mera posle 2004. godine smanjena je prvobitna minimalna dužina dozvoljenog ulova sa 250 cm SL na 210 cm SL za ženke i 180 cm SL za mužjake morune, što je i pored nominalno ujednačenog ulova vrlo brzo dovelo do ukupnog pada prosečne veličine ulovljenih ženki morune i udela ikre sa (nezadovoljavajućih) jedva 14 % na (besprizornih) manje od 5 % u tom ulovu. Tako loš trend nosio je veliku opasnost od pada fonda morune kao prirodnog resursa na nivo koji ne samo da neće biti moguć za bilo kakvu ribarstvenu eksploataciju, već i opasnost neumitnog iskorenjenja ove vrste u Dunavu. Zbog takve ugroženosti fonda morune i dugog (>15 godina) minimalnog perioda oporavka tog fonda, sve konzervacione mere (ribolovne, akvakulturne, hidrotehničke) koje mogu doprineti njegovom očuvanju i oporavku imaju strateški prioritet u svim vremenskim opsezima. I fond drugih vrsta migratornih jesetrovki u Dunavu u sličnom je stanju i zahteva isti odnos kao što se predlaže i za morunu, a pored velike ekonomske vrednosti kavijara jesetarskih vrsta, veliki značaj ima i očuvanje njegove proizvodnje i održivog privrednog ribolova jesetrovki, kao tradicionalne delatnosti đerdapske regije sa donjim Podunavljem.

Ulov svih glavnih ribolovno atraktivnih vrsta riba nizijskih ekosistema, sem jesetarskih vrsta (kečige i morune), pokazuje stalni lagani trend porasta (Slika 5.5), a za tri vrste koje su pored izrazito željenog lova privrednih ribara, ujedno i najčešća ciljna lovina rekreativnih ribolovaca taj trend je izrazito snažan. Sem što generalno govori o dobrom stanju ekosistema koji obezbeđuju takav rast žetve, ovaj trend koji počinje posle 2003. godine upućuje na pozitivne efekte mera Programa upravljanja ribarskim područjima nakon 2003. godine kojima je bila propisana, a zatim i administrativnim merama i merama nadzora implementirana obaveza sprovođenja elemenata monitoringa na ribolovnim vodama, od kojih je kontrola i evidencija ulova od strane korisnika ribarskih područja bila jedan od najvažnijih. U prilog tome govori i blagi porast evidentiranog ulova kečige sa jedva 10 t do 2003. godine na čak 90 t 2004. godine, sa kasnijim ujednačavanjem ulova na nivo 13 - 46 t godišnje. Ovakvo veliko variranje godišnjeg ulova pre govori o još nedovoljno dobro implementiranom sistemu evidencije ulova od strane korisnika, nego o fluktuacijama u produkciji izazvanim uzrocima u samim ekosistemima nizijskih kopnenih voda (Dunav, Sava, Tisa i Velika Morava), koji imaju zadnjih tridesetak godina relativno ujednačene produkcione mogućnosti. Takođe, u prilog tome govori i nagli evidentirani porast ulova smuđa i soma koji nisu u znatnijoj meri u tim godinama unošeni poribljavanjem, pored još većeg evidentiranog porasta ulova šarana, kojim su jedino ribolovne vode nizijskih ribarskih područja bile masivno poribljavane u datom periodu. U prilog trenda porasta ulova ovih vrsta prevashodno zbog poboljšane evidencije kao mere korisničkog i administrativnog upravljanja, a ne poribljavanja, govori i nagli porast odmah od početka implementacije Programa upravljanja ribarskim područjima, a ne nakon nekoliko godina posle započetih i izvršenih poribljavanja.

Slika 5.5. Trendovi ulova po ribolovno atraktivnim vrstama za period 1997-2008. godine

5.1.4. Procena sadašnjeg stanja ribljih resursa

Procena stanja ribljih resursa izvršena je na osnovu podataka o relativnoj prirodnoj produkciji u odnosu na potencijalnu prirodnu produkciju pojedinih ribolovno atraktivnih vrsta riba (obe vrednosti izražene su za manje brdsko-planinske ribolovne vode u kg/km, a za ribolovne vode nizijskih ekosistema u kg/ha). Podaci su preuzeti iz Srednjoročnih programa unapređenja ribarstva (rađenih 2003. godine) i Programa upravljanja ribarskim područjima (rađenih 2008. godine) i dati za najbliže poredive lokalitete i sekcije pojedinih ribolovnih voda za koje je bilo moguće naći te podatke. Parametar ocene stanja je indeks (%) koji ukazuje na ostvarenje potencijalne prirodne produkcije za datu ribolovnu vrstu (potočna pastrmka, potočna mrena, klen, skobalj, šaran, deverika, smuđ) u datoj ribolovnoj vodi.

Obim dostupnosti podataka u programskim i upravljačkim dokumentima oba ciklusa upravljanja ukazuje da u samoj metodologiji izrade ima velikih propusta koji nisu bili otklonjeni na vreme merama administrativnog upravljanja. Imajući to u vidu, ostaje nejasno kako su na osnovu takvih podataka realno upravljali korisnici ribarskih područja. Veoma je mali broj programa upravljanja koji ovakve podatke uopšte sadrže, a indikativno je da se procene potencijalne produkcije za pojedine ribolovne vode u periodu od samo pet godina vrlo bitno razlikuju, te je neophodno ustanoviti koji metod procene potencijalne prirodne produkcije se uzima kao referentni.

Uz sve ograde koje gore navedeni nedostaci mogu podići, treba reći da je stanje fonda pojedinih vrsta na različitim ribarskim područjima i u raznim ribolovnim vodama vrlo različito.

Kod vrsta brdsko-planinskih ribolovnih voda, stanje fonda potočne pastrmke 2008. godine generalno je lošije u odnosu na 2003. godinu u ribolovnim vodama sliva Kolubare, Crnog Timoka i Drine, a uglavnom mnogo bolje u oba Rzava i Đetinji, ali je procentualno zadovoljavajuće do vrlo dobro svuda osim u Gradcu, Crnici, ivanjičkoj Moravici, Seči reci i Godljevači. Kod potočne mrene, u Resavi, Radovanjskoj reci, Seči reci i Velikom Rzavu njen fond je u odličnom stanju u odnosu na 2003. godinu, dok je u drugim ribolovnim vodama postao lošiji tokom posmatranog perioda. Fond klena je u porastu u većini reka (samo u Crnom Timoku je nešto lošiji nego 2003. godine, mada i ovo deluje kao artefakt s obzirom na drastično drugačiji navedeni potencijal produkcije), kao i fond skobalja (sem u ivanjičkoj Moravici, gde je lošiji nego 2003. godine).

Stanje fonda šarana pokazuje na Savi kod Šapca izuzetno poboljšanje, na Dunavu kod Karataša u drastičnom je padu, dok je fond deverike na oba lokaliteta u dobrom stanju, ali je u drugim ribolovnim vodama (delovi Save i Dunava u blizini Beograda) u veoma lošem stanju. Stanje fonda smuđa i u Savi i u Dunavu vrlo je dobro i očigledno stabilno tokom posmatranog petogodišnjeg perioda, a visoka realna prirodna produkcija jasno govori o tome.

Iako su podaci relativno malobrojni u odnosu na rasprostranjenje i zastupljenost pojedinih ribolovno atraktivnih vrsta u ribolovnim vodama Srbije i mada postoje metodološki propusti, mogu se izvući uslovni zaključci da stanje fonda ribljih vrsta koje su ciljne u ribolovu (rekreativnom i privrednom) verovatno nije ograničavajući faktor razvoja ribolovne delatnosti (rekreativne, pre svega), ali da propise što pre treba urediti i primeniti i kapacitet administrativnih i korisničkih upravljača podići na način koji će obezbediti jasan uvid u stanje fonda onih vrsta koje se ciljno love, na osnovu čega je moguće odgovarajućim merama pravovremeno i efikasno reagovati.

5.1.5. Uticaj na životnu sredinu

Uticaj na životnu sredinu ispoljava se pre svega u uticaju na strukturu i stanje zajednica riba u ribolovnim vodama kroz selektivan - ciljni izlov pojedinih vrsta riba koje se smatraju ribolovno atraktivnim, bilo sa komercijalnog stanovišta (za privredne ribare zbog cenovne kategorije koju imaju), ili kroz njihovu rekreativnu vrednost (koja uključuje i prethodnu kategoriju, ali ju je teško u takvom smislu valorizovati). Međutim, u ovim razmatranjima treba uzeti u obzir i dejstvo drugih antropogenih faktora (upuštanje komunalnih i drugih otpadnih voda u vodotokove bez tretmana prečišćavanja, regulacija rečnih tokova, izgradnja brana, eksploatacija šljunka, sadnja plantaža topola i dr.) na stanje akvatičnih ekosistema kao životne sredine, čiji se uticaj često ispoljava u drastičnijem obliku od onog vezanog za ribolovno opterećenje. Takođe, aktivnosti vezane za programe poribljavanja, koji najčešće nisu usklađeni sa izvornim sastavima ihtiozajednica, u značajnoj meri utiču na sastav i strukturu ribljih populacija. Ovim aktivnostima, između ostalog (gde je najizrazitije potpuno odsustvo veze između regulative rečnog transporta i očuvanja samosvojnosti biodiverziteta akvatičnih ekosistema) pospešuje se širenje alohtonih i invazivnih vrsta.

Slika 5.6. Udeo pojedinih ekoloških grupa - migratorne-anadromne jesetrovke, nepredatorske (omnivorne, planktivorne i herbivorne) vrste i predatorske (piscivorne: smuđ, som i štuka) vrste riba u ukupnom ulovu u nizijskim vodenim ekosistemima Srbije

S obzirom na način kako je do sada vođena evidencija ulova pojedinih vrsta riba na ribarskim područjima, uvid u združeni ekosistemski uticaj privrednog i rekreativnog ribolova može se izvršiti na podacima o udelu ulova anadromnih jesetrovki, piscivornih predatora (soma, smuđa i štuke), herbivornih (beli amur), planktivornih (tolstolobici) i omnivornih (sve ostale vrste iz kategorije "bele ribe", šaran i linjak) vrsta riba u ukupnom ulovu u ribolovnim vodama Srbije (Slika 5.6). Rezultati ukazuju na stalni pad ulova migratornih jesetrovki, što ukazuje na pogubne antropogene efekte po fond ove grupe ekosistemski, genetički i evoluciono značajne ekološke i biogeografske grupe riba. Takođe, od 2004. godine postoji izražen trend promene udela dveju osnovnih ekoloških grupa, piscivornih predatora i nepredatorskih vrsta riba u ulovu. Za razliku od perioda pre 2004. godine, kada su nepredatorske vrste riba (kečiga, amuri, tolstolobici, nekvalitetna "bela riba", šaran, linjak i dr. vrste) činili između 60% i 90% ulova, posle 2004. godine njihov udeo pada na ispod 50%, dok udeo predatorskih vrsta u ukupnom ulovu raste na preko 50% ukupnog ulova. Takav trend može se smatrati posledicom izmenjenog (i to pozitivno) stanja ekosistema, ali ukazuje i na promenjen vid ribolovnog pritiska ka predatorskim vrstama koje su kao ekonomska kategorija (I kvalitetna i cenovna klasa) atraktivnije za ribolov i predstavljaju dominantno ciljne vrste, što se mora uzeti u obzir prilikom propisivanja mera u okviru planiranja režima upravljanja ribolovnim vodama radi održanja ekosistemske stabilnosti ribolovnih voda.

5.2. Gajenje riba

Podaci o akvakulturi preuzeti iz statističkih publikacija izdatih od strane Zavoda za statistiku Republike Srbije i Privredne komore Srbije jedini su postojeći u periodu koji je prethodio izradi ove strategije i moraju se uzeti sa rezervom, s obzirom da ne postoji ustanovljen zakonski osnov, institucionalni okvir, niti mehanizam prikupljanja ove vrste podataka, te se ne zna izvor publikovanih podataka. Poslednji publikovani podaci datiraju iz 2005. godine.

5.2.1. Uzgojni sistemi

Na teritoriji Republike Srbije, gajenje riba se obavlja u toplovodnim (šaranskim) i hladnovodnim (pastrmskim) ribnjacima, stacionarnim i kaveznim, uz male površine ograđenih, ili pregrađenih delova prirodnih i antropogenih voda koje se koriste u svrhu uzgoja. Postoje dva ribnjaka namenjena gajenju jesetarskih vrsta, jedan aktivan i jedan duže vremena zapušten, koji se po svojim karakteristikama mogu smatrati specifičnim. Pre procesa privatizacije, koji je otpočeo 2003. godine, 95% ribnjaka nalazilo se u vlasništvu državnih preduzeća. Ribnjaci koji su bili u privatnom vlasništvu spadali su u kategoriju malih ribnjaka, kako po površini, tako i po proizvodnim kapacitetima. Danas je proces privatizacije u završnoj fazi.

5.2.2. Toplovodni ribnjaci

Sadašnje površine pod toplovodnim (šaranskim) ribnjacima iznose oko 12 000 ha, ali se oko 20% nalazi van funkcije, tako da oko 10 000 ha predstavlja aktivne površine na kojima se odvija proizvodnja. Gajenje riba u toplovodnim ribnjacima vezano je za prostore AP Vojvodine, gde se nalazi oko 97% ovih ribnjačkih površina. Na prostoru južno od Dunava i Save, ukupna površina toplovodnih ribnjaka iznosi oko 330 ha. Ribnjaci su konstruisani na neplodnom zemljištu, napajanje je vodom iz reka (Dunav, Tisa, Begej, Tamiš), iz kanalskog sistema Dunav-Tisa-Dunav, kao i bunarskom vodom. Osnovna vrsta u uzgoju je šaran (Cyprinus carpio), prateće vrste su beli amur (Ctenopharyngodon idela), beli i sivi tolstolobik (Hypophthalmicthys molitrix, Aristichthys nobilis) i u manjoj meri predatorske vrste som (Silurus glanis), smuđ (Stizostedion lucioperca) i štuka (Esox lucius). Preovlađujući tip proizvodnje je poluintenzivan. Šaran se kod nas gaji u dvogodišnjem (10%), u trogodišnjem (60%) i četvorogodišnjem i višegodišnjem ciklusu (30%).

5.2.3. Trend proizvodnje u toplovodnim ribnjacima

U ukupnoj proizvodnji na toplovodnim ribnjacima uzgoj konzumne ribe učestvuje sa oko 70%, preostalih 30% predstavlja uzgoj mlađi. Publikovani podaci o proizvodnji u toplovodnim ribnjacima postoje za period 1985-2001. godina i u Tabeli 5.2 dat je njihov prikaz.

U proizvodnji izrazito dominira šaran, dok je proizvodnja predatorskih vrsta malog obima i jako varira. Analiza podataka ukazuje na postojanje četiri karakteristična perioda: a) period 1985-1989. godina, odlikuje relativno ujednačen nivo proizvodnje; b) period 1990-1995. godina, odlikuje pad proizvodnje posebno naglašen u 1991. godini; v) period 1996-1998. godina, odlikuje porast proizvodnje i dostizanje vrednosti sa početka posmatranog vremenskog niza; g) period 1999-2001. godina, nagli pad proizvodnje. Karakteristični periodi koincidiraju sa prelomnim društvenim događanjima u regionu (raspad SFRJ devedesetih, NATO bombardovanje 1999).

Tabela 5.2. Proizvodnja ribe u toplovodnim ribnjacima (u tonama) za period 1985-2001. godina.

Za poslednjih 9 godina ne postoje zvanični statistički podaci. Prema podacima iz stručne literature, godišnjih izveštaja i relevantnih objavljenih procena, ukupna proizvodnja u toplovodnim ribnjacima za ovaj period varira u rasponu 8 000 - 10 000 tona godišnje. Od ukupne proizvodnje toplovodnih vrsta 85-95% čini proizvodnja šarana. Relativna produkcija (proizvodnja po jedinici površine) kreće se od nekoliko stotina kilograma, pa do preko 2 000 kg/ha, dok se prosečna proizvodnja kreće u rasponu 800 - 1100 kg/ha.

5.2.4 Hladnovodni ribnjaci

Pastrmski ribnjaci, kao čvrsti, bazenski građevinski objekti, locirani su u brdsko planinskim područjima Srbije. Procenjuje se da su prirodne pogodnosti za ekonomski povoljan vid ovakve akvakulture, posebno sa politikom i praksom, te tehnologijom dosad primenjenivanom u toj oblasti, blizu plafona potencijala koji postoji u Srbiji. Tačan broj i površina ovih ribnjaka nisu poznati, jer veći broj malih ribnjaka izgrađenih u poslednjih nekoliko godina nije evidentiran. Smatra se da ukupna površina pastrmskih ribnjaka u Srbiji iznosi 13-14 ha. Vodom se napajaju iz izvora, planinskih potoka i reka sa I klasom kvaliteta vode. Većina ovih ribnjaka kaskadnog je tipa i predimenzionirana je u odnosu na količinu dostupne vode. Uzgaja se dužičasta pastrmka (Oncorhynchus mykiss). Primenjuje se intenzivan tip proizvodnje, 90% hrane je uvoznog, a 10% domaćeg porekla. Nakon 1991. godine postojao je pad proizvodnje pastrmskih ribnjaka (Tabela 5.2) do nivoa od svega 32% od zabeležene komparativne vrednosti. Za poslednjih deset godina ne postoje zvanični statistički podaci o proizvodnji dužičaste pastrmke. Prema podacima iz stručne literature, godišnjih izveštaja i relevantnih objavljenih procena, ukupna proizvodnja u pastrmskim ribnjacima za ovaj period varira u rasponu 2 000 - 2 500 tona godišnje (25% mlađi, 75% konzumne ribe). Većina ribnjaka radi sa 5 do 50% kapaciteta, što rezultira niskom produkcijom po jedinici zapremine (12-15 kg/m3).

Razlozi za ovako nisku proizvodnju su uglavnom nedostatak obrtnih sredstava i problemi sa potrebnim količinama vode. Upotrebom savremenih i kvalitetnih hraniva, produktivnost je povećana i stepen konverzije od 1 - 1.3 porediv je sa svetskim standardima, ali je ukupno proizvodnja dužičaste pastrmke vrlo mala.

Postoje dva ribnjaka, jedan u privatnom vlasništvu, a drugi u sastavu lokalnog ribolovačkog udruženja, koji proizvode mlađ potočne pastrmke (Salmo trutta) za potrebe poribljavanja otvorenih voda.

