(1 čas nedeljno, 36 časova godišnje)
Cilj i zadaci
Cilj vaspitno-obrazovnog rada u nastavi likovne kulture jeste da podstiče i razvija učenikovo stvaralačko mišljenje i delovanje u skladu sa demokratskim opredeljenjem društva i karakterom ovog nastavnog predmeta.
Zadaci:
- razvijanje sposobnosti učenika za opažanje kvaliteta svih likovnih elemenata;
- stvaranje uslova da učenici na časovima u procesu realizacije sadržaja koriste različite tehnike i sredstva i da upoznaju njihova vizuelna i likovna svojstva;
- razvijanje sposobnosti učenika za vizuelno pamćenje i povezivanje opaženih informacija kao osnove za uvođenje u vizuelno mišljenje;
- razvijanje osetljivosti za likovne i vizuelne vrednosti, koje se stiču u nastavi, a primenjuju u radu i životu;
- razvijanje motoričkih sposobnosti učenika i navike za lepo pisanje;
- podsticanje interesovanja i stvaranje potrebe kod učenika za posećivanjem muzeja, izložbi, kao i za čuvanje kulturnih dobara i estetskog izgleda sredine u kojoj učenici žive i rade;
- stvaranje uslova da se upoznavanjem likovnih umetnosti bolje razumeju prirodne zakonitosti i društvene pojave;
- omogućavanje razumevanja i pozitivnog emocionalnog stava prema vrednostima izraženim i u delima različitih područja umetnosti;
- razvijanje sposobnosti za prepoznavanje osnovnih svojstava tradicionalne, moderne i savremene umetnosti.
Operativni zadaci
Učenici treba da:
- razvijaju likovno-estetski senzibilitet (osetljivost) za spontani ritam bojenih mrlja, linija, teksturu, svetlinu, boju i čulnu osetljivost i osećajnost za vizuelno sporazumevanje i svet uobrazilje u likovnim delima;
- pokažu interese i sposobnosti za samostalno otkrivanje vizuelnih pojava i zakonitosti sveta oblika: svetlo-tamno, oblik-boja, prostor, kompozicija;
- posmatraju i estetski doživljavaju dela likovnih umetnosti;
- razvijaju ljubav prema likovnom nasleđu;
- osposobljavaju se za stvaralačko prenošenje vizuelno-likovnih iskustava u prirodno-društveno naučna područja i tako razviju interesovanje za oplemenjivanje i zaštitu prirode i smisao za unapređivanje kulture življenja;
- razvijaju sposobnosti za kreativno i apstraktno mišljenje;
- razvijaju sposobnosti saradnje i samopouzdanja u timskom radu;
- razvijaju individualno istraživanje odnosa likovnih elemenata na primerima nacionalnog i svetskog likovnog umetničkog nasleđa.
Struktura: | 1. Sadržaji programa |
| 2. Kreativnost |
| 3. Medijumi |
SLOBODNO RITMIČKO IZRAŽAVANJE BOJENIM MRLJAMA, LINIJAMA SVETLINAMA, OBLICIMA I VOLUMENIMA
(2+1+1)
Slobodno ritmičko izražavanje bojenim mrljama, linijama, svetlinama, oblicima i volumenima (2)
Percepcija i apercepcija
Crtanje, slikanje i vajanje, odgovarajuća sredstva i materijali
Slobodno ritmičko izražavanje bojenim mrljama, linijama, svetlinama, oblicima i volumenima
Vežbanje (1)
Estetska analiza (1)
VIZUELNO SPORAZUMEVANJE (2+1)
Vizuelno sporazumevanje (2)
Percepcija i apercepcija
Crtanje, slikanje, odgovarajuća sredstva
Materijali
Vizuelno sporazumevanje vežbanje (1)
TEKSTURA (4+1+1)
Teksturalne i taktilne vrednosti površine i oblika (1)
Percepcija i apercepcija
Crtanje, slikanje, vajanje, odgovarajuća sredstva i materijali
Materijali (tradicionalni i savremeni) i vrste materijala (2)
Percepcija i apercepcija
Crtanje, slikanje, vajanje, odgovarajuća sredstva i materijali
Svojstva i vrste teksture (1)
Percepcija i apercepcija
Crtanje, slikanje, vajanje, odgovarajuća sredstva i materijali
Tekstura - vežbanje (2)
SVETLINA (5+2+1)
Tonske razlike (1)
Percepcija i apercepcija
Crtanje, slikanje, vajanje, odgovarajuća sredstva i materijali
Svetlo-tamno (1)
Percepcija i apercepcija
Crtanje, slikanje, vajanje, odgovarajuća sredstva i materijali
Stepen svetline i zatamnjenost (1)
Percepcija i apercepcija
Crtanje, slikanje, vajanje, odgovarajuća sredstva i materijali
Gradacija svetlosti u odnosu na određenost izvora (1)
Percepcija i apercepcija
Crtanje, slikanje, vajanje, odgovarajuća sredstva i materijali
Iluzija zaobljenosti i plastičnosti volumena (1)
Percepcija i apercepcija
Crtanje, slikanje, vajanje, odgovarajuća sredstva i materijali
Svetlina (vežbanje) u raznim tehnikama i materijalima (2)
Estetska analiza (1)
BOJA (8+3+1)
Hromatski (osnovne i izvedene) i ahromatski skup (2)
Percepcija i apercepcija
Slikanje, tempera, boje i ostala didaktička sredstva
Tople i hladne boje (1)
Percepcija i apercepcija
Slikanje, tempera, boje i ostala didaktička sredstva
Komplementarne boje (2)
Percepcija i apercepcija
Slikanje, tempera, boje i ostala didaktička sredstva
Kontrast tonaliteta (1)
Percepcija i apercepcija
Slikanje, odgovarajuća sredstva i materijali.
Slojevito slikanje (2)
Percepcija i apercepcija
Slikanje, odgovarajuća sredstva i materijali
Boja - vežbanje (3)
Estetsko procenjivanje
SVET UOBRAZILJE U DELIMA LIKOVNE UMETNOSTI (2+1)
Svet uobrazilje u delima likovne umetnosti (snovi, bajke, mitovi) (2)
Percepcija i apercepcija
Crtanje, slikanje, vajanje, odgovarajuća sredstva i materijali
Svet uobrazilje u delima likovne umetnosti - vežbanje (1)
ORIJENTACIONI IZBOR LIKOVNIH DELA I SPOMENIKA KULTURE
I CELINA: SLOBODNO RITMIČKO IZRAŽAVANJE BOJENIM MRLJAMA, LINIJAMA SVETLINAMA, OBLICIMA I VOLUMENIMA
- Frederik Stead, 1958, Grejs Hartigan (1922)
- Svuda Kapetinzi, 1954, Žorž Matje (1921)
- Monturi Diskus I A, 1953, Vili Baumajster (1898-1955)
- Igra Konkuran, Senegal
- "Besni Ronaldo", Eduard Sangvineti
II CELINA: VIZUELNO SPORAZUMEVANJE
- Reklama za računar
- Ilustracija, Stjuart Mek Kej
- Kompjuterska grafika u boji
III CELINA: TEKSTURA
- Bizon urezan na kosti irvasa, Magdalen
- Poklopac na kovčegu Tutankamona, oko 1360. godina pre nove ere
- Idok iz Kličevca, 100. godina pre nove ere
- Srebrni novac iz Niksona i Sirakuze, V vek pre nove ere
- Tapiserija, Jagoda Bujić (1930)
- Radovanov portal, Trogir, XIII vek
- Ples mrtvaca, Hrastovlje
- Mozaik iz Herakleje Linkestis, detalj, V vek
- Porodica, Henri Mur (1898.)
- Intervju, 1955. Robert Raušemberg (1925)
- Violina i grožđe, 1912, Pablo Pikaso (1881-1973)
- Slika XXI, 1962, Janez Bernik (1933)
- Br-cu-dni, Paul Kle (1879-1960)
IV CELINA: SVETLINA
- Treći maj, Francisko Goja (1746-1828)
- Mrtva priroda, Simeon Šarden (1699-1779)
- Noćna straža, 1642, Rembrant van Rijn (1606-1669)
- Planina Sent-Viktoar, 1904-1906, Pol Sezan (1839-1906)
- Devojka u plavom, 1855, Đura Jakšić (1932-1878)
- Enterijer, Ljubomir Ivanović (1882-1945)
- Ljubavna pesma, 1956, Miljenko Stančić (1926)
- Mrtva priroda s bocom i jabukama, 1972, Ljubica Sokić (1914)
- Dubrovačke letnje igre, 1965, Predrag Milosavljević (1908-1987)
- Ribe, Lazar Ličenoski (1901-1964)
- Crvena kula, 1911, Robert Delone (1885-1941)
- Dinamički hijeroglif Bal Tabarina, 1912, Đino Severini (1883-1966)
- mrtva priroda, 1960, Marko Čelebonović (1902-1986)
V CELINA: BOJA
- Podne, 1960, Antoni Karo (1925)
- Autoportret, 1907, Nadežda Petrović (1873-1915)
- Aran, 1964, Viktor Vazareli (1908)
- Akt u crvenoj fotelji, 1932-34, Sava Šumanović (1896-1942)
- Kompozicija, 1961, Petar Lubarda (1907-1974)
- Vino, 1935, Ignjat Job (1895-1936)
- Violinist, 1932, Jovan Bijelić (1886-1964)
- Dum Andre, 1935, Petar Dobrović (1890-1942)
- Pesak i pepeo, 1959, Ordan Petlevski (1930)
- Ples, 1910, Anri Matis (1869-1954)
- Mužjak i ženka, 1942, Džekson Polok (1912-1956)
- Broj 8, 1952, Franc Kline (1910-1962)
- Anđeo na Hristovom grobu, Mileševa 1228. godine
VI CELINA: SVET UOBRAZILJE U LIKOVNIM DELIMA
- Plastika portala i prozora, Dečani, 1328-1335. godine
- Slikanje, 1946, Francis Bekon (1910)
- Torzo s rukavicama, 1967, Fernandez Arman (1928).
Koncepcija programa posebnu važnost pridaje nastavniku koji metodske postupke i oblike rada koncipira usaglašavajući vaspitno-obrazovne zadatke (likovne probleme) sa pobuđenim interesovanjem učenika da ove zadatke prihvate na nivou samoinicijative, odnosno u skladu sa vlastitom izraženom potrebom. Različitim primerenim metodama u radu s učenicima treba tumačiti sadržaje programa kako bi učenici postupno i spontano usvajali nova saznanja. U tom smislu uloga nastavnika naglašena je u fazi izbora i didaktičke pripreme motivacionog sadržaja, a izbor teme zavisi od suštine likovnog zadatka, odnosno konkretnog sadržaja kojim se učenik motiviše u pravcu određenog likovnog problema. Problemski zahtevi ovog programa imaju karakter nastavnog sadržaja, a teme su u službi realizacije predviđenih zadataka. U procesu pripremanja za rad, temama treba posvetiti posebnu pažnju kako ne bi preovladale nad sadržajima. Stoga je nastavniku data mogućnost da u skladu sa individualnim sposobnostima bude slobodan u izboru didaktičke pripreme.
Osim sadržaja i kreativnosti, u strukturi programa predviđeni su i medijumi, rezervisani za maksimalnu slobodu i korišćenje svih mogućnosti potencijalne kreativnosti nastavnika. U tom kontekstu primerena je različita i neponovljiva metodička priprema. Sadržaji programa za šesti razred baziraju se na neposrednom opažanju ritma svetlina, boja, teksture i čulne osetljivosti i osećajnosti za vizuelno sporazumevanje i svet uobrazilje u likovnim delima. Prvom celinom Slobodno ritmičko izražavanje bojenim mrljama, linijama, svetlinama, oblicima i volumenima naglašeno je poimanje pravilnosti u ritmičkom kretanju elemenata, ali i mogućnost da se slobodno, bez geometrijske strogosti, tumači ritam. U ovoj celini unet je nedovoljno zastupljen pojam volumen kojim treba ravnopravno insistirati na vežbanju vajanja.
Imajući u vidu veliki značaj vizuelnih komunikacija i potrebe razvijanja kritičke svesti kod dece, drugom celinom Vizuelno sporazumevanje naznačena je važnost stvaranja i dekodiranja vizuelne šifre. Treba predočavati deci da je vizuelno sporazumevanje ishod neposrednog opažanja svakodnevnog okruženja i da ima obrazovno-vaspitni karakter.
Čitav svet pojavnih vrednosti uslovljen vizuelnom percepcijom manifestuje se dejstvom svetlosti. Osim što vidimo predmete usled osvetljenosti, svetlina postoji kao likovni problem. Stoga je neophodno sistematično obrađivati specifičnosti svake tematske jedinice. Imajući u vidu obrazovni karakter sadržaja predmeta, primereno je na svakom času tematsku jedinicu ilustrovati adekvatnim likovno-umetničkim delom kako bi se vežbanjem odgovarajućim sredstvima kvalitetno usvajala znanja povezana sa praktičnim radom.
Zadatak teksture je da se postigne materijalizacija oblika, njome se ističe osobenost materijala i ona učestvuje kao i drugi elementi u kompoziciji dela. Kao česti nosilac kompozicije, tekstura je utisak vizuelne i taktilne percepcije. Dodirom, odnosno pipanjem, može se utvrditi da li je predmet u neposrednom okruženju gladak ili hrapav. Predmete koji su sjajni ili mat možemo vizuelno opažati.
Svakako da je najsloženija celina Boja, koju treba tumačiti u skladu sa uzrastom dece. Učenje po modelu iz prirode i putem umetničke recepcije kao metode u kome nas priroda i umetničko delo uvode u oblik otkrivanja (opažanjem) u ovoj celini najviše može doći do izražaja. Podela na boje i neboje odnosno na hromatski skup (osnovne i izvedene boje) i ahromatski skup, otvara mogućnost ostalih podela. Svaku tematsku jedinicu treba sistematski obrađivati metodom razgovora i vežbanjem, a tumačenju komplementarnih boja, kao ishodu razumevanja ovog likovnog elementa, treba posvetiti posebnu pažnju. Imajući u vidu obrazovni karakter sadržaja, ovu celinu treba na svakom času ilustrovati adekvatnim likovno-umetničkim delom da bi učenici vežbanjem odgovarajućim sredstvima usvajali kvalitetna znanja povezana sa praktičnim radom.
Celinu Svet uobrazilje u likovnim delima treba metodom razgovora tumačiti uz neophodnu ilustraciju umetničkih dela sa fantastičnim, religijskim, mitološkim likovima. U tom kontekstu, nastava mora biti povezana sa ostalim predmetima kroz traganje za zajedničkim motivima, zbog čega treba insistirati na povezanosti sa predmetima kako bi se zajednički pojmovi jasnije i spontanije usvajali. Neophodno je uspostaviti korelaciju sa predmetima: srpski jezik, muzička kultura, istorija. Preporučuje se korišćenje savremenih tehnologija i traganje za savremenim likovno-tehničkim sredstvima.
Programski sadržaji podstiču vizuelnu radoznalost, otvorenost za nova saznanja na osnovama prethodnih iskustava. Istraživanjem neposredne okoline i umetničkog dela, stvaralačkom preradom informacija, podstiču se saznajni procesi. Sadržaji daju mogućnost permanentne otvorenosti za originalno rešavanje problema korišćenjem savremenih likovno-tehničkih sredstava i savremenih medijuma. Njima se podstiče razvoj svih nivoa divergentnog mišljenja u oblasti likovne kulture. U cilju procesa apstrahovanja, izdvajanja bitnih i suštinskih obeležja objekta (fenomena) važno je ozbiljno pojmovno i terminološko određenje. Imajući u vidu obrazovni karakter sadržaja predmeta, neophodno je na svakom času svaku tematsku jedinicu ilustrovati adekvatnim likovno-umetničkim delom. Umetnička dela učenike uvode u tajne različitosti jer razumevanje različitosti kultura, kao i večitih promena u prirodi, uslovljava adekvatan odnos prema svom umetničkom nasleđu.
Treba, međutim, imati u vidu da umetničko delo nije u funkciji ilustracije motiva, nego je ono rešenje ili primer ilustracije rešenja problema. Detetu je likovno-umetničko delo mogućnost sagledavanja tekovina i poimanja postojećih ostvarenja i mogućnost oslanjanja na svetsko i svoje umetničko nasleđe. Pored toga, delo iz umetničkog nasleđa je mogućnost sagledavanja vertikalne i horizontalne korelacije, kojom učenici imaju mogućnost interdisciplinarnog pristupa. Konkretna demonstracija umetničkog dela podstiče vizuelni doživljaj, objašnjava i razlaže likovni problem. Različitim pristupom učeniku se nudi raznoliko viđenje i doživljaj. Pored toga, delo nudi referentan nivo likovnog mišljenja omogućujući korelaciju sa sadržajima drugih nastavnih predmeta i utiče na motivaciju učenika. U tom pogledu, treba imati u vidu da je poželjno da znanje treba ponavljati, ali ne na isti način, već u različitim oblicima, drugačijim rečima, u drugačijem kontekstu, u drugačijem žanru i u drugačijem simboličkom medijumu od početne verzije (rečju, slikom, grafički, šematski). U prirodi predmeta likovna kultura moguće je ovaj način često primenjivati jer se sadržaji prožimaju. Takva strukturalna veza obrazovno-vaspitno uslovljava razumevanje strukture prirode i sveta.
Treba, takođe, pridavati veliku važnost selektivnosti, kojom se insistira na smislu neke vrednosti. Metodom razgovora treba navoditi učenika da razume zašto nešto treba da zna. Kod učenika treba insistirati na pitanju zašto se uči i koji je smisao nastave likovne kulture. Treba, takođe, težiti otkrivanju suštine putem selekcije i apstrahovanja. Selekcijom sadržaja na principu egzemplarnosti moraju se uzeti oni segmenti modela koji najadekvatnije predstavljaju problem za potencijalni izraz. Nastavnik navodi učenika da vrši selekciju (odvaja bitno od nebitnog) kako bi ostvario mogućnost pretpostavke razmišljanja u pravcu rešavanja zadatka. Cilj je odvajanje bitnog od nebitnog kako bi se racionalno koristilo vreme školskog časa, koje uglavnom nije dovoljno za velike zahteve. Stoga, priprema nastavnika (pismena, vizuelna) mora biti jasna i izvesna kako bi se ostvario postavljeni cilj.
