Cilj i zadaci
Cilj nastave psihologije je da doprinese formiranju zrele, odgovorne, socijalizovane i asertivne osobe kao i podrška razvoju kompetencija značajnih za svakodnevni život i dalji profesionalni razvoj kroz sticanje funkcionalnih znanja o osnovnim karakteristikama psihičkog života i ponašanja čoveka, formiranje stavova i ovladavanje veštinama.
Zadaci nastave psihologije su da učenici:
- steknu osnovna znanjima o psihičkim procesima, osobinama, stanjima i njihovom manifestovanju u ponašanju;
- upoznaju organske osnove i društvene činioce psihičkog života;
- razumeju psihički život osobe kao celinu međusobno povezanih procesa, stanja i osobina;
- razumeju sopstvenu ličnost kao deo društva i sveta oko sebe, uvide značaj otvorenosti za promene i lično angažovanje za sopstveni razvoj i razvoj društva;
- budu samosvesniji, realističniji i odgovorniji prema sebi, drugim ljudima i životnoj sredini;
- ojačaju samosvest i razviju realističnu sliku o sebi, odgovornost prema sebi, drugim ljudima, i životnoj sredini;
- razumeju psihološke osnove međuljudskih odnosa, unaprede komunikacijske veštine, veštine konstruktivnog rešavanja konflikata, asertivnog ponašanja i empatije;
- upoznaju osnovne karakteristike i mogućnosti prevazilaženja frustracija i unutrašnjih konflikata, kao i potencijalnih razvojnih kriza u adolescentnom uzrastu;
- unaprede saradnju sa drugima, kao i sposobnosti za timski rad i negovanje socijalnih i emocionalnih odnosa;
- primenjuju stečena znanja i veštine pri donošenju odluka i rešavanju problema iz svakodnevnog života;
- unaprede sposobnosti za prikupljanje, analizu, organizaciju, kritičku procenu, primenu i prenošenje informacija relevantnih za psihički život čoveka;
- unaprede strategije i tehnike uspešnog učenja i razviju samoefikasnost i pozitivne stavove prema učenju i obrazovanju tokom celog života;
- unaprede sposobnost argumentacije sopstvenih stavova i kritičkog mišljenja;
- neguju intelektualnu radoznalost, moralno rasuđivanje i stvaralačko mišljenje;
- razumeju koncept mentalnog zdravlja i značaj prevencije, unaprede zdrave životne stilove i primenjuju ih svakodnevnom životu;
- razviju stavove i vrednosti značajne za život u savremenom multikulturalnom i demokratski uređenom društvu zasnovane na poštovanju ljudskih prava, toleranciji, solidarnosti, uvažavanju različitosti i rodne ravnopravnosti.
oba tipa gimnazije
(2 časa nedeljno, 70 časova godišnje)
SADRŽAJI PROGRAMA
I UVODNI DEO
Predmet, grane i metode psihologije
Predmet psihologije; teorijski i praktični zadaci.
Psihološke discipline.
Psihologija i druge nauke.
Metode i tehnike psiholoških istraživanja.
Organske osnove i društveni činioci psihičkog života
Nervni sistem. Čula i centralni nervni sistem.
Lokalizacija psihičkih funkcija. Uloga desne i leve hemisfere kore velikog mozga.
Značaj žlezda sa unutrašnjim lučenjem za psihički život i ponašanje.
Razvoj psihičkog života čoveka. Filogeneza i ontogeneza.
Shvatanja o činiocima psihičkog razvoja jedinke - nativizam, empirizam, teorija konvergencije, društveno-istorijska teorija.
II. OSNOVNE PSIHIČKE POJAVE - PSIHIČKI PROCESI OSOBINE I STANJA
Osećaji i opažaji
Pojam osećaja i opažaja. Uloga draži, čulnog organa, nervnih puteva, moždanih centara u nastanku osećaja i opažaja. Prag draži.
Organizacija opažaja. Uticaj iskustva, motivacije i kulture na opažanje.
Kognitivna obrada informacija.
Pažnja: činioci i osobine pažnje.
Opažanje osoba. Prva impresija. Zakonitosti u formiranju impresije. Greške u opažanju osoba. Opažanje (atribucija) uzroka sopstvenog i tuđeg ponašanja.
Učenje i pamćenje
Pojam i vrste učenja: senzitizacija i habituacija; uslovljavanje i instrumentalno učenje; uviđanje; učenje po modelu.
Vrste učenja prema sadržaju: učenje motornih radnji i veština, verbalno učenje.
Transfer učenja: pojam, vrste i značaj.
Pojam pamćenja. Kratkotrajno i dugotrajno pamćenje. Reprodukcija i prepoznavanje. Kvalitativne promene u sadržajima pamćenja.
Pojam zaboravljanja. Činioci zaboravljanja. Problem prirode pamćenja i zaboravljanja.
Psihološki i fizički uslovi uspešnog učenja. Sposobnosti i motivacija za učenje. Metode uspešnog učenja.
Mišljenje
Pojam mišljenja. Mišljenje kao shvatanje odnosa. Mišljenje i asocijacije. Uloga znanja i iskustva u mišljenju.
Vrste mišljenja: imaginativno i realističko, konvergentno i divergentno.
Pojam i kriterijumi stvaralačkog mišljenja. Tok i faze stvaralačkog mišljenja. Psihološka dimenzija odnosa stvaraoca i sredine.
Kritičko mišljenje.
Razvoj mišljenja i govora. Svojstva dečjeg mišljenja i mišljenja adolescenata.
Intelektualne sposobnosti
Pojam intelektualne sposobnosti. Struktura i merenje intelektualnih sposobnosti. Individualne razlike u intelektualnim sposobnostima.
Emocije
Pojam emocija i emocionalnog reagovanja. Vrste emocionalnih doživljaja.
Emocije i organske promene. Emocije i svest. Shvatanje o prirodi emocija.
Razvoj emocija. Emocionalnost u pubertetu i adolescenciji.
Moralna i estetska osećanja. Međulična naklonost i nenaklonost. Ljubav. Empatija.
Značaj emocija za mentalno zdravlje. Osećanje sigurnosti i uspešna emocionalna razmena.
Sposobnost prepoznavanja sopstvenih i tuđih emocija.
Stres. Psihičke traume. Aksioznost. Psihosomatska oboljenja.
Motivacija
Pojam i vrste motiva. Organski motivi i motivacioni ciklus. Javljanje i razvoj seksualnog motiva. Socijalizovanje bioloških potreba.
Lični i socijalni motivi: sigurnost, samopoštovanje, afektivna vezanost, roditeljski motiv; afilijativnost, motiv postignuća, moralna svest.
Hijerarhija motiva. Sukob motiva.
Motivi intelektualnog rada: radoznalost, istraživanje, nivo aspiracija, standardi uspešnosti, poznavanje rezultata.
Zadovoljenje i osujećenje motiva. Spoljašnje i unutrašnje prepreke zadovoljenju motiva.
Frustracije i konflikti.
Realističko i nerealističko reagovanje na frustracije i konflikte.
Mehanizmi odbrane.
Stavovi, interesovanja i vrednosti
Pojam stava. Vrste stavova i njihove odlike. Formiranje i menjanje stavova. Konformizam. Predrasude.
Pojam interesovanja. Razvoj interesovanja.
Pojam vrednosti. Formiranje vrednosti.
Propaganda i javno mnjenje.
III. LIČNOST
Struktura ličnosti
Pojam ličnosti. Doslednost, jedinstvo i osobenost ponašanja jedinke. Ličnost kao organizacija osobina. Pojam crte ličnosti (dispozicije). Tipovi i tipologije ličnosti.
Telesne osobine. Temperament. Sposobnosti. Karakter. Svest o sebi.
Dinamika ličnosti
Shvatanje o uzrocima i izvorima ljudskog ponašanja.
Pojam volje i voljne radnje. Odluka, proces odlučivanja.
Razvoj ličnosti
Pojam razvoja i socijalizacije ličnosti. Odnos sazrevanja i učenja.
Činioci socijalizacije: kultura, društveni sistem, porodica, škola, vršnjaci, društvene organizacije, masovni mediji.
Dinamičko-razvojni pojam zrelosti jedinke. Pokazatelji zrelosti.
Integracija jedinke u društvenu zajednicu. Položaji i uloge. Lični i socijalni identitet. Pojam bazične strukture ličnosti i socijalnog karaktera.
Teorije ličnosti
Pregled opštih teorija ličnosti.
Izmenjena stanja svesti i poremećaji duševnog života i ponašanja
Izmenjena stanja svesti: san, hipnoza, sugestija.
Dejstvo narkotika.
Parapsihologija.
Poremećaji ponašanja Uzroci, simptomi i resocijalizacija.
Poremećaji duševnog života. Pojam normalnosti. Neuroze. Psihoze. Psihopatije.
Psihološka preventiva. Psihološko savetovanje. Resocijalizacija. Psihoterapija.
IV. OSOBA U SOCIJALNOJ INTERAKCIJI
Komunikacija
Znakovi, signali i simboli. Neverbalna i verbalna komunikacija. Socijalni činioci i jezik.
Uslovi uspešne komunikacije. Asertivna komunikacija.
Grupa
Pojam i vrste društvenih grupa: male i velike grupe; primarne, referentne, formalne i neformalne, pripadničke i nepripadničke grupe.
Porodica kao grupa. Vršnjačke grupe. Školsko odeljenje.
Dinamika grupe. Formiranje grupe. Odnosi u grupi. Rukovođenje grupom. Grupno rešavanje problema. Efikasnost grupe.
Ljudi u masi
Publika. Mnoštvo. Gomila: panika, rulja, linč.
Socijalni pokreti.
Sadržaj ovog programa čini reprezentativan, ali i veoma selektivan uzorak iz oblasti opšte psihologije sa kojim se učenici po prvi put susreću u svom gimnazijskom školovanju. On je tako sastavljen da uz odgovarajuću metodologiju rada sa učenicima treba da obezbedi ostvarenje široko postavljenog cilja predmeta i definisanih brojnih zadataka koji se odnose, kako na sticanje funkcionalnih znanja i ovladavanje veštinama, tako i na formiranje stavova i vrednosti. Učenici sa tim zadacima treba da budu upoznati jer će im to pružiti jasniju sliku o predmetu kao i načinu na koji se realizuje.
Programski sadržaji su organizovani u tematske celine za koje nije naveden optimalan broj časova za realizaciju. Nastavnik, pri izradi operativnih planova, definiše stepen prorade sadržaja i dinamiku rada, vodeći računa da se ne naruši celina nastavnog programa, odnosno da svaka tema dobije adekvatan prostor i da se planirani ciljevi i zadaci predmeta ostvare. Pri tome, treba imati u vidu da formiranje stavova i vrednosti, kao i ovladavanje veštinama predstavlja kontinuirani proces i rezultat je kumulativnog dejstva celokupnih aktivnosti na časovima psihologije što zahteva veću participaciju učenika, različita metodska rešenja, veliki broj primera i korišćenje informacija iz različitih izvora.
Mnogi psihološki pojmovi iz programa se pojavljuju u sklopu različitih tema što omogućava njihovo međusobno povezivanje. Na taj način se njihovo značenje produbljuje, a psihički život i ponašanje osobe predstavlja na holistički način, kao složena interaktivna celina.
Kvalitet nastave i ostvarenje brojnih zadataka predmeta se obezbeđuje usaglašavanjem sadržaja sa odgovarajućim metodičkim aktivnostima, stalnom razmenom informacija, navođenjem primera i ukazivanjem na primenu. Realizacija programa treba da se odvija u skladu sa principima aktivne, problemske i istraživačke nastave sa stalnim refleksijama na odgovarajuće pojave iz života i iskustva učenika.
U realizaciji ovog programa nastavnici pružaju informacije, osmišljavaju, organizuju i usmeravaju učeničke aktivnosti, kreiraju atmosferu u kojoj se nastava odvija, daju povratnu informaciju, procenjuju napredovanje učenika i ocenjuju ih.
Za podsticanje učeničkih aktivnosti izuzetno su važna pitanja koja im se postavljaju. Ona bi trebalo da budu unapred pripremljena, sa svešću šta se njima želi postići u odnosu na ciljeve i zadatke predmeta, jasna, zahtevna ali ne i suviše komplikovana, po težini različita da bi podstakla učešće većeg broja učenika.
Pitanja dobijaju pun smisao ukoliko su praćena odgovarajućom povratnom informacijom od strane nastavnika ali i drugih učenika. Povratna informacija može biti novo pitanje, parafraziranje, pohvala, upućivanje na nove izvore informacija. Ona doprinosi ostvarenju mnogih zadataka, podsticanju samopouzdanja učenika, njihovog učešća u radu i motivisanju za predmet.
Praćenje napredovanja učenika se odvija na svakom času, svaka aktivnost je dobra prilika za procenu napredovanja i davanje povratne informacije, a ocenjivanje učenika se odvija u skladu sa Pravilnikom o ocenjivanju. Učenike treba osposobljavati i ohrabrivati da procenjuju sopstveni napredak u ostvarivanju zadataka predmeta, kao i napredak drugih učenika uz odgovarajuću argumentaciju.
Sadržaj psihologije ima prirodnu vezu sa sadržajima drugih predmetima kao što su srpski jezik, istorija, biologija, građansko vaspitanje. Učenicima treba stalno ukazivati na tu vezu, i po mogućnosti, sa drugim nastavnicima organizovati tematske časove. Osim toga, učenicima treba ukazivati i na vezu sa predmetima koje će tek izučavati kao što su sociologija, filozofija. Na taj način znanja, stavovi, vrednosti i veštine stečene u okviru nastave psihologije dobijaju širi smisao i doprinose ostvarivanju opštih obrazovnih i vaspitnih ciljeva, posebno onih koji se odnose na unapređivanje kognitivnog, emocionalnog i socijalnog razvoja učenika.
Cilj i zadaci
Cilj nastave ovog predmeta je da kod učenika razvije svest o potrebi da aktivno oblikuju svoj i odgovorno učestvuju u javnom životu humano i demokratski orijentisanog društva, osposobljavajući ih da nezavisno kritički misle i prosuđuju, formiraju sopstveni pogled na svet koji je osetljiv na kulturni kontekst, i da se u svojim delima i postupcima rukovode vrednostima istine, dobra, pravde i lepote čiji smisao i značaj otkrivaju u procesu ovladavanja znanjima i veštinama svojstvenim filozofski kultivisanoj misli.
Zadaci nastave filozofije su da učenici:
- ovladaju znanjima o elementima i principima valjane misli i aktivno ih koriste u strukturisanju vlastitog saznanja i algoritamskom rešavanju problema;
- razumeju strukturu saznajnih sposobnosti, složeni odnos jezika i mišljenja u procesu saznavanja i razviju osetljivost za tipične greške u zaključivanju i dokazivanju prisutne u svakodnevnoj komunikaciji;
- poznaju metodološku strukturu naučnog i filozofskog istraživanja i osposobe se za primenu kritičko-racionalnih metoda u rešavanju praktičnih i teorijskih problema;
- dovedu u vezu vlastita misaona iskustva sa karakterističnim filozofskim problemima i upoznajući različita filozofska stanovišta steknu svest o složenosti i kreativnoj komponenti intelektualnog napora da se pronikne u strukturu stvarnosti;
- razumeju značaj istorijskog konteksta i razvojne dimenzije u nastanku filozofskih shvatanja, kao i uzajamno preplitanje kulturnih i intelektualnih tradicija u nastanku naučnih teorija i duhovnih tvorevina zapadne kulture;
- ovladaju različitim misaonim strategijama i unaprede samostalno i kritičko suđenje kroz analizu i interpretaciju filozofskih tekstova i rekonstrukciju filozofskih argumenata;
- ovladaju analizom kompleksnih pitanja i ideja zarad formiranja vlastitog pogleda na probleme savremenog sveta;
- razlikuju saznajne od vrednosnih sudova i artikulišu vlastiti vrednosni sistem u suočavanju sa etičkim dilemama i izazovima društva u kome žive;
- razviju osetljivost za socijalni i kulturni kontekst, identitet i razlike, ovladaju veštinama uspešne komunikacije, timskog rada i praktikuju tehnike za konstruktivno rešavanje konflikata u svakodnevnom životu;
- preuzimaju odgovornost za sopstvene postupke, odnos prema prirodnom i društvenom okruženju, i da sa uspehom učestvuju u javnom životu društva;
- unaprede sposobnosti za razložno (pismeno i usmeno) izlaganje misaonih sadržaja i učešće u raspravi na način koji doprinosi razvijanju atmosfere otvorenosti i uzajamnog uvažavanja;
- usvoje i praktikuju intelektualne vrline, stavove i vrednosti: intelektualnu otvorenost i radoznalost, istinoljubivost, uvažavanje svedočanstva i argumenta, spremnost na autokritiku, toleranciju prema razlikama u mišljenju i nepristrasnost u proceni vlastitih i tuđih stanovišta, postupaka i postignuća;
- usvoje celovit pristup obrazovanju koji se temelji na međuzavisnosti i transferu znanja iz različitih oblasti, usavrše metode i tehnike za pospešivanje vlastitog učenja, razvijaju interesovanje za (teorijska) znanja, umeća i veštine potrebne za dalje obrazovanje, individualni i profesionalni razvoj, i pripreme se da u procesu doživotnog učenja adekvatno odgovore na neizvesnosti i promene u karijeri i socijalnom statusu.