Tabela 5.3. Proizvodnja konzumne ribe i mlađi u pastrmskim ribnjacima u tonama

5.2.5. Ostali tipovi uzgojnih sistema

U kaveznim sistemima, ima ih oko 10, proizvodi se oko 400 tona ribe od čega 10% dužičaste pastrmke, 89% šarana i 1% soma. Funkcionisanje ovih uzgojnih sistema neredovno je i često kratkoročne prirode (1-2 proizvodna ciklusa). Produktivnost proizvodnje dužičaste pastrmke je oko 15 kg/m3, dok za šarana varira u rasponu 20-60 kg/m3. Površina ograđenih, ili pregrađenih delova prirodnih i antropogenih voda koje se koriste u svrhu uzgoja je mala i ukupno iznosi oko 10 ha; glavna vrsta u uzgoju je šaran. Ribnjak namenjen proizvodnji jesetarskih vrsta u državnoj svojini neaktivan je preko 15 godina zbog neodgovarajućih tehničko-tehnoloških svojstava, nerešenih svojinskih odnosa i neuspešnog vođenja, a njegovi kapaciteti za proizvodnju jesetarske mlađi i uzgoj mlade i odrasle ribe, kao i prerađivački kapaciteti u zapuštenom su ili ruševnom stanju. Drugi, privatni ribnjak namenjen proizvodnji jesetarskih vrsta predstavlja kombinaciju protočnih betonskih bazena u zatvorenom prostoru i otvorenog protočnog ribnjaka površine oko 2 ha. Napaja se vodom iz Dunava i iz bunara. Njegov nasad je sa oko 1 000 primeraka ruske jesetre (Acipenser gueldenstaedti) starosti 3+ i 4+, oko 1 500 primeraka juvenila morune (Huso huso) starosti 3+ i 4+ i 4 matična mužjaka morune 2005. godine u međuvremenu smanjen zbog ograničenog prostora i problema sa napajanjem vodom i električnom energijom. Ribnjak od izgradnje, u drugoj polovini devedesetih godina XX veka, još uvek nije ustanovio tehnološki ciklus proizvodnje jesetarskih vrsta. Od prerađivačke infrastrukture poseduje savremeni klanični objekat za ekstrakciju i proizvodnju jesetarskog kavijara.

5.2.5.1. Sekundarna i tercijarna obrada proizvoda akvakulture

Domaća prerada ribe (filetiranje, dimljenje i konzerviranje, izrada kavijara) u proizvode gotovo i da ne postoji i pored postojanja infrastrukture. Dve postojeće klanice koje mogu da obrađuju jesetarske vrste i proizvode kavijar koji je moguće izvesti nisu u funkciji iz objektivnih razloga (moratorijum ribolova jesetrovki od 2006. godine), ali i zbog stalne pretnje ispoljavanja nelojalne konkurencije, dok treće takvo postrojenje duže od decenije nije u funkciji. Jedino industrijsko postrojenje za preradu i konzerviranje ribe u vidu paštete proizvodi vrlo male, zanemarljive količine tog proizvoda zbog nedostatka sirovina uzrokovanog neorganizovanim otkupom ulova privrednih ribara. Dimljenje filetirane dužičaste pastrmke uglavnom se vrši u postrojenjima i u obimu koji su više zanatski nego industrijski i koji podmiruju samo mali deo verovatnih potreba za ovim proizvodom široke potrošnje, što određuje trenutno neopravdano visoku cenu tog proizvoda na domaćem tržištu.

Pored ovoga, kad su u pitanju primarni proizvodi, struktura i asortiman tržišno plasirane dužičaste pastrmke i šarana su konvencionalni i tradicionalni, sa prosečnim veličinama neočišćene dužičaste pastrmke od 200 - 300 g i prosečnim šaranima od 2 - 3.5 kg iz trogodišnjeg uzgojnog poluintenzivnog ciklusa. Ti artikli iz domaće akvakulturne proizvodnje predstavljaju preko 95% ukupne tržišne ponude.

5.2.6 Uticaj na životnu sredinu

Može se reći da je, pri dosadašnjem stepenu korišćenja vodnog resursa, ukupan negativan uticaj gajenja riba na stanje životne sredine bio relativno mali. Bazenski pastrmski ribnjaci koji se snabdevaju vodom I klase i svi kavezni ribnjaci nakon korišćenja ispuštaju u recipijentni ekosistem vodu lošijeg kvaliteta, jer se proizvodnja obavlja bez ikakvog tretmana (sedimentacija ili prečišćavanje) iskorišćene vode. Trenutno relativno mali negativan uticaj pod takvim proizvodnim okolnostima ima trend porasta sa nastojanjem da se vodni resurs dodatno i u potpunosti iskoristi za proizvodnju dužičaste pastrmke izgradnjom većeg broja ribnjaka duž jedne vode pogodne za to, odnosno kao i celogodišnjim ciklusom intenzivne proizvodnje u kaveznim sistemima. Zadatak za budući period je revizija politike integralnog upravljanja vodnim resursima kroz zahtevanje tretmana iskorišćene vode (konstrukcija bazena - taložnika za taloženje nepojedene hrane i fecesa ili korišćenje filtera) i uvođenje i sprovođenje zakonski ustanovljene procedure procene uticaja na životnu sredinu, kako bi se postigla maksimalno moguća zaštita recipijenta kao prirodnog ekosistema.

Za razliku od pastrmskih ribnjaka, na šaranskim ribnjacima koristi se voda II klase kvaliteta, koja često sadrži suspendovane materije. Ribnjak sa poluintenzivnom proizvodnjom i prosečnom produkcijom od oko 1000 kg/ha predstavlja sedimentacioni bazen. Kao posledica, voda na izlazu iz ribnjaka često je boljeg kvaliteta od ulazne (posebno ukoliko se razmatraju smanjene količine sedimenata i nutrijenata). Negativni uticaj na sredinu, tj. na recipijente, vezan je za relativno kratkotrajni period završetka proizvodnog ciklusa kad se ribnjak priprema za izlov i kada se voda ispušta u recipijent. Ovaj period, međutim, vezan je za jesenju sezonu kada su povišene vode recipijenata što ublažava ovaj negativan uticaj.

Očekuje se da samo u Banatu oko 100 000 ha površina bude prevedeno u šaranske ribnjake. Izgradnjom novih ribnjačkih površina na posebno značajnim ekosistemima kao što su slatine i močvare postoji opasnost od gubitka takvih jedinstvenih staništa i ekosistema, čime bi se štetno uticalo na ekosistemski i specijski diverzitet. Stoga je za izgradnju toplovodnih ribnjaka bolje koristiti poljoprivredne površine slabije plodnosti. Svako buduće planiranje izgradnje novih ribnjačkih površina neophodno je da bude potkrepljeno procenom uticaja na životnu sredinu, kao jednim od ključnih instrumenata u procesu donošenja konačne odluke.

Unos alohtonih vrsta riba (manje drugih akvatičnih organizama) radi akvakulturnog uzgoja iz ranijih perioda doveo je do aklimatizacije i naturalizacije brojnih vrsta riba bez odgovarajućeg ekonomskog efekta (cverglani, babuške) ili sa efektima koji su kontradiktorni (beli amur, tolstolobici), kao i vrsta riba koje su neplanirano, a nepažnjom unošene u ribnjačke objekte, a iz njih u prirodne ekosisteme kopnenih voda. U zadnjih deset godina evidentan je pritisak da se u akvakulturu uvedu nove alohtone vrste, od kojih neke (npr. afričko-azijski som-šetač) imaju osvedočeno invazivni karakter u područjima gde su dosad unesene. Stoga je neophodno svaki unos nove, alohtone vrste u akvakulturu potkrepiti analizom uticaja vrste čiji se unos u akvakulturu želi na životnu sredinu pre nego što to bude dozvoljeno, sa primenom procene rizika od naturalizacije i invazivnog potencijala date vrste prema jasno ustanovljenim protokolima.

6. VODNI RESURSI

Vodni resursi jesu sve površinske i podzemne vode po količini i kvalitetu (Zakon o vodama, "Službeni glasnik RS", broj 30/10). Prirodni resursi kao obnovljive ili neobnovljive geološke, hidrološke i biološke vrednosti koji se, direktno ili indirektno, mogu koristiti ili upotrebiti, a imaju realnu ili potencijalnu ekonomsku vrednost (Zakon o zaštiti životne sredine).

6.1. Prirodni činioci

6.1.1. Osnovne klimatske karakteristike i pokazatelji vezani za bilans voda

Padavine predstavljaju najznačajniju komponentu vodnog bilansa. Prosečne padavine na teritoriji Republike Srbije iznose 734 mm, odnosno 64,86 x 106 m3. Vodni bilansi su nepovoljni: godišnja evapotranspiracija iznosi 553 mm (48,83x106 m3), za oticaje preostaje samo 181 mm (Izvor iz Prostornog Plana Republike Srbije, 2010).

U ravničarskim delovima se konstatuje generalna tendencija smanjenja padavina od zapada ka istoku. Najmanje godišnje količine padavina su registrovane u dolinama reke Sitnice, Južne i Velike Morave i na teritoriji AP Vojvodine. Količinu padavina ispod 800 mm/god imaju svi niži delovi Republike Srbije, kao i donji tok reke Drine. Sa povećanjem nadmorske visine povećavaju se godišnje sume padavina. U planinskim regionima Srbije vertikalni gradijent padavina se kreće od 25-40 mm/100 m.

Evapotranspiracija na celoj teritoriji Srbije, ocenjena je direktnom bilansnom metodom, a kontrola rezultata izvršena je primenom WatBal modela koji je korišćen u projektu "Vodni bilans u slivu Dunava", decembar 2006. godine, a u okviru Međunarodnog hidrološkog programa. Za model su korišćeni podaci o srednjim mesečnim padavinama, temperaturama i vlažnosti vazduha sa 57 klimatoloških stanica i podaci o srednjim mesečnim proticajima za izlazne profile 17 podslivova, a za period 1961-1990. godine. Prosečna vrednost godišnje sume evapotranspiracije za teritoriju Republike Srbije iznosi 558 mm/godine.

6.1.2. Površinske vode

Prosečan proticaj (Q) predstavlja karakteristiku vodnog režima koja ukazuje na vodnost određenog slivnog područja. Raspoložive količine prirodnih površinskih voda za teritoriju Republike Srbije određene su osnovu prosečnih višegodišnjih proticaja za 155 hidroloških stanica.

Vremenska raspodela proticaja prikazana je grafički na Slici 6.1. u formi unutargodišnjih raspodela proticaja za veće vodotoke u Srbiji. Dunav na ulazu u našu zemlju je najvodniji u periodu juni-juli, a najsiromašniji vodom u periodu oktobar-novembar. Na izlazu iz zemlje najvodniji je u periodu april-maj, a najsiromašniji u periodu septembar-novembar. Tisa je najbogatija vodom tokom proleća, a najsiromašnija tokom dugotrajnog perioda avgust-novembar. U pogledu rasporeda vodnosti Sava je najvodnija u prolećnom i zimskom periodu, dok je letnji period izrazito sušan. Drina je najbogatija vodom tokom perioda april-maj, a najsiromašnija u periodu avgust-septembar. Manji vodotoci su najvodniji u prolećnim mesecima (mart-april), dok su najsušniji u jesenjem periodu. Generalni zaključak je da su režimi voda reka na teritoriji Srbije prostorno i vremenski veoma heterogeni. Tabela 6.1. Numerički pokazatelji prosečnih višegodišnjih proticaja sa odgovarajućim specifičnim oticajima

Slika 6.1. Unutargodišnji režimi proticaja za odabrane reke

Male vode su od interesa za sve vodoprivredne grane, a posebno je od značaja za zaštitu kvaliteta voda. Kvantitativni pokazatelj malih voda, minimalni srednje mesečni proticaj 95%-ne obezbeđenosti (Q) zajedno sa specifičnim oticajima qmin, prikazani u Tabeli 1, ukazuju na veliku prostornu heterogenost u formiranju malih voda na teritoriji Republike Srbije. Najveću izdašnost u sušnom periodu ima uzvodni deo reke Drine.

Velike vode merodavnih trajanja T=100 godina (Q max 1%) i njihovi specifični oticaji (q max), dati u Tabeli 1. ukazuju, takođe, na veliku prostornu heterogenost. Najveću specifičnu izdašnost u formiranju velikih voda ima sliv Belog Drima, zatim slede slivovi Drine i Kolubare, a najnižu imaju reke Tisa, Dunav, Sava i Velika Morava.

Na osnovu proračuna vodnog bilansa na teritoriji Srbije prosečne višegodišnje padavine iznose 65×109 m3 vode. Od ove količine otiče samo 25%, odnosno oko 16x109 m3. Ostatak od 553 mm (48,83x106 m3), se putem evapotranspiracije vraća u atmosferu, odnosno troši se na povećanje biljne proizvodnje (Prema Prostornom planu Republike Srbije, 2010).

Pored naznačenog, prekograničnim vodotocima dotiče na teritoriju Srbije još oko 162,5x109 m3 vode, pa je ukupan raspoloživi vodni potencijal na ovom prostoru oko 178,5x109 m3. Prema Crnom moru otiče oko 176×109 m3, prema Jadranskom moru oko 2x109 m3, a prema Egejskom moru oko 0,5x109 m3.

Osnovni elementi bilansa sopstvenih površinskih voda na pojedinim slivnim površinama, odnosno vodotocima na teritoriji Srbije dati su u tabeli br. 2. Gledano po regionima, oticanje je najmanje u Vojvodini - ispod 10% ionako niskih padavina, a najveće u slivu Lima i Belog Drima, gde prelazi 45%.

Tabela 6.2. Osnovni elementi bilansa sopstvenih površinskih voda na teritoriji Srbije

Simboli u Tabeli 2. označavaju sledeće: F- površina sliva, Pb - bruto padavine, Q - prosečni višegodišnji proticaj, Pn - sloj oticaja, Pi - evapotranspiracija, q - specifični oticaj, η -koeficijent oticaja

Kvalitet

Kada je u pitanju zagađenje voda u Republici Srbiji, ključne izvore zagađenja predstavljaju netretirane industrijske i komunalne otpadne vode, drenažne vode iz poljoprivrede, ocedne i procedne vode iz deponija, kao i zagađenja vezana za plovidbu rekama i rad termoelektrana. Kanalizaciju ima 46% stanovništva. U Republici Srbiji je oko 75% gradskog stanovništva povezano na javni kanalizacioni sistem, dok taj pokazatelj iznosi samo 9% za seosko stanovništvo. Samo 5,3% komunalnih otpadnih voda se tretira pre ispuštanja. Sliv reke Dunav prima oko 80% industrijskih otpadnih voda zemlje.

Prema podacima iz Vodoprivredne osnove Republike Srbije (2002. godine), procenjeno je da je ukupna emisija suspendovanih materija u recipijentima iznosila 1.549.531 kg/dan, odnosno, 12.301.223 ekvivalentnih stanovnika (ES). Ukupna emisija azota iznosila je 111.374 kg/dan, a ukupna emisija fosfora iznosila je 36.764 kg/dan (Tabela 6.3.).

Tabela 6.3. Ukupna emisija zagađenja po vrstama otpadnih voda u Srbiji

Izvor: Vodoprivredna osnova Republike Srbije, 2002.

Procenjuje se da iz deponija (odlagališta otpada) u Srbiji nastane 890.000 m3 procednih voda koje sadrže oko 41.590 tona organskog i neorganskog zagađenja, 389 tona azota i 426 tona fosfora, kao i teške metale kao što je bakar, cink, nikl i hrom.

U oblasti voda, redovnim statističkim istraživanjima u godišnjoj periodici, prikupljaju se podaci o zahvatanju i načinu korišćenja podzemnih, izvorskih i površinskih voda, vrsti prečišćavanja i ispuštanju otpadnih voda prema mestu nastanka i ispuštanja. Podaci se odnose na količine voda koje se koriste iz sopstvenog vodozahvata (industrija i poljoprivreda - navodnjavanje) i iz javnih vodovoda (domaćinstva, preduzeća i ustanove), kao i na količine ispuštenih otpadnih voda (iz industrije i kanalizacionih sistema). Tehnički podaci o sistemima za navodnjavanje i podaci o nastalim štetama od uticaja voda prikupljaju se u trogodišnjoj periodici. Statistička istraživanja su samo delimično usklađena sa Okvirnom direktivom za vode (Directive 2000/60/ EC).

Kvalitet površinskih voda u Srbiji je nezadovoljavajući. Primeri veoma čiste vode - klase I i I/II - su veoma retki i nalaze se u planinskim područjima, na primer, duž reke Đetinje, Rzava, Studenice, Moravice i Mlave u centralnoj Srbiji. Najzagađeniji vodotokovi su Stari i plovni Begej, kanal Vrbas-Bečej, Toplica, Veliki Lug, Lugomir, Crni Timok i Borska reka. Kvalitet voda je posebno ugrožen nutrijentima i organskim i neorganskim zagađenjem (usled ispuštanja netretiranih otpadnih voda i drenažnih voda iz poljoprivrede) pored velikih gradova (Beograda, Novog Sada i dr.). Pad kvaliteta vode se donekle pripisuje prekograničnom zagađenju voda koje ulaze u Srbiju. Reka Tisa ulazi u Srbiju kao reka III klase, a reka Begej ulazi u Srbiju kao reka IV klase. Prekogranične reke su zagađene nutrijentima, naftom, teškim metalima i organskim materijama.

Pored velikog zagađenja, kvalitet Dunava ostaje unutar klase II- III, uglavnom zahvaljujući velikom kapacitetu razblaživanja. Izgradnjom brane i formiranjem akumulacije na Dunavu i HEPS Đerdap, nastao je niz negativnih uticaja na životnu sredinu, kao što je istaložavanje nanosa. Pritoke unose oko 20 miliona m3 sedimenata svake godine. Toksične zagađujuće materije, ispuštene iz velikih industrijskih centara (Novog Sada, Pančeva, Smedereva, Beograda) i otpadne vode iz zemalja koje se nalaze uzvodno, opterećene kako organskim zagađenjem tako i teškim metalima, zadržavaju se u akumulacionom Đerdapskom jezeru.

Kanal Dunav-Tisa-Dunav i sekundarni irigacioni i transportni kanal i u AP Vojvodini su veoma zagađeni, usled ispuštanja neprečišćenih industrijskih i komunalnih otpadnih voda i drenažnih voda iz poljoprivrede.

Monitoring i kontrolu kvaliteta voda vrši Republički hidrometerološki zavod Srbije (RHMZ). Monitoring i kontrola kvaliteta vode se sprovodi kroz uzorkovanje i fizičko-hemijske analize voda na terenu, fizičko-hemijske, hemijske, biološke i radiološke analize voda u laboratoriji, i uzorkovanje, fizičko-hemijske i hemijske analize sedimenta.

Nacionalna mreža stanica u kojima se obavlja sistematski monitoring (analiza i kontrola kvaliteta površinskih i podzemnih voda, i sedimenta), vanredni monitoring i monitoring kvaliteta voda vodotoka koji čine ili su presečene državnom granicom obuhvata 134 lokacije na rekama i kanalima, 33 izvorišta, 4 jezera i 25 akumulacija i 68 pijezometara. Laboratorija za životnu sredinu RHMZ-a je akreditovala svoj rad u skladu sa standardom SRPS ISO/IEC: 17025:2006.

Sistematski monitoring količina i kvaliteta površinskih voda je neadekvatan, dok je monitoring količina i kvaliteta podzemnih voda ograničen i vremenski i prostorno, što se naročito odnosi na komplekse dubljih izdani. Program sistematskog ispitivanja kvaliteta voda donosi Vlada, a izvršava ga Republički hidrometeorološki zavod.