U okviru postojećih nastavnih sadržaja, a u vezi sa savremenom tehnologijom u kontekstu vizuelnih informacija u likovnoj kulturi, treba insistirati kod dece na sticanju utisaka bliskosti sa sadržajima koji se oslanjaju na njihova spontana prethodna znanja, koja se zatim transformišu u buduća znanja. Od dece se ne očekuje da samo budu konzumenti, već se likovnom kulturom i njenom obrazovno-vaspitnom funkcijom razvijaju i motoričke sposobnosti, estetsko mišljenje, kritička svest. Permanentan zadatak treba da bude afirmacija deteta kao aktera stvaraoca u skladu sa njegovim preferencijama.
Problemski postavljeni nastavni sadržaji likovne kulture vertikalno se razvijaju od prvog do osmog razreda i proizilaze jedan iz drugog. Polazeći od uzrasnih mogućnosti učenika, vodilo se računa o prilagođenosti i spiralnim krugovima sadržaja obrazovnog karaktera za svaki razred posebno, što je i određeno u operativnim zadacima. Takvi sadržaji kao osnov imaju teoriju oblikovanja, a informativnost se stiče u praktičnom, delimično i teorijskom radu putem analiza umetničkih dela i učeničkih radova. Nivo obrazovanosti je u skladu sa specifičnošću ove nastavne oblasti, što podrazumeva i odgovarajuće instrumente za praćenje znanja učenika po razredima. Iz toga proizilazi da učenicima treba pružiti informacije na nivou programa, što podrazumeva i usvajanje znanja. Paralelno sa tim treba ih usmeravati u kreativnom praktičnom radu i procesima igara, gde ponuđene informacije nisu okviri delovanja i definitivne vrednosti.
Sadržaji nastave likovne kulture u osnovnom vaspitanju i obrazovanju mogu da se podvedu pod sledeću šemu informativne strukture:
1. opaziti
2. primiti
3. razumeti
4. postupiti.
Nivo prve dimenzije (opažanja) podrazumeva tri osnovna faktora:
1. kvalitet opažanja u sadržajnom pogledu;
2. brzinu i tačnost percepcije;
3. tačnost opažanja pojedinačnih elemenata u određenoj situaciji.
Nivo druge dimenzije obuhvata elemente razumevanja opaženih i primljenih likovno-vizuelnih kvaliteta.
Nivo treće dimenzije je razumevanje opažene i primljene informacije, tj. neophodno je vođenje razgovora o struktuiranju određene informacije.
Nivo četvrte dimenzije podrazumeva primenu (postupanje) u praktičnom i teorijskom radu.
Ova struktura je orijentacija nastavnicima za vrednovanje nivoa znanja, a odnosi se na sve metodske celine u programu od četvrtog do osmog razreda. Tokom realizacije zadataka u svim metodskim celinama po razredima, gde se nastavnik pojavljuje u ulozi prenosioca znanja i animatora dečjeg stvaralaštva, moguće je proveravati i pratiti nivo i kvalitet procesa i rada učenika po navedenim standardima. Zatim treba imati u vidu činjenicu da se svaki od navedenih nivoa (počev od opažanja preko primanja, razumevanja pa do postupanja) može ocenjivati ocenom od dva do pet. Iz toga proizilazi napomena o kompleksnosti ocene i sugestija za sledeći pristup: dovoljan (2) - usvojenost sadržaja na nivou opažanja; dobar (3) - usvojenost sadržaja na nivou opažanja i primanja; vrlo dobar (4) - usvojenost sadržaja na nivou opažanja, primanja i razumevanja; odličan (5) usvojenost sadržaja na nivou opažanja, primanja, razumevanja i postupanja.
Prilikom ocenjivanja treba imati u vidu da nisu svi učenici na istom nivou opažanja, primanja, razumevanja i postupanja. To su činjenice koje nastavnika upućuju na budnost i realnost polazeći od zahteva programa i psihofizičkih mogućnosti učenika i treba da budu zastupljeni svi nivoi ocenjivanja sa različitim stepenima.
Za dodatni rad od V do VIII razreda opredeljuju se daroviti učenici sa posebnim interesovanjima za oblasti iz predmeta likovna kultura, odnosno za produbljivanje i proširivanje znanja i razvijanje stvaralačkog mišljenja. To su učenici čija se darovitost izrazitije ispoljava već u I, II i III razredu. Takve učenike prate i podstiču nastavnici razredne nastave i pedagoško-psihološka služba škole sve do V razreda kada se prvi put organizuje dodatni rad. Važno je da se dodatni rad izvodi tokom cele godine, sve dok traje realizacija utvrđenog programa. Iako se povremeno, iz objektivnih razloga, ne organizuje ova nastava, važno je da se rad sa darovitom decom ne prekida. U tom slučaju treba da se podstiču na samostalni rad u drugim formama (pojačanom individualizacijom rada u redovnoj nastavi, davanjem posebnih zadataka i angažovanjem u slobodnim aktivnostima).
Dodatni rad je zasnovan na interesovanjima učenika za proširivanje i produbljivanje umenja i veština. Neposrednije aktivira učenike i osposobljava ih za samoobrazovanje, razvija njihovu maštu, podstiče ih na stvaralački rad i upućuje na samostalnost u traganju različitih izvora saznanja. Pod rukovodstvom nastavnika, učenici u dodatnom radu samostalno biraju odgovarajuće medijume, sredstva za rad i neposrednije izlažu svoj kritičan stav prema vrednostima. Angažovane učenike stoga treba stimulisati (pohvale, nagrade, stipendije za dalje školovanje) i postepeno ih uvoditi u oblasti profesionalne orijentacije ka širokom polju likovnih delatnosti. Programom rada obuhvaćeni su segmenti orijentacionih sadržaja programa (zavisno od mogućih interesovanja). Nastavnik u saradnji sa učenikom (eventualno roditeljima i školskim pedagogom-psihologom) sastavlja program dodatnog rada. U realizaciji programa nastavnik vodi razgovor, pronalazi i primenjuje najpogodnije oblike i metode rada, pre svega one koje motivišu učenike. Učenici se samostalno opredeljuju za rad i neophodno je proceniti motive koji su uticali na njihovu odluku. Nastavnik treba da prati konkurse, smotre, takmičenja, obaveštava i motiviše u pravcu određenog likovnog problema i afirmiše dečje stvaralaštvo. Podržava ih u radu insistirajući na formiranju zbirke radova (mape) i u saradnji sa roditeljima u vreme nastave vodi dnevnik i prati razvoj deteta. Očuvanjem težnje darovitih učenika ka kreativnom izražavanju, zajedno sa ovladavanjem materijalom (razvoj tehničke spretnosti i senzibiliteta), doprinosi daljem likovnom obrazovanju.
U tom cilju predložene su oblasti koje će se realizovati u dodatnoj nastavi.
CRTANJE
Postepeno obogaćivanje pojedinostima na osnovu opserviranja ili prethodnim vežbama rada po prirodi.
SLIKANJE
Uvođenje u bojene vrednosti procesom rada po prirodi i ilustrovanju.
GRAFIKA
Obogaćivanje linearnog izraza grafičkih površina, sa postepenim svesnijim kompozicionim rešenjima.
UMETNIČKO NASLEĐE
Starohrišćanska umetnost. Umetnost u doba seobe naroda, romanska i gotska umetnost. Vizantijska umetnost, arhitektura i slikarstvo. Srpska umetnost kraja XII i XIII veka. Postvizantijska umetnost na tlu Srbije XV-XVII vek. Islamska umetnost - karakteristike i spomenici u Srbiji. Renesansa u Italiji i drugim evropskim zemljama.
FILM
Teorija filma
Specijalnost filmskog jezika i načina filmskog izražavanja; način snimanja - kadar, gro-plan, uglovi snimanja, kretanje kamere; montaža; tehnički problemi filma; tehnologija razvijanja filma; idejna strana filma; kratka istorija filma; praktični zadaci - lakši zadaci u realizaciji.
Praktičan rad
Animiranje kolaž-tehnikom, animiranje pomoću crteža, izrada kraćih dokumentarnih filmova.
ARHITEKTURA
Teorija, potreba za oblikovanjem prostora; namena zgrada, materijali i tehnike gradnje, najosnovniji oblici u arhitekturi - stilovi u arhitekturi; savremena arhitektura i urbanizam u realizaciji arhitektonskih ideja, upoznavanje sa tehničkim crtanjem - perspektiva.
OBLIKOVANJE I ZAŠTITA SREDINE
Čovek radom menja prirodu radi zadovoljavanja svojih potreba. Korišćenje energije i oblikovanje materijala dovodi do otpadaka gasovite, tečne i čvrste prirode koje zagađuju čovekovu sredinu. Ergonomija, kao nauka o prilagođavanju čoveka koji radi i njegovog rada, ima za cilj, putem projektovanja, inženjeringa i tehnologije, uzajamno prilagođavanje čoveka i njegovog rada. Razumevanje zakonitosti u ekologiji, u pogledu biološke ravnoteže permanentan je cilj obrazovanja dece. U skladu sa ovim poimanjem odnosno razumevanjem prirode jedan je od ciljeva likovne kulture da se učenici osposobe za stvaralačko prenošenje vizuelno-likovnih iskustava u prirodno-društvena naučna područja i tako razviju interesovanje za zaštitu prirode i smisao za unapređivanje kulture življenja.
VAJANJE
Teorijske poruke
Volumen i prostor su opšta orijentacija u vajarskim oblastima, odnosno funkcija plastike u arhitekturi, eksterijeru i enterijeru.
Sadržaji i ideje u vajarskim delima su nezamenljiv didaktički materijal kao primer rešenja likovnog problema koga je moguće realizovati u različitim varijantama.
Meki materijal - glina, gips, priprema i izrada konstrukcija i modelovanje pune plastike glinom ili gipsanom kašom.
Nanošenje gline ili gipsa.
Gipsana kaša sa usporenim vezivanjem.
Finalna obrada i sušenje radova.
Izrada jednostavnih alata za rad.
Opremanje i čuvanje izvajanih radova.
Pečenje glinenih predmeta.
Korišćenje primerenih tvrdih materijala koji se obrađuju postupkom oduzimanja.
Drvo i vajarski radovi od drveta, puna plastika u drvetu, reljef, upotreba raznovrsnih dleta, noževa, struga i alata za glačanje.
Izbor drveta i njegova obrada.
Kuvanje drveta, sečenje, struganje, glačanje, lakiranje i patiniranje.
Opremanje i konzerviranje vajarskih radova.
Vajanje u metalu, kovačka obrada metala, vajanje metala, obrada metalnih listića i lima.
Sečenje metala, spajanje (zakivanjem, lepljenjem i varenjem), bušenje, izvlačenje i poliranje.
Zaštita od korozije i patiniranje. Opremanje vajarskih radova.
Vajanje u vezanom gipsu, tvrdoj glini ili odgovarajućem kamenu.
Izrada svih oblika plastike koji dozvoljava krt materijal (glina, gips, kamen). Korišćenje dleta, sekača, noža i čekića, brušenje, glačanje i patiniranje. Oprema i čuvanje vajarskih radova.
PLASTIČNE MASE
Odlivci (gips, plastika, metal) i umnožavanje vajarskih radova. Priprema kalupa, pravljenje mase za odlivke i skidanje kalupa.
Oblikovanje u peščanom kalupu i oblikovanje u kalupu za plastiku. Finalna obrada odlivaka, patiniranje i opremanje odlivaka.
KERAMIKA
Uvod u keramiku, svojstva keramičke gline. Istorija keramike, keramički proizvodi, tehnologija keramike.
Sticanje prvog iskustva u radu sa glinom.
Mešanje, gnječenje, dodavanje i oduzimanje mase gline.
Plastične forme.
Ispupčenje i udubljenje forme, puni i prazni prostor u raznim funkcijama (opeka sa šupljinama i slično).
Elementarno upoznavanje reljefa i razlika između reljefa i pune plastike u prostoru.
Obrada površina, upoznavanje crta i utiskivanjem drugih oblika ili reljefnim dodacima.
Izrada dekorativnih i funkcionalnih predmeta.
Proces sušenja i kontrola sušenja, slaganje - punjenje peći predmetima, nadglednje pečenja, hlađenje i pražnjenje peći.
Slikanje pečenih predmeta. Pečenje i kontrolisanje pečenja i slikanje glaziranih predmeta.
Oslikavanje keramičkih pločica emajlom i glazurom.
Izrada kalupa i livenje keramičkih predmeta (broševi, medaljoni, pepeljare i vaze za ikebanu).
PRIMENJENA GRAFIKA
Osnovi primenjene grafike.
Korišćenje reproduktivne grafike u industriji.
Grafika u jednoj boji - nacrt za etiketu.
Grafika u dve boje - nacrt za plakat.
Grafika u više boja - nacrt za naslovnu stranu knjige (skica u kolažu).
Grafika i grafički slog (korišćenje grafike letraset-slova).
Grafika - skica za poštansku marku.
Grafika i ambalaža (kutije - nacrt i finalni rad).
Plakat - izvođenje visokom štampom. Plakat - nacrt - skica kolažom.
TAPISERIJA
Istorija tapiserije: tapiserija u srednjem veku.
Tapiserija u 18. i 19. veku.
Savremena tapiserija.
Izražajna sredstva tapiserije.
Tehnika tapiserija.
Materijali za tkanje; način tkanja.
Boje (biljne i mineralne) i načini bojenja.
Praktični rad. Izrada nekoliko manjih tapiserija u raznim tehnikama.
SLOBODNE AKTIVNOSTI
Crtanje, slikanje, vajanje, primenjena grafika; scenografija; kostim; keramika; tapiserija; zidno slikarstvo; vizuelne komunikacije; pantomima; istorija umetnosti i teorijsko izučavanje kulturnog nasleđa; praćenje savremenog likovnog života (izložbe i druge likovne manifestacije).
Formiranje i čuvanje zbirki (individualnih ili zajedničkih kolekcija): crteža, slika, grafika, figura (originala ili reprodukcija), vrednih stvari (delovi nošnje, stare pegle, stari satovi itd), interesantnih oblika iz prirode (korenje, kamen itd), umetničkih fotografija (crno-belih i u boji).
U toku školske godine članovi likovne sekcije učestvuju u estetskom uređivanju škole i njene okoline i u pripremanju i opremi izložbi i raznih drugih manifestacija u vaspitno-obrazovnoj organizaciji u okviru kulturne i javne delatnosti. Uloga nastavnika je veoma značajna u podsticanju, okupljanju i angažovanju učenika.
(1 čas nedeljno, 36 časova godišnje)
Cilj i zadaci
Cilj:
- razvijanje interesovanja za muzičku kulturu;
- razvijanje muzikalnosti i kreativnosti;
- negovanje smisla za zajedničko muziciranje u svim oblicima vaspitno-obrazovnog rada sa učenicima;
- upoznavanje muzičke tradicije i kulture svoga i drugih naroda.
Zadaci:
- negovanje sposobnosti izvođenja muzike (pevanje/sviranje);
- sticanje navike slušanja muzike, podsticanje doživljaja i osposobljavanje za razumevanje muzike;
- podsticanje kreativnosti u svim muzičkim aktivnostima (izvođenje, slušanje, istraživanje i stvaranje muzike);
- upoznavanje osnova muzičke pismenosti i izražajnih sredstava muzičke umetnosti;
- pripremanje programa za kulturnu i javnu delatnost škole;
- upoznavanje zanimanja muzičke struke.
Operativni zadaci
Učenici treba da:
- pevaju po sluhu i iz notnog teksta pesme naših i drugih naroda (narodne, umetničke, dečje, starogradske);
- upoznaju osnovne pojmove iz muzičke pismenosti;
- upoznaju muzičke dela uz osnovne informacije o delu i kompozitoru;
- razvijaju stvaralačke sposobnosti.
Izvođenje muzike
Pevanje, sviranje i osnove muzičke pismenosti
Obraditi i pevati narodne, dečje, umetničke pesme, kanone i pesme naših i stranih kompozitora.
Na dečjim ritmičkim i melodijskim instrumentima izvoditi pesme odgovarajuće težine (obnavljanje cele note, polovine, četvrtine, osmine, šesnaestine u grupi i odgovarajućih pauza; obrada osminske triole i sinkope).
Kroz obradu pesama upoznati F-dur, D-dur i d-moll lestvicu.
Slušanje muzike
Slušati vokalne, vokalno-instrumentalne i instrumentalne kompozicije naših i stranih kompozitora.
Posebnu pažnju obratiti na solo i horsku pesmu uz osnovne informacije o delu i kompozitoru.
Učenike osposobiti da prepoznaju i upoznaju zvuk instrumenta u primerima koje slušaju, predstavljati im izgled i mogućnosti instrumenta.
Stvaranje muzike
Podsticanje muzičke kreativnosti kroz improvizaciju na dostupnim instrumentima.
Improvizovanje dijaloga na instrumentima Orfovog instrumentarija.
Stvaranje dečjih pesama.
ZAHTEVI PROGRAMA PO AKTIVNOSTIMA
Izvođenje muzike
Pesma koju učenik uči po sluhu ili iz notnog teksta ima najviše udela u razvoju njegovog sluha i muzičkih sposobnosti uopšte. Pevanjem pesama učenik stiče nova saznanja i razvija muzički ukus. Kroz izvođenje muzike učenik treba da savlada pojmove iz osnova muzičke pismenosti. Nastava ima zadatak da kod učenika razvija ljubav prema muzičkoj umetnosti i smisao za lepo, da pomogne u svestranom razvoju ličnosti učenika, da učenika oplemeni i da mu ulepša život.