oba tipa gimnazije
(2 časa nedeljno, 72 časa godišnje)
SADRŽAJI PROGRAMA
Prvi deo
1. Predmet logike
- Postanak logike i poreklo njenog imena
- Predmet logike: forma i sadržaj, istinitost i ispravnost mišljenja
2. Problemi saznanja
- Kriterijumi, izvori i mogućnosti saznanja
- Vrste saznanja
- Odnos mišljenja i jezika; funkcije jezika
3. Pojam
- Pojam i termin; obim i sadržaj pojma (denotacija i konotacija); obrazovanje i razvoj pojma
- Vrste pojmova
- Odnosi među pojmovima
4. Definicija i klasifikacija
- Pojam i vrste definicije
- Metode i pravila definisanja
- Deoba i klasifikacija; pravila deobe
5. Sud
- Sud i rečenica; tvrđenje i poricanje
- Podela sudova
- Odnosi među sudovima
- Račun iskaza
6. Zaključak
- Zaključivanje; vrste zaključaka
- Oblici neposrednog zaključivanja - po opoziciji, konverziji, obverziji, kontrapoziciji (inverziji)
- Posredno zaključivanje; opšte karakteristike dedukcije i indukcije
- Vrste indukcije; logički problem indukcije; indukcija i logička verovatnoća
- Silogizam; vrste silogističkog zaključka
- Kategorički silogizam, figure i modusi; pravila kategoričkog silogizma
- Složeni silogizmi
- Mešoviti silogizmi: vrste i pravila
- Dokazivanje i opovrgavanje; vrste dokaza
- Logičke greške
Drugi deo
1. Nauka i znanje
- Naučno i druge vrste znanja (naučno i zdravorazumsko saznanje)
- Različite metode sticanja znanja; kritičko-racionalna osnova naučnog znanja
- (Teorije istine)
- Specifičnosti jezika nauke
2. Teorijska priprema istraživanja
- Teorija i iskustvo; teorija i praksa
- Faze i struktura naučnog istraživanja
- Priroda naučnog problema
- Pojam naučne hipoteze (vrste hipoteza)
3. Utvrđivanje naučnih činjenica
- Pojam i vrste naučnih činjenica; svedočanstvo i očiglednost
- Metode empirijskog utvrđivanja činjenica: posmatranje i eksperiment
- Merenje i statistička obrada podataka
4. Naučno objašnjenje
- Pojam i struktura naučnog objašnjenja
- Vrste objašnjenja u nauci
- Uloga hipoteza u naučnom objašnjenju - postavljanje i proveravanje hipoteza
- Pojam naučnog zakona; vrste zakona
- Uzročnost i uzročni zakoni
- (Milove metode za ispitivanje/dokazivanje uzročnih veza)
- (Induktivna i deduktivna metoda u nauci)
- Naučne teorije i sistemi
- (Klasifikacija nauka)
- (Revolucije u nauci i rast naučnog znanja)
5. Logika kao filozofska disciplina (3)
- Istorijski razvoj i podela logike
- Odnos logike, filozofije i nauke
- Značaj logike
gimnazija prirodno-matematičkog smera
(2 časa nedeljno, 64 časa godišnje)
gimnazija opšteg tipa i gimnazija društveno-jezičkog smera
(3 časa nedeljno, 96 časova godišnje)
1. Određenje filozofije
- Ime i pojam filozofije; pobude za filozofsko istraživanje
- Osnovna filozofska pitanja i discipline (metafizika, gnoseologija, etika)
- Odnos filozofije i mita (religije, nauke i umetnosti)
2. Antička filozofija
- Prikaz problema antičke filozofije
- Pitanje prapočetka
- Problem bića, mnoštva i kretanja
- Značaj suprotnosti za tumačenje prirode
- Problem istine i privida
- Dijalektika i retorika
- Metafizičko određenje stvarnosti
- Vrlina i dobro
- Pitanje individualne sreće
3. Srednjovekovna filozofija
- Prikaz problema srednjovekovne filozofije
- Odnos vere i razuma
- Uloga filozofije u formiranju hrišćanskog učenja
- Problem univerzalija
4. Filozofija novog doba
- Prikaz problema novovekovne filozofije
- Problem metode (Novo shvatanje nauke)
- Problem supstancije
- Problem saznanja
- Načela razuma u pravu i politici
- Problem subjekta: od transcendentalnog ka apsolutnom subjektu
- Problem umne sinteze stvarnosti; priroda kao sistem uma
- Dijalektika
- Um i sloboda
5. Savremena filozofija
- Prikaz problema savremene filozofije
- Odnos prema nasleđu evropske racionalnosti
- Mesto logičke i jezičke analize u savremenoj filozofiji
- Problem egzistencije
- Specifičnost filozofskih metoda: hermeneutika i fenomenologija
- Odnos filozofskih i naučnih metoda
Razvijanju (povezanosti) znanja, veština, stavova i vrednosti kod učenika pogoduje tematsko i problemsko koncipiranje nastavnih sadržaja koje uspostavlja smisaone veze između pojmova, činjenica, procedura, kao i srodnih sadržaja iz različitih predmeta, i cilja na njihovu primenu u novim obrazovnim kontekstima. Nastava filozofije (logike) ima zadatak da doprinese razvoju opštih ključnih sposobnosti (posebno u oblasti tzv. kritičkog mišljenja), ali i da, povratno, posredstvom onih koje su stečene u drugim oblastima (a to su pre svega jezička, čitalačka, naučna, umetnička pismenost) unapredi opštu performansu učenika, podigne nivo njihove intelektualne i duhovne radoznalosti, osposobi ih da fenomene analiziraju iz perspektive različitih naučnih i umetničkih disciplina i da znanja i stavova sintetizuju u koherentan pogled na svet.
Sadržaji u okviru nastavnih tema nisu detaljno razrađeni kako bi se nastavnicima ostavila sloboda da ih koncipiraju na različite načine, pri tom konsultujući i druge udžbenike i priručnike, kao i materijal koji je dostupan preko interneta.
U realizaciji programa za treći razred, umesto puke analize istinosnih funkcija pomoću tablica, poželjno je u korelaciji sa nastavom matematike produbiti razumevanje implikacije, značaja i upotrebe logičkog računa, a posebno tehnike svođenja na apsurd (ne samo kod dokazivanja tautologija, već i pravila silogističkih figura) na koju se često oslanjaju i filozofski dokazi. Zadatak ne samo ovog dela programa je da pruži jasan logički okvir procedurama koje učenici koriste u nastavi prirodnih nauka i posebno matematike (gde je i u programu za treći razred stavljen akcenat na aksiomatiku, matematičku indukciju, dokaz iz hipoteze itd.). Preporučuje se da vežbanja u dedukciji obuhvate rešavanje zanimljivih logičkih problema, a da se primeni pravila zaključivanja, umesto pukoj teoriji, posveti više pažnje i tome prilagodi planirani fond časova. Tako se praktikovanje neposrednog zaključivanja i njegovo povezivanje sa posrednim može izvoditi kroz redukciju modusa silogizma, na način kako je to učinjeno u Uvodu u logiku i naučni metod Koena i Nejgela, priručniku koji ujedno može da posluži i za izlaganje opštih karakteristika naučnog i drugih vrsta (sa)znanja iz uvodne teme u metodologiji istraživanja. Određeni epistemološki sadržaji (vrste svedočanstva, evidencija, kritičko-racionalna osnova za prihvatanje istine i različita shvatanja istine), iako konceptualno pripadaju drugoj temi, smešteni su u okvir metodologije jer ih je osmišljenije izlagati u kontekstu uvođenja u strukturu naučnog saznanja. Nastavne jedinice navedene u zagradama (u metodološkom delu) ponuđene su kao fakultativne, uz mogućnost da ih nastavnici zamene onima koje bi bile bliže njihovom interesovanju i interesovanju učenika.
Ilustrovanje formalnologičkih i grešaka u dokazu, čije prepoznavanje je važan praktički cilj nastave, predstavlja pogodan projektni zadatak za učenike - oni primere mogu pronaći na internetu, a naročito kritički osluškujući medije i svakodnevnu komunikaciju.
Upoznavanje sa istorijskim razvojem i podelom logike, sa odnosom logike, filozofije i nauke, a pogotovo njenim značajem, ima više efekta kao uvođenje u nastavu filozofije u narednom razredu nego kao uvod u izučavanje same logike, kada bi učenike mogla opteretiti velika količina podataka i novih pojmova kojima su u stanju da ovladaju samo prividno i na spoljašnji način. Ove partije su ostavljene za samu završnicu programa trećeg razreda, pošto se njihovo stvarno razumevanje može očekivati tek kada se usvoje određena znanja iz logike i opšte metodologije.
Srž nastave filozofije u četvrtom razredu treba da čini obezbeđivanje kreativnog, individualnog i fleksibilnog pristupa problemima filozofije u živoj razmeni između nastavnika i učenika. Uvođenje u filozofiju preko istorije filozofije ne može teći linearno i jednoznačno, jer bi robovalo hronologiji na uštrb traženja smisaonih veza u izlaganju i razumevanju filozofske problematike. Otuda su sadržaji predviđeni programom grupisani u teme koje odgovaraju problemskim celinama kako bi se koncentrisano i svestrano istraživali.
Potrebno je predvideti srazmerno veći broj časova za savlađivanje karakterističnih problema antičke filozofije, kada se zapravo odvija i postepeno uvođenje učenika u filozofska pitanja, terminologiju i način mišljenja. Odnos filozofije prema religiji, nauci i umetnosti umesnije je obrađivati u konkretnom epohalnom kontekstu srednjovekovne odnosno novovekovne filozofije, a ne u uvodnim partijama.
Računajući sa gotovo izvesnim teškoćama koje učenici mogu imati u razumevanju ezoterične problematike i jezika pojedinih pravaca u savremenoj filozofiji, preporučuje se da njihovo upoznavanje bude stvar izbora i dogovora učenika i nastavnika, a da se kao obavezni obrade samo oni konceptualni sklopovi koji su na duži rok i karakteristično odredili misaoni okvir u kome filozofija korespondira sa izazovima naše epohe: 1) logički pozitivizam i analitička filozofija preko relevantnih predstavnika, 2) voluntarizam (Niče i Šopenhauer), 3) linija: fenomenologija (Huserl) - filozofija egzistencije (Kjerkegor, Jaspers, Hajdeger, Sartr) - filozofska hermeneutika.
Rasterećenje programa od suvišne faktografije treba da se ogleda i u selekciji sadržaja koje nude udžbenici i osposobljavanju učenika da ih čitaju prateći problemske veze. Ovde su nastavnici pozvani da koriste tekst - analizu i različite aktivne, participativne i kooperativne metode obučavanja u veštini artikulisanja filozofskih problema i načina njihovog rešavanja.
Naime, ostvarenju cilja i zadataka obrazovanja u filozofiji može voditi samo nastava u kojoj je naglasak na problemskom pristupu, samostalnim i timskim istraživačkim zadacima koji osposobljavaju učenike za izgradnju vlastitih strategija učenja i kritičko korišćenje različitih izvora i sredstava informisanja, u kojoj se lako i često pokreće razgovor ili rasprava, razmenjuju uvidi i integrišu svakodnevna iskustva, učenici podstiču da koriste znanja stečena i van škole, uvažavaju individualne razlike u načinu učenja i brzini napredovanja, izborom tema prate i razvijaju njihova interesovanja i pruža pomoć u profesionalnoj orijentaciji.
Ocenjuju se nivoi postignuća u svim znanjima, umenjima, sposobnostima i veštinama navedenim u ciljevima i zadacima izučavanja predmeta, raznovrsnim metodama i instrumentima, tokom svih časova, a ne samo onih namenjenih utvrđivanju ili sistematizaciji, kako bi ocena uistinu imala informativnu, motivacionu i orijentacionu ulogu kada je u pitanju napredovanje učenika.
Vrednuju se celoviti pismeni i usmeni odgovori na postavljena pitanja, ali i aktivnost koju učenici ispoljavaju na času, pre svega spremnost na saradnju i intelektualnu razmenu u diskusiji sa drugima, kućna priprema za najavljenu temu časa (npr. upoznavanje sa tekstualnim materijalom, obrada ponuđenih asimilacionih tabela, sastavljanje liste ključnih pojmova i sl.), doprinos vlastitom usavršavanju kroz dodatno čitanje preporučene literature, lično istraživanje i prikupljanje relevantnog materijala, samostalna ili timska priprema i prezentovanje projektnih zadataka. Oceni doprinose i ispoljena spremnost da se savladaju ključni zadaci predmeta, iskazano intelektualno interesovanje za probleme filozofije (logike), kao i sposobnost da se znanja, veštine i stavovi usvajaju i razvijaju u integraciji sa njihovim ovladavanjem u drugim nastavnim predmetima. Pored redovne usmene razmene, preporučuje se uključivanje pisanih radova/eseja i testova u sistematizacije gradiva sa ciljem da svi učenici (pod jednakim okolnostima i u istom trenutku) demonstriraju poznavanje zaokruženih tematskih celina, nivo sposobnosti da primene metaznanja i naučene tehnike filozofske/logičke analize, evaluiraju ponuđeni materijal, artikulišu određenu filozofsku (ili ličnu) poziciju i samostalno se (efektivno) izraze.
Više nivoe postignuća (prikupljanje i obradu materijala, kreativnu prezentaciju i fluentno izlaganje) učenici pokazuju u projektnim radovima koje kao pojedinci ili u timu pripremaju na izabranu temu.
Pokretanje rasprava (ili učešće u njima) važan je deo usavršavanja logičkih sposobnosti i razvijanja (artikulacije i odbrane) ličnih ili kolektivnih vrednosnih stavova, ali i učenja kako da se tolerišu tuđi. Iako te kompetencije nisu ciljno i sistematski razvijane tokom školovanja, njihovo uključivanje u postignuća koja treba ocenjivati svakako će fokusirati pažnju nastavnika i učenika na ovaj ključni segment u transferu filozofskih znanja na vannastavne kontekste. Shodno tome, treba podsticati učenikovo sudelovanje u prigodnim diskusijama, debatama, razjašnjenjima, analizama tekstualnih predložaka, logičkim obradama ključnih pojmova i koncepata, formulaciji pitanja i problema kao zadataka časa, ili različitim formama prezentacije.
gimnazija društveno-jezičkog smera i gimnazija opšteg tipa
(2 časa nedeljno, 70 časova godišnje)
SADRŽAJI PROGRAMA
I tema: EVROPA U RANOM SREDNJEM VEKU
- Kraj antičkog sveta: seoba naroda i stvaranje "varvarskih" kraljevina u Evropi (germanske seobe, prodori Huna i Avara u Evropu, strukture ranih kraljevina, hristijanizacija varvara i počeci srednjovekovne Evrope)
- Hrišćanska crkva do raskola 1054. godine (rano monaštvo, misionarska delatnost, uloga crkve tokom IX i X veka - Klinijevski pokret, cezaropapizam u poređenju sa odnosom države i crkve u Vizantiji, veliki raskol 1054. godine i njegove posledice)
- Franačka država. Ujedinjenje Evrope pod Karlom Velikim (Merovinzi i Karolinzi, širenje Arabljana i njihov doprinos evropskoj civilizaciji, Pipin Mali i stvaranje papske države, krunisanje Karla Velikog za cara)
- Nastanak feudalnog društva (rađanje feudalnih društvenih odnosa u IX veku - vitezovi i seljaci, piramidalna hijerarhija vlasti, vernost i vera, ruralno društvo)
- Život u ranom srednjem veku (dvor - izgled, način života na dvoru, običaji; rat - načini ratovanja, nastanak i simbolika kule; uloga religije u svakodnevnom životu; načini stanovanja; bolesti, glad, strahovi, seobe; manastiri - benediktinsko pravilo, skriptoriji)
- Vizantija od VII do XII veka (reforma cara Iraklija, borbe protiv Arabljana, uspon Vizantije u vreme Makedonske dinastije)
- Prodori Vikinga i Mađara, rađanje Svetog rimskog carstva nemačkog naroda (nadiranje Normana u Evropu, njihova uloga na istoku i na zapadu, stvaranje države u Sredozemlju; poreklo Mađara i dolazak u Evropu do zaustavljanja na Lehu, Oton I)
- Kultura ranog srednjeg veka (razlike između kultura Vizantije i zapadne Evrope, pismenost na Zapadu - uloga irskog monaštva; kulturna obnova u vreme Karla Velikog; manastirska kultura, romanička umetnost, odnos prema Bogu u ranom srednjem veku)
II tema: NASELJAVANJE SLOVENA NA BALKAN I STVARANJE PRVIH SRPSKIH DRŽAVA
- Doseljavanje Slovena na Balkansko poluostrvo (prapostojbina Slovena, uzroci seoba, običaji i verovanja Slovena, naseljavanje na Balkansko poluostrvo i u oblastima Istočnih Alpa, Sloveni i starosedeoci)
- Pokrštavanje Južnih Slovena i njihova rana pismenost (počeci pokrštavanja, Ćirilo i Metodije, učenici Ćirila i Metodija, glagoljaši, pismo i književnost, umetnost)
- Srbi do XII veka (teritorijalni okviri srpskih zemalja, Srbi između Vizantije i Bugarske, knez Časlav, uspon Dukljanske države, osamostaljivanje Raške i Bosne)
III tema: EVROPA OD XII DO XV VEKA
- Nastanak gradova i univerziteta (oživljavanje gradova, položaj i uređenje, razvoj gradske privrede, trgovci i sajmovi, društveni odnosi u gradovima)
- Krstaški ratovi (papska monarhija, pohod na istok kao verski i kolonizacioni pokret, Prvi i Četvrti krstaški rat, posledice krstaških ratova, rađanje viteškog morala, izmenjena pobožnost zapadnog sveta)
- Uspon zapadnoevropskih monarhija: Francuska, Engleska, Nemačka (razvoj feudalne monarhije, Luj IX Sveti kao idealni vladar, "Velika povelja sloboda" i nastanak parlamenta, Sveto rimsko carstvo, od feudalne do nacionalne monarhije)
- Feudalno društvo: ratnici, rabotnici, duhovnici (struktura društva; društveni pokreti, jeresi, inkvizicija, prosjački redovi)
- Život u poznom srednjem veku (obrazovanje; promene u veštini ratovanja; privatna pobožnost; porodična zajednica; izmenjena osećajnost; rađanje individue)
- Odnos države i crkve u poznom srednjem veku (sukob carskog i papskog koncepta, opadanje moći papa, crkveni sabori)
- Kultura zapadnoevropskog sveta u poznom srednjem veku (gotičko doba, riterska i gradska kultura, umetnost katedrala, rađanje književnosti na narodnom jeziku)
- Slovenski svet u poznom srednjem veku (zapadni i istočni Sloveni, Karlo IV; Kijevska i Moskovska Rusija)
- Kultura pozne Vizantije (procvat umetnosti u doba Komnina, Vizantija posle Četvrtog krstaškog rata; renesansa Paleologa)
IV tema: SRPSKI NAROD I NJEGOVI SUSEDI OD XII DO XV VEKA
- Država Nemanjića (srpska država između Vizantije i Ugarske, veliki župan Stefan Nemanja, prvi pad Vizantijskog carstva, država Nemanjića kao kraljevina, autokefalna crkva)
- Uspon države Nemanjića (vladarski rod Nemanjića, jačanje položaja vladara, osvajanja, sukob između kraljeva Dragutina i Milutina, bitka kod Velbužda, Stefan Dušan, proglašenje carstva)
- Privreda i društvo u nemanjićkoj Srbiji (zemljoradnja, stočarstvo, rudarstvo, gradovi kao privredna središta, trgovina, vlastela, zavisno seljaštvo, gradsko stanovništvo)
- Uloga srpske crkve od XII do XV veka (Ohridska arhiepiskopija, Sveta Gora i Hilandar, crkvena samostalnost, srpska patrijaršija, odnos između srpske crkve i države, ktitori i zadužbine)
- Kultura srpske srednjovekovne države (kulturna područja, jezik i pismo, stara srpska biblioteka, književnost, pravni spomenici, umetnost)
- Postanak i razvoj bosanske države (Bosna kao geografski pojam, Bosna između Ugarske i Vizantije, crkva bosanska, širenje Bosne, proglašenje kraljevstva)
- Dubrovnik u srednjem veku (osnivanje grada, vizantijski Ragusion, mletačka vlast, odnosi sa Ugarskom, širenje gradske teritorije, uređenje grada, republika, odnosi sa Srbijom i Bosnom, privreda, trgovina, kulturni uspon)
- Prodor Turaka na Balkansko poluostrvo (Turci Osmanlije, uređenje Osmanskog carstva, turski način osvajanja, razjedinjene hrišćanske države, rasulo srpske države, bitka na Marici, bitka na Kosovu)
- Država Lazarevića i Brankovića (turski vazali, bitka kod Angore, titula despota, privredni uspon, uređenje Despotovine, kultura Moravske Srbije)
- Kraj državne samostalnosti Srbije i Bosne (pad Carigrada, osvajanje Srbije, prevlast oblasnih gospodara u državi Kotromanića, postanak Hercegovine, pad Bosne, kraj hercegove zemlje)
- Zeta za vreme Balšića i Crnojevića (uspon Balšića, komune i oblasni gospodari, između Turaka i Venecije, Zeta u Despotovini, uzdizanje Crnojevića, pad oblasti Crnojevića)
- Seobe Srba (nemirna granica u Podunavlju, seobe Srba, odbrambeni sistem, povremeni upadi hrišćanskih snaga na tursku teritoriju)
gimnazija prirodno-matematičkog smera
(2 časa nedeljno, 70 časova godišnje)
SADRŽAJI PROGRAMA
I tema: EVROPA U POZNOM SREDNJEM VEKU
- Nastanak gradova i univerziteta
- Uspon zapadnoevropskih monarhija
- Feudalno društvo: ratnici, rabotnici, duhovnici
- Slovenski svet u doba razvijenog feudalizma
- Kultura srednjovekovnog sveta u poznom srednjem veku
II tema: SRPSKI NAROD OD XII DO XV VEKA
- Država Nemanjića
- Kultura srpske srednjovekovne države
- Srednjovekovna Bosna
- Prodor Turaka na Balkan i njihova prva osvajanja
- Država Lazarevića i Brankovića
- Gubitak državne samostalnosti i seobe
III tema: EVROPA OD XV DO XVIII VEKA
- Velika geografska otkrića i počeci evropskog kolonijalizma
- Začeci kapitalizma
- Humanizam i renesansa
- Reformacija i katolička reakcija
IV tema: APSOLUTISTIČKE MONARHIJE (XVI-XVIII vek)
- Revolucije u Nizozemskoj i Engleskoj
- Francuska od XVI do XVIII veka
- Samodržavlje u Rusiji
- Prosvećeni apsolutizam - osnovne odlike
V tema: SRPSKI NAROD POD OSMANSKOM VLAŠĆU (XVI-XVIII vek)
- Društveno i državno uređenje Osmanskog carstva i položaj Srba
- Opadanje Osmanskog carstva i otpori hrišćanske raje
- Srpski narod u ratovima Austrije i Mletačke republike protiv Osmanlija
- Pećka patrijaršija i Cetinjska mitropolija
- Svakodnevni život srpskog naroda u Osmanskom carstvu
VI tema: SRBI POD HABZBURŠKOM I MLETAČKOM VLAŠĆU (XVI-XVIII vek)
- Uređenje Austrije, Vojna krajina, seobe Srba u Rusiju
- Položaj Srba u Ugarskoj i Karlovačka mitropolija
- Dubrovnik, Srbi u mletačkoj Dalmaciji i Boki (XVI-XVIII vek)
VII tema: EVROPA I SVET OD KRAJA XVIII DO SEDAMDESETIH GODINA XIX VEKA
- Industrijska revolucija - privredne i društvene promene
- Radnički pokret u Evropi
- Rat za nezavisnost SAD
- Francuska revolucija
- Direktorijum, konzulstvo, carstvo i Napoleonova osvajanja
- Bečki kongres i Sveta alijansa
- Revolucija 1848/1849. god.