6.1.3. Podzemne vode

Podzemne vode se dominantno koriste za vodosnabdevanje stanovništva. Teritoriju Srbije izgrađuje šest hidrogeoloških celina, specifičnog geološkog sastava i hidrogeoloških svojstava. Ukupno raspoloživi potencijal podzemnih voda procenjuje se na oko 67,5 m3/s, od čega aluvijalne izdani imaju najveći kapacitet oko 44 m3/s, slede karstne izdani sa oko 14 m3/s, a zatim izdani koje pripadaju tzv. "sporoobnovljivim" izdanima (tercijarne naslage) oko 9,5 m3/s (Tabela 6.4).

Tabela 6.4. Ocena potencijalnih količina i kapaciteti postojećih izvorišta podzemnih voda (l/s)

Podzemne vode aluvijalnih izdani su pod direktnim uticajem površinskih rečnih voda, tako da njihov kvalitet zavisi od kvaliteta ovih voda. Takođe, hidromorfološki pritisci na rečne tokove (sniženje dna rečnog korita, sa konsekventnim sniženjem nivoa vode) utiču i na količine podzemnih voda aluvijalnih izdani.

Vode karstnih izdani karakteriše izuzetan kvalitet, veoma mala mineralizacija, ali i u okviru karstne sredine postoje problemi zamućivanja voda u periodima hidrološkog maksimuma, kao i nepovoljni uslovi zaštite od zagađivanja, što zahteva posebnu prevenciju kod potencijalnih, kao i ležišta u eksploataciji.

Izvorišta u tercijarnim naslagama su karakteristična po tome što su vodonosni slojevi formirani uglavnom u peskovitim horizontima u naizmeničnom smenjivanju sa slabo propusnim glinama, najčešće do dubina 150-250 m, otežano prihranjivanje i povoljni uslovi zaštite od zagađivanja

Zbog manje direktne izloženosti antropogenim uticajima, podzemna voda se dominantno koristi za snabdevanje stanovništva i drugih korisnika vodom za piće. Pojedina područja (Bačka, Banat i deo Srema) praktično u potpunosti se oslanjaju na ovaj resurs, ugrožavajući ga prekomernim crpenjem.

6.1.4. Mineralne vode

U Republici Srbiji je registrovano oko 1200 pojava mineralnih, termalnih i termomineralnih voda. Izuzetno visokom temperaturom izdvajaju se izvori i bušotine-bunari na lokalnostima Vranjske i Jošaničke banje i buštine-bunari u Bogatiću i Sijerinskoj banji, kao i preko 10 bušotina-bunara u Vojvodini.

Mineralne vode se uglavnom koriste u industrijskoj proizvodnji za flaširanje, termalne i termomineralne upotrebljavaju se u balneološke i rekreativne svrhe, a u manjoj meri termalne vode se koriste kao izvori geotermalne energije.

Procenjeno je da se od registrovanog toplovodnog potencijala koristi neznatan deo (oko 1% obnovljivih rezervi).

6.2. Korišćenje voda

6.2.1. Snabdevanje vodom stanovništva

Pod snabdevanjem stanovništva vodom podrazumeva se obezbeđenje visokokvalitetne vode za domaćinstva i druge potrošače (ustanove, bolnice, škole, restorane i dr.). Prema nalazima Instituta za javno zdravlje Srbije u 2006. godini na fizičko-hemijsku ispravnost ispitano je 55.978 uzoraka vode za piće, od kojih je 10.232 ili 18,28% bilo neispravnih. Najveći procenat uzoraka sa fizičko-hemijskom neispravnošću registrovan je u Srednjebanatskom okrugu i iznosio je 100%, zatim Severnobanatskom okrugu 99,10% i Zapadnobačkom okrugu 77,69%. Najmanji procenat uzoraka sa fizičko-hemijskom neispravnošću registrovan je u Moravičkom okrugu 0,89%. Rezultati ispitivanja ukazuju da fizičko-hemijsku neispravnost u više od 20% ispitivanih uzoraka. Ima ukupno 61 ili 40,40% kontrolisanih centralnih vodovodnih sistema.

Najčešći parametri fizičko-hemijske neispravnosti su, pored povećane mutnoće i boje, i povišene koncentracije amonijaka, nitrata, nitrita, gvožđa, mangana, kao i povećan utrošak kalijum-permanganata.

Podaci o bolestima povezanim sa hemijskom kontaminacijom vode za piće nisu evidentirani.

Zakonska regulativa u oblasti kvaliteta vode za piće nije usklađena sa Direktivom o kvalitetu vode namenjene za ljudsku potrošnju (98/83/EZ).

Postoje značajne regionalne razlike u kvalitetu vode za piće između centralne Srbije i Vojvodine. Glavni problem u centralnoj Srbiji je da je više od 40 % uzoraka bilo bakteriološki zagađeno i nije zadovoljavalo kriterijume kvaliteta. U Vojvodini, osnovni problemi sa fizičkim i hemijskim parametrima kvaliteta vode su: zamućenost, gvožđe, nitrati, arsen i mangan, čiji je nivo prirodno povećan. Na mnogim područjima podzemne vode ne mogu da se koriste za piće bez prethodnog prečišćavanja. Većina izvorišta vode za piće nedovoljno je zaštićena od koncentrisanih i rasutih zagađivača i eksploatacije peska i šljunka iz aluvijonih naslaga, tako da postoje značajni rizici od izbijanja epidemija.

Iskorišćeni kapacitet postojećih izvorišta podzemnih voda za vodosnabdevanje, prema podacima iz Vodoprivredne osnove Republike Srbije (VOS, 2002. godina), iznosi oko 23 m3/s, odnosno oko 1/3 raspoloživog potencijala, od čega stanovništvo koristi oko 45%, industrija i javna potrošnja čine oko 25 %, dok je ostalih 30 % potrošnja pri preradi vode i gubici u mreži. Nepovratni gubici kod vodosnabdevanja procenjuju se na oko 20% zahvaćene vode. Prosečna specifična potrošnja vode po stanovniku u Srbiji iznosi oko 350 l/st·dan (za gradove oko 400, a za sela oko 250 l/st·dan).

Prema pokazateljima datim u tabelama 6.5 i 6.6, oko 80% stanovništva obuhvaćeno je javnim sistemima za vodosnabdevanje, ali je još uvek oko 10% stanovništva bez ove vrste vodosnabdevanja. Oko 2/3 stanovništva ima priključak na javnu mrežu vodosnabdevanja, s tim da se procenjuje da je ukupno oko 80% stanovništva priključeno na vodovodnu mrežu.

Tabela 6.5. Opremljenost stanova instalacijama vodovoda

Tabela 6.6. Broj stanovnika i korisnika javnog vodosnabdevanja i kanalisanja (2002. godina)

6.2.2. Snabdevanje industrije vodom

Potrošnja vode za potrebe industrijskih potrošača zavisi od obima industrijske proizvodnje i primenjenih tehnoloških postupaka. Od 1981. godine, kada je u industriji i rudarstvu (uključujući i termoenergetske komplekse koji koriste za hlađenje recirkulacione sisteme) potrošena 1,1 milijarda m3 vode, potrošnja vode se stalno smanjuje, tako da je u 1991. godini iznosila oko 600 miliona m3 vode (uključujući i Kosovo i Metohiju). Iste godine je za potrebe termoenergetskih kompleksa, koji za hlađenje koriste protočnu vodu iskorišćeno 2,65 milijardi m3 vode (uključujući i Kosovo i Metohiju). U toku 2004. godine u prerađivačkoj industriji i za potrebe vađenja rude i kamena upotrebljeno je oko 190 miliona m3 vode. Procenjuje se da su količine vode za potrebe termoenergetskih kompleksa ostale na sličnom nivou. Podaci o potrošnji vode u industriji su nedovoljno pouzdani, zbog nedostatka merenja i nepotpunog izveštavanja korisnika.

Snabdevanje industrije vodom obavlja se pretežno iz sopstvenih sistema za zahvatanje i transport vode, a samo delom iz javnih vodovoda, što otežava kontrolu stvarnog korišćenja ovog resursa.

Korišćenje voda za hlađenje

Kod termoelektrana, vode se koriste za hlađenje na dva načina: recirkulacijom i protočno, dok se kod termoelektrana - toplana voda koristi i za prenos toplotne energije. U Tabeli 6.7. dat je pregled svih izgrađenih termoelektrana i termoelektrana - toplana, sa osnovnim karakteristikama, vrstom rashladnog sistema, količinama vode koje se koriste i izvorom voda.

Tabela 6.7. Potrošnja vode za rad termoelektrana i termoelektrana-toplana

Legenda: p - protočna, r - recirkulaciona

6.2.3. Navodnjavanje

Postojeće stanje prikazano je na osnovu dokumentacije o sistemima za navodnjavanje koja se nalazi u javnim vodnim preduzećima. Sistemi za navodnjavanje su neravnomerno zastupljeni na teritoriji Republike Srbije (Tabela 6.8). Najviše sistema ima u AP Vojvodini, i to onih sa površinom manjom od 500 ha (oko 70%).

Tabela 6.8. Postojeći sistemi za navodnjavanje

*Izvor: Vodoprivredna osnova Srbije, 2002. godine

Postojeći sistemi se nedovoljno koriste (Tabela 6.9), a godišnja količina zahvaćene vode za navodnjavanje procenjuje se na oko 70-75 miliona m3 vode.

Tabela 6.9. Korišćenje sistema za navodnjavanje*

*Izvor: Republički zavod za statistiku, 2005. godine

Analiza postojećeg stanja navodnjavanja pokazuje da dostignuti stepen učešća navodnjavanja u poljoprivred­noj proizvodnji Republike Srbije ne zadovoljava, a razlozi za to su brojni:

1) nepovoljan položaj poljoprivrede u celini, sa nerešenim problemima u proizvodnji, preradi i prometu poljoprivrednih proizvoda;

2) neodgovarajući tretman navodnjavanja (dopunska mera stabilizacije poljoprivredne proizvodnje, kojom se neutrališu nepovoljni efekti suša), što je uticalo na njegovu kampanjsku primenu i zadržavanje tradicionalnog prilaza poljoprivredi, uključujući i setvenu strukturu;

3) izostanak osnovnih uslova za uspešnu primenu navodnjavanja: koma­sacija, arondacija i ukrupnjavanje poseda, a zatim stvaranje ekonomskih uslova za drugačiju organizaciju proizvod­nje i plasmana tržišnih viškova i slično;

4) veći broj izgrađenih sistema ne ispunjava projektom utvrđene zadatke;

5) izgradnja i održavanje sistema za navodnjavanje zahteva značajna sredstva.

6.2.4. Hidroenergetika

Korišćenje hidroenergetskog potencijala

Hidropotencijal je najznačajniji obnovljivi energetski resurs Republike Srbije i iznosi oko 17000 GWh. Od ukupno iskoristivog hidroenergetskog potencijala, na objektima većim od 10 MW do sada je iskorišćeno oko 60%, uzimajući u obzir polovinu potencijala na zajedničkim vodotokovima. Orjentisanost je bila na iskorišćenje najvećih hidropotencijala (Dunav i Drina), kao i potencijala manjih ali hidroenergetski povoljnih vodotokova: Vlasine, Uvca, Visočice i dr. U prenosnu mrežu elektroenergetskog sistema uključeno je 13 hidroelektrana, koje u ukupnoj proizvodnji električne energije u Republici Srbiji učestvuju sa oko 30%.

6.2.5. Ribogojstvo

Ova oblast je obrađena i prikazana u poglavlju broj 8 - Riblji resursi osnovnog teksta Nacionalne strategije.

6.2.6. Turizam, sport i rekreacija

Veoma je širok spektar korišćenja javnih voda u rekreativne svrhe: organizovane i divlje plaže na rečnim tokovima neposredno uz naselja, korišćenje tokova za sportove na vodi, razvoj vikend naselja, razvoj turističkih centara, korišćenje tekućica za sportski ribolov i dr.

Po rasprostranjenosti i masovnosti ističe se korišćenje voda u rekreativne svrhe neposredno uz naselja, čemu doprinosi i smanjena ekonomska moć stanovništva. Može se računati da u ovoj aktivnosti učestvuje preko 15% populacije. Ove aktivnosti se obavljaju upravo u kritičnom periodu malovođa, kada je kvalitet voda najnepovoljniji, zbog uticaja neprečišćenih otpadnih voda iz naselja, industrije i poljoprivrede.

Prostorni raspored korisnika vodnih resursa u rekreacione svrhe nije najpovoljniji. Razvoj rekreacionih aktivnosti otežan je povećanjem urbanizacije, kao i činjenicom da postoje protivrečni interesi sa drugim korisnicima voda i prostora.

Banjski turizam je, zahvaljujući prirodnom potencijalu i utemeljenoj tradiciji, u Republici Srbiji dostigao veliku afirmaciju. Bogatstvo termomineralnim vodama (samo u središnjoj Srbiji 155 000 m3/dan) omogućilo je formiranje četrdesetak specifičnih lečilišno-turističkih centara. Većina banja dobro je opremljena za sve vrste balneoterapije (kupatila, hidroterapija, zatvoreni i otvoreni bazeni, uređena izvorišta). Naročito su poznate Vrnjačka i Niška Banja koje su međunarodnog ranga, a zatim Sokobanja, Mataruška Banja, Bukovička i druge. Pored ovih balneološko-rehabilitacionih centara, u Republici Srbiji se razvija još oko tridesetak manjih koji imaju lokalni značaj, manje povoljnu infrastrukturu i znatno niži stepen osposobljenosti i opremljenosti.

Značaj termomineralnih i mineralnih voda u zdravstvenom turizmu zahteva zaštitu ovih izvora od neracionalnog korišćenja, bez obzira da li se sada koriste u ove svrhe ili ne. U razvoju zdravstvenog turizma posebno mesto zauzimaju klimatsko-lečilišni centri.

U poznatim klimatskim mestima Republike Srbije koja, zahvaljujući nadmorskoj visini i lokalnim mikroklimatskim uslovima, imaju dužu tradiciju u razvoju srednjeplaninskog i niskoplaninskog turizma, već su formirani značajni turistički centri (Zlatibor, Zlatar, Divčibare, Ivanjica).

Broj dolazaka i noćenja u svim turističkim centrima je gotovo dvostruko manji nego devedesetih godina prošlog veka. Tako je, primera radi, broj noćenja u banjskim mestima 2004. godine iznosio oko 1,8 milion, dok je broj noćenja u 1990. godini bio 3,4 miliona.

6.2.7. Plovidba

Mrežu unutrašnjih plovnih puteva u Republici Srbiji čine Dunav, Sava i Tisa, kao i plovni kanali HS DTD. Mreža ukupne dužine oko 1700 km ima različite karakteristike.

Iako ovaj vid korišćenja vode ne menja režim voda sa aspekta kvantiteta, moguć je njegov uticaj na kvalitet voda. Plovidba rekama zahteva obezbeđenje određenog proticaja, što može da predstavlja ograničenje za druge vidove korišćenja vode. Bezbedna plovidba na rekama sa prirodnim režimom moguća je samo pri proticajima većim od niskog plovnog proticaja (trajanja 94-95% u prosečnoj godini, izuzimajući dane sa ledom). Niski plovni proticaj se duž Dunava menja između ušća velikih pritoka i iznosi 1150/1500/1850/2150 m3/s. Na Savi niski plovni proticaj iznosi 280/400 m3/s, a na Tisi 175 m3/s.

Obaveza obezbeđenja navedenih uslova plovidbe na Dunavu, Savi i Tisi proizlazi iz međunarodnih sporazuma, a za njih se vezuju i sve buduće mere uređenja plovnih puteva. Iako planovi postoje, u bližoj budućnosti se ne očekuje proširenje mreže plovnih puteva u Republici Srbiji.

6.3. Zaštita voda

6.3.1. Uvod

Zaštita voda od zagađivanja sprovodi se radi obezbeđenja neškodljivog i nesmetanog korišćenja voda za razne namene i očuvanja zdravlja ljudi, odnosno postizanja standarda kvaliteta i ciljeva životne sredine.

Prema važećoj zakonskoj regulativi, zaštita voda je bazirana na standardima životne sredine za vode i redovnom monitoringu kvaliteta površinskih i podzemnih voda. Što se tiče otpadnih voda, domaći propisi nalažu da stepen prečišćavanja i režim ispuštanja ovih voda moraju biti takvi da se obezbedi održavanje propisane kategorije vodotokova u koje se ispuštaju.

Klasifikacija vodotokova je bazirana na stepenu zagađenosti i nameni voda, a standardi kvaliteta su definisani prvenstveno prema fizičko-hemijskim i mikrobiološkim parametrima.

Pored prethodnog, domaće zakonodavstvo nema instrumente kojima bi se definisale ekonomski značajne akvatične vrste. Takođe, nije definisan ni pojam "osetljivih zona" prema sadržaju nutrijenata, odnosno prema podložnosti eutrofikaciji, kao ni "zaštićenih područja", koja obuhvataju i područja namenjena za rekreaciju i/ili kupanje.

6.3.2. Kvalitet voda

Kvalitet površinskih voda redovno prate nadležne hidrometeorološke službe prema Programu koji na godišnjem nivou donosi Vlada. Mreža monitoring stanica obuhvata 159 profila na 84 vodotokova. Ispitivanja se vrše jednom mesečno i obuhvataju fizičko-hemijske, mikrobiološke i saprobiološke analize.

Kvalitet I i I/II klase očuvan je samo u izvorišnim delovima reka Đetinje, Studenice, Rzava, Moravice, Mlave i Visočice. U najzagađenije vodotokove (van klase) spadaju: Kereš, Krivaja, Zlatica, Begej, delovi kanalskog sistema DTD, Topčiderska reka, Studva i Veliki Lug. Generalno se može reći da je kvalitet vode u vodotokovima nedovoljno dobar.

Grafički prikaz stanja kvaliteta vodotokova prema odabranim parametrima (zasićenje kiseonikom, biološka potrošnja kiseonika i najverovatniji broj koli bakterija) u periodu 2002-2005. godina dat je prilogu 4. Kvalitet I klase po odabranim parametrima zadovoljen je na manje od 1% mernih profila, dok II klasu zadovoljava svega oko 20% profila po parametru zasićenje kiseonikom i oko 45% po parametrima BPK i HPK. To znači da je u proseku na više od polovine svih profila voda bakteriološki zagađena i nosi povećano organsko zagađenje. Realno stanje verovatno je i lošije, jer nisu svi vodotokovi obuhvaćeni klasifikacijom, zbog redukovanog obima ispitivanja.

6.3.3. Osnovni pokazatelji kvaliteta vode na odabranim stanicama

Za prikaz kvaliteta vodotokova Republike Srbije korišćeni su podaci o kvalitetu voda RHMZ Srbije, uzorkovani u proseku jednom mesečno za period 1981-2005. godina. Na osnovu srednjih vrednosti na godišnjem nivou za svako merno mesto, sračunata je medijana uređenog niza i dobijen indikator kvaliteta za parametre BPK5 (mg/l), amonijum jon (NH4-N, µg/l), nitrati (NO3-N, mg/l) i ortofosfati (PO4-P, µg/l).