Pri izboru pesama nastavnik treba da pođe od psihofizičkog razvoja učenika, od njima bliskih sadržaja, šireći pri tom njihova interesovanja i obogaćujući dotadašnja znanja novim sadržajima. Potrebno je, takođe, da oceni glasovne mogućnosti razreda pre odabira pesama za pevanje.
Detaljnom analizom potrebno je obraditi tekst i utvrditi o čemu pesma govori, kao i u kojoj je lestvici napisana. Za upoznavanje narodne pesme važno je razumeti njeno etničko i geografsko poreklo, ulogu pesme u narodnim običajima ili svakodnevnom životu. Jedna od karakteristika narodnih pesama je i završetak koji odudara od onoga što je učenik saznao kroz osnove muzičke pismenosti - završetak na drugom stupnju. Na ovu karakteristiku treba skrenuti pažnju, a ona će ujedno biti i orijentir za prepoznavanje narodne pesme.
Nastavnik bira od predloženih pesama, ali mora voditi računa da u njegovom radu budu zastupljene umetničke, narodne, prigodne pesme savremenih dečjih kompozitora, kao i kompozicije sa festivala dečjeg muzičkog stvaralaštva koje su stvarala deca. Radi aktuelizacije programa, nastavnik, takođe, može naučiti učenike da pevaju i poneku pesmu koja se ne nalazi među predloženim kompozicijama ako to odgovara cilju i zadacima predmeta i ako odgovara kriterijumu vaspitne i umetničke vrednosti.
Posebnu pažnju treba posvetiti izražajnosti interpretacije - dinamici, fraziranju, dobroj dikciji.
Sviranje
U svakom odeljenju postoji jedan broj učenika koji ima veće ili manje poteškoće u pevanju. Takvim učenicima treba dati mogućnost afirmacije kroz sviranje na dečjim muzičkim instrumentima da bi učestvovali u grupnom muziciranju.
U radu koristiti ritmičke i melodijske instrumente. Pošto su učenici opismenjeni, sviranje na melodijskim instrumentima biće olakšano jer se mogu koristiti notni primeri pojedinih pesama koje su solmizaciono obrađene.
Potrebno je razvijati dečje predispozicije za muzičko oblikovanje i omogućiti im da dožive radost sviranja, čime se bogati ličnost u osetljivom periodu emocionalnog sazrevanja.
Slušanje muzike
Slušanje muzike je aktivni psihički proces koji obuhvata emocionalno doživljavanje i misaonu aktivnost. Uloga nastavnika u organizovanju pravilnog pristupa slušanju muzike je od presudne važnosti za estetski odnos prema muzici, za tumačenje muzičkog dela i njegov doživljaj.
Kompozicije koje se slušaju moraju svojim trajanjem, sadržajem i muzičkim izrazom da odgovaraju mogućnostima percepcije učenika i organizacije časa. One treba da budu kratke, a ravnopravno treba da budu zastupljene vokalne, instrumentalne i vokalno-instrumentalne. Kod slušanja dečjih pesama potrebno je da učenici: uočavaju i objašnjavaju tekst, razumeju funkciju instrumentalne pratnje i načina na koji muzika dočarava tekst.
Pre slušanja treba obnoviti znanja iz oblasti muzičkih izražajnih sredstava koja se stavljaju u funkciju izabranog primera. Treba izbegavati utvrđene metodske postupke i tragati za novim pristupom u skladu sa delom koje se obrađuje. Analizu slušanog primera treba raditi kroz dijalog sa učenicima podstičući slobodno izražavanje. Ličnost stvaraoca se predstavlja najuopštenije, sa osnovnim hronološkim podacima, s merom odabranim anegdotama i uz nastojanje da se učenikova znanja iz različitih oblasti povežu i stave u funkciju razumevanja slušanog dela.
U izboru instrumentalnih kompozicija treba koristiti primere najpopularnijih dela, onih koja će svojom upečatljivošću privući pažnju i lako biti prihvaćena.
Elementi muzičkog oblika ne smeju se obrađivati na formalistički način. Objašnjenja u vezi sa formom dela moraju biti u funkciji olakšavanja praćenja muzičkog toka.
Muzičko stvaralaštvo
Dečje muzičko stvaralaštvo predstavlja viši stepen aktiviranja muzičkih sposobnosti, koje se stiču u svim muzičkim aktivnostima, a kao rezultat kreativnog odnosa prema muzici. Ono ima veliku vaspitnu i obrazovnu vrednost: podstiče muzičku fantaziju, oblikuje stvaralačko mišljenje, produbljuje interesovanja i doprinosi trajnijem usvajanju i pamćenju muzičkih reproduktivnih i stvaralačkih aktivnosti i znanja.
Stvaralaštvo može biti zastupljeno kroz:
- muzička pitanja i odgovore;
- komponovanje melodije na zadati tekst;
- sastavljanje melodije od ponuđenih dvotaktnih motiva;
- improvizacija pokreta na određenu muziku.
Ove aktivnosti treba vrednovati prema stvaralačkom angažovanju učenika, a ne prema kvalitetu nastalog dela jer su i najskromnije muzičke improvizacije pedagoški opravdane.
Praćenje i vrednovanje učenika
Da bi se ostvario proces praćenja napredovanja i stepena postignuća učenika u nastavi muzičke kulture, neophodno je da nastavnik prethodno upozna i identifikuje muzičke sposobnosti svakog učenika.
Ocenjivanje učenika u nastavi mora se sprovoditi organizovano. Ono treba da obuhvati i prati poseban razvoj svakog učenika, njegov rad, zalaganje, interesovanje, stav, umešnost, kreativnost i slično. Nastavnik treba da prati razvoj ličnosti u celini i da objektivno procenjuje koliko je učenik savladao programske zahteve.
Smisao ocenjivanja u nastavi muzičke kulture ne treba da bude isključivo vezan za ocenu muzičkih sposobnosti, mada njih treba istaći, već i u funkciji nagrade za zalaganje, interesovanje, ljubav prema muzici. Ocenu treba koristiti kao sredstvo motivacije: ona treba da učenike motiviše na muzičke aktivnosti i na bavljenje muzikom u skladu s njihovim stvarnim sposobnostima i potrebama.
Domaći pismeni zadaci ili pisani tekstovi, kontrolni zadaci i slično ne zadaju se za ovaj predmet ni u jednom razredu. Celokupno nastavno gradivo ostvaruje se samo u školi.
PREPORUČENE KOMPOZICIJE ZA PEVANJE U ŠESTOM RAZREDU
Himne
Državna himna
Himna svetom Savi
Himna škole
Narodne pesme
Izbor narodnih pesama iz različitih krajeva Srbije
Pesma iz Japana - Šušti, šušti bambusov list
Narodna iz Indonezije - Kočija
Pesme drugih naroda
Dečje pesme
Z. Vauda - Bržimir i Bržimirka
Z. Vauda - Leptirova uspavanka
S. Mokranjac - Povela je Jela
S. Mokranjac - Oj, za gorom
V. A. Mocart - Čežnja za prolećem
K. Babić - Konjski rep
J. S. Bah - Zima
J. S. Bah - Ah, što volim
Đ. B. Pergolezi - Gde je onaj cvetak žuti
D. Kabalevski - Spokojno spavaj
Pesme čiji su stvaraoci deca
Nagrađene kompozicije sa dečjeg konkursa.
PREPORUČENE KOMPOZICIJE ZA SLUŠANJE U ŠESTOM RAZREDU
Himne
Državna himna
Himna svetom Savi
Himna škole
Narodne pesme i igre
Izbor pesama iz različitih krajeva Srbije
Domaći kompozitori
S. Mokranjac - Peta rukovet
S. Mokranjac - Osma rukovet
J. Marinković - Otče naš
S. Binički - Marš na Drinu
M. Milojević - Muha i komarac
M. Tajčević - Sedam balkanskih igara (izbor)
K. Babić - Gimnastika za dva cvancika
D. Radić - Gungulice (izbor)
R. Petrović - Svatovske šaljivke
Izbor iz dostupnih instrumentalnih dela savremenih kompozitora
Strani kompozitori
J. S. Bah - Druga svita za flautu i orkestar, poslednji stav, Badinera
Vivaldi - koncerti iz ciklusa Godišnja doba - Zima
Tartini - Đavolji triler, sonata za violinu i klavir, prvi stav
V. A. Mocart - duet Papagena i Papagene iz opere Čarobna frula
Betoven - Prvi stav Pete simfonije
F. Šubert - Divlja ružica
F. Mendelson - Violinski koncert, prvi stav
J. Brams - Mađarske igre (izbor)
P. I. Čajkovski - odlomci iz baleta Uspavana lepotica
A. Borodin - Polovecke igre iz opere Knez Igor
E. Grig - Prva svita iz muzike za dramu Per Gint, Jutro (prvi stav) i U dvoru planinskog kralja (četvrti stav)
N. Rimski-Korsakov - odlomci iz svite Šeherezada
Izbor iz dostupnih dela kompozitora XX veka
HOR I ORKESTAR
Svaka osnovna škola je obavezna da organizuje rad horova, i to: hor mlađih razreda i hor starijih razreda. U svakoj školi u kojoj postoje uslovi treba da se osnuje školski orkestar. Časovi hora i orkestra se izvode kontinuirano od početka do kraja školske godine. Časovi hora i orkestra kao redovna nastava ulaze u fond časova nastavnika muzičke kulture:
hor nižih razreda, 111 časova godišnje.
hor viših razreda, 136 časova godišnje.
Časovi rada sa horom i orkestrom (koji su identični sa trajanjem školskog časa - 45 minuta) unose se u raspored škole i deo su radne obaveze učenika koje odabere nastavnik. Učenici koji već pohađaju muzičku školu ne uključuju se u hor ili orkestar.
Hor
Repertoar školskih horova obuhvata odgovarajuća dela domaćih i stranih autora raznih epoha.
U toku školske godine potrebno je sa horom izvesti najmanje deset kompozicija.
Orkestar
Školskim orkestrom se smatra instrumentalni ansambl sa najmanje deset instrumentalista koji izvode kompozicije u najmanje tri deonice. Orkestri mogu biti sastavljeni od instrumenata koji pripadaju istoj porodici (blok flaute, mandoline, tambure, harmonike, Orfov instrumentarijum itd.) ili mešovitog sastava prema raspoloživim instrumentima. Repertoar školskog orkestra čine dela domaćih i stranih kompozitora raznih epoha, u originalnom obliku ili prilagođena za postojeći školski sastav.
U toku godine orkestar treba da izvede najmanje osam dela, od kojih neka zajedno sa horom.
Ako postoji orkestar u školi, fond časova je kao i za hor viših razreda, tj. 136 časova godišnje.
U svim školama u kojima rade nastavnik ili nastavnici koji vladaju nekim instrumentima organizuje se dodatna nastava za darovite i zainteresovane učenika u sviranju na pojedinim instrumentima.
Zadaci instrumentalne nastave su:
- da kod učenika razvija muzičke sposobnosti i želju za aktivnim muziciranjem i sudelovanjem u školskim ansamblima;
- da uporedo sa instrumentalnom nastavom učenicima daje i potrebna teorijska znanja;
- da i ovom nastavom podstiče kod učenika njihove kreativne sposobnosti i smisao za kolektivno muziciranje.
Nastava se odvija u grupi do četiri učenika, odnosno od pet do devet učenika kada se radi o blok flautama, tamburama, mandolinama ili Orfovom instrumentarijumu. Zavisno od mogućnosti i interesovanja učenika, u dodatnoj nastavi se formiraju mali muzički sastavi.
Programom i sadržajima dodatne nastave obuhvatiti odgovarajuće udžbenike, priručnike i zbirke za pojedine instrumente, kao i dela (u originalnom obliku ili prilagođena sastavima učenika dotične škole) domaćih i stranih kompozitora iz raznih epoha, dostupna izvođačkim mogućnostima učenika.
Učenici prikazuju svoja individualna i grupna dostignuća iz dodatne muzičke nastave na školskim i drugim priredbama i takmičenjima.
Za dodatnu nastavu se određuje 1 čas nedeljno. Dodatna nastava je deo radne obaveze nastavnika i izabranih učenika. Učenici koji pohađaju muzičku školu ne uključuju se u dodatnu nastavu.
Slobodne aktivnosti
U svakoj osnovnoj školi ima muzički obdarene dece, čije se interesovanje i ljubav za muziku ne mogu zadovoljiti samo onim što im pruža nastava u razredu. Za takvu decu koja ne pohađaju muzičku ili baletsku školu može se organizovati dodatna nastava i tako se mogu uključiti u razne grupe ili školski orkestar.
Mogu se osnovati grupe pevača vokalnih solista i solista instrumentalista sa kojima se uvežbavaju solo pesme, mali komadi, dueti, terceti, kvarteti, mali kamerni instrumentalni sastavi, sekcija ljubitelja slušanja muzike - koji će slušati razna muzička izvođenja u školi ili van nje (koncerte, radio i televizijske emisije, muzičke filmove i sl.). Osim sekcija vokalnih solista, instrumentalnih solista i ljubitelja slušanja muzike moguće je organizovati sekciju mladih kompozitora sa kojima se radi individualno na razvoju muzičke kreativnosti. Moguće je, takođe, osnovati sekciju mladih etnomuzikologa koji će prikupljati malo poznate ili gotovo zaboravljene pesme sredine u kojoj žive. Broj i vrsta muzičkih sekcija koje je moguće osnovati u osnovnoj školi u odnosu na sposobnosti i interesovanja učenika određeni su samo afinitetom nastavnika i njegovim entuzijazmom.
Za slobodne aktivnosti se određuje 1 čas nedeljno.
Rad formiranih sekcija odvija se kontinuirano tokom cele školske godine.
U programu muzičke kulture istaknuto mesto ima slušanje muzičkih dela i aktivno muziciranje (pevanje i sviranje). Osnove muzičke pismenosti i muzičko-teorijski pojmovi u ovakvom pristupu planirani su u funkciji boljeg razumevanja muzike i muzičkog dela.
Osnovni princip u ostvarivanju cilja i zadataka treba da bude aktivno učešće učenika na času. Pri tome na jednom času treba obuhvatiti različita područja predviđena za taj razred i kombinovati razne metode u nastavi. Čas posvećen samo jednom području i izvođen samo jednom metodom ne može biti ni koristan ni zanimljiv za učenike, što vodi ka osiromašivanju sadržaja i smisla predmeta.
Nastava muzičke kulture ostvaruje se kroz:
- pevanje, sviranje i sticanje osnova muzičke pismenosti;
- slušanje muzike;
- dečje muzičko stvaralaštvo.
Grupnim i pojedinačnim pevanjem ili sviranjem razvija se interesovanje učenika da aktivno učestvuju u muzičkom životu svoje sredine.
Preporuke za ostvarivanje programa u šestom razredu
Slušanje muzike
- Usmeravanje pažnje učenika na analitičko slušanje muzike stimulisanjem aktivnog praćenja primera.
- Razlikovanje zvučnih boja muzičkih instrumenata, upoznavanje njihovih karakteristika (osnovne grupe, građa, tehničko-izvođačke mogućnosti).
- Podsticanje različitih vidova izražavanja učenika u vezi sa slušanjem muzike i muzičkim doživljajem. Ovo se ne sme svoditi na pasivizaciju uloge nastavnika i pomeranje akcenata sa aktivnog slušanja na druge aktivnosti, obično likovne ili literarne, za koje nastavnik nema pravu kompetenciju tumačenja i ocenjivanja.
- Upoznavanje muzičkih dela, stvaralaca i izvođača.
Osnove muzičke pismenosti
- snizilica, razrešilica, obnavljanje povisilice;
- upoznavanje klavijature;
- obnavljanje prostih parnih i neparnih taktova sa četvrtinskom i osminskom jedinicom brojanja (utvrđivanje odnosa naglašenih i nenaglašenih delova takta, objašnjenje taktiranja i dirigovanja);
- upoznavanje ala breve takta (polovina kao jedinica brojanja);
- obnavljanje znakova repeticije, učenje oznaka prima i sekunda volta;
- upoznavanje korone;
- obnavljanje oznaka za dinamiku (p, mp, f, mf, crescendo, decrescendo) i tempo (adagio, andante, moderato, allegro), učenje novih: pp i ff, vivo, presto. Objašnjenje značenja termina molto, poco, meno, kao i oznake karaktera cantabile;
- objašnjenje značenja lukova: luk trajanja i luk legata, oznaka za stakato i glisando;
- ponavljanje starih i obrada novih lestvica F-dur, D-dur i d-moll obnavljanje značenja termina stupanj, stepen i polustepen, upoznavanje akorda na prvom stupnju (poređenje mola i dura, objašnjenje tonaliteta).
Pevanje pesama po sluhu i iz notnog teksta
- neophodni su redovno ukazivanje na značaj pravilne higijene glasa, stalna briga o položaju tela pri pevanju, vežbe za pevačko disanje, vežbe artikulacije, raspevavanje uz instrumentalnu pratnju i bez nje, pevanje kadence;
- učenje pesme počinje uvođenjem u tematiku, zatim sledi nastavnikovo tumačenje literarnog teksta sa naglašavanjem vaspitnih elemenata;
- kod učenja pesama po sluhu prvo se demonstrira originalni vid pesme (u tempu, sa dinamikom), zatim radi jednostavna analiza pesme zbog razumevanja forme (zajedničko uočavanje ponavljanja i kontrasta);
- kod učenja pesama iz notnog teksta prvo se radi analiza zapisa pesme (uočavaju se: ključ, predznaci, takt uz probu taktiranja, dinamičke i artikulacione oznake, dužine i imena tonova), zatim se notni tekst iščitava parlato (sa ponavljanjima dok se tekst ne utvrdi), uradi se vežba raspevavanja i prelazi na pevanje dok nastavnik svira melodiju;
- osmišljavanje početne intonacije pesme najbolje je dati kroz instrumentalni uvod;
- pesma se uči po delovima i frazama uz instrumentalnu pratnju koja se u početku svodi na melodiju (aranžmane dodati tek pošto je pesma naučena);
- teže ritmičke figure i melodijski skokovi se obrađuju kroz ponavljanja;
- tokom učenja neprekidno se insistira na izražajnom i doživljenom pevanju.