- Ujedinjenje Italije i Nemačke
- Građanski rat u SAD
VIII tema: NACIONALNI POKRETI NA BALKANU OD KRAJA XVIII DO SEDAMDESETIH GODINA XIX VEKA
- Srpska revolucija: Prvi i Drugi srpski ustanak
- Vladavina Miloša Obrenovića - privredni i društveni razvoj, ukidanje feudalizma
- Ustavobranitelji
- Druga vladavina kneza Mihaila; Balkanski savez
- Milan Obrenović i njegova vladavina
- Srpsko-turski ratovi i Berlinski kongres
- Kulturni preporod Kneževine Srbije
- Stvaranje Crnogorske države - Petar I i Petar II Petrović Njegoš
- Knjaz Danilo i knjaz Nikola Petrović Njegoš
- Ustanak u Bosni i Hercegovini (1875-1878)
- Nacionalni preporod Grka, Bugara, Mađara, Rumuna
- Borba Srba za autonomiju u Habzburškoj monarhiji
- Institucije Srba u južnoj Ugarskoj
gimnazija društveno-jezičkog smera
(3 časa nedeljno, 108 časova godišnje)
(2 časa nedeljno, 72 časa godišnje)
SADRŽAJI PROGRAMA
I tema: EVROPA OD XV DO XVIII VEKA
- Velika geografska otkrića i počeci evropskog kolonijalizma
- Začeci kapitalizma
- Humanizam i renesansa
- Reformacija i katolička reakcija
II tema: APSOLUTISTIČKE MONARHIJE (XVI-XVIII vek)
- Opšte odlike apsolutističkih monarhija
- Španija Filipa II; revolucija u Nizozemskoj
- Engleska od XVI do XVIII veka
- Francuska od XVI do XVIII veka
- Samodržavlje u Rusiji
- Opšte odlike prosvećenog apsolutizma
- Prosvećeni apsolutizam Petra I, Katarine II, Fridriha II
III tema: SRPSKI NAROD POD OSMANSKOM VLAŠĆU (XVI-XVIII vek)
- Društveno i državno uređenje Osmanskog carstva
- Položaj i život Srba u Osmanskom carstvu
- Opadanje Osmanskog carstva
- Srpski narod u ratovima Austrije i Mletačke republike protiv Osmanlija
- Uloga Pećke patrijaršije, Cetinjska mitropolija
IV tema: SRBI POD HABZBURŠKOM I MLETAČKOM VLAŠĆU (XVI-XVIII vek)
- Državno i društveno uređenje Austrije
- Srpski narod u Vojnoj krajini, civilnoj Hrvatskoj i Slavoniji, seobe u Rusiju
- Položaj Srba u Ugarskoj
- Karlovačka mitropolija
- Srbi pod režimom prosvećenog apsolutizma Marije Terezije i Josifa II
- Dubrovnik i Srbi u mletačkoj Dalmaciji i Boki (XVI-XVIII vek)
V tema: EVROPA I SVET OD KRAJA XVIII DO SEDAMDESETIH GODINA XIX VEKA
- Privredne i društvene promene (industrijska revolucija)
- Epoha građanskih revolucija
- Rat za nezavisnost SAD
- Francuska revolucija
- Napoleonova vladavina i osvajanja
- Bečki kongres i Sveta alijansa
- Revolucionarni pokreti u Evropi u prvoj polovini XIX veka; revolucija 1848/1849.
- Radnički i socijalistički pokret u Evropi
- Ujedinjenje Italije; ujedinjenje Nemačke
- Građanski rat u SAD
VI tema: NACIONALNI POKRETI NA BALKANU OD KRAJA XVIII DO SEDAMDESETIH GODINA XIX VEKA
- Osmansko carstvo krajem XVIII i početkom XIX veka
- Srpska revolucija - ratni period (Prvi srpski ustanak, ustanička država, Hadži Prodanova buna, Drugi srpski ustanak)
- Srpska revolucija - mirnodopski period (borba za autonomiju, jačanje državnosti, hatišerifi iz 1830. i 1833. godine, ukidanje feudalizma)
- Apsolutizam Miloša Obrenovića (ustavno uređenje - Sretenjski ustav i Turski ustav; privredni i društveni razvoj)
- Prva vladavina kneza Mihaila (1839-1842)
- Ustavobranitelji i knez Aleksandar Karađorđević (1842-1858)
- Druga vladavina kneza Miloša i kneza Mihaila Obrenovića (1858-1868)
- Vladavina kneza Milana Obrenovića (drugo namesništvo i ustav iz 1869; srpsko-turski ratovi 1876-1878. i sticanje nezavisnosti)
- Kulturni preporod Kneževine Srbije
- Stvaranje Crnogorske države
- Mitropoliti Petar I i Petar II Petrović Njegoš
- Kneževina Crna Gora - knjaz Danilo Petrović Njegoš (1852-1860)
- Sticanje nezavisnosti Crne Gore - knjaz Nikola Petrović Njegoš
- Bosanski begovat u prvoj polovini XIX veka
- Ustanak u Bosni i Hercegovini (1875)
- Nacionalni preporod Grka, Bugara, Mađara, Rumuna
- Habzburška monarhija (od kraja XVIII do sedamdesetih godina XIX veka)
- Srbi u Habzburškoj monarhiji od kraja XVIII do sedamdesetih godina XIX veka (Temišvarski sabor, Karlovačka mitropolija i patrijaršija; Srbi u revoluciji 1848/1849; Vojvodstvo Srbija i tamiški Banat; Svetozar Miletić; Vojna granica)
gimnazija prirodno-matematičkog smera
(2 časa nedeljno, 72 časa godišnje)
gimnazija opšteg tipa
(2 časa nedeljno, 64 časa godišnje)
SADRŽAJI PROGRAMA
I tema: EVROPA I SVET U DRUGOJ POLOVINI XIX I POČETKOM XX VEKA
- Nova slika Evrope posle ujedinjenja Italije i Nemačke: nove i stare sile i njihova borba za politički, diplomatski i ekonomski prestiž
- Berlinski kongres i preoblikovanje jugoistočne Evrope
- Vreme napetosti (politika, borba za kolonije, privredna i vojna konkurencija, političke ideje - liberalizam, radikalizam, nacionalizam, socijaldemokratija, komunizam…)
- "Lepa epoha": kultura, nauka, tehnološki napredak, prosveta
II tema: NEZAVISNE DRŽAVE SRBIJA I CRNA GORA
- Srbija između Austrougarske i Rusije (1878-1903)
- Politički, privredni i kulturno-prosvetni razvoj u Srbiji (1903-1914)
- Crna Gora od 1878. do 1914.
- Srbija i Crna Gora i srpski narod u Austrougarskoj i Osmanskom carstvu
- Balkanski ratovi (1912-1913)
III tema: PRVI SVETSKI RAT
"Veliki rat"
- Evropa na putu ka ratu (politika, privreda, nauka, kultura i obrazovanje)
- Savezništva i frontovi
- Hronologija ratnih dejstava
- Svakodnevni život u ratu
- Revolucije u Rusiji
- Ratno angažovanje SAD
Srbija u "Velikom ratu"
- Srbija uoči Prvog svetskog rata
- Srbija i savezničke sile
- Hronologija ratnih dejstava (najvažnije bitke, povlačenje preko Albanije, okupacija i teror, ustaničke borbe, Solunski front, unutrašnjepolitički sukobi, oslobođenje)
- Svakodnevni život u ratu
- Srbija i jugoslovenska ideja (od Niške do Ženevske deklaracije)
- Posledice rata
IV tema: EVROPA I SVET IZMEĐU SVETSKIH RATOVA
- Posledice "Velikog rata" (nestanak carstava i stvaranje novih država, Mirovna konferencija u Parizu, Liga naroda, kriza demokratije i pojava totalitarnih ideja)
- Velika ekonomska kriza i njene posledice
- Kultura, nauka i prosveta
- Liberalne demokratije (SAD, Velika Britanija, Francuska…)
- Sovjetska Rusija
- Fašizam i nacionalsocijalizam (Italija, Nemačka, građanski rat u Španiji)
- Svet na putu ka novom ratu (rušenje "versajskog poretka", anšlus Austrije, Minhenski sporazum, pakt Molotov-Ribentrop)
V tema: JUGOSLOVENSKA KRALJEVINA
- Nova država (ujedinjenje, prostor i društvo, granice, okruženje, saveznici i protivnici)
- Državno, društveno i političko uređenje (1918-1929)
- Lični režim kralja Aleksandra i ideologija integralnog jugoslovenstva (1929-1935)
- Politički i nacionalni sukobi (1935-1939)
- Međunarodni položaj i spoljna politika (1918-1939)
- Ekonomski i kulturno-prosvetni razvoj jugoslovenske države (1918-1941)
- Jugoslavija u vreme izbijanja Drugog svetskog rata: preuređenje države i promena međunarodnog položaja (1939-1941)
VI tema: DRUGI SVETSKI RAT
Svet u Drugom svetskom ratu
- Savezništva i frontovi
- Hronologija ratnih dejstava i prelomni događaji (1939-1945)
- Promena granica i okupacioni sistemi
- Rasizam, genocid i holokaust
- Kraj rata i njegove posledice
- Svakodnevni život u ratu
Jugoslavija u Drugom svetskom ratu
- Od diplomatskog pritiska do rata (međunarodna diplomatska kriza, borba za jugoslovenski prostor i vrhunac krize 25. i 27. mart 1941)
- Vojni poraz (Aprilski rat, kapitulacija i rasparčavanje, NDH)
- Okupacija (okupacioni sistemi, represivna politika, genocid i teror)
- Otpori okupaciji i fašizmu (ustanci, antiokupacione snage srpskog građanstva; suprotstavljeni nacionalni, vojni i politički pokreti)
- Hronologija ratnih dejstava (jugoslovensko ratište u kontekstu svetskog rata)
- Ideološki koncepti i uređenje buduće države (srpsko-hrvatski spor u emigraciji, AVNOJ, nacionalna politika Ravnogorskog pokreta, Druga prizrenska liga)
- Jugoslavija i Balkan u odnosima i planovima velikih sila
- Kraj rata i njegove posledice
- Svakodnevni život u ratu
VII tema: SVET POSLE DRUGOG SVETSKOG RATA
Posleratni svet i njegove suprotnosti
- Od ratnog savezništva do Hladnog rata
- Blokovska podela, ekonomske i političke integracije
- Treći svet i dekolonizacija
- Politički, privredni, društveni, kulturni i naučni razvoj
- Svet u savremenom dobu (raspad SSSR, nestanak Istočnog bloka, EU, globalizacija, naučno-tehnološka revolucija)
Jugoslavija posle Drugog svetskog rata
- Unutrašnjepolitički odnosi i spoljnopolitički položaj (1945-1948)
- Jugoslavija između Istoka i Zapada: u potrazi za novom spoljnopolitičkom i unutrašnjepolitičkom orijentacijom
- Politički, privredni, društveni i kulturni razvoj
- Nestanak jugoslovenske države
- Srpska država u savremenom dobu
gimnazija društveno-jezičkog smera
(3 časa nedeljno, 96 časova godišnje)
SADRŽAJI PROGRAMA
I tema: EVROPA I SVET U DRUGOJ POLOVINI XIX I POČETKOM XX VEKA
- Nova slika Evrope posle ujedinjenja Italije i Nemačke: nove i stare sile i njihova borba za politički, diplomatski i ekonomski prestiž
- Berlinski kongres i preoblikovanje jugoistočne Evrope
- Vreme napetosti (politika, borba za kolonije, privredna i vojna konkurencija, političke ideje - liberalizam, radikalizam, nacionalizam, socijaldemokratija, komunizam…)
- "Lepa epoha": kultura, nauka, tehnološki napredak, prosveta
II tema: NEZAVISNE DRŽAVE SRBIJA I CRNA GORA
- Srbija između Austrougarske i Rusije (1878-1903)
- Politički, privredni i kulturno-prosvetni razvoj u Srbiji (1903-1914)
- Crna Gora od 1878. do 1914.
- Srbija i Crna Gora i srpski narod u Austrougarskoj i Osmanskom carstvu
- Balkanski ratovi (1912-1913)
III tema: PRVI SVETSKI RAT
"Veliki rat"
- Evropa na putu ka ratu (politika, privreda, nauka, kultura i obrazovanje)
- Savezništva i frontovi
- Hronologija ratnih dejstava
- Svakodnevni život u ratu
- Revolucije u Rusiji
- Ratno angažovanje SAD
Srbija u "Velikom ratu"
- Srbija uoči Prvog svetskog rata
- Srbija i savezničke sile
- Hronologija ratnih dejstava (najvažnije bitke, povlačenje preko Albanije, okupacija i teror, ustaničke borbe, Solunski front, unutrašnjepolitički sukobi, oslobođenje)
- Svakodnevni život u ratu
- Srbija i jugoslovenska ideja (od Niške do Ženevske deklaracije)
- Posledice rata
IV tema: EVROPA I SVET IZMEĐU SVETSKIH RATOVA
- Posledice Velikog rata (nestanak carstava i stvaranje novih država, Mirovna konferencija u Parizu, Liga naroda, kriza demokratije i pojava totalitarnih ideja)
- Velika ekonomska kriza i njene posledice
- Kultura, nauka i prosveta
- Liberalne demokratije (SAD, Velika Britanija, Francuska…)
- Sovjetska Rusija
- Fašizam i nacionalsocijalizam (Italija, Nemačka, građanski rat u Španiji)
- Svet na putu ka novom ratu (rušenje "versajskog poretka", anšlus Austrije, Minhenski sporazum, pakt Molotov-Ribentrop)
V tema: JUGOSLOVENSKA KRALJEVINA
- Nova država (ujedinjenje, prostor i društvo, granice, okruženje, saveznici i protivnici)
- Državno, društveno i političko uređenje (1918-1929)
- Lični režim kralja Aleksandra i ideologija integralnog jugoslovenstva (1929-1935)
- Politički i nacionalni sukobi (1935-1939)
- Međunarodni položaj i spoljna politika (1918-1939)
- Ekonomski i kulturno-prosvetni razvoj jugoslovenske države (1918-1941)
- Jugoslavija u vreme izbijanja Drugog svetskog rata: preuređenje države i promena međunarodnog položaja (1939-1941)
VI tema: DRUGI SVETSKI RAT
Svet u Drugom svetskom ratu
- Savezništva i frontovi
- Hronologija ratnih dejstava i prelomni događaji (1939-1945)
- Promena granica i okupacioni sistemi
- Rasizam, genocid i holokaust
- Kraj rata i njegove posledice
- Svakodnevni život u ratu
Jugoslavija u Drugom svetskom ratu
- Od diplomatskog pritiska do rata (međunarodna diplomatska kriza, borba za jugoslovenski prostor i vrhunac krize 25. i 27. mart 1941)
- Vojni poraz (Aprilski rat, kapitulacija i rasparčavanje, NDH)
- Okupacija (okupacioni sistemi, represivna politika, genocid i teror)
- Otpori okupaciji i fašizmu (ustanci, antiokupacione snage srpskog građanstva; suprotstavljeni nacionalni, vojni i politički pokreti)
- Hronologija ratnih dejstava (jugoslovensko ratište u kontekstu svetskog rata)
- Ideološki koncepti i uređenje buduće države (srpsko-hrvatski spor u emigraciji, AVNOJ, nacionalna politika Ravnogorskog pokreta, Druga prizrenska liga)
- Jugoslavija i Balkan u odnosima i planovima velikih sila
- Kraj rata i njegove posledice
- Svakodnevni život u ratu
VII tema: SVET POSLE DRUGOG SVETSKOG RATA
Posleratni svet i njegove suprotnosti
- Od ratnog savezništva do Hladnog rata
- Blokovska podela, ekonomske i političke integracije
- Treći svet i dekolonizacija
- Politički, privredni, društveni, kulturni i naučni razvoj
- Svet u savremenom dobu (raspad SSSR, nestanak Istočnog bloka, EU, globalizacija, naučno-tehnološka revolucija)
Jugoslavija posle Drugog svetskog rata
- Unutrašnjepolitički odnosi i spoljnopolitički položaj (1945-1948)
- Jugoslavija između Istoka i Zapada: u potrazi za novom spoljnopolitičkom i unutrašnjepolitičkom orijentacijom
- Politički, privredni, društveni i kulturni razvoj
- Nestanak jugoslovenske države
- Srpska država u savremenom dobu
Nastavni sadržaji predmeta Istorija koncipirani su tako da učenicima gimnazije pruže celovitu sliku o praistorijskom i istorijskom dobu.