6.3.4. Samoprečišćavajuća sposobnost vodotokova

Moć samoprečišćavanja vodotokova je u direktnoj vezi sa svim elementima koji karakterišu prirodne uslove i utiču na rezultujuće stanje kvaliteta voda u vodotoku. Osim vrste i obima pritisaka kojima je vodotok izložen, na moć samoprečišćavanja dominantno utiču dva faktora: brzina izmene vode i količina vode u vodoprijemniku. Iz tog su razloga negativnim uticajima podložnije stajaće vode i vode sa sporijom izmenom (izmenjen kiseonični režim i pojava visoke saprobnosti i eutrofikacije), kao i vodoprijemnici izuzetno malih proticaja. Na samoprečišćavajuću moć na poseban način utiče sediment u stagnirajućim vodama, koji pod određenim uslovima može biti sekundarni, interni izvor zagađenja.

Kao primer vodotoka sa velikom moći samoprečišćavanja navodi se Dunav, koji, iako prima veliko zagađenje, zbog velikog kapaciteta razblaženja, ostaje unutar II-III klase duž celog toka.

6.3.5. Zaštita izvorišta vodosnabdevanja i drugih zaštićenih područja

Osetljive vode su u širem smislu definisane kao vode kojima su potrebne mere zaštite ili remedijacija, na osnovu toga što predstavljaju:

1) staništa za ugrožene vrste;

2) vodozahvate za javno snabdevanje vodom za piće;

3) područja od posebnog društvenog značaja za sport, rekreaciju, kupanje;

4) resurse izuzetnog kvaliteta vode koje treba očuvati.

U užem smislu, osetljivost se definiše kao podložnost eutrofikaciji. Drugim rečima, to su vode sa povećanim sadržajem nutrijenata, fosfora i azota. Prema evropskoj direktivi o urbanim otpadnim vodama, osetljive vode su one vode koja su eutrofne ili imaju tendenciju da u skorijoj budućnosti postanu eutrofne, ukoliko se ne preduzmu odgovarajuće mere. To su, između ostalog:

1) jezera i vodotokovi koji pune jezera, sa slabom razmenom vode, gde je prevashodno problem povećanog sadržaja fosfata i

2) površinske slatke vode namenjene za vodozahvate, sa povećanim sadržajem nitrata.

Zakon o vodama utvrđuje da područja izvorišta namenjenih za vodosnabdevanje podležu specijalnom režimu zaštite, sa ciljem da se spreči slučajno ili namerno zagađenje i drugi negativni uticaji na izdašnost izvorišta i kvalitet voda. U okviru zaštićenog područja zakonom su definisane tri zone sanitarne zaštite (neposredna, uža i šira) i pojas zaštite, čije granice i način održavanja utvrđuje ministar zdravlja. Bez obzira na zakonske odredbe, u praksi je najčešće slučaj da izvorišta namenjena za snabdevanje vodom za piće imaju utvrđenu jedino zonu neposredne zaštite.

Napred je izneta konstatacija u pogledu nedovoljnog regulisanja oblasti zaštite voda u domaćem zakonodavstvu. Imajući u vidu jasne kriterijume na osnovu kojih evropsko zakonodavstvo definiše "osetljive zone" i potrebu da se takve zone posebno zaštite ("zaštićena područja"), do donošenja odgovarajućih propisa treba sagledati kvalitet voda vodotokova i dati ocenu stanja po parametrima koji definišu njihovu osetljivost.

6.4. Zaštita od voda

Urbani, privredni i infrastrukturni sistemi u Republici Srbiji locirani su uglavnom u rečnim dolinama. Stoga preduslov za održivo korišćenje voda (snabdevanje stanovništva i industrije, navodnjavanje, proizvodnja hidroenergije, ribogojstvo) predstavlja zaštita postojećih i planiranih objekata i sistema od poplava i drugih štetnih uticaja vodotokova. To podrazumeva da gde god je moguće, treba izbeći izgradnju novih objekata i sistema u plavnim zonama.

Do sada su u Republici Srbiji za zaštitu od poplava i uređenje vodotokova primenjivani različiti objekti, radovi i mere, zavisno od karakteristika, namene i načina korišćenja vodotokova i priobalja. Najčešće su građeni sistemi nasipa, za zaštitu od velikih voda povratnog perioda 50-100 godina. Na velikom broju vodotokova ili deonica vodotokova nema zaštitnih sistema ili postojeći sistemi ne obezbeđuju adekvatan stepen zaštite.

U planskim dokumentima definisani su prioriteti investicione izgradnje u oblasti zaštite od poplava i uređenja vodotokova za naredni period: (1) završetak započetih objekata i (2) radovi na rekonstrukciji ili izgradnji objekata prvog ranga (zaštita kaseta u kojima živi više od 20.000 stanovnika, kao i vrlo velikih i značajnih industrijskih i drugih privrednih objekata) i eventualno drugog ranga prioriteta (zaštita prostora sa 5-20.000 stanovnika, srednjih industrijskih i drugih privrednih objekata, značajnih melioracionih sistema ili izvorišta za vodosnabdevanje). Nakon završetka prioritetnih objekata i sistema zaštite, ne planiraju se značajnija investiciona ulaganja države u izgradnju novih sistema. Veći značaj dobijaće neinvesticione mere zaštite od poplava, preventivnog, operativnog i regulativnog karaktera.

6.5. Indikatori stanja

Imajući u vidu trenutno stanje u sektoru voda, kao i potrebu komparacije sa indikatorima stanja u drugim zemljama predlaže se praćenje sledećih indikatora stanja:

1) potrošnja vode po stanovniku (ukupna godišnja potrošnja po stanovniku vode za piće i druge potrebe stanovništva, industrije, uključujući i vodu za hlađenje i navodnjavanje);

2) procenat stanovništva priključenog na postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda, sa primarnim, sekundarnim i tercijarnim tretmanom;

3) kvalitet vode u vodotokovima izražen preko sadržaja kiseonika, BPK, HPK, i sadržaja nutrijenata (azota i fosfora);

4) procenat učešća investicija u sektoru voda u ukupnim investicijama u državi;

5) cena vode i usluga.

6.6. Analiza uticaja korišćenja resursa vode na životnu sredinu

Analiza uticaja korišćenja resursa vode na životnu sredinu je vrlo složena, jer obuhvata sve segmente korišćenja vode i sve segmente životne sredine, kao i njihove međusobne uticaje, koji mogu biti posredni i direktni, privremeni i trajni.

Prilikom razmatranja različitih vidova korišćenja voda identifikovani su osnovni problemi i istaknute potrebne mere za smanjenje negativnih uticaja na životnu sredinu.

Generalno se konstatuje da raspoloživost vodnih resursa i potrebe nisu vremenski i prostorno usklađeni, pri čemu potrebe za potrošnjom rastu, a kvalitet voda ne zadovoljava u potpunosti zahtevani kvalitet. Takođe je generalna ocena da razvoj sistema za vodosnabdevanje nije ravnomerno praćen razvojem sistema za kanalisanje i prečišćavanje otpadnih voda. Stoga se mogu izvući neke opšte napomene.

Evidentno postoji potreba da se smanji norma potrošnje, da se racionalno koristi voda, da se štite resursi voda, a kao najslabija karika u sistemu zaštite ističe se obavezno prečišćavanje otpadnih voda uz primenu strogih normi. Zakonska regulativa treba da prati evropsku regulativu u domenu zaštite životne sredine i ekonomije. U domenu zaštite životne sredine trebalo bi primenjivati propise o prečišćavanju otpadnih voda, a bilo bi poželjno da se posebna pažnja posveti definisanju takozvanih osetljivih zona, gde bi se primenjivale oštrije mere zaštite. U domenu ekonomije neophodna je izmena politike cena vode (naknade za korišćenje i zaštitu voda). Ekonomska problematika u vodoprivredi je vrlo kompleksna a obuhvata i one segmente koji spadaju među najskuplje, kao što su sistemi za kanalisanje voda, uređaji za prečišćavanje otpadnih voda i uređaji za pripremu vode za piće.

Takođe se generalno može reći da je uticaj pojedinih vodoprivrednih delatnosti od značajnog uticaja na klimatske promene, ali da su uticaji nedovoljno izučeni.

6.6.1. Snabdevanje stanovništva vodom iz izvorišta podzemnih voda

Kod zahvatanja podzemnih voda iz aluvijalnih ravni uz veće vodotoke javlja se problem kolmiranja i smanjenja izdašnosti izvorišta. Ova pojava je u funkciji više faktora, gde spadaju režim eksploatacije i prihranjivanja kao i prirodne karakteristike vodonosne sredine (hidrološki, fizičko hemijski i biološki faktori). Ovim problemom je najviše pogođeno stanovništvo, po pitanju kvantiteta i indirektno po pitanju kvaliteta. Poseban problem sa kvalitetom vode se izdvaja u aluvionu Velike Morave gde je podzemna voda zagađena nitratima, što iziskuje poseban tretman voda.

S obzirom na rasprostranjenost izvorišta ovog tipa, može se reći da je problem lokalnog do regionalnog karaktera, kada obuhvata više opština. Jedno od najvećih izvorišta ovog tipa je beogradsko izvorište u aluvionu Save i Dunava.

Imajući u vidu demografski i ekonomski razvoj očekuje se trend rasta korišćenja podzemnih voda naročito uz primenu veštačke infiltracije. Da bi se predupredili ili umanjili negativni uticaji neophodne su mere zaštite izvorišta i pravilno korišćenje. Drugi vid mera se odnosi na osposobljavanje postojećih objekata i vodovodne infrastrukture, kao i na dogradnju i unapređenje objekata za pripremu kvalitetne i higijenski ispravne vode za piće.

Kod zahvatanja podzemnih voda iz ostalih vodonosnih sredina, kao osnovni problem se registruje obaranje nivoa podzemnih voda i prekomerna eksploatacija. To je dugoročan negativan uticaj koji posredno može da utiče i na pogoršanje kvaliteta zahvaćenih voda. Najizraženiji primer je obaranje nivoa osnovnog vodonosnog kompleksa na teritoriji Bačke i Banata. Problem sa kvalitetom se javlja u domenu pojave zamućene vode prirodno bogate amonijum jonom i huminskim materijama, što takođe iziskuje poseban tretman voda. Ovim problemom je opet najviše pogođeno stanovništvo.

S obzirom na veličinu i geografsku rasprostranjenost Osnovnog vodonosnog kompleksa može se reći da je ovo problem od lokalnog do regionalnog nivoa, pa i međudržavnog. U smislu zaštite najvažnija mera je planska eksploatacija. Potrebna su ulaganja u ispitivanje raspoloživih rezervi podzemnih voda i definisanje jasnih kriterijuma za stepen održive eksploatacije. Zaštita izvorišta obuhvata mere kao što su pošumljavanje slivova, saniranje izvora zagađenja itd. U cilju smanjenja pritisaka na resurs podzemnih voda, veoma značajna mera je smanjenje gubitaka u mreži i uopšte primena savremenih tehnologija u pripremi vode za piće.

Optimalna dugoročna orijentacija snabdevanja vodom stanovništva je u izgradnji regionalnih i međuregionalnih vodovodnih sistema u koje bi se integrisali postojeći vodovodni sistemi. Njihov zadatak je da obezbede nedostajuće količine voda sa lokalnih izvorišta i da povećaju ukupnu sigurnost rada sistema. Prednost regionalnih sistema je u jedinstvenoj zaštiti izvorišta visokokvalitetne vode. Tu spadaju akumulacije, veća izvorišta podzemnih voda i ređe zahvati iz živog toka reke. Kao pozitivan primer zaštite međuregionalnog izvorišta navodi se sistem Veliki Rzav (Arilje), odakle se vrši snabdevanje stanovništva vodom u pet opština.

6.6.2. Snabdevanje stanovništva vodom iz površinskih voda - reka i akumulacija

Prilikom zahvata vode iz rečnog toka ili akumulacije, neophodno je obezbeđivanje biološkog minimuma nizvodno od zahvata, tj. nizvodno od akumulacije, pri čemu treba da se zadovolje potrebe ostalih korisnika nizvodno i da se očuva biodiverzitet. To znači da se javlja problem količina i kvaliteta. Poznata je činjenica da su raspoloživi resursi površinskih voda neravnomerni u prostoru i vremenu i da se nedostatak vode javlja upravo u sušnom letnjem periodu koji koincidira sa malovodnim periodom. Plansko upravljanje vodama u slivu se rešava upravo primenom akumulacija čija se pozitivna uloga ogleda s jedne strane u ublažavaju poplavnih talasa, kao i u poravnavanju malih voda. Za svaki vodozahvat se izdaje vodoprivredna dozvola gde je definisan tkz. neprikosnoveni biološki minimum koji se mora obezbediti nizvodno. Takođe, neophodno je sprečavanje nelegalnog zahvatanja vode, kao i podizanje svesti stanovništva da u sušnim periodima godine, ukoliko nije rešeno pitanje obezbeđenja dovoljnih količina voda, ne koriste vodu neracionalno (zalivanje bašti, pranje automobila...).

Pitanje kvaliteta u rečnim tokovima je direktno uslovljeno stanjem na slivu, dok je u akumulacijama, problem više specifičan usled novih uslova koji nastaju u stagnantnoj vodi i procesa koji se odvijaju u akumulacijama, što za posledicu ima veliki uticaj na kvalitet vode. Pogođeni segmenti životne sredine su stanovništvo i vodeni ekosistemi. Rasprostranjenje kod zahvata iz živog toka je pretežno lokalnog karaktera a kod akumulacija je veće i obuhvata prostor i uzvodno i nizvodno od mesta akumulisanja.

Mere zaštite se moraju sprovoditi na celom slivu, što je naročito važno za akumulacije. Tu spadaju razne mere: zaštita izvorišta, antierozione mere, dislokacija ili sanacija zagađivača i prečišćavanje otpadnih voda, mere u domenu poljoprivrede, kao što je primena najboljih dostupnih tehnika, savremena priprema pitke vode.

6.6.3. Snabdevanje vodom industrije

Potrebe za vodom u industriji i rudarstvu, uključujući i rashladne vode za termoelektrane, pretežno se obezbeđuju iz sopstvenih izvora (bunari i zahvati iz vodotoka). Vode visokog kvaliteta potrebne u prehrambenoj industriji pripadaju posebnoj kategoriji i razmatraju se zajedno sa vodosnabdevanjem. Od industrija najveće korisnike voda predstavljaju elektroprivreda, hemijska industrija, industrija papira i celuloze i metaloprerađivačka industrija, koje najveće količine voda zahvataju iz vodotoka. Pozitivan uticaj snabdevanja vodom industrije se ostvaruje posredno - preko privrednog razvoja - što se ogleda u većem standardu života lokalnog stanovništva. Istovremeno, neposredan uticaj ostvaruje se očuvanjem resursa i zaštitom ekosistema. Rasprostranjenost ovog uticaja je uglavnom lokalno u krugu industrije. Osnovni i najveći akutni problem je zagađenje voda i zemljišta, jer se upotrebljene vode uglavnom ne prečišćavaju u dovoljnoj meri ili se uopšte ne prečišćavaju pre upuštanja u gradske kanalizacione kolektore ili direktno u vodoprijemnike. Čest je slučaj da se voda neracionalno koristi, a poseban problem predstavljaju upotrebljene vode za hlađenje u termoelektranama, koje se ispuštaju u vodotoke, noseći toplotnu energiju.

Osnovne mere se odnose na evidenciju i merenje zahvaćene i ispuštene vode i adekvatno plaćanje naknada za korišćenje i zaštitu voda. Takođe je obavezan i tretman otpadnih voda. Dodatne mere zahtevaju prelazak na tehnologije koje zahtevaju manju specifičnu potrošnju vode, uvođenje recirkulacije i višekratnog korišćenja voda i prelazak na čistije tehnologije koje će generalno dovesti do manjeg stepena zagađenja otpadnih voda.

Strategija razvoja privrede planira rast industrijske proizvodnje od oko 5% u narednom periodu, kada je posebno važno da se realizuju mere zaštite. Još 2004. godine je donet Zakon o integrisanom sprečavanju i kontroli zagađenja, koji se odnosi na industrijska postrojenja, a doneta su i podzakonska akta za sprovođenje propisanih mera. U okviru evropske regulative su takođe propisane najbolje dostupne tehnike i tehnologije koje se odnose na sektor industrije.

Veliki industrijski potrošači vode su uglavnom raspoređeni na velikim vodotocima, Savi i Dunavu. Primeri najvećih zahvata vode za industrijske potrebe su u Pančevu (hemijska industrija), Sremskoj Mitrovici (Matroz, industrija papira i celuloze) i Loznici (hemijska industrija, viskoza i celuloza). Najveći korisnici voda su termoelektrane: TENT A i B na Savi (Obrenovac), Kostolac A i B na Dunavu i TE Morava na Velikoj Moravi (Svilajnac). Za razvoj energetike u slivu Kolubare značajan problem predstavlja nedostatak vode. Za potrebe snabdevanja vodom TE Kolubara A i planirane TE Kolubara B koristi se postojeći zahvat na reci Kolubari, a u izgradnji je akumulacija Stubo-Rovni na Jablanici.

6.6.4. Navodnjavanje

U našim uslovima razvoja poljoprivrede karakterističan je relativno spor razvoj navodnjavanja, tj. navodnjava se relativno mali deo površina koje su inače pogodne za navodnjavanje. Izvorišta vode za navodnjavanje su raznovrsna i obuhvataju rečne vode, regionalne višenamenske hidrosisteme i sisteme za navodnjavanje, akumulacije, višenamenske i sa namenom navodnjavanja, podzemne vode i detaljnu kanalsku mrežu sa dvostrukom namenom za odvodnjavanje i navodnjavanje.

Pozitivan uticaj na stanovništvo očekuje se posredno preko rasta poljoprivredne proizvodnje i opšteg standarda u uslovima povećane potrošnje vode za navodnjavanje. S druge strane, povećani zahvati vode za navodnjavanje mogu imati negativan uticaj na kvantitet i kvalitet voda u ukupnom bilansu voda. U sadašnjim uslovima evidentni su problemi nedovoljnog i neplanskog navodnjavanja, koje se često primenjuje samo kao interventna mera u slučaju suše. Nedovoljna iskorišćenost, tj. nefunkcionalnost postojećih sistema za navodnjavanje predstavlja drugi važan problem. U budućnosti se očekuje značajan trend rasta navodnjavanja. Očekuje se razvoj navodnjavanja u Bačkoj, Banatu i Sremu, zatim u dolinama Velike i Južne Morave, Peka i Timoka. Korišćenje voda za navodnjavanje je lokalnog i regionalnog značaja, ali i šire, imajući u vidu ukupan bilans voda. Navodi se primer Tise koja nema dovoljne količine voda za potrebe svih korisnika na slivu, pa se nameće potreba međunarodne saradnje i usklađivanja razvoja navodnjavanja. Osnovne mere su planski razvoj i potreba da se pored navodnjavanja obezbedi i sistem odvodnje.

Prema važećem zakonu, kvalitet vode za navodnjavanje odgovara III klasi boniteta. Sadašnje stanje kvaliteta vode u kanalskoj mreži HS DTD je problematično po organskom zagađenju, po sadržaju nutrijenata i po mikrobiološkom zagađenju. U cilju poboljšanja i očuvanja kvaliteta voda za navodnjavanje iz različitih izvorišta treba sprovoditi opšte mere zaštite, na prvom mestu prečišćavanje otpadnih voda.