Sviranje
- Ponavljanje kraćeg zadatog melodijskog motiva.
- Uvođenje većeg broja raznovrsnih instrumenata Orfovog instrumentarijuma.
- Sviranje na frulici, melodici, tamburi, gitari i drugim dostupnim instrumentima.
Muzičko stvaralaštvo
- Ritmičkim i zvučnim efektima kreirati pratnje za pesme, stihove, koristeći pri tom različite izvore zvuka.
- Kreiranje pokreta uz muziku koju učenici pevaju ili slušaju.
- Smišljanje muzičkih pitanja i odgovora, ritmička dopunjalka, melodijska dopunjalka sa potpisanim tekstom, sastavljanje melodije od ponuđenih dvotaktnih motiva.
- Improvizacija melodije na zadati tekst.
- Improvizacija dijaloga na melodijskim instrumentima Orfovog instrumentarijuma.
Didaktičko-metodička uputstva
Preporučeni sadržaji ovog nastavnog predmeta učenicima treba da pruže znanja i informacije kako bi razumeli, pratili, razlikovali, doživljavali i što bolje procenjivali muzičke vrednosti.
Za uspešnu realizaciju nastave muzičke kulture neophodno je ostvariti osnovni preduslov: kabinet sa nastavnim i očiglednim sredstvima. Nastavna sredstva su: klavir, komplet Orfovog instrumentarija za sve učenike, tabla sa linijskim sistemima, kvalitetni uređaj za slušanje muzike, a poželjni su i kompjuter, uređaj za emitovanje DVD sa pratećom opremom. Očigledna sredstva uključuju: slike pojedinačnih instrumenata, gudačkog i simfonijskog orkestra, slike stranih i domaćih kompozitora i izvođača, kvalitetne snimke primera.
Sadržaji muzičke kulture treba da pruže učenicima dovoljno znanja i obaveštenosti koja će im omogućiti da razlikuju stvarne vrednosti i kvalitete u svetu muzike koja ih okružuje u svakodnevnom životu od onih sadržaja koje ne razvijaju njihov ukus i ne doprinose njihovom estetskom vaspitanju.
Usvajanje znanja učenika zavisi od organizacije časa, koji mora biti dobro planiran, osmišljen i zanimljiv. Učenik treba da bude aktivan na času, a čas muzičke kulture treba da bude doživljaj za učenike. Raznim oblicima rada, tehnikama i očiglednim sredstvima učenicima se prenose znanja i kombinuju razne metode u nastavi. Nastavnik je ravnopravni učesnik u svim aktivnostima.
Domaće pismene zadatke ili pisane testove, kontrolne zadatke, referate ne treba zadavati ni u jednom razredu.
Nastavu treba uvek povezivati sa drugim predmetima, muzičkim životom društvene sredine i učestvovati na takmičenjima i muzičkim priredbama.
(2 časa nedeljno, 72 časa godišnje)
Cilj i zadaci
Cilj izučavanja nastavnog predmeta istorija je kulturni razvoj i humanističko obrazovanje učenika. Cilj nastave istorije je i da doprinese razumevanju istorijskog prostora i vremena, istorijskih procesa i tokova, kao i razvijanju nacionalnog i evropskog identiteta i duha tolerancije kod učenika.
Zadaci nastave istorije su da učenici, uočavajući uzročno-posledične veze, razumeju istorijske procese i tokove, ulogu istaknutih ličnosti u razvoju ljudskog društva i da poznaju nacionalnu i opštu istoriju (političku, ekonomsku, društvenu, kulturnu...), kao i istoriju susednih naroda i država.
Operativni zadaci:
- razumevanje pojma "srednji vek" i osnovnih odlika tog istorijskog perioda;
- razumevanje osnovnih odlika feudalnog društva;
- sticanje znanja o najznačajnijim državama srednjovekovne Evrope;
- sticanje znanja o srpskim srednjovekovnim državama;
- sticanje znanja o ličnostima koje su obeležile srednji vek u opštoj i nacionalnoj istoriji;
- razumevanje uloge religije u društvu srednjeg veka;
- upoznavanje kulturnih i tehničkih dostignuća srednjovekovne Evrope;
- upoznavanje kulturnog nasleđa Srba u srednjem veku;
- korišćenje istorijskih karata za period srednjeg veka;
- podsticanje učenika na korišćenje istorijskih izvora;
- razvijanje kritičkog odnosa prema istorijskim izvorima.
UVOD
Osnovne odlike srednjeg veka (pojam "srednji vek", hronološki i prostorni okviri, svetske civilizacije u periodu srednjeg veka).
Osnovni istorijski izvori za istoriju srednjeg veka (pisani - povelje, pisma, zapisi, natpisi, hronike, letopisi, žitija svetih, biografije vladara...; materijalni - predmeti, novac, pečati, likovna umetnost, arhitektura...).
EVROPA I SREDOZEMLJE U RANOM SREDNJEM VEKU
Velika seoba naroda i Franačka država (germanske države na teritoriji Zapadnog rimskog carstva, hristijanizacija Germana, Karlo Veliki, uloga Vikinga).
Hrišćanska crkva (crkvena organizacija, monaštvo, manastiri kao središta ranosrednjovekovne kulture i pismenosti, procesi pokrštavanja, Veliki raskol i njegove posledice).
Vizantija do XII veka (grčko i rimsko nasleđe, Konstantin Veliki, osnivanje Carigrada, Justinijan I i pokušaji obnove Rimskog carstva, uspon carstva u doba Makedonske dinastije i u doba Komnina; privredni, kulturni i verski uticaj na susedne narode - Bugare, Srbe, Ruse...).
Islamski svet u ranom srednjem veku (Muhamed - pojava islamske religije, nastajanje muslimanske države u Arabiji i arapska osvajanja, osobenost državnog i društvenog uređenja, raspad jedinstvene države, arapsko-islamska kultura i njen uticaj na kulturu naroda Evrope).
Nastanak feudalnog društva (formiranje feudalne društvene strukture - vitezovi i kmetovi, piramidalna hijerarhija vlasti, vazalni odnosi, ruralno društvo).
SRBI I NJIHOVO OKRUŽENJE U RANOM SREDNJEM VEKU
Sloveni i njihovo naseljavanje Balkanskog poluostrva (život Starih Slovena u prapostojbini, slovenski običaji i verovanja, uzroci i pravci seobe, naseljavanje Balkanskog poluostrva).
Južni Sloveni prema starosedeocima i susedima (Avari, Franačka i Vizantija, odnos prema starosedeocima, formiranje plemenskih saveza, naseljavanje Bugara i Mađara i nastanak njihovih država, Prvo bugarsko carstvo, Samuilova država).
Srbi od VII do XII veka (doseljavanje Srba i Hrvata, srpske zemlje, Srbija između Vizantije i Bugarske, uspon i pad Duklje).
Pokrštavanje Srba i drugih Južnih Slovena i njihova rana kultura (začeci hristijanizacije, značaj misije Ćirila i Metodija i njihovih učenika, počeci pismenosti, karakter rane srednjovekovne kulture kod Srba i drugih Južnih Slovena).
EVROPA U POZNOM SREDNJEM VEKU
Razvoj i struktura feudalnih država (srednjovekovne monarhije - primeri Francuske, Engleske i Nemačke, odnos države i crkve).
Krstaški ratovi (hodočašća - sveta mesta, najznačajniji pohodi i najpoznatiji učesnici - Ričard Lavovo Srce, Saladin, Fridrih Barbarosa, Luj IX Sveti; viteški redovi, uloga Mletačke republike u četvrtom krstaškom pohodu, sudari i susreti civilizacija).
Postanak i razvoj srednjovekovnih gradova (privredni napredak u doba razvijenog feudalizma, razvitak gradova, zanatstva i trgovine, začeci robne privrede, borba gradova za samoupravu, gradovi kao kulturna i prosvetna središta).
Svakodnevni život u srednjem veku (vladar, dvor i dvorski život, svakodnevni život na selu i gradu, položaj žene u srednjem veku).
Opšte odlike srednjovekovne kulture (verski karakter kulture, kulturne oblasti, škole i univerziteti, pronalasci, opšte odlike umetnosti i književnosti).
SRBI I NJIHOVO OKRUŽENJE U POZNOM SREDNJEM VEKU
Srbija u XII i početkom XIII veka (Raška između Vizantije i Ugarske, borba za osamostaljivanje države - Stefan Nemanja, Stefan Prvovenčani, autokefalnost srpske crkve - sveti Sava).
Uspon srpske države u XIII i početkom XIV veka i Vizantija Paleologa (privredni razvoj - Uroš I, širenje države - Milutin, Stefan Dečanski i bitka kod Velbužda, značaj Dubrovnika u privrednom i kulturnom životu srpskih zemalja).
Srpsko carstvo (Dušanova osvajanja, uspostavljanje patrijaršije i proglašenje carstva, uređenje države).
Društvo u državi Nemanjića (podela društva, društveni slojevi i odnosi, veze srpske i vlastele okolnih država - povezivanje po društvenoj horizontali).
Kraj srpskog carstva (slabljenje carstva u vreme cara Uroša, oblasni gospodari i njihovi sukobi).
Postanak i razvoj srednjovekovne bosanske države (Kulin ban, borba sa Ugarskom, Crkva bosanska, uspon i proglašenje kraljevstva - Tvrtko I).
Srednjovekovna kultura Srba (jezik i pismo, značaj Miroslavljevog jevanđelja, književnost - sveti Sava, Teodosije, monahinja Jefimija...; najznačajnije zadužbine, heraldika, pravni spomenici - Svetosavski nomokanon i Dušanov zakonik i njihov istorijski značaj).
SRPSKE ZEMLJE I NJIHOVO OKRUŽENJE U DOBA OSMANLIJSKIH OSVAJANJA
Turci Osmanlije i njihova osvajanja na Balkanu (društveno i državno uređenje osmanske države, nemoć Vizantije, Srbije i Bugarske, bitka na Marici, ličnost kralja Marka).
Moravska Srbija i njena uloga u borbi protiv Osmanlija (knez Lazar, boj na Kosovu, kosovska legenda - istorijski i legendarni likovi Vuka Brankovića i Miloša Obilića).
Država srpskih despota i okolne zemlje (kneginja Milica, knez i despot Stefan Lazarević, odnosi prema Osmanskom carstvu i Ugarskoj, despot Đurađ Branković i slabljenje Srbije, pad Carigrada i propast Vizantije, pad Smedereva, seobe Srba u Ugarsku, slabljenje i pad Bosne, Zeta za vreme Balšića i Crnojevića, ličnosti Vlada Cepeša Drakule i Đurađa Kastriota Skenderbega i njihov otpor Osmanlijama).
Dužina i značaj perioda srednjeg veka, koji se izučava u šestom razredu, a obuhvata hiljadu godina ljudske istorije, zahtevaju veliku pažnju u izboru nastavnih sadržaja. U programu se nalaze relevantni događaji, ličnosti i pojave za to istorijsko razdoblje, a ključni sadržaji u okviru nastavnih tema dati su u zagradama koje se nalaze iza naziva nastavnih jedinica. Ovakva struktura programa pomaže nastavniku u planiranju neposrednog rada sa učenicima jer mu olakšava određivanje obima i dubine obrade pojedinih sadržaja. Nastavnik ima slobodu da sam odredi raspored i dinamiku aktivnosti za svaku temu uvažavajući ciljeve i zadatke predmeta.
Nastavni program se može dopuniti sadržajima iz lokalne srednjovekovne prošlosti, čime se kod učenika postiže jasnija slika o tome šta od kulturne baštine njihovog kraja potiče iz ovog perioda.
U školama na nastavnom jeziku neke od nacionalnih manjina mogu se, osim sadržaja iz njihove srednjovekovne istorije koji su dati u programu, obraditi i prošireni nastavni sadržaji iz prošlosti tog naroda. Pri tome, nastavnici će nastojati da učenicima pruže istorijsku sliku dotičnog naroda i njegove države u srednjem veku, ali i sliku sredine u kojoj žive: kako su i zašto naselili te prostore, kakav je bio način života u srednjem veku i koje su značajne ličnosti obeležile to razdoblje njihove prošlosti.
Savlađujući nastavni program istorije učenici šestog razreda, osim što stiču znanja o događajima iz srednjovekovne prošlosti, dobijaju i podsticaje za svoj intelektualni razvoj. Oni se kroz istoriju vežbaju u logičkom zaključivanju i shvatanju uzročno-posledičnih veza. Istorija je izuzetno pogodan nastavni predmet za podsticanje razvoja kritičkog mišljenja, odnosno za razlikovanje činjenica od pretpostavki, podataka od njihove interpretacije i bitnog od nebitnog. Zbog toga je od velikog značaja kojim će metodskim pristupom da se obrađuju nastavni sadržaji.
Istorija kao narativni predmet, u kome su usmeno izlaganje, opis, razgovor, objašnjenja, tumačenja, argumentovanje nastavnika i učenika glavna aktivnost, pruža velike mogućnosti za podsticanje učeničke radoznalosti koja je u osnovi svakog saznanja. Nastavni sadržaji treba da budu predstavljeni kao "priča" bogata informacijama i detaljima, ne zato da bi opteretili pamćenje učenika, već da bi im istorijski događaji, pojave i procesi bili opisani jasno, detaljno, živo i dinamično. Nastava ne bi smela biti statistička zbirka podataka i izveštaj o tome šta se nekada zbilo, već treba da pomogne u stvaranju što jasnije slike kod učenika ne samo o tome šta se tada desilo, već i zašto se to desilo.
Posebno mesto u nastavi istorije imaju pitanja, kako ona koja postavlja nastavnik učenicima, tako i ona koja dolaze od učenika, podstaknuta "pričom" koju su čuli tokom nastave ili van nje. Pitanja nastavnika nemaju funkciju samo u fazi utvrđivanja i sistematizacije gradiva, već i u samoj obradi nastavnih sadržaja. Dobro postavljena pitanja, kao poziv na razmišljanje i vođeni proces traganja za odgovorom, obezbeđuju razumevanje, a samim tim i uspešno pamćenje. U zavisnosti od toga šta nastavnik želi da postigne, pitanja mogu imati različite funkcije, kao što su: fokusiranje pažnje na neki sadržaj ili aspekt, podsticanje poređenja, traganje za pojašnjenjem, procena mogućih posledica...
Nastavnik, pored toga što kreira svoja predavanja, osmišljava i planira na koji način će se učenici uključiti u pedagoški proces. Nije bitno da li je učenička aktivnost organizovana kao individualni rad, rad u paru, maloj ili velikoj grupi, kao radionica ili domaći zadatak, već koliko i kako "uvodi" u prošle događaje, odnosno koliko podstiče učenike da se decentriraju od sadašnjosti i sopstvenog ugla gledanja, što je za dvanaestogodišnjake težak zadatak.
Da bi shvatio događaje koji su se zbili u prošlosti, učenik mora da ih oživi u svom umu, u čemu veliku pomoć pruža upotreba različitih istorijskih tekstova, karata i drugih izvora istorijskih podataka (dokumentarni i igrani video i digitalni materijali, muzejski eksponati, ilustracije, kao i obilasci kulturno-istorijskih spomenika). Istorijske karte su odličan spoljni "oslonac" za misao koja nije još u stanju da se odvoji od konkretnog nivoa, što je karakteristično za učenike šestog razreda. One omogućavaju učenicima ne samo da na očigledan i slikovit način dožive prostor na kome se neki od događaja odvijao, već im i pomažu da prate promene na određenom prostoru kroz vreme.
Nastava istorije ima uticaja i na razvijanje jezičke i govorne kulture jer istorijski sadržaji bogate jezički fond učenika. Naravno, potrebno je da se sve reči i pojmovi koji su nepoznati ili nedovoljno dobro poznati učenicima precizno objasne. Gde god je moguće, treba izbegavati pojmove visokog nivoa apstraktnosti. Kako nisu svi učenici sa jednakim darom za verbalno izražavanje, nastavnik će pozitivno vrednovati kada se učenik dobro snalazi na istorijskoj karti, postavlja promišljena pitanja ili vešto argumentuje u diskusiji, čak i onda kada je njegovo izražavanje, posmatrano po broju reči, siromašno.
U radu sa učenicima treba imati u vidu integrativnu funkciju istorije, koja u obrazovnom sistemu gde su znanja podeljena po nastavnim predmetima, pomaže učenicima da postignu celovito shvatanje o povezanosti i uslovljenosti bioloških, geografskih, ekonomskih i kulturnih uslova života čoveka kroz prostor i vreme. Treba se čuvati fragmentarnog, izolovanog znanja istorijskih činjenica jer ono ima najkraće trajanje u pamćenju i najslabiji transfer u sticanju drugih znanja. Postoji prirodna veza istorije sa drugim obaveznim i izbornim nastavnim predmetima (geografija, srpski jezik, likovna kultura, muzička kultura, narodna tradicija, svakodnevni život u prošlosti, verska nastava, građansko vaspitanje...) i zato je poželjna saradnja između predmetnih nastavnika, koja se može ostvarivati na različite načine (redovna nastava, dodatni rad, slobodne aktivnosti, izleti i ekskurzije...).
(2 časa nedeljno, 72 časa godišnje)
Cilj i zadaci
Cilj nastave geografije je usvajanje znanja o prirodnogeografskim i društvenogeografskim objektima, pojavama i procesima i njihovim međusobnim vezama i odnosima u geoprostoru. Nastava geografije treba da doprinese stvaranju realne i ispravne slike o svetu kao celini i mestu i ulozi naše države u svetu.
Zadaci nastave geografije su višestruki. Njihovim ostvarivanjem učenici se osposobljavaju da stiču i razvijaju znanja i razumevanja, umenja i stavove prema svetskim i nacionalnim vrednostima i dostignućima.