Polaznu tačku čine cilj i zadaci ovog predmeta, čija realizacija treba da bude prilagođena uzrastu i razvojnim karakteristikama učenika. Sadržaje treba prilagođavati učenicima, kako bi najlakše i najbrže dostigli navedene ciljeve. Nastavnik ima slobodu da sam odredi raspored i dinamiku aktivnosti za svaku temu, uvažavajući cilj i zadatke predmeta.
Program se može dopuniti sadržajima iz prošlosti zavičaja, čime se kod učenika postiže jasnija predstava o istorijskoj i kulturnoj baštini u njihovom kraju (arheološka nalazišta, kulturno-istorijski spomenici, muzejske zbirke...).
U gimnazijama na nastavnom jeziku neke od nacionalnih manjina mogu se, osim sadržaja iz njihove istorije koji su dati u programu, obraditi i prošireni nastavni sadržaji iz prošlosti tog naroda. Pri tome, nastavnici će nastojati da, korišćenjem raznovrsnih izvora i relevantne istoriografske i etnografsko-antropološke literature, učenicima pruže mogućnost da steknu jasnu predstavu o prošlosti naroda kome pripadaju, ali i okruženja u kome žive: kakav im je bio način života i koje su značajne ličnosti obeležile njihovu istoriju.
Važno je iskoristiti velike mogućnosti koje istorija kao narativni predmet pruža u podsticanju učeničke radoznalosti, koja je u osnovi svakog saznanja. Nastavni sadržaji treba da budu predstavljeni kao "priča", bogata informacijama i detaljima, kako bi istorijski događaji, pojave i procesi bili predočeni jasno, detaljno i dinamično. Nastava bi trebalo da pomogne učenicima u stvaranju što jasnije predstave ne samo o tome šta se desilo, već i zašto se desilo i kakve su posledice proistekle.
Posebno mesto u nastavi istorije imaju pitanja, ona koja postavlja nastavnik učenicima, i ona koja dolaze od učenika, podstaknuta onim što su čuli u učionici ili što su saznali van nje, koristeći različite izvore informacija. Dobro osmišljena pitanja nastavnika imaju podsticajnu funkciju za razvoj istorijskog mišljenja i kritičke svesti, kako u fazi utvrđivanja i sistematizacije gradiva, tako i u obradi nastavnih sadržaja. U zavisnosti od cilja koji nastavnik želi da ostvari, pitanja mogu imati različite funkcije: fokusiranje pažnje na neki sadržaj ili aspekt, podsticanje poređenja, traganje za pojašnjenjem itd.
Poželjno je što više koristiti različite oblike organizovane aktivnosti učenika (individualni rad, rad u paru, rad u grupi, radionice ili domaći zadaci, kao što su seminarski radovi, prezentacije, samostalni i grupni projekti...).
Da bi shvatio događaje iz prošlosti, učenik treba da ih "oživi" u svom umu, u čemu veliku pomoć može pružiti upotreba različitih istorijskih tekstova, karata i drugih izvora istorijskih podataka (dokumentarni i igrani video i digitalni materijali, muzejski eksponati, ilustracije), obilaženje kulturno-istorijskih spomenika i posete ustanovama kulture. Korišćenje istorijskih karata izuzetno je važno, jer omogućava učenicima da na očigledan i slikovit način dožive prostor na kome su se događaji odvijali, olakšavajući im praćenje promena na određenoj teritoriji.
Treba iskoristiti i uticaj nastave istorije na razvijanje jezičke i govorne kulture (besedništva), budući da istorijski sadržaji bogate i oplemenjuju jezički fond učenika. Neophodno je imati u vidu integrativnu funkciju istorije, koja u obrazovnom sistemu, gde su znanja podeljena po nastavnim predmetima, pomaže učenicima da shvate povezanost i uslovljenost geografskih, ekonomskih i kulturnih uslova života čoveka kroz prostor i vreme. Treba izbegavati fragmentarno i izolovano učenje istorijskih činjenica, jer ono ima najkraće trajanje u pamćenju i najslabiji transfer u sticanju drugih znanja i veština.
Kako bi ciljevi nastave istorije bili što potpunije ostvareni, preporučuje se i primena didaktičkog koncepta multiperspektivnosti.
Određene teme, po mogućnosti, treba realizovati sa odgovarajućim sadržajima iz srodnih predmeta, a posebnu pažnju treba posvetiti osposobljavanju učenika za efikasno korišćenje informaciono-komunikacionih tehnologija (upotreba Interneta, pravljenje Power point prezentacija, korišćenje digitalnih audio-vizuelnih materijala i izrada referata i maturskog rada).
Godišnja sistematizacija
oba tipa gimnazije
(2 časa nedeljno, 70 časova godišnje)
SADRŽAJ PROGRAMA
I UVOD U DRUŠTVENU GEOGRAFIJU
1. Predmet, podela i značaj društvene geografije: društvena geografija u sistemu geografskih nauka; faze u razvoju društvene geografije; period deskriptivne i period naučne geografije.
II KARTA I KARTOGRAFSKI METOD U GEOGRAFIJI
1. Uvod u kartografiju: nastanak prvih karata i uticaj velikih geografskih otkrića na razvoj kartografije.
2. Matematička osnova geografske karte: ram karte, oslone tačke karte, razmer, koordinatna mreža i kartografska projekcija.
3. Kartografski metod u kartografiji: predstavljanje geografskog sadržaja na kartama (elementi hidrografije, reljef, vegetacija, poljoprivredne kulture, naselja, infrastrukturni objekti i komunikacije, granice i ispisivanje naziva); razvoj tematske i digitalne kartografije; GIS
4. Podela karata prema razmeru, sadržini i nameni: topografske i geografske karte.
III STANOVNIŠTVO I NASELJA
1. Odlike i faktori demografskog razvoja: broj stanovnika na Zemlji; prirodni priraštaj; migracije (uzroci, vrste i posledice).
2. Raspored stanovništva na Zemlji: ekumena i anekumena; oblasti velike gustine naseljenosti (stare i nove); oblasti male gustine naseljenosti; nizije i primorja kao glavne oblasti ljudskog naseljavanja; gustina naseljenosti i stepen razvijenosti privrede.
3. Strukture stanovništva: polna i starosna struktura; rasna struktura; narodnosni sastav i raširenost jezika; ekonomska struktura; kulturno-obrazovni nivo svetskog stanovništva.
4. Kulturni i životni standard stanovništva: obrazovanje kao uslov porasta životnog standarda stanovništva; zavisnost kulturnog i životnog standarda stanovništva od stepena društveno-ekonomskog razvoja.
5. Naselja: položaj, tipovi i funkcije seoskih i gradskih naselja;
6. Urbanizacija kao svetski društveno-ekonomski proces: anglomeracije, konurbacije, megalopolisi, suburbanizacija i pseudourbanizacija.
IV OSNOVNE POLITIČKO-GEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE SAVREMENOG SVETA
1. Osnovni političko-geografski sadržaji i tipovi država: političko-geografski elementi države - teritorija, geografski položaj
2. Društveno-političko uređenje, glavni grad, državna granica i međunarodni ekonomsko-politički odnosi.
3. Politička karta sveta posle Drugog svetskog rata: razvoj procesa dekolonizacije; pojava neokolonijalizma i tehnološkog kolonijalizma; formiranje novih država i promena strukture organizacije Ujedinjenih nacija.
4. Politička karta sveta krajem 20 i početkom 21 veka i savremeni svetski poredak: berlinski zid, raspad SSSR-a, raspad SFR Jugoslavije, raspad Čehoslovačke i nove države u Africi.
V OSNOVNE EKONOMSKO-GEOGRAFSKE ODLIKE SVETSKE PRIVREDE
1. Globalizacija i globalni procesi: (nova naučno tehnološka revolucija, razvoj informatike-sastavni deo procesa globalizacije, industrijski i tehnološki parkovi).
2. Svetska privreda: pojam svetske privrede; uslovljenost međunarodne podele rada raznolikošću prirodnih uslova i izvora, stepenom privredne razvijenosti, sprovođenjem specijalizacije i kooperacijom u proizvodnji.
3. Industrijalizacija: pojam industrijalizacije u užem i širem smislu; tipovi teritorijalnog razvoja industrije sa primerima: monocentrični prostorno-disperzivni i policentrični tip.
4. Neravnomeran razvoj - osnovna protivrečnost savremenog sveta: nejednak stepen privrednog razvoja; međunarodne kompanije kao nosioci novih oblika industrijskih razvoja; privredni razvoj i opasnosti od poremećaja ravnoteže u geografskoj sredini.
5. Nova naučno tehnološka revolucija i njene posledice: Bitna obeležja nove naučno-tehnološke revolucije i transformacija geografskog pejzaža.
VI POLITIČKO-GEOGRAFSKE, DEMOGRAFSKE I EKONOMSKO-GEOGRAFSKE ODLIKE POJEDINIH DELOVA SVETA
1. Privredno razvijeni i nerazvijeni regioni i države u savremenom svetu: podela država prema stepenu društveno-ekonomske razvijenosti i njihov razmeštaj u svetu.
2. Političko-geografska podela Azije: političko-geografske promene i stvaranje država; državno i društveno uređenje; klasifikacija država prema veličini teritorije i ukupnoj populaciji.
3. Stanovništvo i zone civilizacije Azije: broj stanovnika, gustina naseljenosti, prirodno kretanje stanovništva, migracije, rasni i narodnosni sastav; zone civilizacije (kineska, japanska, indonezijska, indijska, arapska i turska).
4. Ekonomsko-geografske odlike Azije: prirodni izvori i bogatstva; karakteristike razvoja poljoprivrede i industrije; mesto, uloga i značaj Azije u svetskoj privredi; Japan kao nosilac ekonomskog razvoja Azije i sveta.
5. Kina: glavne ekonomsko-geografske odlike i uloga u svetskoj privredi; ekonomski bum Dalekog istoka i njegov značaj.
6. Političko-geografska podela Afrike: političko-geografske promene i stvaranje država; državno i društveno uređenje; klasifikacija država prema veličini teritorije i ukupnoj populaciji.
7. Stanovništvo i zone civilizacije Afrike: broj stanovnika, gustina naseljenosti, prirodno kretanje stanovništva, migracije, rasni i narodnosni sastav; zone civilizacije (stara egipatska, zona arapskog, francuskog, španskog i portugalskog i engleskog jezičnog područja, posledice kolonizacije i aparthejda, crnačka kultura i umetnost).
8. Ekonomsko-geografske odlike Afrike: prirodni izvori i bogatstva; karakteristike razvoja poljoprivrede i industrije; mesto, uloga i značaj Afrike u svetskoj privredi.
9. Političko-geografske odlike Latinske Amerike: političko-geografske promene i stvaranje država; državno i društveno uređenje; klasifikacija država prema veličini teritorije i ukupnoj populaciji.
10. Stanovništvo i zone civilizacije Latinske Amerike: broj stanovnika, gustina naseljenosti, prirodno kretanje stanovništva, migracije, rasni i narodnosni sastav; zone civilizacije (stare civilizacije, zone špansko-portugalskog, britanskog, francuskog, holandskog i kulturnog uticaja SAD).
11. Ekonomsko-geografske odlike Latinske Amerike: prirodni izvori i bogatstva; karakteristike razvoja poljoprivrede i industrije; mesto, uloga i značaj Latinske Amerike u svetskoj privredi.
12. Političko-geografska podela Angloamerike: političko-geografske promene i stvaranje država; državno i društveno uređenje; klasifikacija država prema veličini teritorije i ukupnoj populaciji.
13. Stanovništvo i zone civilizacije Angloamerike: političko-geografske promene i stvaranje država; broj stanovnika; gustina naseljenosti, prirodno mehaničko kretanje stanovništva, rasni i narodnosni sastav; zone civilizacije (angloamerička i franko-kanadska).
14. SAD i Kanada: glavne ekonomsko-geografske karakteristike prirodnih izvora, uslova i proizvodnje; mesto, uloga i značaj SAD u svetskoj privredi i politici.
15. Političko-geografska podela ekonomsko-geografske odlike Australije i Okeanije: političko geografske promene i stvaranje država; karakteristike razvoja privrede; mesto, uloga i značaj Australije i Okeanije u svetskoj privredi.
16. Stanovništvo i zone civilizacije Australije i Okeanije: broj stanovnika, gustina naseljenosti, prirodno kretanje stanovništva i migracije; narodi Australije i Okeanije; zone civilizacije (stare civilizacije u Okeaniji, australijska i novozelandska).
17. Geografske odlike Evrope: položaj, veličina, prostiranje, prirodne odlike, politička podela; državno i društveno uređenje; klasifikacija država prema veličini teritorije i ukupnoj populaciji.
18. Stanovništvo i kultura evropskih naroda: broj stanovnika, gustina naseljenosti, prirodno kretanje stanovništva i migracije; poreklo i etnički sastav evropskog stanovništva; sloveni, germani i romani; zone civilizacije (zapadnoevropska i istočnoevropska).
19. Ekonomsko-geografske odlike Evrope: prirodni izvori i bogatstva, karakteristike razvoja poljoprivrede i industrije; mesto, uloga i značaj Evrope u svetskoj privredi i politici.
20. Regionalne ekonomske grupacije i tržišta: integracioni procesi i stvaranje tržišta u Evropi i savremenom svetu; OUN; G8; OECD; EFTA; NAFTA; ASEAN; APEK; OPEK; STO; Svetska banka; Međunarodni monetarni fond.
21. Evropska unija: postanak, institucije, ciljevi, funkcionisanje, prirodni resursi, karakteristike proizvodnje; geografska usmerenost (regionalna orijentacija) izvoza i uvoza robe i usluga.
22. Političko-geografske promene u istočnoj Evropi: raspad SSSR-a i stvaranje novih država, udruživanje u ZND; klasifikacija zemalja istočne Evrope prema veličini teritorije i broju stanovnika; problemi razvoja zemalja u tranziciji.
23. Rusija i Ukrajina: glavne ekonomsko-geografske karakteristike prirodnih izvora, karakteristike razvoja poljoprivrede i industrije, mesto, uloga i značaj u svetskoj privredi i politici.
Godišnja sistematizacija
oba tipa gimnazije
(2 časa nedeljno, 72 časa godišnje)
I UVOD
1. Balkansko poluostrvo: savremene društveno-političke promene na Balkanskom poluostrvu; raspad Jugoslavije i stvaranje novih država.
II POLOŽAJ, GRANICE I VELIČINA REPUBLIKE SRBIJE
1. Geografski položaj Srbije i njegov značaj: matematički; fizičko-geografski; ekonomsko-geografski i geopolitički položaj.
2. Granice i veličina Srbije: kopnene i vodene granice; problemi pograničnih teritorija; veličina Srbije;
III PRIRODNE ODLIKE SRBIJE
Reljef
1. Osnovne morfotektonske karakteristike reljefa: nizija i visija Srbije; geološki sastav i postanak osnovnih crta reljefa Srbije.
2. Panonska nizija: Panonski basen i obod Panonskog basena i njihove karakteristike.
3. Planinska oblast: Reljef planinske oblasti i njegove karakteristike.
Klima Srbije
4. Elementi i faktori klime i klima Panonske nizije: elementi i faktori klime; panonsko-kontinentalna klima i njene karakteristike.
5. Klima planinske oblasti: umerenokontinentalna klima; planinska klima; župna klima; izmenjeno sredozemna klima; mikroklima; zagađivanje vazduha i zaštita.
Vode Srbije
6. Reke: reke crnomorskog, jadranskog i egejskog sliva; hidrografija krečnjačkih terena.
7. Jezera i termomineralne vode: postanak, podela i geografski razmeštaj jezera i termomineralnih voda.
8. Ekonomski značaj voda: Ekonomski značaj voda; zagađivanje i zaštita voda.
Zemljište i biljni i životinjski svet
9. Sastav i karakter tla u Srbiji: uslovi formiranja i tipovi tla; erozija tla.
10. Biljni i životinjski svet: biljni i životinjski svet Planinske i Panonske oblasti; reliktne i endemične vrste.
11. Zaštita i unapređivanje prirode: Zaštita i unapređivanje elemenata prirodne sredine.
IV STANOVNIŠTVO I NASELJA
Stanovništvo
1. Naseljavanje naše teritorije: naseljavanje naše teritorije pre dolaska Slovena; doseljavanje Slovena na prostore Srbije; period posle I svetskog rata do danas.
2. Broj stanovnika, prirodni priraštaj, migracije i gustina naseljenosti: broj i porast stanovništva; populaciona politika; prirodno kretanje stanovništva; migracione struje; gustina naseljenosti.
3. Struktura stanovništva: biološka struktura; socijalno-ekonomska struktura; kulturno-prosvetno stanje; struktura stanovništva po nacionalnosti i veroispovesti.
Naselja
4. Naselja: položaj, tipovi i funkcionalna klasifikacija seoskih naselja; gradska naselja - položaj, tipovi i funkcije; savremena urbanizacija naselja.
V PRIVREDA SRBIJE
1. Osnovne karakteristike privrede Srbije: prirodni i društveni uslovi za razvoj privrede; struktura privrede; privredne delatnosti.
Poljoprivreda
2. Razvoj i značaj poljoprivrede Srbije: prirodni i društveni uslovi za razvoj poljoprivrede; mere za unapređivanje poljoprivredne proizvodnje; grane poljoprivrede.
3. Zemljoradnja: struktura zemljišnog fonda; ratarstvo; voćarstvo i vinogradarstvo.
4. Stočarstvo, lov i ribolov: prirodni i društveni uslovi za razvoj stočarstva; grane stočarstva; lov i ribolov.
Šumarstvo
5. Šumarstvo: šumsko bogatstvo i prostiranje šuma; značaj šuma; zaštita i unapređivanje šuma; šume kao ekološki, prirodni i zdravstveni faktor.