6.6.5. Hidroenergetika

Korišćenje vodnog potencijala za proizvodnju električne energije je sa aspekta uticaja na životnu sredinu najpovoljniji oblik i u sklopu višenamenskog korišćenja to je najracionalniji način proizvodnje električne energije. Geografsko rasprostranjenje korišćenja vode u hidroenergetici je prevashodno vezano za vodotoke velikog potencijala: Drinu i Dunav, ali su značajno zastupljeni i manji ali hidroenergetski povoljni vodotoci: Vlasina, Uvac, Visočica i drugi. U zavisnosti od položaja i veličine hidroenergetskih sistema, problemi mogu biti od lokalnog i regionalnog nivoa do međunarodnog nivoa. U odnosu na rastuće potrebe za električnom energijom, postojeći hidropotencijal je relativno skroman, tako da će ubuduće glavni oslonac za proizvodnju biti termoelektrane i reverzibilne hidrocentrale.

Korišćenje vodnih resursa u hidroenergetici, pored nesumnjive koristi za stanovništvo, ima najveći negativan uticaj na floru i faunu vodenih ekosistema. Od posebnog interesa je presecanje prirodnih migratornih staza ihtiofaune. Ovo je naročito značajan problem kod čistih planinskih voda bogatih plemenitim i ekonomski značajnim vrstama ribe. Osim uobičajenih pojava vezanih za akumulacije, kao što su zagađenje i eutrofikacija, erozija i nanos, poseban problem u radu hidroelektrana jeste "hydropeaking" tj. pojava učestalih značajnih promena nivoa vode u akumulaciji što ima dodatne efekte na stanje ekosistema. U cilju održivog korišćenja voda u hidroenergetici neophodno je obezbediti kontinuitet duž toka za nesmetanu migraciju i mrest riba u vidu "riblje staze" ili drugih odgovarajućih rešenja. U današnjoj praksi se već u fazi projektovanja novih objekata obavezno rešava ovaj problem. U okviru rada međunarodne komisije za zaštitu Dunava u toku je izrada projekata koji se bave problemima zagađenosti sedimenta u akumulaciji Đerdap i migracijom jesetra iz Donjeg Dunava.

6.6.6. Ribogojstvo

Korišćenje vodnih resursa u cilju uzgoja ribe vrši se u šaranskim i pastrmskim ribnjacima. Uočeni problemi se tiču nekontrolisanog kaveznog uzgoja ribe, najčešće pastrmki, u akumulacijama namenjenim za vodosnabdevanje. Ovakav vid korišćenja vode je opasan jer unošenje velikih količina nutrijenata namenjenih za ishranu riba, kao i produkti njihovog metabolizma, utiču na stepen trofičnosti i dovode do pogoršanja kvaliteta vode. Slična pojava se beleži i na vodotocima u zoni zaštite izvorišta.

Ubuduće se predviđa širenje šaranskih ribnjaka, a u nešto manjoj meri i pastrmskih ribnjaka. Pri obezbeđenju dovoljnih količina voda za planirane ribnjake mora se voditi računa o drugim korisnicima odgovarajućih izvorišta. Na akumulacijama namenjenim za vodosnabdevanje stanovništva je zabranjen kavezni uzgoj riba.

6.6.7. Turizam i rekreacija

U Republici Srbiji je tradicionalno najrazvijeniji banjski turizam, a u intenzivnom razvoju je planinski turizam. Specifičnost turističkih mesta je velika koncentracija korisnika na malom prostoru, vremenski neravnomerno raspoređena, sa udarima u toku letnje i zimske sezone. Česta pojava je neprimereno veliki razvoj turističkih mesta u odnosu na prirodno okruženje i kapacitet. Neravnomernost razvoja vodosnabdevanja i kanalisanja je naročito značajna u slučaju turističkih naselja koja su po pravilu izgrađena u sredinama izuzetne lepote i prirodnih vrednosti, gde problem predstavlja intenzivno zagađivanje voda usled nerešenog pitanja otpadnih voda.

U skladu sa očekivanim razvojem turizma, prioritet predstavlja prečišćavanje otpadnih voda i uopšte usklađen razvoj sa planskim dokumentima.

Uticaj korišćenja voda u rekreativne svrhe je uglavnom vezan za kvalitet površinskih voda. U cilju zaštite reka i jezera, osnovno je izvršiti propisnu sanitaciju prostora namenjenog za rekreaciju, sa izgradnjom sanitarnih čvorova, tuševa i drugog sadržaja.

7. ZEMLJIŠNI RESURSI

7.1. Pedogeografski rejoni

Republika Srbija je kopnena zemlja površine 88 361 km2, od čega centralna Srbija obuhvata 55 698 km2, Vojvodina 21 506 km2 i Kosovo i Metohija 10 887 km2. Zemljišni pokrivač Srbije nije velik po površini, ali je značajan po velikom broju sistematskih jedinica, koje su nastale kao posledica raznolikosti uslova postanka i pedogeneze pojedinih tipova zemljišta. Na genezu i evoluciju zemljišta Srbije presudan uticaj imali su geomorfološka građa terena - reljef i njegov promenljiv petrografski sastav kao geološka podloga.

U pogledu reljefa Republika Srbija se može podeliti na dve velike geografske celine približno jednake površine:

1) Panonsku oblast, koju čini prostrana ravnica Vojvodine, Mačve, nisko Posavlje i Podunavlje, kao i brežuljkasti tereni južnog oboda Panonskog basena, kome pripada šabačka Posavina i Pocerina, srpsko Podrinje, valjevska Podgorina, Kolubara, Šumadija, zapadno Pomoravlje, veliko Pomoravlje, Stig i Braničevo;

2) Planinsko-kotlinsku oblast, koja se odlikuje heterogenim geološkim sastavom i sastoji se iz sledećih orografskih celina: južno Pomoravlje, karpatska Srbija, balkanska Srbija, Vlasina i Krajište, Toplica i Jablanica, Ibarsko-Kopaonički kraj, Kosovo sa Drenicom i Stari Vlah sa Raškom.

Gledano prema nadmorskoj visini, nizijski tereni (do 200 m) zauzimaju oko 37% teritorije Republike Srbije. Na brdski (200-500 m) i niskoplaninski (500-1000 m) pojas otpada približno isti deo, od oko 26%, a na planinski (iznad 1000 m) blizu 11%. U pogledu nagiba terena karakteristično je relativno visoko učešće (42,6%) strmih i jako strmih površina (nagib iznad 30%), na kojima se obrazuju plitka zemljišta podložna eroziji i nepogodna za obradu. Zaravnjeni tereni (nagib ispod 5%) do blago nagnuti (5-10%) tereni čine oko jedne trećine zemljišnog prostora, a preostalih 24% otpada na nagibe 10-30%, čije je korišćenje u poljoprivredne svrhe uslovljeno preduzimanjem odgovarajućih mera zaštite.

Na teritoriji Republike Srbije, u skladu sa uslovima nastajanja, izdvajaju se tri pedogeografska rejona.

Prvi pedogeografski rejon predstavlja stepsko i šumsko-stepsko područje Panonske nizije i njen obodni deo koju pokrivaju:

1) aluvijalni nanosi na rečnim terasama, na kojima se razvijaju fluvisoli, semiglejna zemljišta, ritska crnica, močvarnoglejna i halomorfna zemljišta;

2) lesni platoi s černozemom i lesne terase na kojima se razvijaju černozemno oglejeno zemljište i slatine;

3) eolski pesak s tipovima: arenosoli, rendzine i černozemi;

4) Fruška gora i Vršačke planine s heterogenim supstratom na kome se zavisno od njega i od reljefa razvijaju: rendzine, rankeri, eutrična i distrična smeđa, lesivirana i koluvijalna zemljišta.

Drugi pedogeografski rejon prostire se na području valovitog reljefa središnje Srbije na kome preovlađuju tercijarni jezerski sedimenti, karbonatni ili bogati bazama. Klima je semihumidna i zato preovlađuju kserotermnije šume. Na lakšim jezerskim sedimentima razvila se gajnjača - eutrično smeđe (tipično i lesivirano) zemljište, koje dominira u sekvenci: regosol - rendzina - eutrično smeđe - luvisol. Na teškim jezerskim sedimentima pretežno se nalazi smonica. Na manjim površinama lesa nalazi se černozem, a u specifičnim klimolitogenim uslovima i pseudoglej. U južnom delu ovog rejona, zbog izražene erozije ima i mnogo koluvijalnih zemljišta. Na nižim rečnim terasama su, kao i u svakom području, fluvisoli, semiglejna, euglejna i ritska zemljišta.

Treći pedogeografski rejon zauzima planinska područja zapadne i istočne Srbije. To je područje Dinaridskih, Rodopskih, Šarsko-pindskih i Karpatsko-balkanskih planina. Na krečnjačko dolomitskim stenama na najvišim delovima su klakomelanosoli, a uopšteno dominiraju kalkokambisoli i luvisoli. Na kiselim silikatnim stenama u višim zonama i strmijim područjima javljaju se rankeri, a preovlađuju distrična smeđa zemljišta. Na kvarcnim stenama nalazimo manje oaze podzola i smeđih podzolastih zemljišta. Na jako bazičnim stenama javljaju se rankeri, eutrično smeđa, lesivirana zemljišta i smonice.

7.2. Tipovi zemljišta i njihova proizvodna vrednost

Pedološka karta Republike Srbije (Tabela 7.1), predstavlja pravu pedološku zbirku brojnih tipova zemljišta sa njihovim nižim sistematskim jedinicama, od kojih svaka poseduje određena morfološka, hemijska i vodno-fizička, a s tim u vezi, i različita proizvodna svojstva. Neka predstavljaju prirodno plodna zemljišta, sa optimalnim uslovima za postizanje visokih, stabilnih prinosa odgovarajućeg kvaliteta (npr. černozem karbonatni na lesu), dok su neka sa takvim karakteristikama da na njima nije ekonomski opravdana biljna proizvodnja, ili se čak u određenim periodima godine na njima ne formira ni prirodna vegetacija (npr. solončaci i solonjeci). Pojava velikog šarenila u pedološkom sastavu Republike Srbije objašnjava se činjenicom da je zemljište u funkciji delovanja različitih pedogenetskih faktora, koji veoma variraju u vremenu i prostoru.

Tabela 7.1. Tipovi zemljišta na prostoru Republike Srbije sa osnovnim podacima o bonitetnim karakteristikama

Izvor: Prostorni plan Republike Srbije 2010-2020. godine - (2010)

Sa aspekta pogodnosti za korišćenje u poljoprivredi (bonitet zemljišta) zemljišni potencijal Republike Srbije razvrstan je u osam bonitetnih klasa, pri čemu prve četiri klase predstavljaju bolja zemljišta, a u klase od 5 - 8 uključeni su prostori uglavnom nepogodni za obradu (Tabela 7.2). Gledano za Republiku Srbiju u celini, zastupljenost zemljišta koja su pogodna i nepogodna za obradu je skoro identična. Ograničenja vezana za intenzivnu poljoprivrednu proizvodnju su najmanje izražena u AP Vojvodini, a najviše na Kosovu i Metohiji. Ovo poslednje područje, slično kao i pretežan deo centralne Srbije, odlikuje se velikim rasponima u prirodnoj plodnosti zemljišta po užim geomorfološkim celinama.

Tabela 7.2. Bonitetna struktura produktivnog zemljišta Srbije

Izvor: Prostorni plan Republike Srbije 2010-2020. godine - (2010)

Proizvodna sposobnost zemljišta uglavnom zavisi od tipa zemljišta, pa su u daljem tekstu navedeni najzastupljeniji tipovi zemljišta na teritoriji Republike Srbije: (1) Kamenjar (Litosol), je nerazvijeno zemljište i sastoji se od trošnog skeleta. Pripada osmoj bonitetnoj klasi zemljišta; (2) Eolski pesak (Arenosol) je nerazvijeno peskovito zemljište. Ova zemljišta nisu pogodna za ratarsku proizvodnju i pripadaju osmoj bonitetnoj klasi; (3) Krečnjačko dolomitna crnica (Kalkomelanosol) i smeđe krečnjačko zemljište (Kalkokambisol). Ova zemljišta se nalaze u sedmoj bonitetnoj klasi i koriste se uglavnom kao prirodni pašnjaci ili su pod šumom, a samo manje površine se koriste kao oranice; (4) Humusno silikatno zemljište (Ranker) se uglavnom koristi za pašnjake i livade, a manje površine kao oranice za proizvodnju krompira, ječma i zobi. Rankeri pripadaju sedmoj bonitetnoj klasi zemljišta koja nisu pogodna za intenzivnu biljnu proizvodnju; (5) Černozem se uglavnom nalazi u Vojvodini (1.000.000 ha), dok je u ostalim delovima Srbije zastupljen na oko 200.000 ha. Černozem se nalazi u prvoj bonitetnoj klasi, a u uslovima navodnjavanja, postižu se visoki i stabilni prinosi gajenih biljaka; (6) Smonica (Vertisol) je tip zemljišta koji u pogledu pogodnosti za biljnu proizvodnju pripada trećoj bonitetnoj klasi. Smonice su zemljišta sa nepovoljnim vodno-vazdušnim i toplotnim režimom, dok su hemijska svojstva znatno povoljnija; (7) Gajnjača (Eutrični kambisol) pripada drugoj bonitetnoj klasi zemljišta. Pretežno su srednje teška zemljišta, a poseduju veoma povoljan vodno-vazdušni režim. Gajnjače su pogodne za ratarsku, povrtarsku, voćarsku i vinogradarsku proizvodnju; (8) Kiselo smeđe zemljište (Distrični kambisol) pripada petoj ili šestoj bonitetnoj klasi u zavisnosti od stepena nagiba terena na kojem je formirano i od moćnosti soluma. U prirodnim uslovima su pod šumskom vegetacijom, a uzgoj voćarskih i ratarsko-povrtarskih biljnih vrsta je ograničen na manje površine. Zadovoljavajući prinosi se postižu gajenjem krompira, raži, ovsa i ječma; (9) Zemljišta na serpentinu (Ranker i Eutrično smeđe) karakterišu se nepovoljnim fizičkim i hemijskim svojstvima. Uglavnom se koriste kao pašnjaci i livade. Zbog znatnih ograničenja za biljnu proizvodnju pripadaju sedmoj bonitetnoj klasi; (10) Pseudoglej je zemljište koje se karakteriše nepovoljnim vodnim, vazdušnim i toplotnim režimom, te pripada četvrtoj bonitetnoj klasi. Intenzivnije korišćenje pseudogleja za biljnu proizvodnju je moguće uz primenu kompleksnih meliorativnih mera; (11) Aluvijalno zemljište (Fluvisol) i Ritska crnica (Humoglej) pripadaju trećoj bonitetnoj klasi. Ova bonitetna klasa obuhvata zemljišta koja se koriste za biljnu proizvodnju, ali uz određena ograničenja. Zbog uticaja dopunskog vlaženja soluma poplavnim i/ili podzemnim vodama i mehaničkog sastava, aluvijalna zemljišta i ritske crnice karakteriše nepovoljan vodni, vazdušni i toplotni režim; (12) Solončak i Solonjec (zaslanjena i alkalizovana zemljišta) se zbog nepovoljnih hemijskih i fizičkih svojstava koriste kao prirodni, dosta oskudni pašnjaci. Po pogodnosti za biljnu proizvodnju solončaci i solonjeci pripadaju sedmoj bonitetnoj klasi. Da bi se uključili u fond obradivih zemljišta solončake i solonjece je potrebno meliorisati.

Pošto na teritoriji Republike Srbije ne postoje neka značajnija klimatska ograničenja vezana za biljnu proizvodnju, kod mnogih tipova zemljišta niske bonitetne klase bi se primenom određenih meliorativnih mera, kontrolom sprovedenih mera od strane nadležnih institucija i uz obezbeđenje pristupačnih hraniva, mogli obezbediti znatno povoljniji uslovi za gajenje različitih poljoprivrednih kultura i razvoj stočarstva.

7.3. Poljoprivredna zemljišta Srbije

Prema podacima iz Prostornog plana Republike Srbije 2010-2020. godine (2010. godina) udeo poljoprivrednog zemljišta u ukupnoj teritoriji Republike iznosi oko 63,7% (središnja Srbija - 59,1%, Vojvodina 81,2%, Kosovo i Metohija - 53,2%). Prema podacima Republičkog zavoda za statistiku (2008. godina), u strukturi poljoprivrednog zemljišta po osnovnim kategorijama korišćenja raspolažemo samo sa podacima koji se odnose na centralnu Srbiju i Vojvodinu (5,083 miliona hektara), gde je evidentno dosta visoko učešće obradivih površina (71,39%). One zauzimaju oko 3,63 miliona hektara, od čega na centralnu Srbiju otpada 55,07%, a AP Vojvodinu 44,93%. Na osnovu obrade podataka, u pogledu smanjenja i povećanja ovih površina u zadnjih 5 godina postoji statistička zavisnost, koja pokazuje da je od dela obradivih površina (oko 42.000 ha oranice i bašte) jedan deo preveden u livade (oko 23.000 ha) i pašnjake (10.000 ha). Važno je istaći da površine pod oranicama i baštama u ovim oblastima Republike Srbije iznose oko 3,3 miliona hektara, što čini 78,5% ukupnog obradivog poljoprivrednog zemljišta. Ovome treba dodati i kultivisane površine pod voćnjacima i vinogradima, koje zahvataju oko 300 hiljada hektara, tako da se 1,45 miliona hektara (28,61%) poljoprivrednih površina ne obrađuje i nalazi pod stalnim livadama i pašnjacima (Grafikon 7.1).

Izvor: Statistički glasnik Republike Srbije, 2008. godine

7.4. Promena namene korišćenja zemljišta

Informacije o zemljišnom pokrivaču, načinu i promenama korišćenja, u periodu 1990-2006. godine na prostoru Evrope prate se preko Corine Land Cover programa analizom baza Corine Land Cover za 2000. i 2006. godinu, u odnosu na prvu Corine Land Cover bazu podataka iz 1990. godine.

Na osnovu analize Agencije za zaštitu životne sredine promena načina korišćenja zemljišta na prostoru Republike Srbije u periodu 1990-2000. godine pokazuje da su najveće promene prisutne u okviru kategorije veštačkih površina, pri čemu se uočava povećanje od 3947 ha. Poljoprivredne površine u posmatranom periodu se smanjuju za 8473 ha. Površine pod kategorijom šuma i poluprirodnih područja se generalno povećavaju za 1975 ha, što je rezultat pošumljavanja poljoprivrednog zemljišta i povećanja područja pod četinarskim i mešovitim šumama. U okviru površine pod vlažnim područjima koju karakteriše klasa kopnenih močvara, uočene su promene od 119 ha je nestalo u periodu 1990-2000. godine. Područja pod vodenim basenima su povećana za 2343 ha, uglavnom zbog izgradnje novih veštačkih jezera.