Nastava geografije treba da doprinese:
- sticanju znanja o osnovnim objektima, pojavama i procesima u vasioni;
- kartografskom opismenjavanju, upotrebi geografskih karata i drugih izvora informacija u procesu učenja i istraživanja i u svakodnevnom životu;
- sticanju znanja o objektima, pojavama i procesima u geografskom omotaču Zemlje i u neposrednom okruženju;
- razumevanju uzročno-posledične povezanosti pojava i procesa u geografskom omotaču;
- razvijanju geografskog mišljenja zasnovanog na povezanosti i međuuslovljenosti geografskih pojava i procesa u prostoru i vremenu;
- razvijanju estetskih opažanja i osećanja proučavanjem i upoznavanjem prirodnih i drugih fenomena u geoprostoru;
- sticanju znanja o osnovnim pojmovima o stanovništvu, naseljima i privredi i uočavanju njihovog prostornog razmeštaja;
- razumevanju uticaja prirodnih i društvenih faktora na razvoj i razmeštaj stanovništva, naselja i privrednih delatnosti;
- sticanju znanja o osnovnim geografskim odlikama Evrope, njenim regijama i državama;
- sticanju znanja o osnovnim geografskim odlikama vanevropskih kontinenata i njihovih regija;
- upoznavanju uloge i značaja međunarodnih organizacija za rešavanje ekonomskih, socijalnih, kulturnih i humanitarnih problema u savremenom svetu;
- sticanju znanja o osnovnim geografskim odlikama Republike Srbije i njenim regionalnim celinama;
- razvijanju stavova o preventivi, zaštiti i unapređivanju životne sredine;
- razvijanju tolerancije, nacionalnog, evropskog i svetskog identiteta;
- sticanju znanja, razvijanju veština i stavova iz geografije kroz samostalno učenje i istraživanje i njihovoj primeni u svakodnevnom životu;
- razvijanju opšte kulture i obrazovanja učenika.
Operativni zadaci:
Učenici treba da:
- upoznaju osnovne pojave, procese i fenomene u hidrosferi i geografski razmeštaj hidrografskih objekata, kao i njihove odlike;
- shvate značaj voda za život na Zemlji;
- upoznaju biljni i životinjski svet, uticaj prirodnih faktora i čoveka na njihov razvoj, horizontalni i vertikalni raspored, kao i međusobnu uslovljenost i značaj;
- upoznaju ljudske aktivnosti koje utiču na kvalitet životne sredine i shvate neophodnost njenog očuvanja, unapređivanja i zaštite;
- upoznaju osnovne pojmove iz geografije stanovništva i naselja, shvate značaj i ulogu prirodnih, društvenih i privrednih činilaca i njihovo jedinstvo;
- shvate pojmove prirodne i geografske sredine i pojam geografske regije;
- steknu osnovna znanja o privredi, njenoj podeli i faktorima razvoja;
- upoznaju najvažnije međunarodne organizacije i integracijske procese u Evropi i svetu, kao i njihov značaj za politički, ekonomski i kulturni razvoj;
- razumeju značaj i domete međunarodnih organizacija u očuvanju mira i bezbednosti i razvijanju prijateljskih odnosa među narodima;
- upoznaju najvažnije prirodne, društvene i ekonomskogeografske odlike Evrope i specifičnosti njenih regija i država;
- samostalno koriste geografsku kartu kao izvor geografskih informacija u procesu sticanja novih znanja i istraživanja i u svakodnevnom životu;
- se osposobe za korišćenje geografske literature i različitog ilustrativnog materijala radi lakšeg savlađivanja nastavnog gradiva i osposobljavanja za samostalni rad;
- poseduju osećanje socijalne pripadnosti i privrženosti sopstvenoj porodici, naciji i kulturi, poznaju tradiciju i učestvuju u njenom očuvanju;
- poznaju i poštuju tradiciju i identitet drugih naroda, zajednica i socijalnih grupa.
UVOD (1)
Uvod u programske sadržaje
PLANETA ZEMLJA (8)
Vode na Zemlji (5)
Svetsko more i njegova horizontalna podela: svojstva morske vode (slanost, temperatura, boja, providnost), kretanje morske vode (talasi, plima i oseka, morske struje), razuđenost obala.
Vode na kopnu: izdan i izvori, reke, rečna mreža, rečni slivovi, jezera - podela prema postanku jezerskih basena.
Zagađivanje mora i kopnenih voda i značaj njihove zaštite. Problem nestašice vode na Zemlji.
Biljni i životinjski svet na Zemlji (3)
Biljne zajednice na Zemlji: uticaj reljefa, klime, zemljišta i čoveka na rasprostranjenost biljnog sveta.
Životinjski svet na Zemlji: uticaj klime, biljnog sveta i čoveka na rasprostranjenost životinjskog sveta.
Značaj, zaštita i unapređivanje biljnog i životinjskog sveta.
STANOVNIŠTVO I NASELJA NA ZEMLJI (5)
Ekumena: broj stanovnika na Zemlji, gustina naseljenosti, prirodni priraštaj svetskog stanovništva.
Struktura svetskog stanovništva (rasna, nacionalna, starosna, polna, verska, profesionalna...).
Migracije svetskog stanovništva: uzroci, vrste i posledice migracija.
Naselja: vrste i tipovi; povezanost naselja u konurbacije i megalopolise.
GEOGRAFSKA SREDINA I LJUDSKE DELATNOSTI (3)
Prirodna i geografska sredina; pojam geografske regije.
Privreda: podela na privredne delatnosti i grane; uticaj prirodnih i društvenih faktora na razvoj privrede.
REGIONALNA GEOGRAFIJA EVROPE (52)
Opšte geografske odlike Evrope (8)
Osnovni geografski podaci o kontinentu: ime, geografski položaj, granice i veličina.
Prirodnogeografske odlike: horizontalna i vertikalna razuđenost evropskog kontinenta, klima i biljni svet, vode na kopnu.
Društvenoekonomske odlike: stanovništvo (broj, naseljenost, sastav, migracije), naselja.
Prirodna bogatstva i privreda.
Regionalna i politička podela, integracijski procesi u Evropi i svetu (EU, NATO, UN, G8...).
Južna Evropa (14)
Geografski položaj, granice i veličina.
Prirodnogeografske odlike: horizontalna i vertikalna razuđenost Južne Evrope, klima i biljni svet, vode na kopnu.
Društvenoekonomske odlike: stanovništvo (broj, naseljenost, sastav, etnička raznovrsnost, migracije), naselja, politička podela, prirodna bogatstva i privreda.
Države na Balkanskom poluostrvu
Srbija, Crna Gora, Bosna i Hercegovina, Hrvatska, Slovenija, Makedonija, Albanija, Bugarska i Grčka.
Geografski položaj, granice i veličina država.
Prirodnogeografske odlike.
Društvenoekonomske odlike.
Države na Apeninskom poluostrvu
Italija.
Geografski položaj, granice i veličina država.
Prirodnogeografske odlike.
Društvenoekonomske odlike.
Države na Pirinejskom poluostrvu
Španija i Portugalija
Geografski položaj, granice i veličina država.
Prirodno geografske odlike.
Društvenoekonomske odlike.
Geografski pregled ostalih država Južne Evrope
Andora, Monako, Vatikan, San Marino i Malta, geografski položaj i značaj.
Srednja Evropa (10)
Geografski položaj, granice i veličina.
Prirodnogeografske odlike: horizontalna i vertikalna razuđenost Srednje Evrope, klima i biljni svet, vode na kopnu.
Društvenoekonomske odlike: stanovništvo (broj, naseljenost, sastav, etnička raznovrsnost, migracije), naselja, politička podela, prirodna bogatstva i privreda.
Države Srednje Evrope
Nemačka, Poljska, Češka, Slovačka, Švajcarska, Austrija, Mađarska i Rumunija.
Geografski položaj, granice i veličina država.
Osnovne prirodnogeografske odlike.
Osnovne društvenoekonomske odlike.
Zapadna Evropa (8)
Geografski položaj, granice i veličina.
Prirodnogeografske odlike: horizontalna i vertikalna razuđenost Zapadne Evrope, klima, biljni svet, vode na kopnu.
Društvenoekonomske odlike: stanovništvo (broj, naseljenost, sastav, etnička raznovrsnost, migracije), naselja, politička podela, prirodna bogatstva i privreda.
Države Zapadne Evrope
Ujedinjeno Kraljevstvo Velike Britanije i Severne Irske, Francuska.
Geografski položaj, granice i veličina država.
Osnovne prirodnogeografske odlike.
Osnovne društvenoekonomske odlike.
Severna Evropa (4)
Geografski položaj, granice i veličina.
Prirodnogeografske odlike: horizontalna i vertikalna razuđenost Severne Evrope, klima, biljni svet, vode na kopnu.
Društvenoekonomske odlike: stanovništvo (broj, naseljenost, sastav, etnička raznovrsnost, migracije), naselja, politička podela, prirodna bogatstva i privreda.
Države Severne Evrope
Švedska, Norveška.
Geografski položaj, granice i veličina država.
Osnovne prirodnogeografske odlike.
Osnovne društvenoekonomske odlike.
Istočna Evropa (8)
Geografski položaj, granice i veličina.
Prirodnogeografske odlike: horizontalna i vertikalna razuđenost Istočne Evrope, klima, biljni svet, vode na kopnu.
Društvenoekonomske odlike: stanovništvo (broj, naseljenost, sastav, etnička raznovrsnost, migracije), naselja, politička podela, prirodna bogatstva i privreda.
Države Istočne Evrope
Ruska Federacija, Ukrajina.
Geografski položaj, granice i veličina država.
Osnovne prirodnogeografske odlike.
Osnovne društvenoekonomske odlike.
GODIŠNJA SISTEMATIZACIJA GRADIVA (3)
Nastavni program geografije za šesti razred osnovnog vaspitanja i obrazovanja oslanja se na savremena dostignuća i na perspektive razvoja geografske nauke, a primeren je interesovanjima i potrebama učenika. Stečena znanja i veštine učenici će primenjivati u istraživanju i analiziranju određenih geografskih pojava i procesa, koji se odnose na nastavne sadržaje predviđene programom. Neophodno je zainteresovati učenike da, u skladu sa svojim uzrasnim sposobnostima, istražuju i lokalnu sredinu, da pronalaze i koriste različite izvore informacija i da se osposobljavaju za samostalno učenje.
Osnovu za izradu ovog programa činili su: opšti ciljevi i zadaci osnovnog obrazovanja i vaspitanja, obrazovni, vaspitni i funkcionalni zadaci savremene nastave geografije, potreba za postizanjem bolje ravnoteže između uzrasnih sposobnosti učenika, njihovih potreba i interesovanja, preporuke Geografskog fakulteta i Srpskog geografskog društva.
Program je koncipiran tako da se zasniva na: postepenom uvođenju i razvijanju geografskih pojmova, pojava i procesa u okviru programskih sadržaja spiralno raspoređenih u drugom obrazovnom ciklusu, značajnih za uspešnije razumevanje ukupnih sadržaja koji su neophodni u procesu daljeg učenja, dosadašnjim nastavnim programima u Republici Srbiji i rezultatima praćenja primene dosadašnjih programa.
U šestom razredu osnovne škole program geografije koncipiran je tematski. Ukupan godišnji fond časova nije promenjen. Nastavnicima se preporučuje orijentacioni broj časova po nastavnim temama, kao i nastavni sadržaji koje bi trebalo obraditi. Prema svojoj kreativnosti nastavnik ima slobodu da kroz samostalno planiranje odredi tipove časova, oblike rada, nastavne metode, tehnike i aktivnosti i odabere didaktička sredstva i pomagala.
Programsku strukturu čini pet nastavnih tema:
1. Uvod
2. Planeta Zemlja
3. Stanovništvo i naselja na Zemlji
4. Geografska sredina i ljudske delatnosti
5. Regionalna geografija Evrope
Na prvom nastavnom času nastavnik upoznaje učenike sa ciljevima, zadacima i programskim sadržajima geografije za šesti razred i daje im jasna uputstva za rad. Posebno naglašava zašto i kako se obrađuju sadržaji opšte fizičke i društvene geografije i ističe njihov značaj za uspešnu obradu regionalne geografije evropskog kontinenata i njegovih država i sveta u celini.
Programom je predviđena obrada geografskih sadržaja koji se odnose na vode i biljni i životinjski svet na Zemlji u okviru tematske celine Planeta Zemlja. Kroz ovu tematsku celinu potrebno je istaći oblike pojavljivanja, osnovne odlike i rasprostranjenost voda na Zemlji, kao i njihov značaj, odlike biljnog i životinjskog sveta, njihovu horizontalnu i vertikalnu rasprostranjenost, osnovne biljne zajednice na Zemlji i značaj biljaka i životinja za čoveka.
Prirodna sredina je u suštini splet tesno povezanih i međusobno uslovljenih komponenata koje predstavljaju jedinstvenu celinu. Imajući u vidu narušavanje ravnoteže u prirodnoj sredini, potrebno je ukazivati na prevenciju i na zaštitu prirode.
Nastavna tema Stanovništvo i naselja na Zemlji koncipirana je tako da se njenom obradom ukaže na najvažnije demografske i demogeografske probleme čovečanstva. Težište treba da bude na osnovnim odlikama stanovništva, vrstama i tipovima naselja. Preporuka je da se statistički podaci prikazuju samo ilustrativno (tabele, dijagrami, starosna piramida) ili komparativno, a da se ne insistira na njihovom zapamćivanju.
Kroz obradu sadržaja nastavne teme Geografska sredina i ljudske delatnosti učenicima je potrebno ukazati na različitost prirodne i geografske sredine na osnovu koje se izdvajaju geografske regije, kao i na složenost i podelu ljudskih delatnosti, pri čemu treba naglasiti uticaj prirodnih i društvenih faktora na razvoj privrede.
U šestom razredu je nastavnim programom, sa najvećim brojem časova, planirana obrada Regionalne geografije Evrope. U okviru regionalne geografije predviđena je obrada Evrope u celini, koja treba da pruži mogućnost sagledavanja opštih odlika kontinenta da bi se na osnovu toga jasnije mogle uočiti osobenosti pojedinih regionalnih celina i pojedinih država Evrope.
Prilikom obrade regija potrebno je da se, na osnovu poznavanja kontinenta kao celine, istaknu njihove bitne fizičkogeografske odlike i njihov uticaj na proizvodnju i razmeštaj stanovništva. Svaki činilac treba da bude istaknut tako da se odmah mogu uočiti specifičnosti svake regije. Kroz političku podelu treba istaći kako je do nje došlo radi boljeg razumevanja današnjeg stanja. Prilikom obrade ovih sadržaja moguća je korelacija sa sadržajima iz nastavnog predmeta istorije.
Kod obrade pojedinih država treba koristiti prethodno stečena znanja o kontinentu u celini i o pojedinim regijama, a istaći samo bitne odlike prirode i stanovništva, a pre svega njegovu profesionalnu strukturu, kulturni nivo, što može da pomogne objašnjenju razvijenosti i strukturi privrede.
Treba, takođe, ukazati na postojeće razlike u stepenu razvijenosti privrede država Evrope, kao i na protivurečnosti koje postoje između prirodnih bogatstava i nivoa razvijenosti njihove privrede. Države su, međutim, međusobno različite i u svakoj od njih su zastupljene određene privredne delatnosti i grane specifične za tu zemlju, koje treba posebno naglasiti.
Pri izlaganju sadržaja o državama treba ukazati na neophodnost saradnje zemalja i na integracijske procese u regionu, Evropi i svetu, kao i na potrebu uvažavanja različitosti i tolerancije na svim nivoima.
U kontinuiranom radu sa geografskom kartom učenicima se pruža mogućnost da savladaju veštinu praktičnog korišćenja i poznavanja geografske karte. Stalnom upotrebom geografske karte znanja se proširuju i produbljuju i usavršava se njena praktična primena.
Korišćenje geografskih karata različitog razmera i sadržine pri upoznavanju regija i država Evrope, geoprostora i lokalne sredine je neophodno i obavezno na svim časovima.
(2 časa nedeljno, 72 časa godišnje)
Cilj i zadaci
Opšti cilj nastave fizike jeste da učenici upoznaju prirodne pojave i osnovne prirodne zakone, da steknu osnovnu naučnu pismenost, da se osposobe za uočavanje i raspoznavanje fizičkih pojava u svakodnevnom životu i za aktivno sticanje znanja o fizičkim pojavama kroz istraživanje, oforme osnovu naučnog metoda i da se usmere prema primeni fizičkih zakona u svakodnevnom životu i radu.
Ostali ciljevi i zadaci nastave fizike su:
- razvijanje funkcionalne pismenosti;
- upoznavanje osnovnih načina mišljenja i rasuđivanja u fizici;
- razumevanje pojava, procesa i odnosa u prirodi na osnovu fizičkih zakona;
- razvijanje sposobnosti za aktivno sticanje znanja o fizičkim pojavama kroz istraživanje;
- razvijanje radoznalosti, sposobnosti racionalnog rasuđivanja, samostalnosti u mišljenju i veštine jasnog i preciznog izražavanja;
- razvijanje logičkog i apstraktnog mišljenja;
- shvatanje smisla i metoda ostvarivanja eksperimenta i značaja merenja;
- rešavanje jednostavnih problema i zadataka u okviru nastavnih sadržaja;
- razvijanje sposobnosti za primenu znanja iz fizike;
- shvatanje povezanosti fizičkih pojava i ekologije i razvijanje svesti o potrebi zaštite, obnove i unapređivanja životne sredine;
- razvijanje radnih navika i sklonosti ka izučavanju nauka o prirodi;
- razvijanje svesti o sopstvenim znanjima, sposobnostima i daljoj profesionalnoj orijentaciji.