Industrija
6. Osnovne karakteristike industrije Srbije: prirodni i društveni uslovi razvoja; značaj industrije; podela industrije.
7. Energetika: značaj energetike; izvori energije; proizvodnja i potrošnja električne struje.
8. Rudarstvo: Nalazišta ruda i minerala i njihova eksploatacija.
9. Teška prerađivačka industrija: metalurgija; metalna industrija; elektroindustrija; hemijska industrija i industrija građevinskog materijala.
10. Laka industrija: prehrambena industrija; tekstilna industrija; industrija duvana i industrija kože, gume i obuće.
Saobraćaj
11. Kopneni saobraćaj: uticaj prirodnih i društvenih faktora na razvoj saobraćaj u našoj zemlji; železnički saobraćaj; drumski saobraćaj.
12. Vodeni, vazdušni i PTT saobraćaj: rečni saobraćaj; PTT saobraćaj i druge vrste saobraćaja.
Trgovina
13. Trgovina: unutrašnja i spoljna; trgovinski i platni bilans.
Turizam
14. Razvoj i značaj turizma: prirodni i društveni faktori za razvoj turizma; podela turizma.
15. Kontinentalni turizam: uslovi za razvoj kontinentalnog turizma; planinski turizam; banjski turizam; spomenici kulture i istorijska mesta kao elemenat turizma; promet turista i prihodi od turizma.
VI REGIONALNE CELINE SRBIJE
1. Starovlaško-Raška visija: položaj, veličina, prostiranje i podela; prirodne odlike; kulturno-istorijske znamenitosti; stanovništvo i naselja; privredne odlike; najznačajniji privredni, upravni, turistički i kulturni centri.
2. Kosovo i Metohija: položaj, veličina, prostiranje i podela; prirodne odlike; kulturno-istorijske znamenitosti; stanovništvo i naselja; privredne odlike; najznačajniji privredni, upravni, turistički i kulturni centri.
3. Južno Pomoravlje: položaj, veličina, prostiranje i podela; prirodne odlike; kulturno-istorijske znamenitosti; stanovništvo i naselja; privredne odlike; najznačajniji privredni, upravni, turistički i kulturni centri; banje i mineralni izvori.
4. Istočna Srbija: položaj, veličina, prostiranje i podela; prirodne odlike; kulturno-istorijske znamenitosti; stanovništvo i naselja; privredne odlike; najznačajniji privredni, upravni, turistički i kulturni centri.
5. Šumadija, Pomoravlje (Zapadno i Veliko): položaj, veličina, prostiranje i podela; prirodne odlike; kulturno-istorijske znamenitosti; stanovništvo i naselja; privredne odlike; najznačajniji privredni, upravni, turistički i kulturni centri.
6. Zapadna Srbija: položaj, veličina, prostiranje i podela; prirodne odlike; kulturno-istorijske znamenitosti; stanovništvo i naselja; privredne odlike; najznačajniji privredni, upravni, turistički i kulturni centri.
7. Vojvodina: položaj, veličina, prostiranje i podela; prirodne odlike; kulturno-istorijske znamenitosti; stanovništvo i naselja; privredne odlike; najznačajniji privredni, upravni, turistički i kulturni centri.
VII SRBI U BIVŠIM JUGOSLOVENSKIM REPUBLIKAMA I DIJASPORI
1. Srbi u bivšim jugoslovenskim republikama: prirodne odlike predela koje naseljavaju Srbi; stanovništvo i naselja; kulturno-istorijske osobenosti predela; privredne odlike predela.
2. Srbi u dijaspori: broj i teritorijalni razmeštaj; veze i odnosi sa maticom zemljom.
Godišnja sistematizacija
Program nastave geografije u gimnaziji koncipiran je tako da pruža učenicima sticanje neophodnih znanja, umenja i navika o prirodnoj sredini i društvenoj stvarnosti Srbije i savremenog sveta. Ovaj program omogućava upoznavanje sistema geografskih naučnih disciplina, mesta, uloge i značaja geografije kao nauke u sistemu nauka.
Prilikom izrade programa pošlo se od koncepcije programa geografije za osnovnu školu i od toga da gimnazija predstavlja produžetak opšteg obrazovanja i vaspitanja.
Program sadrži nastavne teme i sadržaje bez navođenja orijentacionog broja časova za realizaciju. Sloboda i kreativnost nastavnika ispoljiće se kroz: samostalno planiranje i određivanje broja i tipova časova po nastavnoj temi i izbor nastavnih metoda, tehnika, aktivnosti, didaktičkih sredstava i pomagala. Napominjemo da je u nastavi geografije neophodno korišćenje geografskih karata na svim tipovima časova i u svim oblicima nastavnog rada. Pored geografskih karata potrebno je koristiti tabele, dijagrame, sheme i ostale didaktičke materijale koji doprinose očiglednosti i trajnosti znanja i umenja.
Da bi se što potpunije ostvarili cilj i zadaci nastave geografije treba obezbediti maksimalnu moguću korelaciju sa srodnim predmetima, a naročito sa nastavnim predmetima koji su, kao i geografija, označeni kao nosioci sadržaja u planiranju porodice i populacionoj politici (biologija, psihologija, filozofija i sociologija).
U prvom razredu gimnazije, date su osnove fizičke geografije kontinuirano i sistematizovano. Veoma je značajno da prilikom realizacije programa u ovom razredu nastavnik dobro upozna nivo znanja iz fizičke geografije sa kojim učenici dolaze iz osnovne škole, kako bi svoj nastavni rad prilagodio tome. Posebnu pažnju u ostvarivanju obrazovno-vaspitnih zadataka programa geografije u prvom razredu treba obratiti na neke fizičko-geografske sadržaje iz geografije naše zemlje. U tom smislu je već pomenuto kod treće nastavne teme da uvek kada su to programski zahtevi treba nastojati da se određeni geografski objekti, pojave i procesi objašnjavaju na primerima iz naše zemlje, ili ako to prilike lokalne sredine u kojoj se škola nalazi dozvoljavaju i na primerima iz zavičajne geografije. Sa ovog aspekta ističemo sledeće sadržaje: trusna područja na Balkanskom poluostrvu; kras Istočne Srbije, lokalni vetrovi - košava i vardarac; pravni aspekt zaštite voda.
Sadržinu i strukturu programa geografije za drugi razred čini nastavne teme koje obuhvataju društveno-geografske karakteristike savremenog sveta i naše zemlje i kartografsku problematiku.
Sadržinu nastavnog programa u trećem razredu gimnazije čine sadržaji nacionalne geografije Srbije.
Savremena nastava geografije zahteva stalno usavršavanje nastavnika proširivanjem i nadograđivanjem njihovih znanja. Ovo je posebno karakteristično za geografiju kao nauku, u kojoj se skoro svakodnevno otkrivaju nova saznanja i dešavaju ozbiljni pomaci u razumevanju prirodnih i društvenih procesa. Savremeni profesionalni razvoj nastavnika zahteva njihovo stalno usavršavanje u metodici rada, kao i u planiranju i realizaciji nastavnog procesa.
Geografija kao nauka nudi sadržaje koji podstiču razvoj formalno-logičkog i hipotetsko-deduktivnog načina razmišljanja. To naročito važi za geografsko-logičko mišljenje koje omogućava razumevanje pojava, procesa i zakonitosti pri čemu se variranjem datih varijabli sa sigurnošću može utvrditi koja varijabla ili koja kombinacija varijabli dovodi do neke geografske pojave. Učenje geografije kao nauke daje ključni podsticaj za razvoj ovakvog oblika mišljenja.
Za efikasno učenje geografije kao nauke u gimnaziji veoma je važno da izdvojimo razvijanje funkcionalne pismenosti (geografske, kartografske i informatičke), kao i razumevanje objekata, pojava procesa i uzročno-posledičnih veza u geosistemu. Neophodno je sticanje znanja o prirodnim i društvenim procesima i zakonitostima kao i identifikovanje učeničkih sposobnosti, veština, talenata i interesovanja. Razumevanjem geografskih pojmova i njihove povezanosti se gradi sistem pojmova, čime se ostvaruje trajno znanje primenljivo u novim situacijama. Relevantne misaone aktivnosti tj. učenje geografije kao nauke ima za cilj postizanje razumevanja prirodnih i društvenih pojava, procesa i zakonitosti. Važan deo u učenju geografije je sticanje znanja i umenja za primenu jednostavnih istraživanja u školskim uslovima. Intelektual umenja rešavanja problema, poznavanja metoda rada, oblika rada, umenja korišćenja informacionih tehnologija, interaktivnih i aktivnih metoda u nastavi zahtevaju stalno stručno usavršavanje nastavnika.
Podsećamo nastavnike da je u korišćenju udžbenika važan selektivan pristup datim sadržajima. Takođe, preporučuje se nastavnicima da od učenika ne zahtevaju memorisanje faktografskog i statističkog materijala, jer to nije cilj nastave geografije. Stečena znanja treba da budu primenjiva a učenici osposobljeni da sami istražuju i analiziraju određene geografske pojave i procese.
gimnazija opšteg tipa
(2 časa nedeljno, 70 časova godišnje, 11 vežbi)
SADRŽAJI PROGRAMA
I FIZIOLOGIJA BILJAKA
Vodni režim biljaka. Značaj vode za život biljaka. Primanje vode preko korena, korenov pritisak. Kretanje vode kroz biljku, transpiracija, funkcija stominog aparata. Uticaj spoljašnjih faktora na primanje i odavanje vode.
Vežba: određivanje primanja vode i transpiracija.
Fotosinteza. Autotrofni i heterotrofni organizmi. Značaj fotosinteze za održavanje života na Zemlji. Građa hloroplasta, fotosintetski pigmenti. Konverzija svetlosne energije u hemijsku, svetla i tamna faza fotosinteze. Transport asimilata. Faktori koji utiču na fotosintezu.
Vežba: izolovanje fotosintetskih pigmenata.
Vežba: određivanje kiseonika u procesu fotosinteze vodenih biljaka. Dokazivanje skroba u listovima biljaka na svetlosti.
Disanje. Disanje biljaka. Uticaj spoljašnjih faktora na disanje.
Vežba: kvalitativno dokazivanje disanja biljaka.
Primanje i funkcija mineralnih elemenata. Elementarni hemijski sastav biljke. Neophodni elementi. Primanje mineralnih soli i jona. Aktivni transport. Biološka funkcija azota. Primanje i funkcija sumpora, fosfora i drugih neophodnih elemenata.
Vežba: gajenje biljaka u hranljivom rastvoru.
Razviće biljaka. Životni ciklus biljaka; vegetativna i reproduktivna faza u razviću. Regulatori rastenja i razvića biljaka (auksini, giberelini). Deoba i rastenje ćelija. Klijanje i dormancija semena. Rastenje i razviće vegetativnih organa. Cvetanje; vernalizacija i fotoperiodizam. Oplođenje; razviće ploda i semena. Mirovanje; starenje, opadanje listova i plodova. Pokreti biljaka.
Vežba: pokreti biljaka.
II MORFOLOGIJA I SISTEMATIKA ŽIVOTINJA
I. Morfologija i sistematika beskičmenjaka
Organizacija životinja. Jedinstvo živog sveta u pogledu strukture i funkcije. Tkiva, vrste tkiva i njihova karakteristika, organi, organski sistemi i organizam kao celina. Simetrija životinja. Principi naučnog klasifikovanja životinja; sistematske kategorije.
Heterotrofni protisti, građa i funkcija jednoćelijskih organizama, klasifikacija i filogenija. Značaj heterotrofnih protista.
Metazoa. Poreklo višećeličnosti.
Parazoa. Organizacija plakozoa i sunđera (odsustvo organa i organskih sistema), klasifikacija i rasprostranjenje.
Eumetazoa. Dupljari, odlike telesne organizacije (diferencijacija tkiva, začetak organa i organskih sistema), polimorfizam i smena generacija kod knidarija, klasifikacija i značaj.
Pljosnati crvi (bilateralna simetrija, kretanje i pojava cefalizacije), karakteristike telesne organizacije na primeru turbelarija; klasifikacija. Adaptacija na parazitski način života na primeru metilja i pantljičara. Značajne parazitske vrste. Organizacija nemertina i filogenetski značaj pljosnatih crva. Organizacija nemertina i filogenetski značaj pljosnatih crva.
Pseudocelomata. Odlike telesne organizacije, rasprostranjenje i značaj nematoda. Značajne parazitske vrste.
Celomata. Pojava i značaj celoma. Pravci razvoja celomata. Mekušci. Odlike telesne organizacije, klasifikacija, rasprostranjenje i značaj.
Prstenasti (člankoviti) crvi (pojava segmentacije, karakteristike homonomne segmentacije), klasifikacija i odlike telesne organizacije, rasprostranjenje i značaj.
Zglavkari. Osnovne odlike. Klasifikacija sa kratkim opisom glavnih grupa i rasprostranjenje.
Paukolike životinje. Odlike telesne organizacije na primeru škorpije i pauka, klasifikacija i značaj, otrovne vrste, vrste značajne kao paraziti i vektori zaraznih oboljenja.
Rakovi. Građa, raznovrsnost, klasifikacija, rasprostranjenje i značaj.
Insekti. Građa, odlike, rasprostranjenje, klasifikacija i značaj. Uloga insekata u humanoj i veterinarskoj medicini i ekonomiji prirode.
Vežba: Principi i metode identifikacije insekata. Identifikacija redova insekata pomoću ključa.
Bodljokošci. Specifičnosti organizacije, klasifikacija i rasprostranjenje.
2. Morfologija i sistematika hordata
Hordati. Organizacija, poreklo i pravci evolucije. Klasifikacija.
Plaštaši. Opšte odlike, klasifikacija, rasprostranjenje.
Kopljaste ribice. Odlike, telesne organizacije, način života i rasprostranjenje.
Kičmenjaci. Uporedni pregled građe organa.
Poreklo i razvoj riba. Adaptacije na život u vodi, klasifikacija, rasprostranjenje i značaj.
Vežba: Principi i metode identifikacije riba. Identifikacija slatkovodnih riba pomoću ključa.
Poreklo i razvoj vodozemaca. Adaptacije na kopneni način života. Klasifikacija i značaj.
Vežba: Principi i metode identifikacije žaba. Identifikacija žaba pomoću ključa.
Poreklo i razvoj gmizavaca. Adaptacije na kopneni način života, klasifikacija i značaj.
Vežba. Principi i metode identifikacije gmizavaca. Identifikacija guštera i kornjača pomoću ključa.
Poreklo i razvoj ptica. Adaptacije na specifične načine života, klasifikacija i značaj.
Vežba: Principi i metode identifikacije ptica. Identifikacija familija ptica pomoću ključa.
Poreklo i razvoj sisara. Adaptivna radijacija sisara, klasifikacija, rasprostranjenje i značaj.
gimnazija opšteg tipa
(2 časa nedeljno, 72 časa godišnje, 8 vežbi)
SADRŽAJI PROGRAMA
FIZIOLOGIJA ŽIVOTINJA
I UVOD
Predmet izučavanja fiziologije životinja i njene veze sa drugim naukama. Anatomska, biohemijska i biofizička baza fiziologije. Nivoi organizacije živih sistema.
II DINAMIČKA ORGANIZACIJA ĆELIJE
Dinamička organizacija ćelije. Ćelija, osnovna funkcionalna jedinica živih organizama. Funkcija ćelijskih organela. Hemijska organizacija ćelije; Voda i neorganske supstance i njihova uloga u funkcionisanju ćelije. Funkcija organskih supstanci koje ulaze u sastav ćelije: ugljeni hidrati, masti, belančevine, nukleinske kiseline, adenozin trifosfat. Intracelularna i ekstracelularna sredina. Enzimi i njihovo dejstvo.
Promet materije i pretvaranje energije u ćeliji. Anabolični i katabolični procesi. Promet belančevina. Promet masti. Promet ugljenih hidrata (anaerobni i aerobni metabolizam).
Funkcija ćelijske membrane i transport molekula kroz membranu: difuzija; osmoza; filtracija; transport pomoću nosačkih molekula; pumpa za Na+ i K+; endocitoza i egzocitoza.
Osnovni principi funkcionisanja i regulacije živih sistema. Adaptivni karakter biološke organizacije. Odnos između organizma i životne sredine (regulatori i konformeri). Biološke adaptacije: aklimatizacija i aklimacija. Principi homeostazisa. Negativna i pozitivna povratna sprega. Ritmičnost funkcija. Nervna i homoralna regulacija fizioloških funkcija.
III PREGLED I KATEGORIZACIJA ORGANSKIH SISTEMA
Funkcijske odlike nervnog sistema: receptorno-efektorni sistem. Receptori. Nervna ćelija i nervni impuls. Sinapsa. Efektori: poprečno-prugasti mišići. Inervacija poprečno-prugastih mišića. Mehanizam mišićne kontrakcije. Rad: statički i dinamički. Zamor i odmor. Prilagođavanje na rad i odmor. Glatki mišići i srčani mišić. Žlezdani efektori (egzokrine i endokrine žlezde).
Vežba: posmatranje trajnih mikroskopskih preparata nervnog tkiva
Evolucija nervnog sistema: difuzni, ganglijski i cevasti nervni sistem.
Funkcija centralnog nervnog sistema. Pojam nervnog centra. Centralna sinapsa. Prenošenje nervnih impulsa u centralnim sinapsama: Funkcijska organizacija centralnog nervnog sistema. Refleksni luk. Divergencija i konvergencija. Recipročna inervacija. Lančane veze i reverberacija. Centralna inhibicija. Vegetativni nervni sistem. Funkcija kičmene moždine. Produžena moždina i njeni centri. Uloga srednjeg mozga u regulaciji pokreta. Mali mozak i regulacija ravnotežnog položaja tela u prostoru. Funkcija međumozga. Funkcija prednjeg mozga i lokalizacija funkcija u kori prednjeg mozga. Limbički sistem i ponašanje. Viša nervna delatnost. Uslovni i bezuslovni refleksi. Učenje i pamćenje i njihovi fiziološki mehanizmi. Fiziologija i mehanizam sna.
Vežba: merenje brzine refleksne reakcije
Fiziologija telesnih tečnosti: hidrolimfa, hemolimfa, krv i limfa. Funkcije krvi. Svojstva i sastav krvi. Koagulacija krvi. Krvne grupe. Imunski sistem: ćelije imunskog sistema. Prirodni imunitet. Ćelijski i humoralni imunitet.
Vežba: posmatranje trajnih mikroskopskih preparata krvi.
Vežba: tumačenje rezultata laboratorijske analize krvi (krvna slika).