Analiza Corine Land Cover baze podataka za 2006. godinu pokazuje prisustvo 28 od 44 klasa CLC nomenklature pri čemu dominiraju poljoprivredne površine. Oko 26% ove teritorije zauzima kategorija oranica koje se ne navodnjavaju, 16% zauzimaju kompleksi parcela koje se obrađuju, dok su na 13% pretežno poljoprivredna zemljišta sa značajnim površinama pod prirodnom vegetacijom. Šume i poluprirodna područja pokrivaju skoro 40% zemlje (širokolisne šume-27%). Zemljište klasifikovano kao veštačke površine pokriva skoro 3% teritorije, i ostatak od približno 1.6% klasifikovano je kao vlažno područje i vodeni baseni. Zauzimanje zemljišta urbanim područjima i sportskim i rekreacionim objektima u Republici Srbiji je bilo 351 ha/godišnje u periodu 1990-2006. godine, industrijskim i komercijalnim lokalitetima 127 ha/godišnje, putnom mrežom i pratećom infrastrukturom 2 ha/godišnje i rudnicima, odlagalištima otpada i gradilištima 239 ha/godišnje u istom periodu (Slika 7.1. Zauzimanje zemljišta različitim tipovima ljudskih aktivnosti u periodu 1990-2006. godina - godišnje u ha).

Slika 7.1. Zauzimanje zemljišta različitim tipovima ljudskih aktivnosti u periodu 1990-2006. godina - godišnje u hektarima

Promena namene poljoprivrednog zemljišta

Svake godine u Republici Srbiji deo poljoprivrednih zemljišta promeni svoju namenu, koja može da bude privremena ili trajna. Privremena promena namene poljoprivrednog zemljišta nastaje kada se gajenje jedne kulture zamenjuje nekom drugom ili kada se prestaje sa poljoprivrednom proizvodnjom na određenoj površini, pri čemu nastaju livade i pašnjaci. Trajan gubitak poljoprivrednog zemljišta se vezuje za urbanizaciju i razvoj infrastrukture.

Republika Srbija je samo u periodu 1957-1993. godine na osnovu industrijskih, rudarskih, energetskih i saobraćajnih aktivnosti nepovratno izgubila oko 220 000 ha uglavnom najplodnog poljoprivrednog zemljišta. Prema podacima Republičkog zavoda za statistiku u proteklih dvadeset godina udeo poljoprivrednog zemljišta je smanjen za 39074 ha. Udeo poljoprivrednog zemljišta u ukupnoj teritoriji Republike Srbije 1990. godine iznosio je 66,2%, dok je 2010. godine taj udeo 65,7% (bez podataka za teritoriju autonomne pokrajine Kosovo i Metohija). Prema načinu korišćenja poljoprivrednog zemljišta, procentualno najviše je od 1990. godine nestalo vinograda 29 878 ha, pa voćnjaka 18 529 ha. Po površini, najviše je nestalo pašnjaka 164 583 hektara u proteklih dvadeset godina (Tabela 7.3).

Tabela 7.3. Trendovi u promeni namene poljoprivrednih površina Republike Srbije prema načinu korišćenja u ha (bez podataka za teritoriju autonomne pokrajine Kosovo i Metohija)

7.5. Promena strukture vlasništva zemljišta

Prema obliku svojine poljoprivredno zemljište može biti u privatnoj, zadružnoj i državnoj svojini. Dominantan oblik svojine na poljoprivrednom zemljištu je privatna svojina. Do 1990. godine pored privatne svojine drugi dominantni oblik svojine bila je društvena svojina. Godine 1991. donošenjem Zakona o načinu i uslovima priznavanja prava i vraćanju zemljišta koje je prešlo u društvenu svojinu po osnovu poljoprivrednog zemljišnog fonda i konfiskacijom zbog neizvršenih obaveza iz poljoprivrednog otkupa poljoprivrednih proizvoda, započet je povraćaj poljoprivrednog zemljišta koje je oduzeto 1953. godine. Do 2002. godine vraćeno je oko 150 000 hektara. Od 1992. godine započeo je postupak pretvaranja društvene svojine na poljoprivrednom zemljištu u druge oblike svojine, kojim jedan deo poljoprivrednog zemljišta prelazi u državno vlasništvo, a drugi postaje društveni kapital poljoprivrednog preduzeća.

7.6. Gubitak i degradacioni procesi u zemljištima

U zemljištu se promene dešavaju permanentno. Radi očuvanja zemljišta, kao prirodnog (na kraći rok praktično neobnovljivog resursa), vrlo je važno da one ne dovode do degradacije zemljišta, odnosno, do promena prirodnog stanja ili smanjenja produkcione sposobnosti. Ove promene se dešavaju prirodnim putem, ali su u velikoj meri vezane za čovekovu aktivnost, pogotovo što se njegovim delovanjem ovi procesi uglavnom ubrzavaju. Sve one zaslužuju pažnju ukoliko dovode do fizičke, biološke ili hemijske degradacije zemljišta. Pored toga što promene mogu imati ekološki karakter, one mogu da dovedu do značajnog smanjenja produkcione sposobnosti zemljišta umanjenjem njegovog kvaliteta ili čak do gubitaka u fizičkom smislu.

Glavni procesi koji dovode do gubitaka i degradacije zemljišta na teritoriji Republike Srbije su:

1) urbanizacija i i razvoj infrastrukture;

2) zakišeljavanje zemljišta;

3) smanjenje organske materije zemljišta;

4) primarno i sekundarno zaslanjivanje zemljišta;

5) eolska i vodna erozija;

6) različiti drugi oblici zagađivanja zemljišta: teški metali, industrijska zagađenja, prekomerna primena agrohemikalija, i sl.

Generalno, pored fizičkog gubitka zemljišta, svi ovi procesi dovode do njegove degradacije i vrlo često su kombinovani, tako da zakišeljavanje zemljišta dovodi do smanjenja organske materije, erozija smanjuje biogenost zemljišta i sl. Paralelno sa trajnim gubitkom zemljišta vezanim za njegovo iskorišćavanje pri urbanizaciji i razvoju infrastrukture, suštinsko je pitanje da li će se problemima degradacije i gubitka zemljišta u budućnosti posvećivati dovoljno pažnje i da li će ugrožavanje i smanjenje produkcione sposobnosti ovog neobnovljivog prirodnog resursa imati negativni trend. Danas se kod nas ovim pitanjima sve više posvećuje pažnja, ali je zadnjih decenija, prvenstveno posle raspada SFRJ, ratnih dešavanja, političkih potresa, bio smanjen interes za ovu problematiku. Navedena dešavanja, međutim, imala su i određeni pozitivni efekat na očuvanje zemljišta, jer je sa slabljenjem ekonomske moći društva bila i smanjena aktivnost čoveka u domenu iskorišćavanja zemljišta preko iskopa mineralnih sirovina, rada industrijskih zagađivača, primene zaštitnih sredstava i mineralnih đubriva. Ovo smanjenje pritiska industrije na životnu sredinu na prostorima Republike Srbije bilo je vidljivo dugi niz godina, međutim, imajući u vidu ekonomski oslabljenu državu, minimizirana su i ulaganja u zaštitu životne sredine, da praktično i nije bilo neke sistematske kontrole korisnika zemljišta, niti njegovih potencijalnih zagađivača. Kao posledica svega posedujemo nedovoljno sistematskih i preciznih podataka o površinama koje su ugrožene navedenim uzrocima degradacije, već se često problemi vezani za zemljišta definišu na osnovu preseka stanja, pojedinačnih istraživanja i globalnih analiza.

7.6.1. Trajni gubitak poljoprivrednog zemljišta vezan za urbanizaciju i razvoj infrastrukture

Trajni gubitak poljoprivrednog zemljišta u Republici Srbiji vezan je za urbanizaciju i razvoj infrastrukture (eng. "sealing soils"). Mada ne raspolažemo podacima o bonitetskoj klasi ovih zemljišta koji se ovim načinom iskorišćavanja zahvataju, ali zona širenja urbanih centara i radnih aktivnosti (razvoj gradskih i seoskih naselja, saobraćajnica, izgradnja fabrika, rudnika, hidroelektrana, izgradnja aerodroma, pozajmišta materijala i sl.) odnosi se uglavnom na plodna, ravničarska zemljišta, na čijoj periferiji dolazi i do depopulacije stanovništva koje migrira u gradske zone. Prema sadašnjem trendu (Podaci ministarstva nadležnog za poljoprivredu, 2010), dnevno se gubi oko 16,1 ha poljoprivrednog zemljišta, odnosno, trenutno oko 5.876,5 ha na godišnjem nivou, pa će ovo zahvatanje i u budućnosti takođe biti najizraženiji problem trajnog gubitka zemljišta. Mada iskorišćavanje zemljišta i drugih zemalja trpe pritisak njihovog ekonomskog razvoja, gde recimo Nemačka dnevno gubi 116 ha, Austrija 12,1 ha, Slovenija 11 ha, pretpostavlja se da će se u Republici Srbiji on u narednim godinama značajno intenzivirati. Ukoliko bi se gubitak zemljišta projektovao prema sadašnjim godišnjim gubicima, u narednom periodu (30 godina) bi iznosio oko 180 000 ha, pa je jasno da ovaj trajni gubitak zemljišta zahteva punu državnu kontrolu.

Treba težiti da se trajni gubitak zemljišta uskladi sa stvarnim potrebama društva, da bi se u što manjem obimu umanjila korisna obradiva površina. Ovo je takođe posebno važno sa aspekta očuvanja njegovog kvaliteta tokom korišćenja u domenu urbanizacije i razvoja infrastrukture, industrijskih, rudarskih, energetskih i ostalih aktivnosti.

7.6.2. Zakišeljavanje zemljišta Srbije kao faktor degradacije

Zakišeljavanje zemljišta predstavlja proces pri kome se smanjuje njegova pH vrednost usled gubitka baza u adsorptivnom kompleksu. Posledica zakišeljavanja zemljišta je značajno smanjenje njihove produkcione sposobnosti. Gubitak baza vezuje se za njihovo ispiranje padavinama, usvajanje od strane biljaka, a pojavu kiselosti, kao prirodan proces, uzrokuje još i razlaganje organske materije, hidroliza gvožđa i aluminijuma iz glinenih minerala, prisustvo nekih supstanci (S, NH4+) u zemljištu koje reaguju sa atmosferskim vazduhom, kisele kiše.

S obzirom da kisela zemljišta zahvataju veći deo poljoprivrednog zemljišta centralne Srbije, gde od ukupno istraženog područja 43% površina imaju povišenu potencijalnu kiselost i pripadaju grupi jako kiselih do kiselih zemljišta (1.197.000 hektara), 20% pripada grupi kiselih do slabo kiselih zemljišta, samo 35% pripada grupi slabo kiselih do neutralnih. Posebno su ugrožena područja jugoistočne Srbije ("ključka terasa"), Šumadije, Kolubarskog basena, Jadra, Pocerine i područje oko Leskovca. Intenzivnijem procesu zakišeljavanja zemljišta tokom proteklih decenija doprinosi i smanjeni unos organskih materije i primena isključivo mineralnih (azotnih) đubriva.

7.6.3. Salinizacija zemljišta Srbije kao faktor njihove degradacije

Salinizacija ili zaslanjivanje zemljišta, bilo da je primarna ili sekundarna, odnosi se na prekomerno nakupljanje soli u zemljišnom profilu. Alkalna reakcija ovih zemljišta prvenstveno potiče od natrijuma, čije prisustvo u višku pored hemijskog ima i negativne implikacije na fizičke osobine zemljišta.

Zaslanjena i alkalizovana zemljišta u najvećoj meri lokalizovana su u AP Vojvodini (233.000 ha), dok je tek 2% zemljišta centralne Srbije u grupi alkalnih zemljišta. Ona se u Vojvodini uglavnom obrađuju, mada među alkalnim zemljištima samo se dva tipa zemljišta smatraju agrotehnički vrlo nepovoljnim (solončaci i solonjeci), pošto je zbog prisustva soli nivo njihove produkcione sposobnosti izrazito nizak. Međutim, pitanje zaslanjivanja i drugih vojvođanskih poljoprivrednih zemljišta danas se sve više aktuelizuje, pošto se zalivnim sistemima povećava unos soli vodom čiji se kvalitet ne kontroliše. Isto tako, javlja se opasnost i od sekundarnog zaslanjivanja hidromorfnih zemljišta podzemnim vodama, koje u višku (zima, proleće) pri kretanju u površinske slojeve (za biljke adsorpcionu zonu korenovog sistema) talože soli i trajno ih zaslanjuju.

S obzirom na ogromnu površinu koju zaslanjena zemljišta zahvataju u Republici Srbiji, što nije slučaj sa ostalim evropskim zemljama, njihovo pitanje je značajno, pogotovo što se na našim prostorima ova zemljišta obrađuju i predstavljaju vrlo često i jedini izvor prihoda od poljoprivredne proizvodnje. Pošto se strateški dokumenti očuvanja prirodnih resursa usklađuju sa evropskom regulativom, i jedni i drugi imaju za cilj očuvanje pojedinih ekosistema, trebalo bi strategiju očuvanja ovih biodiveziteta lokalizovati samo na najzaslanjenija zemljišta (pomenuti solončaci i solonjeci), koja nemaju agrotehnički potencijal ili je njihova meliorativna popravka vrlo skupa.

Ostale površine bi trebalo podvrgnuti meliorativnim merama popravke, što je i do sada činjeno u manjem obimu, ili bi one bile planirane za gajenje biljnih vrsta koje su tolerantne na prisutnu alkalnost, na njima uspevaju i imaju ekonomsku opravdanost (npr. Chamomilla matricaria i sl). Isto tako, radi smanjenja dalje alkalizacije zemljišta, trebalo bi uvesti obaveznu meru kontrole kvaliteta vode koja se koristi za navodnjavanje (zadaci Poljoprivredne inspekcije u okviru Ministarstva poljoprivrede, trgovine, šumarstva i vodoprivrede), a preko uređenja zemljišta (aktivnosti Fonda za uređenje zemljišta, Ministarstvo poljoprivrede, trgovine, šumarstva i vodoprivrede) bi trebalo sprovesti određene hidromeliorativne mere, radi regulacije vodno-vazdušnog režima hidromorfnih zemljišta, posebno u slučajevima koji bi vodili ka njihovom zaslanjivanju.

7.6.4. Smanjenje organske materije u zemljištima Srbije kao faktor njihove degradacije

Organska materija zemljišta (SOC) doprinosi ukupnoj plodnosti zemljišta i predstavlja izvor i rezervoar hranljivih elemenata za biljke. Sadržaj organske materije u zemljištima Republike Srbije kreće se od niskog u zemljištima suvih regiona, do visokih u zemljištima iz umerenog klimatskog područja, pa do ekstremno visokog u organogenim i tresetnim zemljištima. Sadržaj organske materije takođe varira u širokom intervalu između raznih ekoregiona, i viši je u hladnim i vlažnim, nego u toplim i suvim regionima.

Na osnovu podataka Agencije za zaštitu životne sredine sadržaj organskog ugljenika (C%) u površinskom sloju zemljišta u najvećem broju od 1365 uzoraka (45.13%) je u opsegu 1-2%. Sadržaj ugljenika u opsegu 2-5% ima 29.01% uzoraka, dok 19.41% uzoraka zemljišta ima najmanji sadržaj organskog ugljenika (0-1%).

U cilju utvrđivanja plodnosti zemljišta sprovode se ispitivanje kojima se utvrđuje i sadržaj humusa u poljoprivrednom zemljištu u Republici Srbiji, a koja se realizuju preko ovlašćenih poljoprivrednih stručnih službi kroz Projekat Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede "Sistematska kontrola plodnosti obradivog poljoprivrednog zemljišta".

Na osnovu poslednjih dostupnih podataka dobijenih u okviru sistematske kontrole plodnosti izračunat je sadržaj organskog ugljenika u površinskom sloju zemljišta na prostoru centralne Srbije. Analiza 25125 uzoraka pokazuje da najveći broj uzoraka (62.78%) ima sadržaj organskog ugljenika C% u opsegu 1-2%. Sadržaj ugljenika u opsegu 2-5% ima 29.22% uzoraka, dok 6.59% uzoraka zemljišta ima najmanji sadržaj organskog ugljenika (0-1%).

Zbog svojih mnogobrojnih pozitivnih funkcija, organska materija zemljišta ima karakter jednog od najznačajnijih prirodnih i nacionalnih resursa, kome mora da se posveti posebno mesto u svim regulativama konzervacije prirodnih resursa. Mnogobrojna višegodišnja ispitivanja su pokazala da je sadržaj organske materije u zemljištu veoma osetljiv na promene u iskorišćavanju zemljišta, a prema skorašnjim podacima, njegove promene su usko povezane sa klimatskim promenama na Zemlji.

Kao najvažnija komponenta organske materije zemljišta (SOC), zemljišni humus je dosta stabilan, pa ukoliko dođe do njegovog smanjenja u zemljištu, ono može biti uzrokovano različitim ekološkim i antropogenim faktorima. Tako dolazi i do degradacije zemljišta, a ova pojava je prisutna i na zemljištima Republike Srbije. Kod naših zemljišta, međutim, smanjenje sadržaja organske materije se manje vezuje za klimatske prilike, što je vrlo čest slučaj u nekim drugim zemljama koje imaju mnogo više padavina i više temperature, već je posledica poljoprivredne proizvodnje iza koje stoji neredovan unos organskih đubriva. Ovaj vid degradacije kod nas nije sistematski praćen, već je očekivana posledica kiselog karaktera većine tipova zemljišta centralne Srbije (4, 6, 7, 8, 9, 10), unosa isključivo mineralnih (azotnih) đubriva (nedovoljan/u višku), spaljivanja žetvenih ostataka i gajenja biljnih kultura koje imaju visok biološki potencijal, što generalno dovodi do osiromašenja zemljišta organskom materijom i biljnim hranivima.

Sa razvojem industrije mineralnih đubriva u bivšoj SFRJ 60-tih godina prošlog veka i nedovoljnim angažovanjem stručnih institucija, postepeno je potpuno izostajala primena organskih đubriva u biljnoj proizvodnji, posebno na velikim gazdinstvima, što je branjeno tezom da veći unos mineralnih đubriva ostvaruje i veću masu žetvenih ostataka koji se zaoravaju. Tokom dve zadnje decenije ekonomskog osiromašenja, prvenstveno zahvaljujući dodatnim inputima koje zahteva rasturanje organskih đubriva (gorivo i mehanizacija), kao i smanjenju stočnog fonda, marginalizovan je značaj unošenja organskih đubriva, prvenstveno stajnjaka, čak i kod privatnog sektora. Na primeru vojvođanskih černozema, gde su rađene analize zemljišta 90-tih godina (makroprojekat Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede "Kontrola plodnosti i sadržaj opasnih i štetnih materija u zemljištima Srbije"), a potom istraživanje 2002-2004. godine koje je sprovedeno na istim lokacijama (Bečej, Bačko Gradište, Futog, Kać, Adaševci), omogućava poređenje rezultata, što indicira trend smanjenja organske materije za oko 0,05-0,2%. Istina, ovo smanjenje organske materije kod černozema bi svakako trebalo biti daleko zanemarljivije u odnosu na smanjenje organske materije kod većine kiselih zemljišta centralne Srbije (zemljišta: 4,7,8,9,10,11), o čijoj degradaciji ne postoje ni sistematski, već samo indikativni, istraživački podaci. Kao zemljišta koja su znatno slabije snabdevena organskom materijom (prosečno 1,0-2% humusa), ona se nalaze u klimatu sa daleko više padavina, koje doprinose daljem ispiranju baza iz organskog kompleksa, povećanju kiselosti i slabljenju stabilnosti organskog kompleksa koji je tako podložniji mineralizaciji. Stoga, istraživanja u narednom periodu bi trebalo fokusirati ne samo na probleme smanjenja organske materije usled nedovoljnog unosa organskih đubriva, već kombinovati sa istraživanjima koja se odnose i na klimatske promene, gde povećanje temperature zemljišta i količine padavina utiče na smanjenje organske materije.