Operativni zadaci
Učenik treba da:
- kroz veći broj zanimljivih i atraktivnih demonstracionih ogleda, koji manifestuju pojave iz različitih oblasti fizike, shvati kako fizika istražuje prirodu i da je materijalni svet pogodan za istraživanje i postavljanje brojnih pitanja;
- ume da rukuje merilima i instrumentima za merenje odgovarajućih fizičkih veličina: metarska traka, lenjir sa milimetarskom podelom, hronometar, menzura, vaga, dinamometar;
- samo upozna pojam greške i značaj relativne greške, a da zna šta je apsolutna greška i kako nastaje greška pri očitavanju skala mernih instrumenata;
- koristi jedinice SI sistema za odgovarajuće fizičke veličine: m, s, kg, N, m/s, Pa...;
- usvoji osnovne predstave o mehaničkom kretanju i zna veličine koje karakterišu ravnomerno pravolinijsko kretanje i srednju brzinu kao karakteristiku promennjivog pravolinijskog kretanja;
- na osnovu pojava uzajamnog delovanja tela shvati silu kao meru uzajamnog delovanja tela koja se određuje intenzitetom, pravcem i smerom;
- usvoji pojam mase i težine i pravi razliku između njih;
- ume da odredi gustinu čvrstih tela i gustinu tečnosti merenjem njene mase i zapremine;
- usvoji pojam pritiska, shvati prenošenje spoljnjeg pritiska kroz tečnosti i gasove i razume Paskalov zakon.
UVOD (2+0+0)
Fizika kao prirodna nauka i metode kojima se ona služi (posmatranje, merenje, ogled...). Ogledi koji ilustruju različite fizičke pojave. (2+0)
KRETANJE (7+7+0)
Kretanje u svakodnevnom životu. Relativnost kretanja. (1+0)
Pojmovi i veličine kojima se opisuje kretanje (putanja, put, vreme, brzina, pravac i smer kretanja). (2+1)
Podela kretanja prema obliku putanje i brzini tela. Zavisnost pređenog puta od vremena kod ravnomernog pravolinijskog kretanja. (3+2)
Promenljivo pravolinijsko kretanje. Srednja brzina. (1+2)
Sistematizacija i obnavljanje gradiva. (0+2)
Demonstracioni ogledi. Kretanje kuglice po Galilejevom žljebu. Kretanje mehura vazduha (ili kuglice) kroz vertikalno postavljenu dugu providnu cev sa tečnošću.
SILA (6+8+0)
Uzajamno delovanje dva tela u neposrednom dodiru i posledice takvog delovanja: pokretanje, zaustavljanje i promena brzine tela, deformacija tela (istezanje, sabijanje, savijanje), trenje pri kretanju tela po horizontalnoj podlozi i otpor pri kretanju tela kroz vodu i vazduh. (1+1)
Uzajamno delovanje dva tela koja nisu u neposrednom dodiru (gravitaciono, električno, magnetno). Sila kao mera uzajamnog delovanja dva tela, pravac i smer delovanja. (3+2)
Procena intenziteta sile demonstracionim dinamometrom. (1+1)
Sila Zemljine teže (težina tela). (1+2)
Sistematizacija i obnavljanje gradiva. (0+2)
Demonstracioni ogledi. Istezanje i sabijanje elastične opruge. Trenje pri klizanju i kotrljanju. Slobodno padanje. Privlačenje i odbijanje naelektrisanih tela. Privlačenje i odbijanje magneta.
MERENJE (4+4+7)
Osnovne i izvedene fizičke veličine i njihove jedinice. Međunarodni sistem mera. (1+1)
Merenje dužine, zapremine i vremena. Pojam srednje vrednosti merene veličine i greške pri merenju. Merni instrumenti. (3+3)
Demonstracioni ogledi. Merenje dužine (metarska traka, lenjir), zapremine (balon, menzura) i vremena (časovnik, hronometar, sekundmetar). Prikazivanje nekih mernih instrumenata (vaga, termometri, električni instrumenti).
Laboratorijske vežbe
1. Merenje dimenzija malih tela lenjirom sa milimetarskom podelom. (1)
2. Merenje zapremine čvrstih tela nepravilnog oblika pomoću menzure. (1)
3. Određivanje srednje brzine promenljivog kretanja tela i stalne brzine ravnomernog kretanja pomoću staklene cevi sa mehurom. (2)
4. Merenje elastične sile pri istezanju i sabijanju opruge. (1)
5. Kalibrisanje elastične opruge i merenje težine tela dinamometrom. (1)
6. Merenje sile trenja pri klizanju ili kotrljanju tela po ravnoj podlozi. (1)
MASA I GUSTINA (5+7+3)
Inertnost tela. Zakon inercije (Prvi Njutnov zakon mehanike). (1+0)
Masa tela na osnovu pojma o inertnosti i o uzajamnom delovanju tela. (1+0)
Masa i težina kao različiti pojmovi. (1+1)
Merenje mase tela vagom. (0+1)
Gustina tela. Određivanje gustine čvrstih tela. (1+2)
Određivanje gustine tečnosti merenjem njene mase i zapremine. (1+1)
Sistematizacija i obnavljanje gradiva. (0+2)
Demonstracioni ogledi. Ilustrovanje inertnosti tela. Sudari dveju kugli (a) iste veličine, od istog materijala, (b) različite veličine, od istog materijala, (v) iste veličine, od različitog materijala. Merenje mase vagom. Tečnosti različitih gustina u istom sudu - "tečni sendvič".
Laboratorijske vežbe
1. Određivanje gustine čvrstih tela pravilnog i nepravilnog oblika. (2)
2. Određivanje gustine tečnosti merenjem njene mase i zapremine. (1)
PRITISAK (5+6+1)
Pritisak čvrstih tela. (1+1)
Pritisak u mirnoj tečnosti. Hidrostatički pritisak. Spojeni sudovi. (2+1)
Atmosferski pritisak. Toričelijev ogled. Zavisnost atmosferskog pritiska od nadmorske visine. Barometri. (1+1)
Prenošenje spoljnjeg pritiska kroz tečnosti i gasove u zatvorenim sudovima. Paskalov zakon i njegova primena. (1+1)
Sistematizacija i sinteza gradiva. (0+2)
Demonstracioni ogledi. Zavisnost pritiska od veličine dodirne površine i od težine tela. Staklena cev sa pokretnim dnom za demonstraciju hidrostatičkog pritiska. Prenošenje pritiska kroz tečnost (staklena cev s membranom, Heronova boca, spojeni sudovi). Hidraulična presa. Ogledi koji ilustruju razliku pritisaka vazduha (kako se vazduh može "videti", kako sveća može da gori pod vodom ...)
Laboratorijska vežba
1. Određivanje zavisnosti hidrostatičkog pritiska od dubine vode (1)
1. Videozapis ili simulacija na računaru različitih vrsta kretanja u svakodnevnom životu.
2. Relativna brzina pravolinijskog kretanja.
3. Rešavanje problema u vezi sa izračunavanjem brzine pravolinijskog kretanja.
4. Rešavanje problema u vezi sa izračunavanjem puta i srednje brzine.
5. Tablično i grafičko prikazivanje pređenog puta i brzine u zavisnosti od vremena. Korišćenje grafika.
6. Videozapis ili simulacija na računaru različitih oblika međusobnih delovanja tela.
7. Rezultujuća sila koja deluje na telo (oprugu).
8. Rešavanje problema u vezi sa istezanjem elastične opruge (dinamometra) i težinom tega, odnosno sa kalibrisanjem opruge.
9. Videozapis ili simulacija rada različitih merila i mernih instrumenata na računaru.
10. Međunarodni sistem mera (SI) i njegovo korišćenje.
11. Apsolutna i relativna greška merenja. Rezultat merenja. Zapisivanje rezultata merenja (tablično, grafički).
12. Videozapis ili simulacija na računaru merenja vremena, puta, brzine i sile.
13. Videozapis ili simulacija na računaru primera za inertnost tela.
14. Rešavanje problema u kojima se koriste veličine (masa, težina, gustina).
15. Videozapis ili simulacija na računaru različitih primera pritiska tela, kao i pritiska u tečnosti i gasu.
16. Hidrostatički pritisak (princip rada vodovoda, fontane).
17. Kretanje tela u fluidima (kretanje podmornice, vazdušnog balona). Primena Paskalovog zakona. Hidraulična presa.
18. Poseta nekoj laboratoriji (kabinetu) za fiziku na fakultetu, naučno istraživačkom institutu, elektrani, fabrici, kabinetu u gimnaziji i dr.
Pri izradi programa uzete su u obzir primedbe i sugestije nastavnika fizike osnovnih škola izrečene na stručnim skupovima i seminarima u okviru razgovora o programima i nastavi fizike u osnovnim i srednjim školama. One se mogu sažeti u sledećem:
- smanjiti ukupnu opterećenost učenika;
- rasteretiti važeći program svih sadržaja koji nisu primereni psihofizičkim mogućnostima učenika;
- "vratiti" eksperiment u nastavu fizike;
- metodski unaprediti izlaganje programskih sadržaja;
- izvršiti bolju korelaciju redosleda izlaganja sadržaja fizike sa matematikom i predmetima ostalih prirodnih nauka.
Novi program je po sadržaju, obimu i metodskom prezentovanju prilagođen učenicima osnovne škole.
Polazna opredeljenja pri koncipiranju programa fizike
Pri izradi programa fizike dominantnu ulogu imale su i sledeće činjenice:
- osnovno obrazovanje je obavezno za celokupnu populaciju učenika;
- kod učenika osnovne škole sposobnost apstraktnog mišljenja još nije dovoljno razvijena;
- fizika je apstraktna, egzaktna i razuđena naučna disciplina čiji se zakoni često iskazuju u matematičkoj formi koja je učeniku osnovne škole potpuno nepristupačna;
- u nastavi fizike je zapostavljen ogled (iako je fizika eksperimentalna nauka), a laboratorijske vežbe učenici sve ređe izvode.
Navedene činjenice uticale su na izbor programskih sadržaja i metoda logičkog zaključivanja, kao i na uvođenje jednostavnih eksperimenata, tzv. "malih ogleda", koji ne zahtevaju skupu i složenu opremu za demonstriranje fizičkih pojava.
1. Izbor programskih sadržaja
Iz fizike kao naučne discipline odabrani su samo oni sadržaji koje na određenom nivou mogu da usvoje svi učenici osnovne škole. To su, uglavnom, sadržaji iz osnova klasične fizike, dok su u osmom razredu uzeti i neki sadržaji atomske i nuklearne fizike. Obim odabranih programskih sadržaja prilagođen je godišnjem fondu časova fizike u osnovnoj školi. I na ovako suženim sadržajima učenici mogu da upoznaju egzaktnost fizičkih zakona i raznovrsnost fizičkih pojava u makrosvetu, ali i u mikrosvetu koji nije direktno dostupan našim čulima. Pošto su makrofizičke pojave očiglednije za proučavanje, one dominiraju u nastavnim sadržajima šestog i sedmog razreda. U osmom razredu, pored njih, date su i tematske celine u kojima se obrađuju i neki procesi u mikrosvetu (omotač i jezgro atoma).
2. Izbor metoda logičkog zaključivanja
Od svih metoda logičkog zaključivanja koje se koriste u fizici kao naučnoj disciplini (induktivni, deduktivni, zaključivanje po analogiji itd.), učenicima osnovne škole najpristupačniji je induktivni metod (od pojedinačnog ka opštem) pri pronalaženju i formulisanju osnovnih zakona fizike. Zato program predviđa da se pri proučavanju makrofizičkih pojava pretežno koristi induktivni metod.
Na ovako izabranim poglavljima fizike može se u potpunosti ilustrovati suština metodologije koja se i danas koristi u fizici i u svim prirodnim naukama u početnoj etapi naučnog istraživanja, tj. u procesu sakupljanja eksperimentalnih činjenica i na osnovu njih formulisanja osnovnih zakona o pojavama koje treba da se prouče. Ova etapa saznajnog procesa obuhvata: posmatranje pojave, uočavanje bitnih svojstava sistema na kojima se pojava odvija, zanemarivanje manje značajnih svojstava i parametara sistema, merenje u cilju pronalaženja međuzavisnosti odabranih veličina, planiranje novih eksperimenata radi preciznijeg formulisanja fizičkih zakona i sl. Sa nekim naučnim rezultatima, do kojih se došlo deduktivnim putem, treba da se upoznaju i učenici starijih razreda, ali na informativnom nivou. Zato program predviđa da se neka znanja do kojih se došlo deduktivnim putem koriste pri objašnjavanju određenih fizičkih procesa u makro i mikrosvetu.
3. Jednostavni eksperimenti
Uvođenje jednostavnih eksperimenata za demonstriranje fizičkih pojava ima za cilj vraćanje ogleda u nastavu fizike, razvijanje radoznalosti i interesa za fiziku i istraživački pristup prirodnim naukama.
Jednostavne eksperimente mogu da izvode i sami učenici na času ili da ih ponove kod kuće, koristeći mnoge predmete i materijale iz svakodnevnog života.
Način prezentovanja programa
Programski sadržaji dosledno su prikazani u formi koja zadovoljava osnovne metodske zahteve nastave fizike:
Postupnost (od prostijeg ka složenijem) pri upoznavanju novih pojmova i formulisanju zakona.
Očiglednost pri izlaganju nastavnih sadržaja (uz svaku tematsku celinu pobrojano je više demonstracionih ogleda).
Induktivni pristup (od pojedinačnog ka opštem) pri uvođenju osnovnih fizičkih pojmova i zakona.
Povezanost nastavnih sadržaja (horizontalna i vertikalna).
Stoga, prilikom ostvarivanja ovog programa bilo bi poželjno da se svaka tematska celina obrađuje onim redosledom koji je naznačen u programu. Time se omogućuje da učenik lakše usvaja nove pojmove i spontano razvija sposobnost za logičko mišljenje.
Program predviđa da se unutar svake veće tematske celine, posle postupnog i analitičnog izlaganja pojedinačnih nastavnih sadržaja, kroz sistematizaciju i obnavljanje izloženog gradiva, izvrši sinteza bitnih činjenica i zaključaka i da se kroz njihovo obnavljanje omogući da ih učenici u potpunosti razumeju i trajno usvoje. Veoma je važno da se kroz rad u razredu ispoštuje ovaj zahtev programa jer se time naglašava činjenica da su u fizici sve oblasti međusobno povezane i omogućuje se da učenik sagleda fiziku kao koherentnu naučnu disciplinu u kojoj se početak proučavanja nove pojave naslanja na rezultate proučavanja nekih prethodnih.
Uz naslov svake tematske celine naveden je (u zagradi) zbir tri broja. Na primer, Merenje (4+4+7) - prva cifra označava broj časova predviđenih za neposrednu obradu sadržaja tematske celine i izvođenje demonstracionih ogleda, druga cifra određuje broj časova za utvrđivanje tog gradiva i ocenjivanje učenika, dok treća cifra označava broj časova za izvođenje laboratorijskih vežbi.
Svaka tematska celina razbijena je na više tema koje bi trebalo obrađivati onim redosledom koji je dat u programu. Iza teksta svake teme, u zagradi, naveden je zbir dve cifre: prva označava optimalni broj časova za obradu teme i izvođenje demonstracionih ogleda, a druga daje optimalni broj časova za utvrđivanje sadržaja teme. Pri tome, na primer, zbir (1+1) ne treba shvatiti bukvalno, tj. da se jedan čas koristi samo za izlaganje novog sadržaja, a sledeći čas, samo za obnavljanje i propitivanje. Naprotiv, pri obradi sadržaja skoro svake teme, na svakom času deo vremena posvećuje se obnavljanju gradiva, a deo vremena se koristi za izlaganje novih sadržaja.
Iza naziva svake laboratorijske vežbe nalazi se, u zagradi, cifra koja označava broj časova predviđenih za njeno ostvarivanje.
Redosled izlaganja gradiva fizike usaglašen je s redosledom gradiva iz matematike. Kako program matematike za osnovnu školu ne obuhvata sadržaje iz vektorske algebre, u okviru programa fizike nije predviđeno da se fizičke veličine, koje imaju vektorsku prirodu (brzina, sila itd.), eksplicitno tretiraju kao vektori, već kao veličine koje su jednoznačno određene sa tri podatka: brojnom vrednošću, pravcem i smerom.
Osnovni oblici nastave i metodska uputstva za njihovo izvođenje
Ciljevi i zadaci nastave fizike ostvaruju se kroz sledeće osnovne oblike:
1. izlaganje sadržaja teme uz odgovarajuće demonstracione oglede;
2. rešavanje kvalitativnih i kvantitativnih zadataka;
3. laboratorijske vežbe;
4. korišćenje i drugih načina rada koji doprinose boljem razumevanju sadržaja teme (domaći zadaci, čitanje popularne literature iz istorije fizike i sl.);
5. sistematsko praćenje rada svakog pojedinačnog učenika.
Veoma je važno da nastavnik pri izvođenju prva tri oblika nastave naglašava njihovu objedinjenost u jedinstvenom cilju: otkrivanje i formulisanje zakona i njihova primena. U protivnom, učenik će steći utisak da postoje tri različite fizike: jedna se sluša na predavanjima, druga se radi kroz računske zadatke, a treća se koristi u laboratoriji. Ako još nastavnik ocenjuje učenike samo na osnovu pismenih vežbi, učenik će s pravom zaključiti: U školi je važna samo ona fizika koja se radi kroz računske zadatke. Nažalost, često se dešava da učenici osnovne i srednje škole o fizici kao nastavnoj disciplini steknu upravo takav utisak.
Da bi se ciljevi i zadaci nastave fizike ostvarili u celini, neophodno je da učenici aktivno učestvuju u svim oblicima nastavnog procesa. Imajući u vidu da svaki od navedenih oblika nastave ima svoje specifičnosti u procesu ostvarivanja, to su i metodska uputstva prilagođena ovim specifičnostima.