Sistem za cirkulaciju telesnih tečnosti. Evolucija sistema za cirkulaciju telesnih tečnosti: otvoreni i zatvoreni sistem za cirkulaciju. Funkcijske karakteristike srca kičmenjaka. Srčani automatizam. Srčani ciklus i njegove faze. Zakoni kretanja krvi u krvnim sudovima. Krvni pritisak. Arterijski puls. Krvotok u kapilarima i venama. Neurohumoralna regulacija kardiovaskularnog sistema. Limfa i limfotok.
Vežba: merenje krvnog pritiska i pulsa kod ljudi, uticaj fizičkog napora.
Sistem za disanje. Značaj disanja za organizam. Evolucija i načini razmene gasova između organizma i spoljašnje sredine. Ventilacija pluća i plućni volumen čoveka. Mehanizam udisanja i izdisanja - respiratorni ciklus. Transport gasova putem krvi. Neurohumoralna regulacija disanja.
Vežba: Merenje kapaciteta pluća pomoću spirometra (razlike u polu, uzrastu, kondiciji). Merenje frekvencije disanja čoveka (uticaj fizičkog napora).
Sistem organa za varenje i apsorpciju hrane. Tipovi varenja hrane u životinjskom svetu: unutarćelijsko, membransko i ekstraćelijsko varenje. Varenje hrane u digestivnom traktu: varenje hrane u usnoj duplji, želucu i tankom crevu. Sastav i značaj pankreasnog soka u procesu varenja hrane. Sastav, svojstva i značaj žuči u varenju i apsorpciji hranljivih molekula. Mehanizmi reapsorpcije svarenih hranljivih molekula: monosaharida, amino kiselina i masnih kiselina.
Ishrana: Vitamini i njihov značaj za organizam.
Promet energije i termoregulacija. Bazalni metabolizam. Metoda za merenje energijskog prometa: direktna i indirektna kalorimetrija. Telesna temperatura i termogeneza. Ektotermi i endotermi. Temperaturne granice života. Termoregulacija. Evolucija termoregulacije.
Sistem za izlučivanje - osmoregulacija. Osnovni principi osmoregulacije. Osmoregulacija kod beskičmenjaka i kičmenjaka. Funkcija bubrega u osmoregulaciji i izlučivanju konačnih produkata metabolizma. Nefron - osnovna funkcijska jedinica bubrega. Glomerularna filtracija, koncentrovanje mokraće (funkcija Henleove petlje). Humoralna regulacija izlučivanja mokraće.
Vežba: disekcija svinjskog bubrega.
Vežba: posmatranje trajnog mikroskopskog preparata bubrežnog tkiva.
Endokrini sistem. Hormoni i njihova specifična dejstva. Hormoni hipofize. Hormoni tireoide i njihova funkcija. Funkcija paratireoide. Hormoni endokrinog pankreasa. Hormoni kore i srži nadbubrežne žlezde. Funkcija polnih žlezda. Muški polni hormoni. Ženski polni hormoni. Mesečni polni ciklus žene. Kontracepcija. Polni ciklus sisara. Regulacija bremenitosti. Neuroendokrina regulacija funkcije polnih žlezda.
gimnazija opšteg tipa
(2 časa nedeljno, 64 časa godišnje, 4 vežbe)
SADRŽAJI PROGRAMA
I OSNOVI MOLEKULARNE BIOLOGIJE
Predmet i značaj izučavanja molekularne biologije. Molekulska osnova bioloških procesa. Interdisciplinarnost molekularne biologije.
Molekulske osnove nasleđivanja. Nukleinske kiseline i njihova osnovna struktura. Struktura i funkcija DNK kao molekulska osnova za očuvanje i prenošenje genetskih informacija. Replikacija DNK. Struktura RNK. Vrste i funkcije RNK.
Biosinteza belančevina. Genetički kod, transkripcija, translacija i biosinteza proteina. Uloga ribozoma u biosintezi proteina.
Geni. Definicija gena na molekularnom nivou. Molekulsko objašnjenje odnosa gena, proteina kao genskih proizvoda i genotipskih osobina. Biohemijska osnova razvića i diferencijacija organizama.
Genetički inženjering. Mogućnosti intervenisanja i menjanja naslednog materijala.
Vežba: izolovanje DNK i RNK
II BIOLOGIJA RAZVIĆA ŽIVOTINJA
Polne ćelije (gameti); Oogeneza; Spermatogeneza.
Oplođenje: Spoljašnje i unutrašnje oplođenje; Oviparnost, ovoviparnost, viviparnost; Vrste jajnih ćelija i način deobe jajnih ćelija.
Rani stupnjevi embriogeneze i organogeneza.
Rast: Rast ćelije, organa i organizma.
Embrionalni omotači. Postembrionalno razviće. Metamorfoza i regeneracija.
Starenje.
Ontogenetsko razviće. Prenatalni period; Preembrionalni, embrionalni i fetalni period; Rađanje; Neonatalni period; Juvenilni period; Prepubertalni i pubertalni period; Adultni period.
Vežba: posmatranje trajnih mikroskopskih preparata ili odgovarajućih modela različitih stupnjeva ontogenetskog razvića.
III MEHANIZMI NASLEĐIVANJA
Organizacija i mehanizmi prenošenja genetičkog materijala.
Osnovna pravila nasleđivanja.
Izvori genetičke varijabilnosti; kombinovanje gena i hromozoma.
Promene genetičkog materijala.
Genske mutacije - postanak, učestalost i efekat dejstva.
Mehanizmi popravke oštećenja DNK. Hromozomske aberacije.
Tipovi i primeri nasleđivanja osobina kod biljaka i životinja.
Uticaj sredine na izazivanje naslednih promena.
Jonizujuća zračenja kao izazivači naslednih promena.
Genetička kontrola razvića.
Varijabilnost i nasleđivanje kvantitativnih osobina.
Genetička struktura populacija.
Dinamika održavanja genetičke polimorfnosti populacije.
Veštačka selekcija i oplemenjivanje biljaka i životinja.
Naslednost i variranje osobina kod ljudi.
Nasledne bolesti.
Genetička uslovljenost čovekovog ponašanja.
Vežba: izrada rodoslova
Vežba: izrada računskih zadataka iz genetike
IV EKOLOGIJA, ZAŠTITA I UNAPREĐIVANJE ŽIVOTNE SREDINE I ODRŽIVI RAZVOJ
1. Osnovni pojmovi i principi ekologije
Definicija, predmet ispitivanja i značaj ekologije.
Uslovi života i pojam ekoloških faktora. Odnos organizama i životne sredine.
Klasifikacija ekoloških faktora - abiotički i biotički faktori. Dejstvo i značaj ekoloških faktora. Ekološka valenca.
Adaptacija na različite uslove života. Životna forma - pojam, primeri i klasifikacija.
Pojam populacije i njene osnovne odlike. Brojnost i gustina populacije. Prostorni raspored. Natalitet i mortalitet. Uzrasna i polna struktura populacije. Promena brojnosti populacije.
Životna zajednica (biocenoza) kao sistem populacija. Sastav i struktura životnih zajednica. Trofički odnosi i tipovi ishrane. Lanci i mreže lanaca ishrane. Trofičke piramide.
Ekološka niša - pojam, primeri. Životno stanište.
Ekosistem kao jedinstvo biotopa i biocenoze. Kruženje materije i proticanje energije kroz ekosistem. Tipovi i klasifikacija ekosistema. Preobražaji ekosistema.
Biosfera - jedinstveni ekološki sistem Zemlje. Biogeohemijski ciklus u biosferi. Procesi kruženja ugljenika, azota, kiseonika i vode.
Životne oblasti. Oblast mora i okeana. Oblast kopnenih voda. Suvozemna oblast života.
2. Zaštita i unapređivanje životne sredine i održivi razvoj
Koncept održivog razvoja.
Čovek i njegov odnos prema neživoj i živoj prirodi.
Ekološke promene u prirodi pod dejstvom čoveka.
Promene fizičkih uslova sredine. Promene u sastavu živog sveta. Proces domestifikacije zemljišta, biljaka i životinja. Procesi urbanizacije i industrijalizacije. Genetički i zdravstveni efekti narušene i zagađene životne sredine.
Pojam, izvori i vrste zagađivanja i narušavanja životne sredine i mogućnosti zaštite. Izvori zagađivanja voda, vazduha, zemljišta i hrane.
Sistemi praćenja stanja životne sredine.
Buka. Delovanje buke na organizam čoveka i zaštitne mere protiv buke. Vibracije.
Zračenje. Prirodno i veštačko zračenje. Biološki efekti zračenja. Kontrola i zaštita.
Ekološke osnove prostornog planiranja i uređenja prostora.
3. Zaštita prirode
Problemi ugroženosti žive i nežive prirode. Savremeni pristupi i mogućnosti zaštite ugrožene flore, faune, ekosistema i predeonih celina.
Projektna aktivnost: timski istraživački projekat vezan za problematiku ugrožavanja neposredne životne sredine uz poštovanje principa održivog razvoja.
V OSNOVNI PRINCIPI EVOLUCIONE BIOLOGIJE
Teorije evolucije
Darvinizam i savremena objašnjenja evolucionih procesa. Mehanizmi evolucionih procesa; mutacije; genetički drift, protok gena.
Prirodna selekcija i adaptacije.
Postanak vrsta i teorije specijacije.
Postanak života.
Evolucija i filogenija.
Poreklo čoveka.
Biološka i kulturna evolucija čoveka.
Uticaj čoveka na pravac i brzinu evolucionih procesa.
gimnazija društveno-jezičkog smera
(2 časa nedeljno, 70 časova godišnje)
SADRŽAJI PROGRAMA
I FIZIOLOGIJA BILJAKA
Vodni režim biljaka. Značaj vode za život biljaka. Primanje vode preko korena, kretanje vode kroz biljku, transpiracija.
Fotosinteza. Autotrofni i heterotrofni organizmi. Značaj fotosinteze za održavanje života na Zemlji. Građa hloroplasta i pigmenti. Mehanizmi fotosinteze. Faktori koji utiču na fotosintezu.
Disanje. Uticaj spoljašnjih faktora na disanje.
Primanje i funkcija mineralnih elemenata. Neophodni elementi. Primanje mineralnih soli i jona; aktivni transport.
Razviće biljaka. Životni ciklus biljaka. Biljni hormoni. Deoba i rastenje ćelija. Klijanje i dormancija semena. Rastenje i razviće vegetativnih organa. Vernalizacija i fotoperiodizam. Razviće ploda i semena. Mirovanje. Pokreti biljaka.
II MORFOLOGIJA I SISTEMATIKA BESKIČMENJAKA
Organizacija životinja. Tkiva, vrste i njihova karakteristika, organi, organski sistemi i organizam kao celina. Simetrija životinja. Principi naučnog klasifikovanja životinja, sistematske kategorije.
Heterotrofni protisti. Građa i funkcija jednoćelijskih organizama, klasifikacija i filogenija. Značaj heterotrofnih protista.
Metazoa. Poreklo višećeličnosti.
Parazoa, Plakozoa i Sunđeri. Organizacija, klasifikacija.
Eumetazoa. Dupljari, odlike. Smena generacija kod knidarija, klasifikacija i značaj.
Pljosnati crvi. Odlike telesne organizacije, klasifikacija. Adaptacija na parazitski način života. Značajne parazitske vrste. Organizacija nemertina i filogenetski značaj pljosnatih crva.
Pseudocelomata, odlike, rasprostranjenje i značaj nematoda. Značajne parazitske vrste.
Celomata. Pojava i značaj celoma, pravci razvoja celomata.
Mekušci. Odlike, klasifikacija, rasprostranjenje i značaj.
Prstenasti (člankoviti) crvi. Odlike, klasifikacija, rasprostranjenje i značaj.
Zglavkari. Odlike, klasifikacija sa kratkim odlikama glavnih grupa i rasprostranjenje.
Paukolike životinje. Odlike, klasifikacija. Otrovne vrste. Vrste značajne kao paraziti i vektori zaraznih oboljenja.
Rakovi. Odlike, klasifikacija i značaj.
Insekti. Odlike, rasprostranjenje, klasifikacija. Uloga insekata u humanoj i veterinarskoj medicini i ekonomiji prirode.
Bodljokošci. Odlike, rasprostranjenje, klasifikacija.
III MORFOLOGIJA I SISTEMATIKA HORDATA
Hordate. Organizacija, poreklo i pravci evolucije i klasifikacija.
Plaštaši i kopljaste ribice. Odlike, način života, klasifikacija i rasprostranjenje.
Uporedni pregled građe kičmenjaka.
Poreklo i razvoj riba. Klasifikacija, značaj.
Poreklo i razvoj vodozemaca. Adaptacija na kopneni način života, klasifikacija i značaj.
Poreklo i razvoj gmizavaca. Adaptacija na kopneni način života, klasifikacija i značaj.
Poreklo i razvoj ptica. Adaptacija na specifične načine života, klasifikacija i značaj.
Poreklo i razvoj sisara. Adaptivna radijacija sisara, klasifikacija, rasprostranjenje i značaj.
IV EKOLOGIJA, ZAŠTITA I UNAPREĐIVANJE ŽIVOTNE SREDINE I ODRŽIVI RAZVOJ
1. Osnovni pojmovi i principi ekologije
Definicija, predmet ispitivanja i značaj ekologije.
Uslovi života i pojam ekoloških faktora. Odnos organizama i životne sredine.
Klasifikacija ekoloških faktora.
Adaptacije na različite uslove života
Životna forma - pojam, primeri i klasifikacija.
Ekološka niša - pojam, primeri i savremena shvatanja.
Životno stanište i pojam biotopa.
Pojam populacije i njene osnovne odlike. Gustina populacije. Prostorni odnosi. Natalitet i mortalitet. Uzrasna i polna struktura populacije. Rastenje i promena brojnosti populacije.
Životna zajednica (biocenoza) kao sistem populacija. Struktura i klasifikacija životnih zajednica. Suvozemne i vodene zajednice. Fotosinteza i odnosi ishrane. Tipovi i specijalizacija ishrane. Lanci i mreže lanaca ishrane. Ekološke piramide.
Ekosistem kao jedinstvo biotopa i biocenoze. Kruženje materije i proticanje energije kroz ekosistem. Organski produktivitet ekosistema. Preobražaji ekosistema. Grupisanje i klasifikacija ekosistema.
Biosfera - jedinstveni ekološki sistem Zemlje. Biogeohemijski ciklusi u biosferi. Procesi kruženja ugljenika, azota, kiseonika i vode.
Životne oblasti. Oblast mora i okeana. Oblast kopnenih voda. Suvozemna oblast života.
2. Zaštita i unapređivanje životne sredine i održivi razvoj
Koncept održivog razvoja.
Čovek i njegov odnos prema neživoj i živoj prirodi.
Ekološke promene u prirodi pod dejstvom čoveka. Promene fizičkih uslova sredine. Promene u sastavu živog sveta. Procesi domestifikacije zemljišta, biljaka i životinja. Procesi urbanizacije i industrijalizacije. Genetički i zdravstveni efekti narušene i zagađene životne sredine.
Pojam, izvori i vrste zagađivanja i narušavanja životne sredine i mogućnosti zaštite. Izvori zagađivanja voda, vazduha, zemljišta i hrane.
Sistemi praćenja stanja životne sredine.
Buka i vibracije. Zračenje.
Ekološke osnove prostornog planiranja i uređenja prostora.
3. Zaštita prirode
Problemi ugroženosti i zaštite žive i nežive prirode. Savremeni pristupi i mogućnosti zaštite ugrožene flore, faune ekosistema i predeonih celina.
Projektna aktivnost: timski istraživački projekat vezan za problematiku ugrožavanja neposredne životne sredine uz poštovanje principa održivog razvoja.
gimnazija društveno-jezičkog smera
(2 časa nedeljno, 72 časa godišnje)
SADRŽAJI PROGRAMA
I FIZIOLOGIJA ŽIVOTINJA
1. Uvod
Predmet izučavanja fiziologije životinja i njene veze sa drugim naukama. Anatomska, biohemijska i biofizička baza fiziologije. Nivoi organizacije živih sistema.
2. Dinamička organizacija ćelije
Dinamička organizacija ćelije. Ćelija osnovna i funkcionalna jedinica živih organizama. Funkcija ćelijskih organela. Hemijska organizacija ćelije. Voda i neorganske supstance i njihova uloga u funkcionisanju ćelije. Funkcija organskih supstanci koje ulaze u sastav ćelije: ugljeni hidrati, lipidi, proteini, nukleinske kiseline, adenozin trifosfat. Intracelularna i ekstracelularna sredina. Enzimi i njihovo dejstvo.
Promet materije i pretvaranje energije u ćeliji. Anabolični i katabolični procesi. Promet belančevina. Promet masti. Promet ugljenih hidrata (anaerobni i aerobni metabolizam).
Funkcija ćelijske membrane i transport molekula kroz membranu: difuzija; osmoza; filtracija; transport pomoću nosačkih molekula; pumpa za Na+ i K+; endocitoza i egzocitoza.
Osnovni principi funkcionisanja i regulacije živih sistema. Adaptivni karakter biološke organizacije. Odnos između organizma i životne sredine (regulatori i konformeri). Biološke adaptacije: aklimatizacija i aklimacija. Principi homeostazisa. Negativna i pozitivna povratna sprega. Ritmičnost funkcija. Nervna i humoralna regulacija fizioloških funkcija.
3. Pregled i kategorizacija organskih sistema
Evolucija nervnog sistema: difuzni, ganglijski i cevasti nervni sistem.
Funkcija centralnog nervnog sistema. Pojam nervnog centra. Centralna sinapsa. Prenošenje nervnih impulsa u centralnim sinapsama. Funkcijska organizacija centralnog nervnog sistema. Refleksni luk. Divergencija i konvergencija. Recipročna inervacija. Lančane veze i reverberacija. Centralna inhibicija. Vegetativni nervni sistem. Funkcija kičmene moždine. Produžena moždina i njeni centri. Uloga srednjeg mozga u regulaciji pokreta. Mali mozak i regulacija ravnotežnog položaja tela u prostoru. Funkcija međumozga. Funkcija prednjeg mozga i lokalizacija funkcija u kori prednjeg mozga. Limbički sistem i ponašanje. Viša nervna delatnost. Uslovni i bezuslovni refleksi. Učenje i pamćenje i njihovi fiziološki mehanizmi. Fiziologija i mehanizam sna.
Fiziologija telesnih tečnosti: hidrolimfa, hemolimfa, krv i limfa. Funkcije krvi. Svojstva i sastav krvi. Koagulacija krvi. Krvne grupe. Imunski sistem: ćelije imunskog sistema. Prirodni imunitet. Ćelijski i humoralni imunitet.
Sistem za cirkulaciju telesnih tečnosti. Evolucija sistema za cirkulaciju telesnih tečnosti: otvoreni i zatvoreni sistem za cirkulaciju. Funkcijske karakteristike srca kičmenjaka. Srčani automatizam. Srčani ciklus i njegove faze. Zakoni kretanja krvi u krvnim sudovima. Krvni pritisak. Arterijski puls. Krvotok u kapilarima i venama. Neurohumoralna regulacija kardiovaskularnog sistema. Limfa i limfotok.