Ministarstvo životne sredine, rudarstva i prostornog planiranja započelo je sistematsko praćenje stanja i kvaliteta zemljišta na celoj teritoriji Republike Srbije.

7.6.5. Klimatske promene i gubitak organske materije u zemljištima Srbije

Povećano globalno zagrevanje i efekat staklene bašte su u najvećoj meri uslovljeni industrijskim razvojem, gde drastično povećanje koncentracije emisije gasova u atmosferu (CO2 i N2O) dovodi do povećavanja nivoa prosečne temperature na površini Zemlje od 0,17°C na dekadnom nivou. Ovo povećanje prevazilazi kritičan porast od 0,1°C, na koji ekosistemi mogu da se adaptiraju. Istovremeno, klimatske promene se ogledaju takođe i u brzom porastu prosečnih količina padavina od 0,5-1% na dekadnom nivou, i to prvenstveno u većem delu severne hemisfere, posebno na područjima srednje i visoke geografske širine.

Nastale klimatske promene, uslovljene povećanim globalnim zagrevanjem, tesno se povezuju i sa gubicima organske materije (SOC). Polazi se od toga da SOC, odmah iza organske materije u morima i okeanima, predstavlja drugi najveći izvor ugljenika na planeti. Stoga, uz gubitak organske materije zemljišta intenzivnijom mineralizacijom zbog povišenih temperatura na površini planete, posledično se uslovljava i obogaćivanje spoljašnje atmosfere sa CO2. Tako se ova veza između zemljišta i klimatskih promena, preko globalnog kruženja ugljenika u prirodi, našla u centru pažnje ne samo istraživača, već i institucionalnih tela EU (General Environment-Directorate), koji pokušava da što više osvetli negativne efekte procesa gubitka C iz zemljišta i jasno formuliše strategiju održivog razvoja.

Ključno je da klimatske promene putem zagrevanja mogu da smanje sadržaj organske materije zemljišta (SOC). Usled povećanje mineralizacije ugrožava se i ukupna količina organske materije u zemljištu i stabilnost njegove strukture. Naime, sa smanjenjem SOM u zemljištu, pored smanjenja ukupne plodnosti zemljišta (SOC je izvor hraniva za biljke), povećava se i erozija zemljišta (trajni gubitak), a dolazi i do gubitka vode površinskim oticanjem (smanjenje plodnosti). Istovremeno, dolazi i do poremećaja u ciklusu kruženja C, azota, fosfora, sumpora i drugih biogenih elementa. Stoga gasoviti gubici ugljenika iz zemljišta, pored toga što doprinose povećanom globalnom efektu zagrevanja, podjednako utiču i na smanjenje produkcione sposobnosti zemljišta i smanjenje njegove biogenosti (SOC je izvor C za mikroorganizme). Uporedo, zbog primene azotnih đubriva, naša zemljišta ispoljavaju još veći gubitak novostvorene organske materije, ali i istovremeno emituju i veću količinu azotnih gasova (N2O), sa implikacijom stvaranja još više izraženog efekta staklene bašte.

Pored smanjenja SOC, klimatski činioci značajno utiču i na druge hemijske osobine zemljišta, posredno i na njegovu ukupnu plodnost. Tako se povećanje količine padavina dovodi u vezu i sa zakišeljavanjem zemljišta ispranjem baznih elemenata, od koji su neki i biljna hraniva. Isto tako, ovakav tip degradacije zemljišta utiče i na povećanu mineralizaciju preostale organske materije, istovremeno povećavajući mobilnost potencijalno toksičnih elemenata, kao što su teški metali. Višak vlage uslovljava i podizanje podzemnih voda, pri čemu se isprane soli dovode u zonu korenovog sistema (sekundarno zaslanjivanje), kao još jedan vid smanjenja produkcione sposobnosti ovog prirodnog resursa.

Sistematska istraživanja u Republici Srbiji o gubicima organskog C iz SOC izazvanog klimatskim promenama kod naših zemljišta nisu do sada sistematski sprovođena. Može se reći da su ona su u inicijalnoj fazi, ali iz svega proizilazi da imaju veliki značaj ne samo za očuvanje zemljišne organske materije, već i zemljišta u celini, gde je ono proizvodni ili prirodni resurs. Stoga planska i sistematska istraživanja su prvenstveno važna za poljoprivredna zemljišta, odnosno, tipove zemljišta koja su najzastupljenija i najviše zahvaćena biljnom proizvodnjom. Radi se o černozemu, gajnjači (Eutrični kambisol), smonici (Vertisol), aluvijalnim zemljištima (Fluvisol), ritskim crnicama (Humoglej), humusno silikatnom zemljištu (Ranker), pseudogleju. U principu, kod svakog od ovih zemljišta izražen je permanentan uticaj klime preko zagrevanja, padavina, podzemnih voda, vetrova, što je u uskoj sprezi sa većim ili manjim gubicima SOC, emisijom gasova i ukupnog smanjenja plodnosti zemljišta.

7.6.6. Erozioni procesi kao faktori degradacije zemljišta u Srbiji

Erozioni procesi kod zemljišta se odnose na njegov trajni gubitak, njegovu fizičku degradaciju ili pogoršanje njegovog hemijskog kvaliteta izazvanog delovanjem vode, lednika ili vetra (vodena, lednička, eolska erozija). U mnogim zemljama Evrope, sa izraženijim reljefnim i klimatskim ekstremima, erozija predstavlja jedan od osnovnih i najčešćih uzroka gubitka i degradacije zemljišta, zauzimajući tako primarno mesto među faktorima koji ugrožavaju zemljište kao prirodni resurs.

Uzimajući u obzir površine degradiranog zemljišta, daleko najznačajniji faktor degradacije zemljišta u Srbiji je vodna, a potom eolska erozija. Prema Karti erozije Srbije (Karta erozije Srbije, Institut za šumarstvo i drvnu industriju, Beograd, 1983), rađenoj u periodu 1966−1971. godine, različitim intenzitetom erozije zahvaćeno je 76354.43 km2 ili 86.39% teritorije Srbije, dok zoni akumulacije pripada 12024.71 km2 ili 13.61%. Procenjuje se da su erozioni procesi različitog intenziteta zastupljeni na oko 80% poljoprivrednog zemljišta u Republici Srbiji. U centralnim zonama i brdsko-planinskim predelima preovlađuje vodna erozija, dok je za teritoriju AP Vojvodine karakteristična pojava eolske erozije, koja nastaje kretanjem vazdušnih masa-vetra. To doprinosi razvoju intenzivnih procesa vodne erozije u središnjoj Srbiji (Tabela 7.4), a u AP Vojvodini intenzivnom procesu eolske erozije (zastupljenost šuma oko 6%). Tako u AP Vojvodini je oko 21 000 ha poljoprivrednog zemljišta ugroženo eolskim erozionim procesima, uz prosečan gubitak od 0,9 t/ha zemljišta godišnje. Istina, ova masa zemlje se ne gubi, već se premešta na druge udaljenije površine, ali se degradacija ogleda u uklanjanju delova površinskog sloja, koji je inače najbogatiji biljnim hranivima.

Tabela 7.4. Rasprostranjenost vodne erozije u Srbiji (kategorija I najjača, kategorija V najslabija erozija)

Tabela 7.5. Rasprostranjenost eolske erozije u Srbiji

7.7. Degradacija zemljišta Srbije izazvana aktivnostima čoveka (iskopi uglja i ruda, pepelišta termoelektrana, pozajmišta zemljišta, šljunkare)

Određene aktivnosti čoveka vezane za iskorišćavanje prirodnih resursa iz zemljišta uslovljava njegov trenutni gubitak, kao što je to rad rudnika uglja i metala, nastajanje pozajmišta zemljišta, iskorišćavanje šljunka i peska pri obodu reka. Sa prestankom ovih aktivnosti, stvorena su degradirana zemljišta (tzv. deposoli), koja najčešće zahtevaju ozbiljne meliorativne mere radi njihovog vraćanja u prvobitno stanje ili u funkciju produktivnog prirodnog resursa. Ovo je vrlo značajan problem vezan za zemljište kao prirodno dobro i vezuje se za iskorišćavanje drugih prirodnih resursa (minerali i sirovine), što je u praksi vrlo često kombinovano sa nastajanjem nekih drugih prirodnih celina (jezera, bare i sl.).

Iskorišćavanje zemljišta na ovaj način je usko vezano za ukupan razvoj privrede Republike Srbije, pa zaslužuje punu ekološku i/ili ekonomsku pažnju. Stoga je ovo pitanje i regulisano Zakonom o poljoprivrednom zemljištu, po kome pri promeni namene zemljišta postoji obaveza korisnika da zemljište vrati u prvobitno stanje. Mada je cilj ovog akta obaveza očuvanja ovog prirodnog resursa, u praksi, prvenstveno zbog nedostatka materijalnih sredstava, kao i ukupne krize koja je vladala na ovim prostorima, meliorativne mere na ovim zemljištima (deposlima) nisu sistematski sprovođene, a pošto se uglavnom radi o poljoprivrednom zemljištu, na njima je retko zanavljana poljoprivredna proizvodnja. Za posledicu imamo crne ekološke tačke, koje potiču od iskopa uglja, iskopa rude, pozajmišta zemljišta, lokalizacija deponija komunalnog otpada, odlagališta i slivnih prostora za otpadne vode.

7.7.1. Degradacija zemljišta Srbije izazvana površinskom eksploatacijom uglja

Eksploatacija uglja na površinskim kopovima, dovodi trenutno do gubitka zemljišta, a iskopom jalovine (sloja zemlje iznad uglja) nastaju deposoli koji se deponuju na površini zemlje ili delovima iskopa. Svi problemi vezani za ova zemljišta su u Republici Srbiji evidentirani i odnose se površinske kopove uglja Elektroprivrede Srbije, koji trenutno zahvataju oko 12.000 ha, sa tendencijom da se svake godine iskopima zahvati novih 200 ha. Radi se o zoni rudnika Kolubare i Kostolca, a nastali deposoli su uglavnom na površinama koje su prekrivala plodna aluvijalna zemljišta. Danas se oba regiona mogu se smatrati crnim ekološkim tačkama, pošto od 90-tih godina rekultivacija na ovim prostorima gotovo da nije preduzimana. Plodna, poljoprivredna zemljišta su praktično uništena, a na mestima gde je izvršen iskop, za formirane deposole slobodno se može reći da nemaju proizvodni potencijal. Novonastali otkopi katastrofično odslikavaju ove prostore, a spontana vegetacija koja se pojavljuje posle dužeg niza godina tek donekle ublažuje ovu sliku. Stoga, tehnologija koja se trenutno primenjuje pri iskopu i eksploataciji lignita, bez revitalizacije deposla i formiranih pepelišta termoelektrana, ima za posledicu brojne ekološke, geomorfološke i hidrološke promene.

Stručnjaci koji se bave eksploatacijom uglja smatraju da se radi samo o privremenom korišćenju zemljišta, odnosno, da se zauzeto zemljište nakon eksploatacije uglja može vratiti prvobitnoj nameni. Ovakvo mišljenje je delimično tačno. Za razliku od ovih, stručnjaci koji se bave zemljištem i poljoprivrednom proizvodnjom smatraju da ne postoje ni teoretski uslovi da se zemljište vrati prvobitnoj nameni sa neizmenjenim kvalitetom njegovog plodnog dela (soluma).

Generalno, osnovni preduslov za sprovođenje mera očuvanja plodnog dela zemljišta predstavlja uvođenje nove tehnologije iskopa uglja ili tzv. selektivnog odlaganja otkrivke, gde se površinski humusni sloj odlaže, a po završetku radova ili prelaska na druge lokacije ponovo nanosi na deposole koji su tehnički uređeni (poravnati). Zatim sledi ponovo osposobljavanje ove otkrivke za neke od vidova biljne proizvodnje ili njegovu upotrebu u cilju očuvanja ekosistema. Stoga, uvođenje nove tehnologije iskopa i selektivnog odlaganja otkrivke uglja je mera koja se planira, koja će biti pri iskopu uglja uvedena u praksu (rok 2012-2015), kao i revitalizacija postojećih degradiranih prostora, predstavlja primarni zadatak u očuvanju životne sredine u ovim oblastima, jer bi se pored ekoloških, rešavali i ekonomski, socijalni i migracioni problemi. Takođe, vrlo je važan i pravac rekultivacije već postojećih degradiranih površina (12.000 ha).

Ukoliko se teži njihovom vraćanju u proizvodno-poljoprivredne svrhe, što se tehnološki može odraditi, na deposolima je važno i evidentiranje potencijalnih polutanata (teških metala: Ni, Cr, As). Iskopavanjem zemljišnih subslojeva sa dubina od prosečno 30-100 m, teški metali se koncentruju u zoni korenovog sistema, a povećanje njihovog ukupnog nivoa u zemljištu predstavlja opasnost za proizvodnju zdravstveno bezbedne hrane.

7.7.2. Degradacija zemljišta Srbije uslovljena formiranjem pepelišta termoelektrana

Prema podacima Elektroprivrede Srbije, u Republici Srbiji se pod pepelištima nalazi 1.200 hektara, na kojima se godišnje izruči oko 6,5 miliona tona pepela. Najveća pepelišta su u TE "Nikola Tesla" A i B, koja zauzimaju prostor od preko 800 hektara, dok se pepelište u Kostolcu prostire na oko 250 hektara. Zbog zagađenja koje se stvara razvejavanjem, kao i danonoćnim radom termoelektrana, iz godine u godinu se u okolnim stambenim zonama povećava broj pacijenata obolelih od malignih oboljenja, koja u najvećem broju slučajeva zahvataju pluća i disajne organe.

To je jedna od najtežih posledica rada termoelektrana, pa se ulažu napori u iznalaženju rešenja da se spreči, pre svega, razvejavanje pepela, ali i uticaj pepelišta na kvalitet podzemnih voda, zemljišta. Kao mera zaštite u slučaju eolskog razvejavanja pepela, sprovodi se rekultivacija deponija. Sastoji se u njihovom pošumljavanju (sade se crni bor, sibirski brest, lipa, bagrem i dr.), kao i u zasejavanju trave. Pored toga, postavljaju se sistemi prskača za kvašenje nasipa i zalivanje trava i sistemi topova za kvašenje suvih površina unutar ravnog dela deponije. Rekultivacija deponija predstavlja redovnu i stalnu aktivnost.

Rešenje ovog problema Elektroprivrede Srbije je zamena postojeće tehnologije hidrauličkog transporta pepela i šljake, novom, tzv. tehnologijom malovodnog transporta. Suština nove tehnologije leži u odnosu vode i pepela (umesto ranijeg 1:10, sada se pepeo i voda mešaju u odnosu 1:1). Time će se postići da deponije pepela postanu mnogo manje, jer će se koristiti deset puta manje vode nego sada. Na površini te mase (mešavine vode i pepela), pri sušenju pepela, kristalizacijom će se stvarati stabilna košuljica, koja će onemogućiti razvejavanje pepela ili ga makar svesti na minimum. Ova nova tehnologija transporta pepela i šljake se primenjuje u termoelektranama Nikola Tesla B i Kostolac B, a planirana je i ostalim delovima sistema. Pored ekološkog značaja, ovim postupkom dobijaće se velike količine elektrofilterskog pepela koji se može koristiti kao sekundarna sirovina u izgradnji podloge za puteve i u građevinskoj industriji.

Prema razvojnom planu EPS-a, sredstva za rešenje ovih crnih ekoloških tačaka su obezbeđena, a realizacija ovih projekata se očekuje u 2011. godini.

7.7.3. Degradacija zemljišta Srbije izazvana eksploatacijom metaličnih ruda

Kvalitet zemljišta je ugrožen i u drugim rudarskim oblastima, koji pored toga što su potrošači zemljišta, neadekvatnim odlaganjem jalovine sa metaličnim sastojcima i potpunim odsustvom planske rekultivacije, degradiraju i obodne površine ovih basena (Timočki, Kosovski i Kopaonički rudarski baseni). Problem je i u tome što je pri iskopu rude, jalovinska masa (deposoli) nekoliko desetina puta veća od mase rude, a u odnosu na iskop ugljena, degradacija ovih zemljišta daleko drastičnija. Pri ovoj degradaciji, nastale površine deposola su uglavnom devastirane i bez vegetacije, pošto je na njima porast biljaka ograničen velikom količinom pristupačnih metala koji uglavnom pripadaju grupi teških metala.

Ovi izrazito zapušteni ekološki prostori uzrokovani nedostatkom ekološke svesti, zatim, ekonomskim, socijalnim i migracionim faktorima, danas u Republici Srbiji zahvataju površinu od oko 3000 ha. Mada je obaveza vraćanja ovih površina prvobitnoj nameni regulisana Zakonom o poljoprivrednom zemljištu, ona se ne primenjuje već duže vreme, pa su pojedine oblasti posebno ugrožene (Timočki basen).

7.7.4. Degradacija zemljišta Srbije uslovljena pozajmištima zemljišta

Promena namene poljoprivrednih zemljišta u Republici Srbiji dešava se i kada se ona koriste kao pozajmišta radi potreba industrije glinenih proizvoda, posebno u AP Vojvodini (Kikinda, Kanjiža, Sremski Karlovci, Bečej i dr). Ovde se radi o potrošnji poljoprivrednog zemljišta zapremine 6 miliona m3, a pri uobičajenom iskopu gline od oko 6 m, dolazi se do podataka da ovaj gubitak iznosi oko 100 ha godišnje, pri čemu je, zbog dosadašnjeg odsustva rekutlivacije, uništeno oko 1000 ha poljoprivrednog zemljišta.

Iskopi peska i šljunka duž rečnih tokova u poslednje vreme takođe doprinose degradaciji priobalnih aluvijalnih zemljišta (Dunav, Sava, Drina, Morava, Ibar, Pek) niske bonitetske klase. Sa oko 125 postojećih šljunkara, godišnje se uništi oko 60 ha poljoprivrednog zemljišta, a vrlo često u nastalim iskopima nastaju bare i mala jezera van tokova reka. Slično je i sa pozajmištima kamenoloma, iskopima keramičke i vatrostalne gline.

Novija praksa ukazuje da opekarska industrija uglavnom preduzima mere rekultivacije sa već vidljivim dobrim rezultatima, pa prema ovom pozitivnom trendu treba nastojati da se u svim ovim slučajevima Zakon o poljoprivrednom zemljištu ("Službeni glasnik RS", br. 62/06 i 6508) dosledno sprovodi, a da kontrolu redovno vrše nadležne inspekcije.