Metodska uputstva za predavanja
Kako uz svaku tematsku celinu idu demonstracioni ogledi, učenici će spontano pratiti tok posmatrane pojave, a na nastavniku je da navede učenika da svojim rečima, na osnovu sopstvenog rasuđivanja, opiše pojavu koju posmatra. Posle toga nastavnik, koristeći precizni jezik fizike, definiše nove pojmove (veličine) i rečima formuliše zakon pojave. Kada se prođe kroz sve etape u izlaganju sadržaja teme (ogled, učenikov opis pojave, definisanje pojmova i formulisanje zakona), prelazi se, ako je moguće, na prezentovanje zakona u matematičkoj formi. Ovakvim načinom izlaganja sadržaja teme nastavnik pomaže učeniku da potpunije razume fizičke pojave, trajnije zapamti usvojeno gradivo i u drugi plan potisne formalizovanje usvojenog znanja. Ako se insistira samo na matematičkoj formi zakona, dolazi se nekada do besmislenih zaključaka.
Na primer, drugi Njutnov zakon mehanike F = ma učenik može da napiše i u obliku m = F/a. S matematičke tačke gledišta to je potpuno korektno. Međutim, ako se ova formula iskaže rečima: Masa tela direktno je srazmerna sili koja deluje na telo, a obrnuto srazmerna ubrzanju tela, tvrđenje je s aspekta matematike tačno, ali je s aspekta fizike potpuno pogrešno.
Veliki fizičari, Ajnštajn na primer, naglašavali su da u makrosvetu koji nas okružuje svaka novootkrivena istina ili zakon prvo su formulisani rečima, pa tek zatim prikazani u matematičkoj formi. Čovek, naime, svoje misli iskazuje rečima, a ne formulama. Majkl Faradej, jedan od najvećih eksperimentalnih fizičara, u svom laboratorijskom dnevniku nije zapisao ni jednu jedinu formulu, ali je zato sva svoja otkrića formulisao preciznim jezikom fizike. Ti zakoni (zakon elektromagnetne indukcije, zakoni elektrolize) i danas se iskazuju u takvoj formi iako ih je Faradej otkrio još pre 170 godina.
Metodska uputstva za rešavanje računskih zadataka
Pri rešavanju kvantitativnih (računskih) zadataka iz fizike, u zadatku prvo treba na pravi način sagledati fizičke sadržaje, pa tek posle toga preći na matematičko formulisanje i izračunavanje. Naime, rešavanje zadataka odvija se kroz tri etape: fizička analiza zadatka, matematičko izračunavanje i diskusija rezultata. U prvoj etapi uočavaju se fizičke pojave na koje se odnosi zadatak, a zatim se nabrajaju i rečima iskazuju zakoni po kojima se pojave odvijaju. U drugoj etapi se, na osnovu matematičke forme zakona, izračunava vrednost tražene veličine. U trećoj etapi traži se fizičko tumačenje dobijenog rezultata. Ako se, na primer, primenom Džulovog zakona izdvoje različite količine toplote na paralelno vezanim otpornicima, treba protumačiti zašto se na otporniku manjeg otpora oslobađa veća količina toplote. Tek ako se od učenika dobije korektan odgovor, nastavnik može da bude siguran da je sa svojim učenicima zadatak rešavao na pravi način.
Metodska uputstva za izvođenje laboratorijskih vežbi
Laboratorijske vežbe čine sastavni deo redovne nastave i organizuju se na sledeći način: učenici svakog odeljenja dele se u dve grupe, tako da svaka grupa ima svoj termin za laboratorijsku vežbu. Oprema za svaku laboratorijsku vežbu umnožena je u više kompleta, tako da na jednoj vežbi (radnom mestu) može da radi dva do tri učenika. Vežbe se rade frontalno.
Čas eksperimentalnih vežbi sastoji se iz: uvodnog dela, merenja i zapisivanja rezultata merenja.
U uvodnom delu časa nastavnik:
- obnavlja delove gradiva koji su obrađeni na časovima predavanja, a odnose se na datu vežbu (definicija veličine koja se određuje i metod koji se koristi da bi se veličina odredila),
- obraća pažnju na činjenicu da svako merenje prati odgovarajuća greška i ukazuje na njene moguće izvore,
- upoznaje učenike s mernim instrumentima i obučava ih da pažljivo rukuju laboratorijskim inventarom,
- ukazuje učenicima na mere predostrožnosti, kojih se moraju pridržavati radi sopstvene sigurnosti, pri rukovanju aparatima, električnim izvorima, raznim uređajima i sl.
Dok učenici vrše merenja, nastavnik aktivno prati njihov rad, diskretno ih nadgleda i, kad zatreba, objašnjava im i pomaže.
Pri unošenju rezultata merenja u đačku svesku, procenu greške treba vršiti samo za direktno merene veličine (dužinu, vreme, električnu struju, električni napon i sl.), a ne i za veličine koje se posredno određuju (električni otpor određen primenom Omovog zakona). Procenu greške posredno određene veličine nastavnik može da izvodi u okviru dodatne nastave.
Ako nastavnik dobro organizuje rad u laboratoriji, učenici će se ovom obliku nastave najviše radovati.
Metodska uputstva za druge oblike rada
Jedan od oblika rada sa učenicima su domaći zadaci. Nastavnik planira domaće zadatke u svojoj redovnoj pripremi za čas. Pri odabiru zadataka, nastavnik težinu zadatka prilagođava mogućnostima prosečnog učenika i daje samo one zadatke koje učenici mogu da reše bez tuđe pomoći. Domaći zadaci odnose se na gradivo koje je obrađeno neposredno na času (1-2 zadatka) i na povezivanje ovog gradiva sa prethodnim (1 zadatak).
O rešenjima domaćih zadataka diskutuje se na sledećem času kako bi učenici dobili povratnu informaciju o uspešnosti svog samostalnog rada.
Praćenje rada učenika
Nastavnik je dužan da kontinuirano prati rad svakog učenika kroz neprekidnu kontrolu njegovih usvojenih znanja, stečenih na osnovu svih oblika nastave: demonstracionih ogleda, predavanja, rešavanja kvantitativnih i kvalitativnih zadataka i laboratorijskih vežbi. Ocenjivanje učenika samo na osnovu rezultata koje je on postigao na pismenim vežbama neprimereno je učeničkom uzrastu i fizici kao naučnoj disciplini. Nedopustivo je da nastavnik od učenika, koji se prvi put sreće s fizikom, traži samo formalno znanje umesto da ga podstiče na razmišljanje i logičko zaključivanje. Učenik se kroz usmene odgovore navikava da koristi preciznu terminologiju, razvija sposobnost da svoje misli jasno i tečno formuliše i ne doživljava fiziku kao naučnu disciplinu u kojoj su jedino formule važne.
Budući da je program, kako po sadržaju, tako i po obimu, prilagođen psihofizičkim mogućnostima učenika osnovne škole, stalnim obnavljanjem najvažnijih delova iz celokupnog gradiva postiže se da stečeno znanje bude trajnije i da učenik bolje uočava povezanost raznih oblasti fizike. Istovremeno se obezbeđuje da učenik po završetku osnovne škole zadrži u pamćenju sve osnovne pojmove i zakone fizike, kao i osnovnu logiku i metodologiju koja se koristi u fizici pri proučavanju fizičkih pojava u prirodi.
Dopunska nastava i dodatni rad
Dodatna nastava iz fizike organizuje se u šestom razredu sa po jednim časom nedeljno. Programski sadržaji ove nastave obuhvataju:
- izabrane sadržaje iz redovne nastave koji se sada obrađuju kompleksnije (koristi se i deduktivni pristup fizičkim pojavama, rade se teži zadaci, izvode preciznija merenja na složenijim aparatima itd.),
- nove sadržaje, koji se naslanjaju na program redovne nastave, ali se odnose na složenije fizičke pojave ili na pojave za koje su učenici pokazali poseban interes.
Redosled tematskih sadržaja u dodatnoj nastavi prati redosled odgovarajućih sadržaja u redovnoj nastavi. Ukoliko u školi trenutno ne postoje tehnički uslovi za ostvarivanje nekih tematskih sadržaja iz dodatne nastave, nastavnik bira one sadržaje koji mogu da se ostvare. Pored ponuđenih sadržaja, mogu se realizovati i teme za koje učenici pokažu posebno interesovanje. Korisno je da nastavnik pozove istaknute stručnjake da u okviru dodatne nastave održe popularna predavanja.
Dopunska nastava se takođe organizuje sa po jednim časom nedeljno. Nju pohađaju učenici koji u redovnoj nastavi nisu bili uspešni. Cilj dopunske nastave je da učenik, uz dodatnu pomoć nastavnika, stekne minimum osnovnih znanja iz sadržaja koje predviđa program fizike u osnovnoj školi.
Slobodne aktivnosti učenika, koji su posebno zainteresovani za fiziku, mogu se organizovati kroz razne sekcije mladih fizičara.
(4 časa nedeljno, 144 časa godišnje)
Cilj i zadaci
Cilj nastave matematike u osnovnoj školi jeste: da učenici usvoje elementarna matematička znanja koja su potrebna za shvatanje pojava i zakonitosti u prirodi i društvu; da osposobi učenike za primenu usvojenih matematičkih znanja u rešavanju raznovrsnih zadataka iz životne prakse, da predstavlja osnovu za uspešno nastavljanje matematičkog obrazovanja i za samoobrazovanje; kao i da doprinose razvijanju mentalnih sposobnosti, formiranju naučnog pogleda na svet i svestranom razvitku ličnosti učenika.
Zadaci nastave matematike jesu:
- sticanje znanja neophodnih za razumevanje kvantitativnih i prostornih odnosa i zakonitosti u raznim pojavama u prirodi, društvu i svakodnevnom životu;
- sticanje osnovne matematičke kulture potrebne za sagledavanje uloge i primene matematike u različitim područjima čovekove delatnosti (matematičko modelovanje), za uspešno nastavljanje obrazovanja i uključivanje u rad;
- razvijanje učenikovih sposobnosti posmatranja, opažanja i logičkog, kritičkog, analitičkog i apstraktnog mišljenja;
- razvijanje kulturnih, radnih, etičkih i estetskih navika učenika, kao i pobuđivanje matematičke radoznalosti;
- sticanje sposobnosti izražavanja matematičkim jezikom, jasnost i preciznost izražavanja u pismenom i usmenom obliku;
- usvajanje osnovnih činjenica o skupovima, relacijama i preslikavanjima;
- savlađivanje osnovnih operacija s prirodnim, celim, racionalnim i realnim brojevima, kao i usvajanje osnovnih svojstava tih operacija;
- upoznavanje najvažnijih geometrijskih objekata: linija, figura i tela i razumevanje njihovih uzajamnih odnosa;
- osposobljavanje učenika za preciznost u merenju, crtanju i geometrijskim konstrukcijama;
- priprema učenika za razumevanje odgovarajućih sadržaja prirodnih i tehničkih nauka;
- izgrađivanje pozitivnih osobina učenikove ličnosti kao što su: sistematičnost, upornost, tačnost, urednost, objektivnost, samokontrola i smisao za samostalni rad;
- sticanje navika i umešnosti u korišćenju raznovrsnih izvora znanja.
Operativni zadaci
Učenike treba osposobiti da:
- shvate potrebu uvođenja negativnih brojeva, upoznaju strukture skupova celih i racionalnih brojeva, pojmove suprotnog broja, recipročnog broja i apsolutne vrednosti broja;
- upoznaju i savladaju osnovne računske operacije u skupovima Z i Q i potpuno uvežbaju izvođenje tih operacija, uz korišćenje njihovih svojstava;
- mogu da čitaju i sastavljaju razne jednostavnije izraze sa racionalnim brojevima i izračunaju njihovu brojevnu vrednost;
- upoznaju i umeju da rešavaju jednostavnije jednačine i nejednačine u skupu racionalnih brojeva;
- razumeju procentni način izražavanja i umeju da taj račun primenjuju u praksi;
- upoznaju klasifikaciju trouglova i četvorouglova i znaju njihova osnovna svojstva;
- shvate relaciju podudarnosti i njena svojstva i umeju da je primenjuju u izvođenju osnovnih konstrukcija trougla i četvorougla;
- shvate jednakost površina geometrijskih figura i nauče pravila o izračunavanju površina trouglova, paralelograma i drugih četvorouglova;
- primenjuju pravila za izračunavanje površine trougla i četvorougla u raznim praktičnim zadacima;
- usvajaju elemente deduktivnog zaključivanja (pravilno formulisanje tvrđenja; pravilno korišćenje svih veznika "i", "ili", a naročito "ako ... onda ... " i "ako i samo ako"; osete potrebu za izvođenjem dokaza i umeju da to rade u jednostavnijim slučajevima).
Celi brojevi
Pojam negativnog broja. Skup celih brojeva (Z). Celi brojevi na brojevnoj pravoj.
Suprotan broj. Apsolutna vrednost celog broja. Upoređivanje celih brojeva.
Osnovne računske operacije s celim brojevima i njihova svojstva.
Racionalni brojevi
Skup racionalnih brojeva (Q). Prikazivanje racionalnih brojeva na brojevnoj pravoj. Uređenost skupa Q.
Računske operacije u skupu Q i njihova svojstva.
Izrazi s racionalnim brojevima.
Jednačine i nejednačine upoznatih oblika - rešavanje i primena.
Procenat i primene.
Trougao
Trougao; odnos stranica, vrste trouglova prema stranicama. Uglovi trougla, zbir uglova, vrste trouglova prema uglovima. Odnos između stranica i uglova trougla.
Konstrukcije nekih uglova (60°, 120°, 30°, 45°, 75°, 135°).
Podudarnost trouglova (interpretacija). Osnovna pravila o podudarnosti trouglova; zaključivanje o jednakosti analognih elemenata. Osnovne konstrukcije trouglova.
Opisana kružna linija oko trougla i upisana u njega, visina i težišna duž. Četiri značajne tačke u trouglu i njihova konstrukcija.
Četvorougao
Četvorougao; vrste četvorouglova (kvadrat, pravougaonik, paralelogram, romb, trapez, deltoid); uglovi četvorougla.
Paralelogram, svojstva; pojam centralne simetrije. Vrste paralelograma; pravougli paralelogrami. Konstrukcije paralelograma.
Trapez, svojstva, srednja linija; vrste trapeza, jednakokraki trapez. Osnovne konstrukcije trapeza.
Površina četvorougla i trougla
Pojam površine figure - površina pravougaonika.
Jednakost površina figura. Površina paralelograma, trougla, trapeza. Površina četvorougla s normalnim dijagonalama.
Napomena: Obavezna su četiri jednočasovna školska pismena zadatka godišnje (sa ispravkama ukupno 8 časova).
Radi lakšeg planiranja nastave daje se orijentacioni predlog broja časova po temama po modelu (ukupan broj časova za temu; broj časova za obradu, broj časova za ponavljanje i uvežbavanje)
Celi brojevi (24; 9 + 15)
Racionalni brojevi (45; 17 + 28)
Trougao (30; 13 + 17)
Četvorougao (20; 8 + 12)
Površina četvorougla i trougla (17; 7 + 10)
Celi brojevi. Proširivanjem sistema N0, prirodnih brojeva sa nulom, nastaje sistem celih brojeva Z, kao skup koji je proširen negativnim celim brojevima i na koji se, sa N0, takođe proširuje značenje operacija i relacija. Didaktička motivacija da se krene sa ovim proširenjem kao prvim, a ne da se odmah ide na proširenje do skupa Q racionalnih brojeva, sastoji se u tome što je to proširenje jednostavnije i što su interpretacije na brojevnoj pravoj jasnije. S druge strane, prsten Z celih brojeva je značajna matematička struktura sama po sebi, pa i tu njegovu autonomnost treba imati u vidu.
Prvi korak u ovom proširenju čini dodavanje negativnih celih brojeva skupu N0, a prirodni brojevi u tom širem skupu slove kao pozitivni celi brojevi. Uz to treba istaći značenje tih brojeva koje oni imaju na raznim skalama (termometarskoj, tabli lifta, itd.). Kad je n oznaka za prirodne brojeve, -n biće oznaka za negativne brojeve i pri tom:
# n i -n čine par suprotnih brojeva,
# n je apsolutna vrednost za oba broja: n i -n.
Poređenje celih brojeva oslanja se intuitivno na njihovom predstavljanju tačkama na brojevnoj pravoj i prati predstavu o rasporedu tih tačaka. Uz tu predstavu ide i ona o usmerenoj duži kao "hodu" od tačke nula do tačke koja predstavlja taj broj. Termin "usmerena duž" ne treba koristiti u aktuelnoj nastavi jer to predstavljanje ostaje na nivou grafičkih tehnika.
Sabiranje u skupu Z interpretira se kao nastavljanje "hodova" tj. nastavljanje usmerenih duži. Posle rada sa konkretnim primerima (koji bi bili sistematski grupisani i zapisivani, kao na primer, (-7) + 4, (-3) + (-5) itd. prelazi se na definisanje zbira:
1. m > n: | m + (-n) = m - n, (-n) + m = m - n, (-m) + (-n) = -(m + n) |
| (-n) + (-m) = -(m + n), |
2. m < n: | m + (-n) = -(n - m), (-n) + m = -(n - m), (-m) + (-n) = -(n + m) |
| (-n) + (-m) = -(n + m). |
Ovo raščlanjivanje je izdvajanje tipičnih slučajeva u kojima postupak sabiranja uvek ima nešto specifično i kako, u stvari, izvodimo sabiranje konkretnih brojeva.
Iz gornje definicije neposredno sledi zakon komutativnosti. Asocijativnost sabiranja je odmah prihvatljiva kad se vidi kao slaganje "hodova", ali se može i dokazati u jednom broju slučajeva (a u svim ostalim dokazivanje dati kao vežbanja svrstana među zadatke). Oduzimanje u sistemu Z definiše se kao sabiranje sa suprotnim brojem, pa je potrebno istaći da je sad, u ovom sistemu, ta operacija uvek izvodljiva.
Posle izgradnje sistema (Z, +) - aditivne grupe celih brojeva, prelazi se na uvođenje množenja i izgradnju sistema (Z, +, ·) - prstena celih brojeva. Prvo se definiše množenje sa pozitivnim brojem (koje se shvata kao ponovljeno sabiranje):
n·(-m) = -n·m
(Znak ostaje isti, ali se apsolutna vrednost povećava n puta). Zatim se osmišljava množenje sa -1, kao preusmeravanje duži (tj. kao simetrija u odnosu na tačku 0). Po definiciji je:
(-1)·a = -a.