Sistem za disanje. Značaj disanja za organizam. Evolucija i načini razmene gasova između organizma i spoljašnje sredine. Ventilacija pluća i plućni volumeni u čoveka. Mehanizam udisanja i izdisanja - respiratorni ciklus. Transport gasova putem krvi. Neurohumoralna regulacija disanja.
Sistem organa za varenje i apsorpciju hrane. Tipovi varenja hrane u životinjskom svetu: unutarćelijsko, membransko i ekstraćelijsko varenje. Varenje hrane u digestivnom traktu: varenje hrane u usnoj duplji, želucu i tankom crevu. Sastav i značaj pankreasnog soka u procesu varenja hrane. Sastav, svojstva i značaj žuči u varenju i apsorpciji hranljivih molekula. Mehanizmi reapsorpcije svarenih hranljivih molekula: monosaharida, amino kiselina i masnih kiselina.
Ishrana, vitamini i njihov značaj za organizam.
Promet energije i termoregulacija. Bazalni metabolizam. Metoda za merenje energijskog prometa: direktna i indirektna kalorimetrija. Telesna temperatura i termogenoza. Ektotermi i endotermi. Temperaturne granice života. Termoregulacija. Evolucija termoregulacije.
Sistem za izlučivanje - osmoregulacija. Osnovni principi osmoregulacije. Osmoregulacija u beskičmenjaka i kičmenjaka. Funkcija bubrega u osmoregulaciji i izlučivanju konačnih produkata metabolizma. Nefron - osnovna funkcijska jedinica bubrega. Glomerularna filtracija, koncentrovanje mokraće (funkcija Henleove petlje). Humoralna regulacija izlučivanja mokraće.
Endokrini sistem. Hormoni i njihova specifična dejstva. Hormoni hipofize. Hormoni tireoide i njihova funkcija. Funkcija paratireoide. Hormoni endokrinog pankreasa. Hormoni kore i srži nadbubrežne žlezde. Funkcija polnih žlezda. Muški polni hormoni. Ženski polni hormoni. Mesečni polni ciklus žene. Kontracepcija. Polni ciklus sisara. Regulacija bremenitosti. Neuroendokrina regulacija funkcije polnih žlezda.
II OSNOVI MOLEKULARNE BIOLOGIJE
Predmet i značaj izučavanja molekularne biologije. Molekulska osnova bioloških procesa. Interdisciplinarnost molekularne biologije.
Molekulske osnove nasleđivanja. Nukleinske kiseline i njihova osnovna struktura. Struktura i funkcija DNK kao molekulska osnova za očuvanje i prenošenje genetskih informacija. Replikacija DNK. Struktura RNK. Vrste i funkcije RNK.
Biosinteza belančevina. Genetički kod, transkripcija, translacija i biosinteza proteina. Uloga ribozoma u biosintezi proteina.
Geni. Definicija gena na molekularnom nivou. Molekulsko objašnjenje odnosa gena, proteina kao genskih proizvoda i genotipskih osobina. Biohemijska osnova razvića i diferencijacija organizama.
Genetički inženjering. Mogućnosti intervenisanja i menjanja naslednog materijala.
III BIOLOGIJA RAZVIĆA ŽIVOTINJA
Polne ćelije (gameti): Oogenoza; Spermatogeneza.
Oplođenje: Spoljašnje i unutrašnje oplođenje; Oviparnost, ovoviparnost, viviparnost; Vrste jajnih ćelija i način deobe jajnih ćelija.
Rani stupnjevi embriogeneze i organogeneza.
Rast ćelije, organa i organizma.
Embrionalni omotači: Postembrionalno razviće: Metamorfoza i regeneracija.
Starenje.
Ontogenetsko razviće. Prenatalni period: preembrionalni, embrionalni i fetalni period. Rađanje i neonatalni period. Juvenilni period: prepubertalni i pubertalni period. Adultni period.
IV MEHANIZMI NASLEĐIVANJA
Organizacija i mehanizmi prenošenja genetičkog materijala.
Osnovna pravila nasleđivanja.
Izvori genetičke varijabilnosti; kombinovanje gena i hromozoma.
Promene genetičkog materijala.
Genske mutacije - postanak, učestalost i efekat dejstva.
Mehanizmi popravke DNK oštećenja. Hromozomske aberacije.
Tipovi i primeri nasleđivanja osobina kod biljaka i životinja.
Uticaj sredine na izazivanje naslednih promena.
Jonizujuća zračenja kao izazivači naslednih promena.
Genetička kontrola razvića.
Varijabilnost i nasleđivanje kvantitativnih osobina.
Genetička struktura populacija.
Dinamika održavanja genetičke polimorfnosti populacije.
Veštačka selekcija i oplemenjivanje biljaka i životinja.
Naslednost i variranje osobina kod ljudi.
Nasledne bolesti.
Genetička uslovljenost čovekovog ponašanja.
V OSNOVNI PRINCIPI EVOLUCIONE BIOLOGIJE
Teorije evolucije.
Darvinizam i savremena objašnjenja evolucionih procesa.
Mehanizmi evolucionih procesa; mutacije; genetički drift, protok gena.
Prirodna selekcija i adaptacije.
Postanak vrsta i teorija specijacije.
Postanak života.
Evolucija i filogenija.
Poreklo čoveka.
Biološka i kulturna evolucija čoveka.
Uticaj čoveka na pravac i brzinu evolucionih procesa.
gimnazija prirodno-matematičkog smera
(2 časa nedeljno, 70 časova godišnje, 5 vežbi)
SADRŽAJI PROGRAMA
MORFOLOGIJA I SISTEMATIKA ŽIVOTINJA
1. Morfologija i sistematika beskičmenjaka
Organizacija životinja. Jedinstvo živog sveta u pogledu strukture i funkcije. Tkiva, vrste tkiva i njihove karakteristike, organi, organski sistemi i organizam kao celina. Simetrija životinja. Principi naučnog klasifikovanja životinja; sistematske kategorije.
Heterotrofni protisti, građa i funkcija jednoćelijskih organizama.
Metazoa. Poreklo višećeličnosti.
Parazoa. Organizacija plakozoa i sunđera (odsustvo organa i organskih sistema), klasifikacija i rasprostranjenje.
Eumetazoa. Dupljari, odlike telesne organizacije (diferencijacija tkiva, začetak organa i organskih sistema), polimorfizam i smena generacija kod knidarija, klasifikacija i značaj.
Pljosnati crvi (bilateralna simetrija, kretanje i pojava cefalizacije), karakteristike telesne organizacije na primeru turbelarija; klasifikacija. Adaptacija na parazitski način života na primeru metilja i pantljičara. Značajne parazitske vrste. Organizacija nemertina i filogenetski značaj pljosnatih crva.
Pseudocelomata. Odlike organizacije, rasprostranjenje i značaj nematoda. Značajne parazitske vrste.
Celomata. Pojava i značaj celoma. Pravci razvoja celomata. Manje grupe celomskih protostomija (onihofora, tardigrada, pentastomida, sipunkulida, ehiurida, priapulida).
Mekušci. Odlike telesne organizacije, klasifikacija, rasprostranjenje i značaj.
Prstenasti (člankoviti) crvi (pojava segmentacije, karakteristike homonomne segmentacije), klasifikacija i odlike telesne organizacije, rasprostranjenje i značaj.
Zglavkari. Osnovne odlike. Klasifikacija sa kratkim opisom glavnih grupa i rasprostranjenje.
Paukolike životinje. Odlike, organizacije na primeru škorpije i pauka, klasifikacija i značaj, otrovne vrste, vrste značajne kao paraziti i vektori zaraznih oboljenja.
Rakovi. Građa, raznovrsnost, klasifikacija, rasprostranjenje i značaj.
Insekti. Građa, odlike, rasprostranjenje, klasifikacija i značaj. Uloga insekata u humanoj i veterinarskoj medicini i ekonomiji prirode.
Vežba: Principi i metode identifikacije insekata. Identifikacija redova insekata pomoću ključa.
Bodljokošci. Specifičnosti organizacije, klasifikacija i rasprostranjenje.
2. Morfologija i sistematika hordata
Hordata. Organizacija, poreklo i pravci evolucije. Klasifikacija.
Plaštaši. Opšte odlike, klasifikacija, rasprostranjenje.
Kopljaste ribice. Odlike, telesne organizacije, način života i rasprostranjenje.
Kičmenjaci. Uporedni pregled građe organa.
Poreklo i razvoj riba. Adaptacija na život u vodi, klasifikacija, rasprostranjenje i značaj.
Vežba: Principi i metode identifikacije riba. Identifikacija slatkovodnih riba pomoću ključa.
Poreklo i razvoj vodozemaca. Adaptacija na kopneni način života.
Klasifikacija i značaj.
Vežba: Principi i metode identifikacije žaba. Identifikacija žaba pomoću ključa.
Poreklo i razvoj gmizavaca. Adaptacija na kopneni način života, klasifikacija i značaj.
Vežba: Principi i metode identifikacija gmizavaca. Identifikacija guštera i kornjača pomoću ključa.
Poreklo i razvoj ptica. Adaptacije na specifične načine života, klasifikacija i značaj.
Vežba: Principi i metode identifikacije ptica. Identifikacija familija ptica pomoću ključa.
Poreklo i razvoj sisara. Adaptivna radijacija sisara, klasifikacija, rasprostranjenje i značaj.
gimnazija prirodno-matematičkog smera
(3 časa nedeljno, 108 časova godišnje, 14 vežbi)
SADRŽAJI PROGRAMA
I FIZIOLOGIJA BILJAKA
Vodni režim biljaka. Značaj vode za život biljaka. Ćelija kao osmotski sistem. Primanje vode preko korena, korenov pritisak. Kretanje vode kroz biljku, transpiracija, funkcija stominog aparata. Uticaj spoljašnjih faktora na primanje i odavanje vode.
Vežbe: plazmoliza i deplazmoliza. Određivanje primanja vode i transpiracija.
Fotosinteza. Autotrofni i heterotrofni organizmi. Značaj fotosinteze za održavanje života na Zemlji. List kao fotosintetski organ, građa hloroplasta, fotosintetski pigmenti. Konverzija svetlosne energije u hemijsku; fotosintetička fosforilacija. Usvajanje CO2, reduktivni pentozni ciklus, sinteza organskih jedinjenja. Transport asimilata. Uticaj spoljašnjih faktora na produktivnost fotosinteze.
Vežba: izolovanje fotosintetskih pigmenata.
Vežbe: Određivanje kiseonika u procesu fotosinteze vodenih biljaka. Dokazivanje skroba u listovima biljaka na svetlosti.
Disanje. Razlaganje ugljenih hidrata; glikoliza i fermentacija; ciklus trikarboksilnih kiselina; razlaganje lipida. Uticaj spoljašnjih faktora na disanje.
Vežbe: kvalitativno dokazivanje disanja, određivanje disanja biljaka.
Primanje i funkcija mineralnih elemenata. Elementarni hemijski sastav biljke, neophodni elementi. Primanje mineralnih soli i jona; aktivni transport. Azot: izvori azota, kruženje azota u prirodi, biološka fiksacija azota. Primanje i funkcija sumpora, fosfora i drugih neophodnih elemenata.
Vežbe: gajenje biljaka u veštačkim uslovima. Hranljivi rastvori.
Razviće biljaka. Životni ciklus biljaka; vegetativna i reproduktivna faza u razviću. Regulatori rastenja i razvića biljaka (auksini, giberelini). Deoba i rastenje ćelija. Klijanje i dormancija semena; metabolički procesi pri klijanju. Rastenje i razviće vegetativnih organa; korelacije; formativni efekti svetlosti. Cvetanje; vernalizacija i fotoperiodizam.
Oplođenje, razviće ploda i semena. Mirovanje; starenje, opadanje listova i plodova. Orijentacija u prostoru - pokreti biljaka.
Vežbe: pokreti biljaka.
II FIZIOLOGIJA ŽIVOTINJA
1. Uvod
Predmet izučavanja fiziologije životinja i njene veze sa drugim naukama. Anatomska, biohemijska i biofizička baza fiziologije. Nivoi organizacije živih sistema.
2. Dinamička organizacija ćelije
Dinamička organizacija ćelije. Ćelija osnovna funkcionalna jedinica živih organizama. Funkcija ćelijskih organela. Hemijska organizacija ćelije. Voda i neorganske supstance i njihova uloga u funkcionisanju ćelije. Funkcija organskih supstanci koje ulaze u sastav ćelije: ugljeni hidrati, lipidi, proteini, nukleinske kiseline, adenozin trifosfat. Intracelularna i ekstracelularna sredina. Enzimi i njihovo dejstvo.
Promet materije i pretvaranje energije u ćeliji. Anabolični i katabolični procesi. Promet belančevina. Promet masti. Promet ugljenih hidrata (anaerobni i aerobni metabolizam).
Funkcija ćelijske membrane i transport molekula kroz membranu: difuzija, osmoza, filtracija, transport pomoću nosačkih molekula, pumpa za Na+ i K+, endocitoza i egzocitoza.
Osnovni principi funkcionisanja i regulacije živih sistema. Adaptivni karakter biološke organizacije. Odnos između organizma i životne sredine (regulatori i konformeri). Biološke adaptacije: aklimatizacija i aklimacija. Principi homeostazisa. Negativna i pozitivna povratna sprega. Ritmičnost funkcija. Nervna i humoralna regulacija fizioloških funkcija.
3. Pregled i kategorizacija organskih sistema
Funkcijske odlike nervnog sistema: receptorno-efektorni sistem. Receptori. Nervna ćelija i nervni impuls. Sinapsa. Efektori: poprečno-prugasti mišići. Inervacija poprečno-prugastih mišića. Mehanizam mišićne kontrakcije. Rad: statički i dinamički. Zamor i odmor. Prilagođavanje na rad i odmor. Glatki mišići i srčani mišić. Žlezdani efektori (egzokrine i endokrine žlezde).
Vežba: posmatranje trajnih mikroskopskih preparata nervnog tkiva
Evolucija nervnog sistema: difuzni, ganglijski i cevasti nervni sistem.
Funkcija centralnog nervnog sistema. Pojam nervnog centra. Centralna sinapsa. Prenošenje nervnih impulsa u centralnim sinapsama. Funkcijska organizacija centralnog nervnog sistema. Refleksni luk. Divergencija i konvergencija. Recipročna inervacija. Lančane veze i reverberacija. Centralna inhibicija. Vegetativni nervni sistem. Funkcija kičmene moždine. Produžena moždina i njeni centri. Uloga srednjeg mozga u regulaciji poze i pokreta. Mali mozak i regulacija ravnotežnog položaja tela u prostoru. Funkcija međumozga. Funkcija prednjeg mozga i lokalizacija funkcija u kori prednjeg mozga. Limbički sistem i ponašanje. Viša nervna delatnost. Uslovni i bezuslovni refleksi. Učenje i pamćenje i njihovi fiziološki mehanizmi. Fiziologija i mehanizam sna.
Vežba: merenje brzine refleksne reakcije.
Fiziologija čulnih organa
Fiziologija telesnih tečnosti: hidrolimfa, hemolimfa, krv i limfa. Funkcije krvi. Svojstva i sastav krvi. Koagulacija krvi. Krvne grupe. Imunski sistem: ćelije imunskog sistema. Prirodni imunitet. Ćelijski i humoralni imunitet.
Vežba: posmatranje trajnih mikroskopskih preparata krvi.
Vežba: tumačenje rezultata laboratorijske analize krvi (krvna slika).
Sistem za cirkulaciju telesnih tečnosti. Evolucija sistema za cirkulaciju telesnih tečnosti: otvoreni i zatvoreni sistem za cirkulaciju. Funkcijske karakteristike srca kičmenjaka. Srčani automatizam. Srčani ciklus i njegove faze. Zakoni kretanja krvi u krvnim sudovima. Krvni pritisak. Arterijski puls. Krvotok u kapilarima i venama. Neurohumoralna regulacija kardiovaskularnog sistema. Limfa i limfotok.
Vežba: merenje krvnog pritiska i pulsa kod ljudi, uticaj fizičkog napora.
Sistem za disanje. Značaj disanja za organizam. Evolucija i načini razmene gasova između organizma i spoljašnje sredine. Ventilacija pluća i plućni volumeni u čoveka. Mehanizam udisanja i izdisanja - respiratorni ciklus. Transport gasova krvlju. Neurohumoralna regulacija disanja.
Vežba: Merenje kapaciteta pluća pomoću spirometra (razlike u polu, uzrastu, kondiciji). Merenje frekvencije disanja čoveka (uticaj fizičkog napora).
Sistem organa za varenje i apsorpciju hrane. Tipovi varenja hrane u životinjskom svetu: unutarćelijsko membransko i ekstraćelijsko varenje. Varenje hrane u digestivnom traktu: varenje hrane u usnoj duplji, želucu i tankom crevu. Sastav i značaj pankreasnog soka u procesu varenja hrane. Sastav, svojstva i značaj žuči u varenju i apsorpciji hranljivih molekula. Mehanizmi reapsorpcije svarenih hranljivih molekula: monosaharida, amino-kiselina i masnih kiselina. Ishrana: Vitamini i njihov značaj za organizam.
Promet energije i termoregulacija. Bazalni metabolizam. Metoda za merenje energijskog prometa: direktna i indirektna kalorimetrija. Telesna temperatura i termogeneza. Ektotermi i endotermi. Temperaturne granice života. Termoregulacija. Evolucija termoregulacije.
Sistem za izlučivanje - osmoregulacija. Osnovni principi osmoregulacije. Osmoregulacija u beskičmenjaka i kičmenjaka. Funkcija bubrega u osmoregulaciji i izlučivanju konačnih produkata metabolizma. Nefron - osnovna funkcijska jedinica bubrega. Glomerularna filtracija, koncentrovanje mokraće (funkcija Henleove petlje). Humoralna regulacija izlučivanja mokraće.
Vežba: disekcija svinjskog bubrega.
Vežba: posmatranje trajnog mikroskopskog preparata bubrežnog tkiva.
Endokrini sistem. Hormoni i njihova specifična dejstva. Hormoni hipofize. Hormoni tireoide i njihova funkcija. Funkcija paratireoide. Hormoni endokrinog pankreasa. Hormoni kore i srži nadbubrežne žlezde. Funkcija polnih žlezda. Muški polni hormoni. Ženski polni hormoni. Mesečni polni ciklus žene. Kontracepcija. Polni ciklus sisara. Regulacija bremenitosti. Neuroendokrina regulacija funkcije polnih žlezda.
gimnazija prirodno-matematičkog smera
(3 časa nedeljno, 96 časova godišnje, 4 vežbe)
SADRŽAJI PROGRAMA
I OSNOVI MOLEKULARNE BIOLOGIJE
Predmet i značaj izučavanja molekularne biologije. Molekulska osnova bioloških procesa. Interdisciplinarnost molekularne biologije.