7.8. Opšte agrohemijske osobine poljoprivrednog zemljišta Srbije

Poljoprivreda, kao glavni korisnik zemljišta Republike Srbije, ostvaruje posredno i neposredno uticaj na njegove fizičke osobine, hemijski sastav i biogenost. Pored glavnog uticaja koji se ostvaruje poboljšanjem njegove plodnosti primenom đubriva, obradom i navodnjavanjem, van sistema održivog razvoja ove aktivnosti dovode i do njegove degradacije. Početna istraživanja u sistemu kontrole plodnosti zemljišta u Republici Srbiji koja su sprovedena u periodu 1992-2009. godine, imala su za cilj stvaranje jedne osnove za budući monitoring obradivih površina, livada i pašnjaka. Prvi rezultati dobijeni za AP Vojvodinu ukazali su na mesta nekontrolisane primene mineralnih đubriva, gde je evidentirano prekomerno đubrenje sa negativnim rezidualnim efektima viška fosfora. Radi se o oko 6,5 % površine zemljišta AP Vojvodine na kojima je evidentiran izrazito visok sadržaj ovog elementa (pristupačni P2O5: 80-100 mg/100g). U pitanju su uglavnom zemljišta u zaštićenim prostorima (plastenici, staklenici), kao i oranice sa intenzivnom povrtarskom proizvodnjom, gde su zemljišta intenzivno đubrena samo u cilju osiguranja ove profitabilne proizvodnje. Sa NPK đubrivima dodate su i visoke doze kalijuma, međutim, zahvaljujući većoj pokretljivosti u profilu i većem iznošenju, kalijum se na ovim parcelama AP Vojvodine nalazio u optimalnim količina, pa se đubrenje PK đubrivima moglo izostaviti duži niz godina.

Budući da je neadekvatna i nekontrolisana primena đubriva i drugih agrotehničkih mera, neophodno je da nadležno ministarstvo uvede stalnu kontrolu stanja i kvaliteta zemljišta kao prirodnog resursa.

Mada su ove analize u centralnoj Srbiji kasnije urađene, kada je zbog znatno lošijih društveno-ekonomskih uslova smanjena kupovina mineralnih đubriva, konstatovano je da preko 80% istraženog područja nije obezbeđeno dovoljnim količinama lakopristupačnog fosfora. Na 43% analiziranih površina sadržaj je veoma nizak, na 43% nizak, dok je tek na 14% ispitivanih površina utvrđena srednja obezbeđenost ovim hranivom. Mada je situacija sa kalijumom znatno bolja (uglavnom zbog većeg sadržaja gline u zemljištima centralne Srbije), na oko 43% zemljišta ovog dela Srbije imamo srednju obezbeđenost kalijumom, a na 57% visoku, pa ovi rezultati ukazuju na jednostavnu mogućnost značajnog povećanja produktivne sposobnosti ovih zemljišta primenom većih količina mineralnih (i organskih) đubriva.

Radi povećanja produkcione sposobnosti poljoprivrednih zemljišta, strategijom bi trebalo predvideti nekoliko pravaca u aktivnostima koje bi rezultirale većom produkcionom sposobnošću poljoprivrednih zemljišta. Ovde postoji značajan prostor za unapređenje proizvodnje, jer je npr. samo u slučaju korišćenja mineralnog đubriva, njegova primena tokom 1991-2000. godine opala sa 115 kg/ha na samo 40 kg. Takođe, rezultati dosadašnjih istraživanja ukazuju na izrazito nizak nivo pesticida u ispitivanim zemljištima, čak i u sistemu intenzivne biljne proizvodnje, na osnovu čega sledi zaključak da naša zemljišta još uvek nisu zagađena agrohemikalijama.

Unapređenje proizvodnje treba sprovoditi putem kontrole plodnosti zemljišta, njihove meliorativne popravke i primenom drugih mera za održavanje njegove plodnosti. Ove mere bi se mogle primenjivati u kraćem vremenskom periodu.

7.9. Navodnjavanje zemljišta Srbije radi unapređenja njegove produkcione sposobnosti

Navodnjavanje kao agrotehnička mera u velikoj meri može da unapredi produkcionu sposobnost poljoprivrednih zemljišta. Iako je u Republici Srbiji dosta dugo navodnjavanje smatrano kao dopunska agrotehnička mera, česti sušni periodi u proteklom periodu i povećano zagrevanje izazvano klimatskim promenama, promenilo je ovaj stav, pa je težnja za intenzivnim i redovnim navodnjavanjem sve više izražena. Tako se, bez obzira na pogodnosti klimatsko zemljišnih faktora, deficit vode u letnjem periodu na području Republike Srbije javlja skoro svake godine. U zadnjih 100 godina, samo je 17 godina registrovano sa povoljnim režimom, 32 godine sa viškom, a 51 godina sa manjkom padavina. Ova neujednačenost je posebno izražena u ravničarskim, poljoprivrednim delovima zemlje. Stoga je i sve veća potreba sprovođenja navodnjavanja, ne samo radi korekcije klimatskih uslova, već radi intenziviranja poljoprivredne proizvodnje.

Efikasnost navodnjavanja uslovljena je prirodnim, topografskim, hidrološkim, hemijskim i zemljišnim uslovima. Zemljišta su klasifikovana prema pogodnosti za navodnjavanje, koja zavisi od direktnih i indirektnih faktora. Direktni faktori se odnose na brzinu infiltracije, propustljivost zemljišta, poljski vodni kapacitet, sadržaj pristupačne i nepristupačne vode, a indirektni faktori zavise od fizičkih osobina zemljišta (mehanički sastav, struktura, stabilnost zemljišnih agregata, zapreminske i specifične mase, poroznosti zemljišta), kao i od hemijskih osobina zemljišta.

Kada je u pitanju navodnjavanje zemljišta, Republika Srbija je na poslednjem mestu u Evropi, a ukupna površna koja se navodnjava, zajedno sa baštama i nekim novijim sistemima, predstavlja manje od 1% obradivih površina. Navodnjavanje se primenjuje nesistematski i tretira kao dopunska mera stabilizacije poljoprivredne proizvodnje, kojom se neutrališu nepovoljni efekti suše, a ne tretira se kao mera kojom se obezbeđuje povećanje proizvodnje i povećava ukupna ekonomska dobit države.

Vodoprivrednom osnovom Republike Srbije je data dugoročna projekcija navodnjavanja do 2020 godine. Godišnje je planirana izgradnja novih sistema na nivou od 16 000 ha do 2010. godine, odnosno 22 000 ha od 2010. do 2020. godine. Ukupni vodni potencijali za sprovođenje ovih mera postoje, ali se smatra da vodosnabdevanje stanovništva ima prioritet. Ovo agrotehnička mera će obezbediti povećanje prinosa od 30 do 50% kod svih navodnjavanih kultura, sa kvalitetom koji će biti znatno unapređen.

7.10. Stanje ugroženosti zemljišta opasnim i štetnim materijama

Teški metali

Prisustvo teških metala u zemljištu je stalno, ali njihov nivo i ponašanje, a samim tim pokretljivost i pristupačnost za biljke zavisi od brojnih faktora: matičnog supstrata, reakcije zemljišta, sadržaja organske materije i gline u zemljištu, mehaničkog sastava zemljišta, vlažnosti, sadržaja kalcijum karbonata i dr. Bez obzira na hemiju i dinamiku pojedinih elemenata, ukoliko je koncentracija teških metala u zemljištu značajno viša od uobičajene, to ukazuje na zagađenje ili iz antropogenih izvora ili na njihovo prirodno geohemijsko poreklo. Kontrola njihovog nivoa u zemljištima se odvija preko poređenja sa maksimalno dopuštenim koncentracija za nezagađena zemljišta (MDK), što posredno određuje i sam kvalitet zemljišta.

Prvi relevantni podaci o sadržaju teških metala u našim zemljištima dobijeni su iz makroprojekta Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede "Kontrola plodnosti i sadržaj opasnih i štetnih materija u zemljištima Srbije" započetog još 1992. godine, koji je potom obuhvatio čitavu Republiku Srbiju, tako da pored dobijenih rezultata iz AP Vojvodine (1992-1997), obrađeni su i podaci iz centralnog dela Srbije (2009), ali podaci koji se odnose na Kosovo i Metohiju nisu bili raspoloživi. Na ovom projektu angažovani su poljoprivredni fakulteti iz Beograda i Novog Sada i dva instituta (Institut za zemljište Topčider i Institut za ratarstvo i povrtarstvo Novi Sad), kao i više poljoprivrednih stručnih službi. U okviru projekta je analizirano oko 65.000 uzoraka iz sistematskih jedinica u okviru kontrole plodnosti zemljišta, i to 35.000 sa područja AP Vojvodine i 30.000 iz centralne Srbije.

Ispitivana zemljišta Vojvodine u pogledu sadržaja teških metala su daleko ispod MDK. Izuzetak čine Cu i Ni, gde je viši sadržaj Cu utvrđen na malom broju uzoraka sa lokaliteta Sombora, Vršca, Sente, Novog Sada i Pančeva, i to uglavnom kod vinogradarskih zemljišta zbog višegodišnje primene bakarnih preparata. Bakar antropogenog porekla u višku prisutan je i na zaštićenim prirodnim dobrima, nepoljoprivrednim zemljištima AP Vojvodine, ali u zanemarljivom broju uzorka. Nikl prelazi MDK samo kod dva uzorka na lokalitetu Vršca. Generalno, na području AP Vojvodine, čak i pri strožijim kriterijumima gde su niže vrednosti MDK za ukupan sadržaj teških metala, se može organizovati organska poljoprivreda.

Situacija u centralnoj Srbiji je, međutim, nešto drugačija, gde ukupan sadržaj teških metala na nekim lokalitima značajno prelazi MDK. Povišen sadržaj teških metala nije antropogenog porekla, već se vezuje za geohemijsko poreklo i genezu pojedinih tipova zemljišta. Iz istraživanja je proistekla jasna slika o povezanosti ultramafitnih, baznih stena, kao matičnih supstrata za obrazovanje zemljišta i prisustva pojedinih teških metala, prvenstveno visokog sadržaja Cr (>500 mg/kg) i Ni (>1000 mg/kg) na ovim zemljištima. Stoga, prema geološkoj mapi matičnog supstrata, regija rasprostiranja ovih zemljišta obogaćenih sa Ni i Cr kreće se od centralnog dela koji čini Rudnički masiv u pravcu dolina reka Velike Morave i Kolubare. Pretpostavlja se da je distribucija ovih serpentinskih materijala vezana za deluvijalno-aluvijalne procese duž vodotokova. Teško je precizno kvantifikovati ova potencijalno kontaminirana zemljišta, ali se na osnovu analiza radi o 55.000 ha ili 3% analiziranih površina. Sa aspekta upotrebne vrednosti ovih zemljišta, međutim, oprečni su pristupi, jer su analize biljnog materijala gajenih kultura na ovim prostorima pokazali da se radi isključivo o visokom ukupnom (pseudo-ukupnom) sadržaju ovih elemenata u zemljištu, a da je pristupačna frakcija ovih elemenata za biljke minorna. To se poklapa sa rezultatima vezanim za slična serpentinska zemljišta u svetu, a i prema našim rezultatima se vidi da nema njihove povišene akumulacije u nadzemnim organima biljaka. Stoga se ograničenja vezana za povišen nivo Ni i Cr mogu uslovno prihvatiti, što ukazuje na obaveznu kontrolu biljnih proizvoda i namirnica koje potiču sa ovih zemljišta.

Pored glavnih saobraćajnica primećen je povećan sadržaj olova (Pb), ali on progresivno opada sa udaljenjem od putnih pravaca i ne smatra se kritičnim.

Zagađivanje teškim metalima prisutno je u blizini većih industrijskih postrojenja. Najčešće se radi o olovu i cinku, gde se jalovina deponuje na okolnim zemljištima, odakle se vetrom raznosi na zemljište i biljke. Ekstreman oblik degradacije zemljišta zapažen je oko termoelektrana zbog emitovanja aerosola i gasova sa SO2 i NOx, koji se vetrom raznose u obliku pepela po okolnim zemljištima i biljkama. Potencijalno zagađenje arsenom je prisutno u reonu oko Borskog rudnika (uglavnom zapadno od Bora), u nekoliko uzoraka u dolini Timoka, kao i u dva uzorka pored puta Žagubica - Bor, koji su kontaminirani istovremeno i drugim polutantima. Pored toga, povećane količine ovog elementa su konstatovane i u nekim zemljištima u blizini resavskih rudnika uglja. Ispitivanje stepena ugroženosti zemljišta od hemijskog zagađenja u urbanim sredinama vršeno je preko praćenja kvaliteta zemljišta u okviru sanitarne zone zaštite izvorišta vodovoda, u blizini velikih saobraćajnica, u okviru komunalne sredine, gradskih parkova, na poljoprivrednim površinama u okviru gradova, u okviru industrijske zone, na lokalitetima gradskih deponija. U 2010. godini na prostoru Republike Srbije ispitivanje je vršeno na 126 lokaliteta, pri čemu je analizirano 193 uzoraka u sedam gradova. Ispitivanja su vršena u Beogradu, Novom Sadu, Kragujevcu, Užicu, Smederevu, Subotici i Požarevcu. Prema podacima Agencije za zaštitu životne sredine uočena su prekoračenje za pojedine parametre i to Co, Cu, Ni, Cu, Zn, Hg, Pb.

Pesticidi

Nađene količine ispitivanih pesticida u zemljištu su u većini slučajeva na nivou prirodnog fona i ne mogu se oceniti kao kontaminirajuće. Na nekim pašnjacima i livadama zapažena je pojava DDT-a i njegovih metabolita i Lindana gHCH, što je povezano sa njihovim korišćenjem u zaštiti šuma. Na pojedinim oranicama se, s druge strane, javljaju nešto povećane vrednosti ostataka trazinskih aktivnih materija, koje se koriste u ratarskoj proizvodnji.

Radionukleidi

Radionukleidi na površinu zemlje dospevaju prvenstveno u vidu čvrstih čestica ili sa padavinama u rastvorenom ili nerastvorenom stanju. Mogu da padaju na površinu zemljišta ili na biljke. Uzorci zemljišta za ispitivanje sadržaja radionuklida uzimani su u Beogradu, Novom Sadu, Subotici (Paliću), Užicu (Zlatiboru), Nišu i Zaječaru.

Aktivnost prirodnih radionuklida u zemljištu nalazi se u granicama prosečnih vrednosti za ispitivane regione u Republici Srbiji. Odnos aktivnosti 238U i 235U u merenim uzorcima odgovara njihovom odnosu u prirodnom uranu (214U). Prisustvo osiromašenog urana u zemljištu na teritoriji Republike Srbije iznad 43 paralele (regioni Beograda, Niša, Užica, Zaječara, Novog Sada i Subotice) nije utvrđeno u dosadašnjim merenjima. Zbog dugog vremena poluraspada 137Cs njegova aktivnost u zemljištu je još uvek značajna. Izmerene aktivnosti 137Cs u neobradivom zemljištu kretale su se od 3.3 Bq/kg u Beogradu do 340 Bq/kg na Zlatiboru, a u obradivom zemljištu od 2.1 Bq/kg u Beogradu do 136.2 Bq/kg na Zlatiboru. Izmerene vrednosti specifične aktivnosti 90Sr u neobradivom zemljištu kretale su se od <0.037 Bq/kg u Beogradu do 3.73 Bq/kg na Zlatiboru, a u obradivom od < 0.037 Bq/kg u Lazarevcu do 4.62 Bq/kg na Zlatiboru.

7.11. Stanje ugroženosti poljoprivrednog zemljišta njegovim sabijanjem

Sabijenost zemljišta se dešava kada se primenom teške mehanizacije zemljište sabija, pri čemu se smanjuje veličina i broj pora u zemljištu, a može da se javi i zbog pomanjkanja vode. Ovim se bitno narušava vodno vazdušni režim zemljišta i njegova ukupna plodnost. Ovakva zemljišta su manje sposobna da adsorbuju vlagu, što uzrokuje veće površinsko ispiranje i eroziju. Takođe, na ovim zemljištima, zasejane biljke se teže razvijaju jer je seme sabijeno zajedno sa zemljištem. Aktivnost živih organizama na sabijenom zemljištu se minimalizuje, a zbog nedostatka kiseonika smanjuje se i broj mikroorganizama, odnosno, ukupna biogenost zemljišta. Sabijenost zemljišta se manifestuje različitim intenzitetom kod različitih tipova zemljišta.

U Republici Srbiji je, kao i u ostalim zemljama EU, ovaj problem evidentiran na osnovu brojnih istraživanja, ali neka sistematska istraživanja koja govore o rasprostranjenosti i intenzitetu degradacionih procesa u zemljištu na ukupnim obradivim površinama ne postoje. Zato bi, pre donošenja bilo kakve strategije o smanjenju uticaja sabijanja zemljišta na njegovu plodnost, trebalo uraditi studiju, da bi se procenili rizici produktivnosti ovako ugroženih zemljišta.

7.12. Degradacija zemljišta uzrokovana deponovanjem komunalnog otpada

Postupanje komunalnim (i drugim kategorijama) otpada, na način da se ne poštuju uslovi zaštite životne sredine (više decenija formirana odlagališta otpada, koja su postala "zvanične gradske/opštinske deponije", do formiranja novih - pravih deponija (Strategija upravljanja otpadom, 2003. i Strategija upravljanja otpadom za period 2010-2019. godina, 2010), koje su projektovane i funkcionišu po uslovima integralne zaštite životne sredine), može se uzeti da prouzrokuje, na određeni način, degradaciju zemljišta (koje će, po prestanku odlaganja otpada na ovim lokacijama, biti potrebno dovesti u stanje za buduću namenu). Prema podacima Agencije za zaštitu životne sredine (Izveštaj o stanju životne sredine za 2010. godinu), na prostoru Republike Srbije locirane su 164 deponije koje koriste opštinska javno komunalna preduzeća za odlaganje otpada, a koje ne zadovoljavaju tehničke i sanitarne uslove predviđene propisima EU, i još uvek jako veliki broj "divljih deponija", koje značajno doprinose degradaciji zemljišta.

7.13. Upravljanje kontaminiranim lokalitetima

Na osnovu analize Agencije za zaštitu životne sredine, na području Republike Srbije do 2010. godine identifikovano je 375 lokaliteta na kojima je zagađenje potvrđeno laboratorijskim analizama zemljišta i podzemnih voda u neposrednoj blizini lokalizovanih izvora zagađenja i prisutno je u dužem vremenskom periodu.

Analizom mera sprovedenih na identifikovanim lokalitetima utvrđeno je da su na najvećem broju lokaliteta izvršena preliminarna istraživanja koja su obuhvatila identifikaciju lokaliteta i utvrđivanje prisustva zagađivača u vrednosti iznad MDK, dok su na manjem broju lokaliteta izvršena detaljna istraživanja. Remedijacija je izvršena na 5.7% identifikovanih lokaliteta. Na lokalitetima na kojima se nalazi komunalni otpad nisu rađena istraživanja u smislu utvrđivanja njihovog uticaja na zagađenje zemljišta i podzemnih voda, tako da oni nisu razmatrani u kvantifikaciji progresa u upravljanju kontaminiranim lokalitetima.

Najveći udeo u identifikovanim lokalitetima imaju javno komunalne deponije sa 43.7%, zatim bušotine i skladišta nafte sa 26.4% i industrijski i komercijalni lokaliteti sa 16.3%.

Na osnovu nove zakonske regulative u narednom periodu će se pristupiti izradi Inventara kontaminiranih lokacija koji će dati potpuniju i ažurniju sliku progresa u upravljanju kontaminiranim lokalitetima u Republici Srbiji.