Množenje sa -n uzima se kao preusmeravanje i povećanje apsolutne vrednosti n puta:
(-n)·m = -n·m, (-n)·(-m) = n·m
(Pozitivne brojeve ne treba pisati kao: +n, niti natrpavati zagrade sem gde se menja smisao ili gde bi dva znaka stajali jedan uz drugi).
Svojstva komutativnosti i asocijativnosti množenja izvode se na osnovu ove definicije (opet u slučaju par primera, a ostali slučajevi se uvrste među zadatke). Svuda prvo dolaze konkretni primeri množenja, pa se posle njih daju gore navedene opšte formulacije. Na sličan način treba izvesti distributivni zakon.
Uvrstimo i ovu važnu napomenu: narativno izražavanje definicija i svojstava je didaktički vrlo opravdano, ali ono mora da sledi iza matematički preciznih formulacija, a ne da im prethodi. Na kraju ove teme treba dati pregled osnovnih svojstava (koja ističu strukturu uređenog prstena) koristeći a, b, c, itd. kao oznake za promenljive (a ne one kojima se ističe znak celog broja).
Racionalni brojevi. Proširenje skupa Q+ pozitivnih racionalnih brojeva teče na potpuno analogan način kao i proširenje skupa N0, pri čemu se treba pozivati na odgovarajuće postupke primenjene u slučaju konstrukcije sistema Z i time skraćivati izlaganje. Kad je r Î Q+, negativne racionalne brojeve treba označavati pišući -r i takođe izbegavati nepotrebno natrpavanje zagrada. Deljenje u sistemu racionalnih brojeva Q osmišljava se kao množenje recipročnim brojem, pa treba istaći da je sad ta operacija uvek izvodljiva (sem deljenja sa 0, kad treba reći da takvo deljenje nema smisla). Na kraju, sistematizuju se osnovna svojstva karakteristična za sistem Q kao za strukturu koja je uređeno polje.
Temu rešavanje jednačina i nejednačina obrađivati posle proširenja brojevnih sistema do skupa Q racionalnih brojeva. Tek sa ovim skupom to rešavanje je izvodljivo bez poznatih ograničenja (a uz proširenje Z, dovoljno je navesti rešivost jednačina oblika x + b = c u tom skupu). Jednačina ax + b = c rešava se u dva koraka: ax = b - c (veza sabiranja i oduzimanja), x = (b - c): a (veza množenja i deljenja). Pošto se lako dokazuje da izraz ax raste sa x, ako je a>0, a opada ako je a<0 (iz x1 > x2 sledi da je razlika ax1 - ax2 = a(x1 - x2) pozitivna za a > 0, a negativna za a < 0), rešavanje nejednačine ax + b > c izvodi se tako što se prvo reši jednačina ax + b = c i nađe njeno rešenje x0, pa je tada rešenje ove nejednačine x > x0 za a > 0, a x < x0 za a < 0. Dakle, primenjuje se ista metoda koju su učenici upoznali u prethodna dva razreda. Slično se rešava i nejednačina ax + b < c. S jedne strane, ovakav postupak je instruktivniji jer se ističe jedno važno svojstvo koje kasnije slovi kao monotonost linearne funkcije, a s druge strane rešenje se "lovi", a ne postupa se formalnije isticanjem ekvivalentnih uslova. Kad se biraju nešto složeniji primeri jednačina i nejednačina, promenljiva x treba da samo jedanput figuriše (npr. 3·(7x - 4) = 25 i sl.). Rešavajući tekstualne probleme sastavljanjem i rešavanjem odgovarajućih jednačina i nejednačina, koristi se ova vrsta matematike u slučaju praktičnih zadataka i tako sagledava njena primena.
Pojmu procenta treba posvetiti posebnu pažnju kao načinu iskazivanja količinskih odnosa koji se javljaju u svakodnevnoj upotrebi. Međutim, ne treba od tog stvarati "procentni račun", izvodeći i pamteći posebna pravila i obrasce. Jednostavno, procente treba shvatiti kao razlomke sa imeniocem 100, a učenici treba da nauče značenje izraza kao što su "čini 60%", "sniženo za 7%", "proizvodnja je povećana za 12,5%" itd.
Geometrija. U ovom periodu nastave matematike daju se definicije geometrijskih figura: trougla, kvadrata, pravougaonika, romba, paralelograma, trapeza i četvorougla iskazane isticanjem njihovih karakterističnih svojstava (i u terminima stranica i uglova). Treba isticati i logičku klasifikaciju klasa ovih figura (kvadrat je pravougaonik, pravougaonik je paralelogram). U klasi trouglova, osmisliti relaciju podudarnosti izražavajući je preko jednakosti elemenata - strana i uglova trougla. Izvesti jednostavna tvrđenja o zbiru uglova u trouglu i spoljašnjem uglu trougla, o visini kao simetrali jednakokrakog trougla, o odnosu strana i uglova trougla.
Zapaziti da se četvorougao razlaže na trouglove, pa odnos podudarnosti koristi i za izvođenje nekih lakih svojstava pojedinih vrsta četvorouglova: jednakost dijagonala pravougaonika, normalnost dijagonala kod romba, uzajamno polovljenje dijagonala paralelograma i sl. Pošto će ovo biti prvi primeri deduktivnog zaključivanja, dokaze treba izvoditi po jasnom planu i sa jasno istaknutim pretpostavkama i procedurama dokazivanja. Ne treba koristiti pojam podudarnosti primenjujući ga na proizvoljne figure (sem, moguće, u slučaju paralelograma i trapeza, kad može imati smisao razložive podudarnosti).
Treba se oslanjati na karakteristična (i izvedena) svojstva pri izvođenju jednostavnijih konstrukcija pomenutih geometrijskih figura i konstrukcije sa njima povezanim elementima (značajnim tačkama, dužima, uglovima). Konstrukcije u geometriji imaju veliki obrazovno-razvojni značaj jer se time, na ovom nivou nastave, dokazuje egzistencija geometrijskih objekata čiji su elementi zadati.
Jednačenje površina geometrijskih figura osmišljava se na klasični način, oslanjajući se na pojmove razložive i dopunske jednakosti. Sama površina figure shvata se kao magnituda (veličina) tj. postoji samim postojanjem date figure i ne izražava se kao odnos prema datoj jediničnoj magnitudi, sem kad je tako to posebno formulisano (dajući dužine u centimetrima i sl.). Pri tom se uzima da su površine podudarnih trouglova jednake, a za pravougaonik čije su dužine stranica izražene sa a i b, uzima se da je njegova površina a·b. Kad su stranice a i b izražene mernim brojevima, relativno data dužinska jedinica, izraz a·b shvata se kao proizvod brojeva kojim se površina izražava preko odgovarajuće jedinice za površinu. Polazeći od površine pravougaonika, dopunjavanjem i razlaganjem, izvode se formule za površinu paralelograma, trougla i trapeza.
Svakako treba uključiti praktične primene računanja površina realnih objekata na što, uostalom, asocira sami naziv "geometrija".
Dodajmo kao opštu napomenu da je instruktivno da se uz sve sadržaje navode istorijski podaci, ukazujući na vreme, prilike i značajne stvaraoce u tim dalekim vremenima, ali dodajući i komentare kojima se ukazuje na prednost savremenog izlaganja matematike.
Sadržaji dodatnog rada moraju, pre svega, biti vezani za sadržaje ovog razreda i na taj način biti njihova intenzivnija obrada. Uz to, mogu da se izaberu i sve druge zanimljive teme vodeći računa da su bitno sadržajne. Preporučuje se da rukovodioci stručnih veća kontaktiraju dobro afirmisane stručne institucije, kao što su Društvo matematičara Srbije, Matematička gimnazija, KMM "Arhimedes", itd.
(2 časa nedeljno, 72 časa godišnje)
Cilj i zadaci
Cilj nastave biologije jeste da učenici usvajanjem obrazovno-vaspitnih sadržaja steknu osnovna znanja o životnom prostoru, načinu života, osnovnoj građi, raznovrsnosti i značaju životinjskog sveta.
Zadaci nastave biologije su:
- razvijanje ljubavi prema prirodi i osećanja dužnosti da je očuvaju za sebe i buduće generacije;
- razvijanje osnovne naučne pismenosti, logičkog rasuđivanja, objektivnosti i kritičkog mišljenja;
- upoznavanje spoljašnje i osnovne unutrašnje građe praživotinja;
- upoznavanje spoljašnje i osnovne unutrašnje građe životinja;
- postupno i sistematično upoznavanje raznovrsnosti životinjskog sveta;
- razvijanje odgovornog odnosa prema životinjama;
- razumevanje evolutivnog razvoja živog sveta;
- razvijanje higijenskih navika i zdravstvene kulture.
Operativni zadaci:
Učenici treba da:
- uoče potrebu za klasifikovanjem živog sveta zbog njegove velike raznovrsnosti;
- uočavaju sličnosti i razlike u građi i načinu života biljaka, gljiva i životinja;
- upoznaju osnovne pojmove o prirodnom sistemu životinja;
- upoznaju životni prostor, način života, građu, raznovrsnost i značaj praživotinja;
- upoznaju životni prostor, način života, spoljašnju građu i osnove unutrašnje građe, raznovrsnost i značaj sunđera, dupljara, crva, mekušaca, zglavkara i bodljokožaca;
- shvate ulogu insekata u prirodi;
- upoznaju bolesti koje izazivaju ili prenose životinje, način prenošenja i prevenciju;
- upoznaju životni prostor, način života, građu, raznovrsnost i značaj riba, vodozemaca, gmizavaca, ptica i sisara;
- shvate značaj brige o potomstvu ptica i sisara;
- shvate značaj odgovornog odnosa prema životinjama;
- saznaju osnovne naučne činjenice o toku i razvoju života na Zemlji i etape zemljine istorije;
- znaju da život na Zemlji ima istoriju sa kojom se mogu upoznati na osnovu fosilnih ostataka (zapisa);
- razumeju evoluciju živog sveta i shvate njen značaj u formiranju savremenog biološkog mišljenja.
UVOD (3)
Raznovrsnost živog sveta.
Osnovne razlike između biljaka, gljiva i životinja.
PRAŽIVOTINJE (9)
Praživotinje - heterotrofni protisti, jednoćelijska organizacija, raznovrsnost.
Amebe - životni prostor, način života, građa. Raznovrsnost i značaj.
Bičari - životni prostor, način života, građa, kolonijalnost. Raznovrsnost i značaj.
Trepljari - životni prostor, način života, građa. Raznovrsnost i značaj.
Parazitske praživotinje (dizenterična ameba, malarični parazit, izazivač bolesti spavanja) - načini prenošenja, mere prevencije.
Uporedni pregled građe praživotinja - korelacija sa funkcijom i životnom sredinom (tabelarni ili ilustrativni prikaz).
Vežba: Život u kapi vode - posmatranje slatkovodnih praživotinja pod mikroskopom.
CARSTVO ŽIVOTINJA (48)
Svet životinja - nastanak i razvoj životinja.
Raznovrsnost životinja - pregled glavnih grupa.
Sunđeri - životni prostor, način života, građa na nivou opšte organizacije.
Raznovrsnost i značaj.
Dupljari - životni prostor, način života, građa na nivou opšte organizacije.
(hidra). Raznovrsnost (hidre, korali, morske sase, meduze), značaj.
Pljosnati crvi - životni prostor, način života, spoljašnja građa i osnovi unutrašnje građe. Raznovrsnost (planarije, metilji, pantljičare), značaj. Parazitske vrste, načini prenošenja i mere prevencije.
Valjkasti crvi - životni prostor, način života, spoljašnja građa i osnovi unutrašnje građe (čovečija glista). Raznovrsnost i značaj.
Parazitske vrste, načini prenošenja i mere prevencije.
Člankoviti crvi - životni prostor, način života, spoljašnja građa i osnovi unutrašnje građe (kišna glista). Raznovrsnost (morski člankoviti crvi, kišne gliste, pijavice), značaj.
Mekušci - životni prostor, način života, spoljašnja građa i osnovi unutrašnje građe (školjka). Raznovrsnost (puževi, školjke i glavonošci), značaj.
Vežba: razvrstavanje puževa i školjki na osnovu izgleda ljušture.
Zglavkari - opšte odlike i raznovrsnost (rakovi, pauci, skorpije, krpelji, stonoge, insekti).
Rakovi - životni prostor, način života, spoljašnja građa i osnovi unutrašnje građe (rečni rak). Raznovrsnost i značaj.
Pauci - životni prostor, način života i spoljašnja građa. Raznovrsnost i značaj. Zanimljivosti iz života pauka.
Skorpije - životni prostor, način života i spoljašnja građa. Raznovrsnost i značaj.
Krpelji - životni prostor, način života, spoljašnja građa i raznovrsnost.
Bolesti koje prenose i mere prevencije.
Stonoge - način života, spoljašnja građa i raznovrsnost.
Insekti - životni prostor, način života, spoljašnja građa, i raznovrsnost.
Uloga insekata u prirodi i značaj za čoveka. Zanimljivosti iz života insekata.
Vežba: Izrada školske zbirke insekata.
Bodljokošci - životni prostor, način života, spoljašnja građa. Raznovrsnost (morske zvezde, morski ježevi, morske zmijuljice, morski krastavci, morski krinovi), značaj.
Uporedni pregled građe sunđera, crva, mekušaca, zglavkara, bodljokožaca - tabelarni ili ilustrativni prikaz.
Hordati - osnovne odlike hordata na primeru kopljače - komparacija sa prethodnim grupama životinja. Raznovrsnost hordata, značaj.
Kičmenjaci - građa i raznovrsnost.
Ribe - način života, građa i korelacija sa staništem (šaran). Raznovrsnost (ajkule, raže, štitonoše, košljoribe), značaj.
Vežba: disekcija ribe.
Prelazak na kopneni način života.
Vodozemci - način života, građa i korelacija sa staništem (žaba).
Razmnožavanje i razviće. Raznovrsnost (žabe, daždevnjaci, mrmoljci), značaj.
Gmizavci - način života, građa i korelacija sa staništem (gušter).
Razmnožavanje, regeneracija. Raznovrsnost (gušteri, zmije, kornjače, krokodili), značaj. Izumrli gmizavci.
Ptice - način života, građa i korelacija sa staništem. Razmnožavanje, briga o potomstvu. Seoba ptica. Raznovrsnost (patke, guske, rode, čaplje, koke, detlići, grabljivice, sove, golubovi, pevačice), značaj.
Sisari - način života, građa i korelacija sa staništem. Razmnožavanje i razviće, briga o potomstvu. Migracije i zimski san. Raznovrsnost (torbari, bubojedi, slepi miševi, majmuni, glodari, zečevi, perajari, slonovi, zveri, kitovi, kopitari, papkari), značaj.
Uporedni pregled građe glavnih grupa kičmenjaka (tabelarni ili ilustrativni prikaz).
UGROŽENOST I ZAŠTITA ŽIVOTINJA (6)
Raznovrsnost carstva životinja i biodiverzitet.
Faktori ugrožavanja i značaj zaštite životinja.
Suživot ljudi i životinja.
Odgovoran odnos prema životinjama (životinje za društvo - ljubimci, domaće životinje, ogledne životinje, krznašice).
UVOD U EVOLUCIJU ŽIVOG SVETA (6)
Život na Zemlji.
Dokazi evolucije.
Geološka doba, kalendar života.
Borba za opstanak - Čarls Darvin.
Aktivnosti:
Izlasci u prirodu, upoznavanje lokalne faune, poseta zoološkom vrtu, poseta prirodnjačkom muzeju.
Pravljenje akvarijuma, terarijuma, kućica za ptice, kućica za pse i mačke.
Posmatranje aktivnosti životinja i briga o njima tokom cele školske godine.
Saradnja sa zdravstvenim i veterinarskim institucijama.
Izbor i sistematizacija programskih sadržaja nastavnog predmeta biologija odnose se na naučnu disciplinu - zoologija i rezultat su zahteva vremena i najnovijih dostignuća u nauci. Nastavne teme obrađuju sadržaje iz zoologije i logički su raspoređene u pet tematskih celina: Uvod, Praživotinje, Carstvo životinja, Ugroženost i zaštita životinja i Uvod u evoluciju živog sveta (evolucija čoveka i nasleđivanje izučavaće se u osmom razredu). Ovako koncipiran program pruža učenicima osnovna znanja, a radi lakšeg razumevanja i usvajanja gradiva, nastavnik ne treba da insistira na detaljnoj građi, već da stavi akcenat na životni prostor, način života, raznovrsnost i značaj pojedinih grupa u okviru carstva životinja.
Prilikom izrade planova rada (globalnog i operativnog) treba predvideti 50% časova za obradu novog gradiva i 50% za druge tipove časova.
Koncepcija programa pruža široke mogućnosti za primenu različitih nastavnih metoda, kao i upotrebu informaciono-komunikacionih tehnologija. Verbalno-tekstualne metode treba da budu manje zastupljene, a prednost treba dati demonstrativno-ilustrativnim metodama, metodama praktičnog rada i aktivnostima van učionice. Izbor nastavnih metoda zavisi od cilja i zadataka nastavnog časa i opremljenosti kabineta. Izbor oblika rada prepušten je nastavniku. Za časove vežbi treba koristiti grupni oblik rada, ali ako to vežba zahteva i postoje uslovi, može se primeniti rad u parovima ili individualni oblik rada. Vežbe treba realizovati uz maksimalno korišćenje prirodnog materijala, preparata i laboratorijskog pribora. Veoma su korisni časovi u prirodi i posete prirodnjačkom muzeju i zoološkom vrtu... Preporučuje se saradnja sa zdravstvenim i veterinarskim institucijama, njihovo angažovanje i organizovanje predavanja - tribina sa temama iz programskih sadržaja biologije.
Nastavnik za pripremu rada na času treba da koristi odobreni udžbenik i najnoviju stručnu literaturu.