Molekulske osnove nasleđivanja. Nukleinske kiseline i njihova osnovna struktura. Struktura i funkcija DNK kao molekulska osnova za očuvanje i prenošenje genetskih informacija. Replikacija DNK. Struktura RNK. Vrste i funkcije RNK.
Biosinteza belančevina. Genetički kod, transkripcija, translacija i biosinteza proteina. Uloga ribozoma u biosintezi proteina.
Geni. Definicija gena na molekularnom nivou. Molekulsko objašnjenje odnosa gena, proteina kao genskih proizvoda i genotipskih osobina. Biohemijska osnova razvića i diferencijacija organizama.
Genetički inženjering. Mogućnosti intervenisanja i menjanja naslednog materijala.
Vežba: izolovanje DNK i RNK
II BIOLOGIJA RAZVIĆA ŽIVOTINJA
Polne ćelije (gameti): Oogeneza; Spermatogeneza.
Oplođenje: Spoljašnje i unutrašnje oplođenje; Oviparnost, ovoviparnost, viviparnost; Vrste jajnih ćelija i način deobe jajnih ćelija.
Rani stupnjevi embriogeneze: Embrionalna indukcija; determinacija i diferencijacija ćelije.
Rast ćelije, organa i organizma.
Embrionalni omotači.
Postembrionalno razviće: Metamorfoza i regeneracija.
Starenje.
Ontogenetsko razviće. Prenatalni period: preembrionalni, embrionalni i fetalni period. Rađanje i neonatalni period. Juvenilni period: prepubertalni i pubertalni period. Adultni period.
Vežba: posmatranje trajnih mikroskopskih preparata ili odgovarajućih modela različitih stupnjeva ontogenetskog razvića.
III MEHANIZMI NASLEĐIVANJA
Organizacija i mehanizmi prenošenja genetičkog materijala.
Osnovna pravila nasleđivanja.
Izvori genetičke varijabilnosti; kombinovanje gena i hromozoma.
Promene genetičkog materijala.
Genske mutacije - postanak, učestalost i efekat dejstva.
Mehanizmi popravke DNK oštećenja. Hromozomske aberacije.
Tipovi i primeri nasleđivanja osobina kod biljaka i životinja.
Uticaj sredine na izazivanje naslednih promena.
Jonizujuća zračenja kao izazivači naslednih promena.
Genetička kontrola razvića.
Varijabilnost i nasleđivanje kvantitativnih osobina.
Genetička struktura populacija.
Dinamika održavanja genetičke polimorfnosti populacije.
Veštačka selekcija i oplemenjivanje biljaka i životinja.
Naslednost i variranje osobina kod ljudi.
Nasledne bolesti.
Genetička uslovljenost čovekovog ponašanja.
Vežba: izrada rodoslova.
Vežba: izrada računskih zadataka iz genetike.
IV EKOLOGIJA, ZAŠTITA I UNAPREĐIVANJE ŽIVOTNE SREDINE I ODRŽIVI RAZVOJ
1. Osnovni pojmovi i principi ekologije
Definicija, predmet ispitivanja i značaj ekologije.
Uslovi života i pojam ekoloških faktora. Odnos organizma i životne sredine.
Klasifikacija ekoloških faktora. Klimatski faktori (toplota, svetlost, voda i vlažnost, vazdušni pokreti), edafski faktori, hemizam sredine, biotički faktori. Dejstvo i značaj ekoloških faktora. Ekološka valenca.
Adaptacija na različite uslove života. Životna forma - pojam, primeri i klasifikacija.
Pojam populacije i njene osnovne odlike. Brojnost i gustina populacije. Prostorni raspored. Natalitet i mortalitet. Uzrasna i polna struktura populacije. Promena brojnosti populacije.
Životna zajednica (biocenoza) kao sistem populacija. Sastav i struktura životnih zajednica. Trofički odnosi i tipovi ishrane. Lanci i mreže lanaca ishrane. Trofičke piramide.
Ekološka niša - pojam, primeri. Životno stanište.
Ekosistem kao jedinstvo biotopa i biocenoze. Kruženje materije i proticanje energije kroz ekosistem. Tipovi i klasifikacija ekosistema. Preobražaji ekosistema.
Biosfera - jedinstveni ekološki sistem Zemlje. Biogeohemijski ciklusi u biosferi. Procesi kruženja ugljenika, kiseonika, azota i vode. Biotički sistemi biosfere. Ekološki sistemi.
Životne oblasti. Oblast mora i okeana. Oblast kopnenih voda. Suvozemna oblast života.
2. Zaštita i unapređivanje životne sredine i održivi razvoj
Koncept održivog razvoja.
Čovek i njegov odnos prema neživoj i živoj prirodi.
Ekološke promene u prirodi pod uticajem čoveka. Promene fizičkih uslova sredine. Promene u sastavu živog sveta. Procesi domestifikacije zemljišta, biljaka i životinja. Procesi urbanizacije i industrijalizacije. Genetički i zdravstveni efekti narušene i zagađene životne sredine.
Pojam, izvori i vrste zagađivanja i narušavanja životne sredine i mogućnosti zaštite. Izvori zagađivanja voda, vazduha, zemljišta i hrane.
Sistemi praćenja stanja životne sredine.
Buka. Delovanje buke na organizam čoveka i zaštitne mere protiv buke. Vibracije.
Zračenje. Prirodno i veštačko zračenje. Biološki efekti zračenja. Problem deponovanja radioaktivnih otpadaka. Kontrola i zaštita.
Principi i metode planiranja i uređivanja prostora. Ekološke osnove prostornog planiranja i uređenja prostora.
Vežbe: Prikupljanje podataka o stanju i ugroženosti životne sredine i predlaganje odgovarajućih mera zaštite.
3. Zaštita prirode
Problemi ugroženosti i zaštita žive i nežive prirode. Savremeni pristup i mogućnosti zaštite ugrožene flore, faune i životnih zajednica. Mogućnosti rekultivacije i revitalizacije ekosistema i predela.
Projektna aktivnost: timski istraživački projekat vezan za problematiku ugrožavanja neposredne životne sredine uz poštovanje principa održivog razvoja.
V OSNOVNI PRINCIPI EVOLUCIONE BIOLOGIJE
Abiogena evolucija i postanak organskih sistema.
Postanak prvobitnih organizama.
Najvažniji stupnjevi u procesu evolucije života na Zemlji.
Filogenetski razvoj živih bića (biljaka i životinja).
Evolucione teorije.
Darvinizam i savremena objašnjenja evolucionih procesa.
Mehanizmi evolucionih procesa; mutacije, genetički drift, protok gena.
Prirodna selekcija.
Adaptacija i prirodna selekcija.
Koevolucija u ekološkim sistemima.
Postanak vrsta i teorije specijacije.
Postanak evolucionih novina.
Poreklo čoveka.
Biološka i kulturna evolucija čoveka.
Sociobiologija.
Uticaj čoveka na pravac i brzinu evolucionih procesa.
Program za gimnazije je tako koncipiran da predstavlja nastavak programa biologije za osnovnu školu i sa njim čini jedinstvenu celinu. Sadržaji programa imaju opšteobrazovni karakter i treba da doprinesu formiranju opšte kulture učenika. Istovremeno, struktura programa daje solidnu osnovu za izučavanje onih bioloških disciplina i drugih prirodnih i tehničkih nauka za koje se učenici opredeljuju u toku daljeg školovanja.
Razlike u obimu nastavnih sadržaja za različite tipove gimnazija javljaju se zbog različitog broja časova u okviru kojih se program izvodi. Najpotpuniji program, sa najširim obimom, dat je za gimnaziju prirodno-matematičkog smera. Iako su neki delovi programa isti i za druga dva tipa gimnazije, obim nastavnih sadržaja u okviru programa je različit i nastavnici su obavezni da se tog obima pridržavaju.
Program za gimnaziju je strukturiran tako da su pojedine oblasti podeljene na nastavne teme, koje predstavljaju logičke celine. Nastavne teme su raščlanjene na nastavne jedinice u okviru kojih se bliže određuju konkretni nastavni sadržaji. Nastavnik određuje potreban broj časova za realizaciju svake teme.
Uzimajući u obzir strukturu programskih sadržaja biologije za prvi, drugi, treći i četvrti razred gimnazije, može se primeniti široki opseg različitih oblika, didaktičkih modela, metoda i sredstava nastavnog rada.
Vežbe i drugi tipovi časova koji su predviđeni, treba da se realizuju prevashodno primenom:
- prirodnih nastavnih sredstava (preparovan botanički i zoološki materijal, mikroskopski preparati, preparati u fiksativu, skeleti i njihovi delovi, paleontološke zbirke...). Ukoliko prirodna nastavna sredstva nisu dostupna, mogu se primeniti modeli, a potom i druga vizuelna nastavna sredstva;
- aktivnih nastavnih oblika (rad u paru - kooperativni rad, rad u grupi);
- aktivnih nastavnih metoda (metoda demonstracije, metoda ilustracije, metoda praktičnih i laboratorijskih radova).
Didaktičke modele koji u sebi integrišu različite oblike, metode i sredstva nastavnog rada, treba uskladiti sa programskim sadržajima, ciljevima i zadacima nastave biologije. U tu svrhu, treba osim klasične (informaciono-ilustrativne) nastave, realizovati i modele problemske, programirane, egzemplarne, timske i individualizovane nastave. Takođe je poželjno primeniti i druge inovativne modele nastave: integrativnu, projektnu i interaktivnu nastavu.
Posebno je pogodno za realizaciju botaničkih programskih sadržaja (sistematika i filogenija) primeniti egzemplarni model nastave. Takođe, ukoliko su u pitanju ekološki aspekti, onda je moguće primeniti i problemski model nastave.
Učenici treba aktivnim oblicima i metodama rada u paru, grupno i timski da realizuju sve one sadržaje koji u sebi integrišu aspekte zaštite životne sredine i održivog razvoja. U tu svrhu, treba organizovati nastavu u prirodi, biološku nastavnu ekskurziju i posete objektima u prirodi od nacionalnog značaja.
U toku realizacije programa potrebno je voditi računa o uzrastu učenika i njihovom prethodnom stečenom znanju. Takođe je neophodno izvršiti korelaciju biologije sa hemijom, fizikom i geografijom. Kad god je moguće, potrebno je sa učenicima organizovati debate sa temama o humanim odnosima među polovima, reproduktivnom zdravlju, rizičnom ponašanju i dr. Uspeh u realizaciji obrazovno-vaspitnih zadataka u nastavi biologije zavisi od primene odgovarajućih oblika i metoda rada i korišćenja odgovarajućih nastavnih sredstava.
Za realizaciju programa biologije neophodno je da škola obezbedi minimum nastavnih sredstava što je predviđeno i regulisano Pravilnikom o normativu o bližim uslovima u pogledu prostora, opreme i nastavnih sredstava za gimnaziju. Obrada nekih nastavnih jedinica ili vežbi može se izvesti u odgovarajućoj instituciji i biti poverena biologu specijalisti za određenu oblast.
Učenikovo uspešno savlađivanje nastavnih sadržaja zavisi i od pravilno određenih nivoa vaspitno-obrazovnih zahteva. U tom smislu, mogu se definisati tri široke kategorije kognitivnog domena (prema Blumovoj taksonomiji): nivo obaveštenosti, nivo razumevanja i nivo primene.
I razred
U I razredu gimnazije izučava se citologija, morfologija i sistematika biljaka.
Na nivou obaveštenosti učenici treba da znaju hemijsku građu ćelije, a posebno građu i funkciju belančevina i nukleinskih kiselina, građu prokariotske i eukariotske ćelije i razlike među njima, osnovne funkcije delova ćelija, ćelijski ciklus i, u osnovnim crtama, deobu ćelije. U okviru sistematike učenici treba da znaju opšte karakteristike virusa i bakterija i njihov značaj, opšte karakteristike algi i gljiva i da umeju taksativno da navedu neke od grupa koristeći slike ili herbarski materijal. U okviru morfologije biljaka treba da poznaju biljna tkiva i biljne organe, njihove osnovne karakteristike i podelu. Treba da poznaju opšte karakteristike mahovina, paprati, golosemenica, skrivenosemenica, njihov ciklus razvića i glavne predstavnike familija.
Na nivou razumevanja učenici treba suštinski da poznaju građu i funkciju belančevina i nukleinskih kiselina, da detaljno poznaju građu i funkcionisanje ćelije, ćelijski ciklus i deobu ćelije uz crtanje i samostalno objašnjavanje. Treba samostalno da izvedu jednostavnije vežbe i da umeju da formulišu zaključke. Treba dobro da poznaju morfologiju biljaka, principe sistematike, filogeniju i ključne familije.
Na nivou primene učenici treba da u okviru citologije, razumeju suštinske pojave i procese i da umeju samostalno i logički da ih objasne. Uz deobu ćelije treba da razumeju suštinu prenošenja genetičke informacije. Vežbe treba samostalno da izvode, donose logičke sudove i zaključke i da razumeju rezultate vežbi.
U oblasti morfologije biljaka treba da raspoznaju biljna tkiva i mikroskopsku građu organa na preparatima, da raspoznaju različite vrste biljnih organa na prirodnom materijalu, da dobro poznaju sistematske kategorije i da uz stručnu pomoć nastavnika determinišu biljke na osnovu ključa. U okviru vežbi treba samostalno da prave privremene preparate. Na ovom nivou učenici treba da se osposobe za izradu istraživačkih radova, eseja i prezentacija.
II razred
U II razredu gimnazije prirodno-matematičkog smera izučava se morfologija i sistematika životinja, sa evolucijom i ekološkim pristupom.
Na nivou obaveštenosti učenici treba da savladaju sistematiku životinja; da znaju glavne karakteristike pojedinih grupa beskičmenjaka i kičmenjaka i karakteristične predstavnike.
Na nivou razumevanja učenici treba da dobro poznaju građu organizama i uoče usložnjavanje te građe kroz njihov evolutivni razvoj; da poznaju karakteristike taksonomskih kategorija i glavnih predstavnika familija. Učenici ovo gradivo treba samostalno da izlažu.
Na nivou primene učenici treba u osnovi da prepoznaju predstavnike osnovnih taksonomskih kategorija, da uoče suštinu evolutivnih promena kod životinja, da shvate suštinu i značaj ekoloških i evolutivnih adaptivnih promena, da samostalno koriste jednostavne ključeve za determinaciju, da ga primene pri pravljenju zbirki ljuštura beskičmenjaka ili insekata, kostiju kičmenjaka i da samostalno rade istraživačke radove, eseje i prezentacije.
III razred
U III razredu izučava se fiziologija biljaka i životinja.
Na nivou obaveštenosti učenici treba da u okviru biljne fiziologije savladaju metaboličke procese (fotosintezu i disanje) u osnovnim crtama, a u okviru razvića biljaka treba da na osnovu stečenog znanja u I razredu savladaju životni ciklus biljaka.
Fiziologiju životinja takođe na osnovu već stečenih znanja treba da savladaju na elementarnom nivou; dinamičku organizaciju ćelije, sve organske sisteme i njihovo funkcionisanje u celini.
Na nivou razumevanja učenici treba samostalno da razumeju biohemijske i fiziološke procese na nivou ćelije i organizma, da vežbe izvode uz pomoć nastavnika i da mogu da izvedu jednostavnije zaključke.
Na nivou primene učenici treba, uz poznavanje sadržaja u celini, da samostalno izlažu, da izvode kritičke stavove i zaključke, da razumeju suštinu biohemijskih i fizioloških procesa i zakonitosti, da sagledavaju i postavljaju problem i da ga uz pomoć nastavnika ili samostalno, praktično rešavaju.
Vežbe treba samostalno da izvode, da iz rezultata vežbi izvode zaključke tako da rad na času bude osnova za razvijanje interesa za istraživački rad. Eseje, prezentacije i istraživačke radove treba da urade uz korišćenje šire literature i pretraživanjem Interneta.
IV razred
U četvrtom razredu se izučava više oblasti koje predstavljaju sintezu prethodno stečenih znanja. Posebnu oblast predstavlja ekologija sa zaštitom životne sredine i održivim razvojem.
Na nivou obaveštenosti učenici treba da zaokruže svoje znanje iz molekularne biologije kako bi razumeli osnovne mehanizme nasleđivanja, biologiju razvića i evoluciju u elementarnim crtama.
Sadržaje ekologije i zaštite životne sredine treba usvoje i prihvate koncept održivog razvoja, etičnosti i prava budućih generacija na očuvanu životnu sredinu.
Na nivou razumevanja učenici moraju da shvate suštinu procesa nasleđivanja i varijabilnosti osobina kod organizama i da to povežu sa biologijom razvića i evolucijom. To treba da bude osnov za shvatanje suštine ekologije kao nauke.
Na nivou primene učenici treba da razumeju suštinu života počev od molekularnog nivoa organizacije do ćelije, od organizma do biosfere u celini; da usvojena znanja samostalno primenjuju kroz različite aktivnosti u učionici i van nje (istraživačke radove, eseje, prezentacije i debate). Učenici na ovom nivou treba da budu potpuno osposobljeni, pripremljeni i profesionalno orijentisani za dalje školovanje.
Za uspešnu realizaciju programa biologije u gimnaziji, potrebno je kontinuirano, prevashodno metodičko, usavršavanje nastavnika iz čega treba da proistekne njihova osposobljenost za uspešnu realizaciju preparativne, operativne i verifikativne faze nastavnog procesa biologije. Pod tim se podrazumeva dobro planiranje i pripremanje za čas (globalni, operativni plan rada i pisana priprema), realizacija inovativnih modela nastave (projektna, problemska, integrativna nastava...) i plansko i kontinuirano sprovođenje postupaka evidentiranja i ocenjivanja.
* Prečišćeni tekst Pravilnika o nastavnom planu i programu za gimnaziju ("Sl. glasnik SRS - Prosvetni glasnik", br. 5/90 i "Sl. glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 3/91, 3/92, 17/93, 2/94, 2/95, 8/95, 23/97, 5/2003, 10/2003, 11/2004, 18/2004, 24/2004 i 3/2005) Redakcija je uradila prateći sistematizaciju Pravilnika o izmenama i dopunama Pravilnika o planu obrazovanja i vaspitanja za gimnazije i programu obrazovanja i vaspitanja za I razred ("Sl. glasnik RS - Prosvetni glasnik", br. 3/91 - prva izmena), kojim je Program obrazovanja za II, III i IV razred dat naknadno kao posebna celina. U skladu sa tom sistematizacijom ugrađene su sve kasnije izmene i dopune.
** U pogledu broja časova nastave primenjivati podatke iz tabela datih u okviru plana obrazovanja za gimnaziju.
*** Način ostvarivanja programa, a za pojedine predmete i dodatna i dopunska nastava dati su na kraju programa za II, III i IV razred odgovarajućeg predmeta.